Morfologia

1. Głoski i fonemy to najprostsze jednostki języka – nic nie znaczą, lecz tworzą budulec

znaków.

2. Język jest systemem z semantyką – systemem znaczącym.

a. Język naturalny to język z podwójnym rozczłonkowaniem.

i. Pierwsze polega na obecnosći elementarnych składników wyłącznie o

funkcji tworzenia i rozróżniania znaków (fonemy lub diakryty).

ii. Drugie wprowadza jednostki znaczące, które mogą dzięki gramatyce

(regułom łączenia) tworzyć rozbudowane konstrukcje, ze zdaniem

włącznie.

3. Zdanie jest największą jednostką języka obdarzoną znaczeniem.

4. Morfem – najmniejsza jednostka znacząca.

a. Wyrazy istnieją samodzielnie, zaś morfemy istnieją w granicach wyrazów

jako icz cząstki i nie mogą być użyte samodzielnie.

5. Język izolujący (bezwyrazowy) – całe zdania budowane są z morfemów.

a. Wyrazowymi są języki z fleksją: temat fleksyjny + końcówka.

6. Wyraz jest strukturą pośrednią między morfemem a zdaniem.

7. Niektóre morfemy mogą pojawić się jako samodzielne wyrazy. Nazywają się one

morfemami rdzennymi – rdzeniami (leksykalne).

8. Morfem pełni funkcję gramatyczną – jej istotą jest wiązanie tekstowych elementów

języka.

a. Cząstki obdarzone funkcją tekstową nazywamy morfemami

gramatycznymi. Te z nich, które zajmują ostatnie miejsce w ciągu, noszą

ponadto nazwę końcówek.

b. Morfemy słowotwórcze – uczestniczą w formowaniu wyrazów pochodnych.

Przypominają często morfemy gramatyczne.

9. Morfemy leksykalne : afiksy (wszystkie pozostałe – słowotwórcze i gramatyczne).

a. Afiksy dzielą się na:

i. Sufiksy – przyrostki;

ii. Interfiksy;

iii. Prefiksy – przedrostki; są przed rdzeniem.

iv. Są także infiksy wchodzące w głąb rdzenia;

v. Cyrkumfiksy – otaczające rdzeń z obu stron; widoczne w języku

niemieckim: ge-sag-t.

vi. Postfiksy.

10. Sem, semantem – jednostki czysto znaczeniowe, niematerialne porcje sensu. Morfem

to jednostka w planie wyrażenia, jednostka języka.

11. Allomorfemy – warianty jednego morfemu różniące się regularnymi obocznościami.

a. Zjawisko to allomorfizm.

b. Dość/dosyć, przez/przeze, etc.

12. Supletywizm – nieregularności w rdzeniach, na przykład wyraz o party o dwa rdzenie

(co to kurwa jest xd). Zjawisko to wykracza poza jeden leksem, czyli wyraz

rozumiany jako abstrakcyjna jednostka systemu słownikowego języka

(gramatyczno-semantycznego), reprezentowana w tekście przez różne formy

gramatyczne w przypadku lekemów odmiennych; wyraz słownikowy

a. Może być całkowity (mocny) lub częściowy (słaby).

13. Wyraz:

a. Tekstowy – każdy segment (odcinek) tekstu, który:

i. Nie dopuszcza wstawienia czegokolwiek w środek ani

ii. Przestawienia kolejności swoich składników. Oraz który

iii. Otwiera przy sobie miejsce dla jednego tylko ciągu końcówek

gramatycznych.

b. Gramatyczny (forma gramatyczna) – wyższy poziom abstrakcji; wyraz

tekstowy wraz z funkcją .

i. Analityczna forma gramatyczna – składająca się z dwu wyrazów

tekstowych, lecz z punktu widzenia czasu i trybu gramatycznego

stanowią one funkcjonalne całości.

c. Słownikowy (leksem) – zbiór form gramatycznych, które rozpoznajemy w

tekstach, i które w sposób uporządkowany opisują gramatyki (jako

paradygmaty).

d. (Graficzny – komputerowy, graficzny ciąg liter od pauzy do pauzy).

14. Wokabuła – forma hasłowa (dla czasownika bezokolicznik).

15. Działy morfologii:

a. Fleksja – ustala, co wchodzi w zakres zbioru form jednego leksemu. Wypełnia

puste miejsca przewidziane przez system języka. Centralny dla gramatyki dział

morfologii.

b. Słowotwórstwo (derywacja) – działa na morfemach i wychodzi poza leksem.

Koncentruje się na relacjach między leksemami: opisuje jego budowę,

wskazując na jego związki z innymi leksemami. Zaspokaja ono potrzeby

noiminatywne użytkowników języka.

16. Konstrukcja morfologiczna – związki między morfemami. Składają się na niątrzy

komponenty:

a. Kategorialność – własność, relacja, która przysługuje wszystkim elementom

jakiejś klasy (kategorii). Elementy nią obdarzone tworzą klasę, a nie

przypadkowy zbiór (związek rzeczownikowych tematów fleksyjnych z klasą

morfemów gramatycznych -om).

b. Regularność formalna – polega na występowaniu jednego, stałego typu

końcowki. Jedna końcówka przysługuje wszystkim klasom rzeczowników bez

względu na rodzaj.

c. Regularność semantyczna – dotyczy płaszczyzny treści i polega na pełnej

przewidywalności znaczenia na podstawie znajomości znaczenia składników

danej konstrukcji morfemowej.

17. Wyróżnia się języki:

a. Izolujące (chiński, tajski);

b. Aglutacyjne (tureckie, japoński, koreański);

c. Fleksyjne (łacina, greka, litewski, łotewski, słowiańskie z wyjątkiem

współczesnego bułgarskiego):

i. Ścisły związek obu rodzajów morfemów

ii. Morfem gramtyczny jest nośnikiem kilku funkcji gramatycznych naraz.

iii. B i C – podział na morfemy leksykalne i gramatyczne.

d. Alternacyjne (arabski, hebrajksi) – przeciwstawienie samogłosek (foma

gramatyczne) i spółgłosek (właściwe znaczenie leksykalne).

e. Inkorpujące (języki Indian amerykańskich) – struktura wyrazów przypomina

strukturę zdania.

18. Aglutynacja - zjawisko morfologiczne polegające na dołączaniu afiksów do

rdzenia wyrazu w celu utworzenia określonej formy gramatycznej, przy czym

każdy afiks ma tylko jedną funkcję gramatyczną.

19. Języki mogą być także:

a. Pozycyjne;

b. Przypadkowe.

20. Fleksja może być:

a. Syntetyczna

b. Analityczna – dotyczy form gramatycznych opartych na dwu wyrazach

tekstowych.

21. Kategorie morfologiczne

a. Stanowią rodzaj kategorii gramatycznych

b. Jest to typ opozycji – rozróżnienia, które jest w danym języku

obligatoryjne, tzn. ma swoje wykładniki w postaci zbioru morfemów

gramatycznych lub niesamodzielnych, tzw. wyrazów pomocnicznych.

i. Kateogoria określoności, wyrażana rodzajnikami.

ii. Predykat – czasownik i przymiotnik.

22. Typologia kategorii morfologicznych:

a. Kategorie fleksyjne (modulacyjne lub paradygmatyczne) – fleksyjny charakter

ma taka kategoria, wg której dany leksem się odmienia; przykład: przypadek,

gdyż rzeczowniki odmieniają się przez przypadki, nie zaś przez rodzaje.

b. Klasyfikujące (selektywne) – odznacza się tym, że dany leksem

scharakteryzowany jest przez jedną tylko z jej wartości; przykład: rodzaj.

c. Kateogorie związane z rzeczywistością pozajęzykową (liczbie gramatycznej

rzeczownika odpowiada liczebność nazywanego przez ten rzeczownik zbioru)

– kategorie semantycznie motywowane.

d. Kategorie, dla których jedyną rzeczywistością jest język oraz konstrukcja

tekstu – kategorie semantycznie niemotywowane.

e. Kategorie determinujące – przykładem dla rzeczownika (zaimka określonego

lub nieokreślonego) jest osoba; kategoria ta ma zawsze odpowiednik w postaci

determinowanej kategorii leksemów należących do innej części mowy.

f. Kategoria determinowane – dla rzeczownika przypadek, dla czasownika osoba.

i. E i F – w zależności od tego, czy leksem, któremu przypisujemy daną

kategorię ma wpływ na kształt otoczenia składniowego, czy też nie.

g. Kategorie werbalne (czasownikowe):

i. Obejmuje osobę, czas, aspekt, tryb, stronę, finitywność (określoność)

1. Kategoria czasu – czas gramatyczny – takie rozróżnienie

czasowej, jakie podsuwa gramatyka.

2. Kategoria osoby pozwala wiązać ze sobą składniki zdania

(tekstu) i wyróżnione elementy sytuacji użycia tego zdania,

czyli aktu mowy.

3. Kategoria aspektu – polega na obligatoryjnym rozróżnieniu w

czasie przesłym i przyszłym czynności dokonanych i

niedokonanych.

4. Kategoria trybu – komunikacja językowa ma zawsze swojego

nadawcę (JA) i adresata (TY), dlatego też należy określić tryb

wypowiedzi (przypuszczający, oznajmujący, pytający,

rozkazujący).

5. Kategoria strony – bierna, czynna, zwrotna.

h. Kategorie imienne (przysługuje imionom: rzeczowniki, zaimki, przymiotniki,

liczebniki).

i. Kategoria rodzaju – w języku polskim decyduje o podziale na

deklinacje.

ii. Kategoria liczby – posiada funkcję semantyczną: informowanie o

liczebności zbioru, do którego odnosi się dana forma rzeczownikowa.

iii. Kategoria przypadka – sygnalizuje składniową funkcję danej formy, jej

miejsca w zdaniu.

23. Rekcja – czasownik decyduje o formie przypadkowej przyłączanego dopełnienia.

24. Części mowy:

a. Odmienne: rzeczownik, przymiotnik, liczebnik, zaimek, czasownik.

b. Nieodmienne: przysłówek, partykuła, przyimek, spójnik, wykrzyknik.