19
Mirosław S. Wróbel Motywy i formy żydowskich prześladowań pierwotnego Kościoła (I-II w. po Chr.) The Biblical Annals 3/2, 421-438 2013

Motywy i formy żydowskich prześladowań pierwotnego ...bazhum.muzhp.pl/media//files/The_Biblical_Annals/The_Biblical... · Motywy i formy żydowskich prześladowań pierwotnego

Embed Size (px)

Citation preview

Mirosaw S. Wrbel

Motywy i formy ydowskichprzeladowa pierwotnego Kocioa(I-II w. po Chr.)The Biblical Annals 3/2, 421-438

2013

Tom 3,z. 2

(2013) Wydawnictwo KUL , Lublin The Biblical Annals / Roczniki Biblijne

Varia

Motywy iformy ydowskich przeladowa pierwotnego Kocioa (I-II w. po Chr.)

Jewish Persecutions of the Ancient Church (I-II AD): Their Reasons and Forms

KS. MIROSAW S. WRBEL

Instytut Nauk Biblijnych, Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawa IIadres: Aleje Racwickie 14, 20-950 Lublin; e-mail: [email protected]

SUMMARY: The persecutions of Jesus and the members of the ancient Church are well attested by Christian (New Testament, early patristic) and Jewish (early rabbinic) sources. The present article, using these sources, tries to answer the question: what are the motifs and forms of Jewish persecutions in the time of Jesus and after His death in the early Christian communities? In the center of this polemic is the person of Jesus and new optics of issues crucial for Judaism such as: monotheism, the observance of Torah, the Temple, election, covenant and relation to the new believers from the pagan world. The persecutions have the forms of verbal (insults, derisions, slander) and physical (excom-munication from the Synagogue, proceedings at courts, fl ogging, imprisonment, murders) attacks. The author puts the emphasis on the polemic aspects of the relation between the Synagogue and the Church in the early stage of their development. The battle for the identity of the true Israel (verus Israel), between two religious communities, leads to hostility and separation. Taking this issue into consideration is the basis for authentic dialogue between Judaism and Christianity today.

KEY WORDS: Jewish persecutions, ancient Church, Christian and Jewish sourcesSOWA KLUCZE: Przeladowania ydowskie, pierwotny Koci, rda chrzecijaskie i ydowskie

Ksztatowanie si chrzecijastwa i judaizmu rabinicznego na gruzach judaizmu witynnego byo procesem zoonym i naznaczonym polemik. Zmaganie si obu religii o status verus Israel oraz o utrwalenie wasnej tosamoci doprowadzio w konsekwencji do cakowitego rozdziau midzy Synagog i Kocioem1. Mistrz z Nazaretu, ktry sam dowiadcza przela-dowania ze strony przywdcw ydowskich i zgin mierci mczesk,

1 Na temat zoonych relacji midzy judaizmem rabinicznym i chrzecijastwem zob. A.Y. Reed A.H. Becker (red.), The Ways that Never Parted: Jews and Christians Late Antiquity and the Early Middle Ages (Tbingen 2003) 1-33; M. Rosik, Zarzewie konfl iktu midzy Kocioem a Synagog (do 135 roku), Jezus i chrzecijanie w rdach rabinicznych (red. K. Pilarczyk A. Mrozek) (Estetyka i Krytyka 27; Krakw 2012) 69-103; P. Schfer, The Jewish Jesus: How Judaism and Christianity Shaped Each Other (Princeton, NJ 2012) 1-20.

BibA

n 3

(201

3) 4

21-4

38

421

422

The Biblical Annals / Roczniki BiblijneVol. 3, no. 2(2013)

Ks. Mirosaw S. Wrbel

Vari

a

jasno w swoim nauczaniu zapowiada przyszy los uczniw: Jeeli Mnie przeladowali, to i was bd przeladowa (J 15,20). Narracja o mczeskiej mierci w. Szczepana (Dz 6,88,3) moe wiadczy o niechci i wrogoci, jakie budzi wrd ydowskich przeciwnikw pierwotny kerygmat chrze-cijaski. Wrd uczonych zajmujcych si tym zagadnieniem wci nie ma zgody co do jednoznacznego ustalenia rde tej wrogoci, form przeladowa i tych treci chrzecijaskiego ordzia, ktre wzbudzay gwatown reakcj ze strony judaizmu2. W niniejszym artykule podejmiemy prb wyodrbnie-nia najwaniejszych motyww przeladowa chrzecijan przez wyznawcw judaizmu3 oraz form ich realizacji w yciu pierwotnego Kocioa4.

1. Motywy przeladowa

Nauka Jezusa i jej pniejsza realizacja przez Jego wyznawcw napotykay zdecydowany opr i wrogo ze strony judaizmu, gdy zawarte w niej sformu-owania chrystologiczne burzyy podstawy ydowskiej tosamoci religijnej.

2 Zob. J. Parkes, The Confl ict of the Church and the Synagogue (London 1934); H.W. Surkau, Martyrien in jdischer und frhchristlicher Zeit (Gttingen 1938); M. Simon, Verus Israel: tude sur les relations entre Chrtiens et Juifs dans lEmpire Romain (135-425) (Paris 1948); W.H.C. Frend, Martyrdom and Persecution in the Early Church (New York 1967); D.R.A. Hare, The Theme of Jewish Persecution of Christians in the Gospel According to St. Matthew (Cambridge 1967); D. Rokeah, Jews, Pagans, and Christians in Confl ict (Jerusalem 1982); R.A. Whitacre, Johannine Polemic: The Role of Tradition and Theology (Chico, CA 1982); J.T. Sanders, Schismatics, Sectarians, Dissidents, Deviants: The First One Hundred Years of Jewish-Christian Relations (Valley Forge, PA 1993); C. Setzer, Jewish Responses to Early Christians: History and Polemics, 30-150 CE (Minneapolis, MN 1994); W. Horbury, Jews and Christians in Contact and Controversy (Edinburgh 1998); D. Boyarin, Dying for God: Martyrdom and the Making of Christianity and Judaism (Stanford, CA 1999); M.S. Wrbel,

Bogosawiestwo przeladowanych (Mt 5,10), RT 52 (2005) 55-66; tene, Lektura Ewangelii w. Mateusza w kontekcie przeladowanej wsplnoty, Bg jest Mioci (1 J 4,16). Studia dla ksidza profesora Jzefa Kudasiewicza w 80. rocznic urodzin (red. W. Chrostowski) (Warszawa 2006) 429-440; S.T. Katz, The Rabbinic Response to Christianity, The Cambridge History of Judaism. The Late Roman-Rabbinic Period (ed. S.T. Katz) (Cambridge 2006) IV, 259-297.

3 W niniejszym artykule termin judaizm odnoszony jest gwnie do judaizmu rabinicznego, ktry uksztatowa si po zburzeniu wityni Jerozolimskiej w 70 r. Czytajc teksty ewange-liczne, musimy mie wiadomo, e czsto ich autorzy w sposb anachroniczny przenosz relacje midzy judaizmem rabinicznym a chrzecijastwem w czasy dziaalnoci Jezusa i Jego pierwszych uczniw. Sprawc wczeniejszych przeladowa Jezusa i Jego wyznawcw (przed rokiem 70.) okrelamy mianem judaizmu witynnego. Uywajc terminu judaizm, trzeba mie wiadomo jego rnorodnoci i zoonoci. Zob. S.J. Tanzer, Judaizmy w I w. po Chr., Sownik wiedzy biblijnej (red. B.M. Metzger M.D. Coogan) (Warszawa 1996) 276.

4 Aby zawzi temat do przeladowa ydowskich, nie podjto w niniejszym artykule analizy przeladowa chrzecijan ze strony wadz rzymskich i wiata pogaskiego. Zagadnienie to zostao podjte w odrbnych badaniach, np. C.R. Moss, Ancient Christian Martyrdom: Diverse Practices, Theologies, and Traditions (AYBRL; New Haven, CT 2012).

423

The Biblical Annals / Roczniki BiblijneTom 3,z. 2

(2013)

Motywy iformy ydowskich przeladowa pierwotnego Kocioa (I-II w. po Chr.)

Vari

a

W centrum sporu znajdowaa si osoba Jezusa z Nazaretu5 ukrzyowanego Mesjasza6 i nowe ujcie tak istotnych dla judaizmu kwestii, jak: monoteizm, Prawo, witynia, wybranie, przymierze i relacja do wiata pogaskiego.

1.1. Monoteizm

Judaizm rabiniczny dostrzega zagroenie monoteizmu wyraonego w De-kalogu (Wj 20,3-17; Pwt 5,7-22) i w modlitwie Szema Izrael (Pwt 6,4-9) ze strony chrzecijastwa uznajcego Jezusa za Syna Boego7. Chrzecijaska egzegeza Ps 110, sytuujca Jezusa po prawicy Boga, oraz teksty nowotesta-mentalne podkrelajce prerogatywy boskie Jezusa (przebaczanie grzechw, dokonywanie cudw, wszechwiedza i wito)8 wzbudzay negatywne reakcje wrd przedstawicieli judaizmu. Wida to wyranie na kartach Ewangelii Janowej. Podczas wita Powicenia wityni (J 10,22-39), kiedy Jezus gosi nauk o swej jednoci z Ojcem: Ja i Ojciec jedno jestemy (J 10,30), Jego ydowscy rozmwcy z oburzeniem reagowali na te sowa i chcieli go ukamienowa za blunierstwo (J 10,31.33)9. Podobna reakcja rozmwcw Jezusa widoczna jest take w dalszej czci dialogu, gdy Jezus wyranie wyzna, e jest Synem Boym (J 10,36) oraz e Ojciec jest w Nim, a On jest

5 Katz, The Rabbinic Response to Christianity, 260: It is more likely that Christology was at the center of the confl ict. Zob. te: M. Hengel, The Son of God: The Origin of Christology and the History of Jewish-Hellenistic Religion (London 1976) 23-34; C. Setzer, You Invent a Christ! Christological Claims as Points of Jewish Christian Dispute, USQR 44 (1991) 315-328.

6 J. Neusner, Varieties of Judaism in the Formative Age, Jewish Spirituality. From the Bible Through the Middle Ages (ed. A. Green) (World Spirituality 13; New York 1986) I, 190: What [the Christians] offered was one messianism in place of another. It was the messianism built upon the paradox of the crucifi ed messiah, the scandal of weakness in place of strength, suf-fering unto death in place of this worldly victory But to people who believed the messiah would be a general who would throw off the rule of pagans and lead the people to an age of peace and prosperity, the Christian messiah hanging on the cross proved to be an insufferable paradox.

7 R. Bauckham, God Crucifi ed: Monotheism and Christology in the New Testament (Grand Rapids, MI Cambridge 1999) 14-37; tene, Monotheism and Christology in the Gospel of John, Contours of Christology in the New Testament (ed. R.N. Longenecker) (McMaster New Testament Studies; Grand Rapids, MI Cambridge, UK 2005) 148-166; Schfer, The Jewish Jesus, 21-54.

8 Zob. szczegowe omwienie boskich prerogatyw Jezusa w: Rosik, Zarzewie konfl iktu midzy Kocioem a Synagog (do 135 roku), 74-77.

9 W czwartej Ewangelii ydzi wielokrotnie w sposb gwatowny wyraaj swoj niech wobec stwierdze Jezusa, pragnc go zabi (J 5,18; 7,1.19.25; 8,37.59; 11,8.53; 19,7). Zob. M.S. Wrbel, Antyjudaizm a Ewangelia wedug w. Jana. Nowe spojrzenie na relacj czwartej Ewangelii do judaizmu (Lublin 2005) 170-172.

424

The Biblical Annals / Roczniki BiblijneVol. 3, no. 2(2013)

Ks. Mirosaw S. Wrbel

Vari

a

w Ojcu (J 10,38)10. Szczegln wrogo wrd ydw Janowych11 wywoao sformuowanie, e Jezus jest jedyn drog do Ojca: Nikt nie przychodzi do Ojca inaczej jak tylko przeze Mnie (J 14,6)12.

1.2. Prawo

Ju we wczesnym nauczaniu chrzecijaskim przepisy Prawa zostay podporzdkowane wierze w Jezusa Chrystusa. w. Pawe w swojej nauce o usprawiedliwieniu mocno podkrela, e czowiek osiga zbawienie nie dziki skrupulatnemu przestrzeganiu Tory Mojeszowej, lecz dziki asce wiary (Rz 3,27-31; Ga 3,10-22)13. Wiele tekstw w Ewangeliach synoptycznych wskazuje na autorytet i wyszo nauczania Jezusa wobec przepisw Tory w kwestii przestrzegania szabatu (Mt 12,2-14; Mk 2,28; k 6,1-11), obmy rytualnych (Mt 15,1-12; Mk 7,2-5; k 11,37-41), koszernoci pokarmw (Mt 15,10-20; Mk 7,14-23), rozwodu (Mt 19,1-9; Mk 10,2-12; k 16,18). Nauka Jezusa w Kazaniu na Grze (Mt 57) i wielokrotnie powtarzana przez Niego formua: a ja wam powiadam podkrela Jego autorytet i wykraczanie poza liter Prawa. W relacji do przepisw Tory postaw Jezusa cechuje interiory-zacja przeciwna formalizmowi, spirytualizacja przeciwna rytualizmowi oraz odwoywanie si do pierwotnej woli Boga przeciwne skostniaej tradycji14. Zarzuty dotyczce amania przepisw Prawa Mojeszowego syszy Szczepan przed swoj mczesk mierci: Podstawili wic ludzi, ktrzy zeznali: Syszelimy, jak on mwi blunierstwa przeciwko Mojeszowi i Bogu. W ten sposb podburzyli lud, starszych i uczonych w Pimie. Przybiegli, porwali go i zaprowadzili przed Sanhedryn. Tam postawili faszywych wiadkw, ktrzy zeznali: Ten czowiek nie przestaje mwi przeciwko temu witemu miejscu i przeciwko Prawu (Dz 6,11-13).

Wyszo Jezusa nad prawem ydowskim akcentuje take Ewangelia Ja-nowa, w ktrej Tora zostaje przeciwstawiona Chrystusowej asce i prawdzie

10 M.S. Wrbel, Ja i Ojciec jedno jestemy (J 10,30). Chrystologia Ewangelii w. Jana wobec ydowskiego monoteizmu, Jezus jako Syn Boy w Nowym Testamencie i we wczesnej litera-turze chrzecijaskiej (red. H. Drawnel) (ABLub 1; Lublin 2007) 53-62.

11 Termin ydzi w czwartej Ewangelii jest tak zoony i bogaty w tre, e powinien by pisany w cudzysowie. Zob. rne znaczenia tego terminu i jego interpretacji przez wspczesnych badaczy w: Wrbel, Antyjudaizm a Ewangelia wedug w. Jana, 93-145.

12 J.H. Charlesworth, The Gospel of John: Exclusivism Caused by a Social Setting Different from that of Jesus, Anti-Judaism and the Fourth Gospel: Papers of the Leuven Colloquium 2000 (eds. R. Bieringer D. Pollefeyet F. Vandecasteele-Vanneuville) (Assen 2001) 479-513.

13 E.P. Sanders, Paul, the Law, and the Jewish People (Philadelphia 1983) 17-27; H. Risnen, Jesus, Paul and Torah: Collected Essays (Sheffi eld 1990) 16-45.

14 Zob. Rosik, Zarzewie konfl iktu midzy Kocioem a Synagog (do 135 roku), 80.

425

The Biblical Annals / Roczniki BiblijneTom 3,z. 2

(2013)

Motywy iformy ydowskich przeladowa pierwotnego Kocioa (I-II w. po Chr.)

Vari

a

(J 1,17). Janowy Jezus wyranie dystansuje si od prawa ydowskiego, mwic do ydw o waszym Prawie (J 8,17; 10,34) lub o ich Prawie (J 15,25). Ewangelista Jan podkrela, e prawdziwe Prawo prowadzi do Chrystusa (J 5,17-18; 7,19.21-24). Dla wsplnoty Janowej prawdziwe Prawo polega na wypenianiu woli Boga, trwaniu w sowie i penieniu dobrych uczynkw. W polemice z ydami, ktrzy podkrelaj wag Prawa Mojeszowego, Je-zus odwouje si do tradycji przed-Mojeszowej, stwierdzajc, e Abraham rozradowa si, gdy ujrza Jego dzie (J 8,56), a patriarcha Jakub widzia aniow zstpujcych i wstpujcych na Syna Czowieczego (J 1,51)15.

Stosunek Jezusa Janowego wobec ydowskiego Prawa uwidacznia si w kontrowersji na temat przestrzegania szabatu. Wystpuje tu wyrane przesunicie akcentw wobec wystpujcej wczeniej argumentacji zawartej w Ewangeliach synoptycznych. U Synoptykw Jezus odwouje si do Dawida, spoywajcego wraz z towarzyszami chleby pokadne w wityni, ktre wolno byo je tylko kapanom. Jezus wspomina take kapanw, ktrzy bez winy mogli narusza w wityni spoczynek szabatu przez skadanie ofi ar (Mt 12,3-5; Mk 2,23-28; k 6,1-5). W czwartej Ewangelii zredagowanej, jak si powszechnie uwaa, ju po zburzeniu wityni Jerozolimskiej, Jezus w kontrowersji na temat uzdrowie dokonywanych w szabat (J 5,1-18; 9,1-41) przedstawia inn argumentacj: Oto Mojesz da wam obrzezanie ale nie pochodzi ono od Mojesza, lecz od przodkw i wy w szabat obrzezujecie czowieka. Jeeli czowiek moe przyjmowa obrzezanie nawet w szabat, aby nie przekroczono Prawa Mojeszowego, to dlaczego zocicie si na Mnie, e w szabat uzdrowiem caego czowieka (J 7,22-23). Argumenta-cja Jezusa bardzo przypomina dyskusj na temat szabatu, jaka toczya si w palestyskich szkoach rabinicznych w kocu I w. Talmud babiloski przytacza sowa rabbiego Eleazara ben Azariaha, ktry y w w tym okre-sie: Jeli jest dozwolone amanie szabatu w celu obrzezania, gdy dotyczy to tylko jednej czci ciaa, to tym bardziej zasadne jest amanie szabatu, gdy chodzi o ycie caego ciaa (bT Szabbat 132a).

1.3. witynia

Dla wyznawcw judaizmu witynia Jerozolimska stanowia centrum kul-tyczne, spoeczne, ekonomiczne i polityczne. Bya miejscem zamieszkania Boga. Wszystkie Ewangelie opisuj scen oczyszczenia wityni, ktra staje

15 Zob. rozwinicie tej problematyki w: U.C. von Wahlde, The Gospel of John and Letters of John. Commentary on the Gospel of John (Grand Rapids, MI Cambridge, UK 2010) II, 65-67, 71-72.

426

The Biblical Annals / Roczniki BiblijneVol. 3, no. 2(2013)

Ks. Mirosaw S. Wrbel

Vari

a

si swoist zapowiedzi jej zburzenia (Mt 21,12-17; Mk 11,15-19; k 19,45-46; J 2,13-22). Teksty Ewangelii synoptycznych zawieraj explicite zapowiedzi Jezusa na temat zburzenia wityni Jerozolimskiej (Mt 24,2; Mk 13,2; k 21,6)16. Znakiem koca wityni jest rozdarcie si zasony przybytku w czasie mierci Jezusa (Mt 27,51; Mk 15,38; k 23,45)17. W nauczaniu Jezusa wi-tynia zostaje podporzdkowana rzeczywistoci krlestwa niebieskiego: Oto powiadam wam: Tu jest co wikszego ni witynia (Mt 12,6). To wsplnota uczniw ma sta si yw wityni, dla ktrej kamieniem wgielnym jest osoba Jezusa Chrystusa (Mk 12,1-12). W czwartej Ewangelii Jezus zostaje ukazany jako Nowa witynia: Jezus da im tak odpowied: Zburzcie t wityni, a Ja w trzech dniach wznios j na nowo. Powiedzieli do Niego ydzi: Czterdzieci sze lat budowano t wityni, a Ty j wzniesiesz w przecigu trzech dni? On za mwi o wityni swego ciaa (J 2,19-21). Dla judaizmu witynia zwizana bya z ziemi i konkretnym budynkiem. Dla Ewangelisty Jana nowa witynia nie posiada odniesie materialnych:

Nadchodzi godzina, kiedy ani na tej grze, ani w Jerozolimie nie bdziecie czcili Ojca [...]. Nadchodzi godzina, owszem ju jest, kiedy to prawdziwi czciciele bd oddawa cze Ojcu w Duchu i prawdzie, a takich to czcicieli chce mie Ojciec (J 4,21.23). Piszc o wicie powicenia wityni, Ewan-gelista Jan uywa greckiego terminu , ktry oznacza odnowienie (J 10,22). W LXX jest uyty pokrewny termin w odniesieniu do powicenia otarza Namiotu Spotkania (Lb 7,10-11), a pniej do powi-cenia wityni Salomona (1 Krl 8,63 czasownik ) oraz wityni odbudowanej po niewoli babiloskiej (Ezd 6,16-17 2 razy termin ). W tekcie Ewangelii to Jezus jako Nowa witynia zostaje konsekrowany przez Ojca: Jake wy o Tym, ktrego Ojciec powici () i posa na wiat, mwicie: Blunisz (J 10,36). Ostateczna konsekracja Jezusa jako Nowej wityni dokonuje si w chwili mki, gdy wypowiada sowa:

A za nich Ja powicam w ofi erze samego siebie ( ), aby i oni byli uwiceni w prawdzie (J 17,19). Motyw Jezusa jako Nowej wityni rozwija autor Listu do Hebrajczykw (9,6-12). Wrogie nastawienie judaizmu do chrzecijan w kwestii dotyczcej wityni widoczne jest take w zarzu-tach kierowanych do Szczepana przed jego mczesk mierci (Dz 6,11-15). Sam Szczepan w swojej mowie prezentuje krytyczny stosunek do wityni

16 Zob. rozwinicie tej problemtyki w: L. Gaston, No Stone on Another: Studies in the Signifi -cance of the Fall of Jerusalem in the Synoptic Gospels (Supplements to Novum Testamentum; Leiden 1976).

17 J.P. Heil, The Narrative Strategy and Pragmatics of the Temple Theme in Mark, CBQ 59 (1997) 76-100; G. Witaszek, Teologia wityni, ycie religijne w Biblii (red. G. Witaszek) (Lublin 1999) 98-99.

427

The Biblical Annals / Roczniki BiblijneTom 3,z. 2

(2013)

Motywy iformy ydowskich przeladowa pierwotnego Kocioa (I-II w. po Chr.)

Vari

a

Jerozolimskiej: Ale dopiero Salomon wybudowa Mu dom. Najwyszy jednak nie mieszka w dzieach rk ludzkich, jak mwi Prorok: Niebo jest moj stolic, a ziemia podnkiem stp moich. Jaki dom zbudujecie Mi, mwi Pan, albo gdzie miejsce odpoczynku mego? (Dz 7,47-49). Reakcj na to jest oburzenie przeladowcw Szczepana i w konsekwencji jego mier przez ukamienowanie.

1.4. Wybranie iprzymierze

wiadomo wybrania Boego i przymierza stanowi fundament tosamoci Izraela jako narodu wybranego18. Przez wybranie i przymierze z Bogiem Izrael staje si witym zwoaniem Boga, wit spoecznoci JHWH. Boy wybr determinuje jego szczegln i niepowtarzaln egzystencj. Przywilej wybrastwa staje si motywem wikszej odpowiedzialnoci i wikszych wymaga moralnych. Rzeczywisto wybrania przez Boga narodu Izraela spord innych narodw zostaje mocno wyraona w najstarszych wyznaniach wiary (Pwt 7,6; 10,14-15.21; 14,2). Wybr Boga sprawia, e Izrael staje si Jego szczegln wasnoci (Wj 19,5; Pwt 7,6-8). Na kartach biblijnych Bg objawia si jako Bg Izraela, ktry dla swoich wybranych jest witym, Stworzycielem, Krlem, Ska, Odkupicielem, wiatoci, Wszechmoc-nym, Chwalebnym, Pasterzem i Opok19. Na fundamentaln rol wybrania i przymierza Izraela z Bogiem wskazuj liczne okrelenia narodu wybranego w tekstach starotestamentalnych: lud Pana (Iz 1,3; Jr 12,14; Ez 14,9), suga Pana (Iz 44,21), wybrany Boga (Iz 45,4), syn pierworodny (Wj 4,22; Oz 11,1), wita posiado (Jr 2,3), lud pastwiska Boga (Ps 95,7), winnica (Iz 5,7). Relacj wybrania narodu i jego przynalenoci do Boga w sposb szczeglny wyraaj teksty zawierajce okrelenia mj nard, Jego nard (np. Wj 3,7; 5,1; Pwt 32,9) oraz uywane pojcia bogosawiony (Jr 4,2) i umiowany (Oz 3,1; 11,1; 14,5, Iz 54,5; 62,4-5; Jr 2,2). Cho ten fundament ydowskiej tosamoci potwierdza aposto Pawe: Pytam wic: Czy Bg odrzuci lud swj? adn miar! [...]. Nie odrzuci Bg swego ludu, ktry wybra przed wiekami (Rz 11,1-2), to jednak niektre teksty nowotestamentalne (Mt 21,43; 22,7; Mk 12,9; Ga 6,16), apokryfi czne (2 Ezdr 1,35-40; 2,10-14)

18 E.A. Speiser, People and Nation of Israel, JBL 79 (1960) 157-163; K. Hruby, Le concept et lexprience historique de peuple dans le judasme et dans le christanisme, The Jerusalem Colloquium on Religion, Peoplehood, Nation, and Land (eds. M.H. Tanenbaum R.J.Z. Wer-blowsky) (Jerusalem 1971) 55-97; P.D. Hanson, The People Called: The Growth of Community in the Bible (San Francisco 1986); S. Grosby, Kingship, Territory, Nation, ZAW 105 (1993) 3-18; J.B. Wells, Gods Holy People: A Theme in Biblical Theology (JSOTS; Sheffi eld 2000).

19 Rdz 49,24; Iz 1,24; 10,17; 30,29; 43,15; 44,6.

428

The Biblical Annals / Roczniki BiblijneVol. 3, no. 2(2013)

Ks. Mirosaw S. Wrbel

Vari

a

i patrystyczne (Justyn Mczennik, Dialog z ydem Tryfonem, 26) wskazuj na nowy lud wybrany, nowy Izrael, ktrym staje si Koci. Wyznawcy Chrystusa jako Izrael Boy staj si spadkobiercami obietnic (Ga 3,6-9.29; 4,21-31; Rz 9,6-8) w przeciwiestwie do Izraela wedug ciaa (1 Kor 10,18). W osobie Jezusa Chrystusa zostaje zawarte Nowe Przymierze, ktre staje si wyznacznikiem tosamoci pierwotnego Kocioa (2 Kor 3,6; Mt 26,28; Mk 14,24). Denie do utrwalenia wasnej tosamoci przez chrzecijastwo i judaizm rabiniczny prowadzio do polemiki o status prawdziwego Izraela (verus Israel)20. Taka wiadomo pierwotnego chrzecijastwa stawaa si niewtpliwie powodem atakw ze strony judaizmu.

1.5. Relacja do wiata pogaskiego

Istotnym punktem niezgody midzy judaizmem i chrzecijastwem byo odniesienie misyjne do wiata pogaskiego. Judaizm wiza prozelityzm ze cisym zachowaniem przepisw Tory, zwaszcza obrzezania i szabatu21. Tymczasem chrzecijastwo skoncentrowane bardziej na osobie Jezusa ni na przepisach Prawa nie wymagao od nawracajcych si pogan obrzezania i cisego zachowania Prawa. Kwestia ta dotyczya nie tylko relacji Kocioa do Synagogi, ale wewntrznego sporu w onie samego Kocioa. Pierwsi wyznawcy Chrystusa stanli przed powanym dylematem, czy zawzi Koci do rodowiska ydowskiego (ekskluzywizm), czy te rozszerzy jego oddziaywanie na wszystkie narody (uniwersalizm). Musieli jednoznacznie odpowiedzie sobie na pytania: jaki status maj chrzecijanie pogaskiego pochodzenia? Jaka jest relacja midzy wyznawcami Chrystusa pochodzenia ydowskiego i pogaskiego? Jak dalece prawa przekazane synom Izraela s wice dla ydowskich i pogaskich wyznawcw Chrystusa? W jaki spo-sb powinna przebiega misja Kocioa wobec wiata pogaskiego? Prby odpowiedzi na te pytania spowodoway polaryzacj stanowisk. Z jednej strony, w Kociele pojawili si judaizantes ydowscy wyznawcy Chrystusa mocno przywizani do przestrzegania Prawa (pochodzcy ze rodowiska faryzejskiego i esseskiego), wedug ktrych chrzecijanie pogaskiego pochodzenia powinni zosta obrzezani i skrupulatnie przestrzega Tory Mojeszowej. Swoje pogldy wyrazili oni jednoznacznie wobec chrzeci-jaskiej wsplnoty w Antiochii: Jeeli si nie poddacie obrzezaniu wedug zwyczaju Mojeszowego, nie moecie by zbawieni (Dz 15,1). Z drugiej

20 Frend, Martyrdom and Persecution in the Early Church, 178-209; Simon, Verus Israel, 22-85.21 Zob. Sanders, Schismatics, Sectarians, Dissidents, Deviants, 85-89; Katz, The Rabbinic

Response to Christianity, 263-264.

429

The Biblical Annals / Roczniki BiblijneTom 3,z. 2

(2013)

Motywy iformy ydowskich przeladowa pierwotnego Kocioa (I-II w. po Chr.)

Vari

a

za strony, coraz wiksze znaczenie miay pogldy Pawa i Barnaby, we-dug ktrych poganie dostpili uwicenia i zbawienia nie przez uczynki Prawa, lecz przez wiar i chrzest w imi Jezusa Chrystusa (Ga 5,1-6). Do judaizantes Pawe kieruje ostre sowa, nazywajc ich faszywymi brami,

ktrzy przyszli podstpnie wybada nasz wolno, jak mamy w Chrystusie Jezusie (Ga 2,4). Konfrontacja i spr midzy stronami tak przybray na sile, e potrzebna staa si interwencja Kocioa apostolskiego, ktry zebra si w witym miecie na tzw. Soborze Jerozolimskim ok. 50 r. (Dz 15,4-35; Ga 2,1-10). Obrady miay burzliwy i polemiczny charakter (Dz 15,7). Pozycja Pawa i Barnaby zostaa poparta przez Piotra i Jakuba. Dekret apostolski (Dz 15,28-29) znoszcy konieczno obrzezania i zachowywania szczegowych przepisw Tory Mojeszowej przez chrzecijan pogaskiego pochodzenia niewtpliwie przyczyni si do zaostrzenia relacji midzy judaizmem i chrzecijastwem w drugiej poowie I w. Przeladowania chrzecijan nie ograniczay si tylko do sporw sownych, lecz realizoway si w konkretnych czynach.

2. Formy ydowskich przeladowa

lady dotyczce rnych form ydowskich przeladowa chrzecijan wyst-puj zarwno w rdach chrzecijaskich, jak i judaistycznych.

2.1. rda chrzecijaskie

Przeladowania Jezusa prowadzce do Jego mczeskiej mierci znajduj swoj kontynuacj w yciu Jego wyznawcw (Mt 24,9-13; Mk 13,9-13; k 21,12-19). Teksty nowotestamentalne w odniesieniu do przeladowa uywaj greckiego terminu . Czasownik ten wystpuje w Nowym Testamencie 45 razy. Jego pierwotne znaczenie brzmiao pdzi, popdza,

pogania, wprowadza w ruch22. W niektrych tekstach nowotestamen-talnych termin ten oznacza dy, stara si, ubiega si o sprawied-liwo (Rz 9,30-31; 2 Tm 2,22), o gocinno (Rz 12,13), o pokj (Rz 14,19; Hbr 12,14; 1 P 3,11), o mio (1 Kor 14,1), o dobro (1 Tes 5,15), o uwicenie (Hbr 12,14). W Ewangeliach termin ten jest zawsze uywany w znaczeniu

przeladowa, wygania, wysiedla. W Ewangelii Mateusza pojcie to

22 O. Knoch, , Exegetisches Wrterbuch zum Neuen Testament (Hrsg. H. Balz G. Schnei-der) (Stuttgart 1992) I, 817. Termin ten jest tumaczony jako treiben, antreiben, in Bewe-gung setzen.

430

The Biblical Annals / Roczniki BiblijneVol. 3, no. 2(2013)

Ks. Mirosaw S. Wrbel

Vari

a

pojawia si najczciej (6 razy), podczas gdy u Marka nie wystpuje ani razu, u ukasza 3 razy i u Jana 3 razy23. Zachty Jezusa do wzicia krzya przez uczniw (Mt 16,29; Mk 8,34; k 9,23) oraz Jego zapowiedzi ich przyszych przeladowa (Mt 10,23; k 11,49; 21,12; J 15,20) znajduj swoj realizacj w konkretnych aktach wrogoci ze strony judaizmu. Najstarsze wiadectwa ydowskich przeladowa zawarte s w pismach Pawowych. W 1 Tes 2,14-15, napisanym ok. 50 r., Pawe explicite nawizuje do ydowskich przelado-wa dowiadczanych przez judeochrzecijan w Judei: Bracia, wycie si stali naladowcami Kociow Boga, ktre s w Judei w Chrystusie Jezusie, poniewa to samo, co one od ydw, wycie wycierpieli od rodakw. ydzi zabili Pana Jezusa i prorokw, i nas take przeladowali. A nie podobaj si oni Bogu i sprzeciwiaj si wszystkim ludziom24. Aposto Narodw, ktry przed swoim nawrceniem sam by przeladowc wyznawcw Chrystusa (1 Kor 15,9; Flp 3,5-6; Ga 1,13-14.22-23), po swoim nawrceniu wielokrotnie dowiadcza w swojej misyjnej dziaalnoci wrogoci ze strony rodakw:

Zdobd si na szalestwo: Ja jeszcze bardziej! Bardziej przez trudy, bardziej przez wizienia; daleko bardziej przez chosty, przez czste niebezpiecze-stwa mierci. Przez ydw piciokrotnie byem bity po czterdzieci razw bez jednego. Trzy razy byem sieczony rzgami, raz kamienowany [] (2 Kor 11,23-25)25. Wedug Pawa spotykajce go cierpienia i przeladowania stanowi potwierdzenie, e jest na waciwej drodze ucznia Jezusa (2 Kor 4,11; 6,9; 11,23). Teksty nowotestamentalne przekazuj wiadectwo o kon-kretnych formach przeladowa wyznawcw Chrystusa: stawianie przed sdem26, biczowanie27, uwizienie28, kamienowanie29, zabijanie30. Ewangelie synoptyczne ukazuj Jezusa dowiadczajcego rnych form przeladowa ze strony przywdcw ydowskich oraz wzmiankuj na temat przeladowa, ktre maj sta si udziaem uczniw Jezusa. Dowiadczenie Jezusa staje si matryc dla wszystkich, ktrzy chc go naladowa. W Ewangelii Mateusza w Kazaniu na Grze Jezus naucza, e bogosawionymi s przeladowani ze wzgldu na sprawiedliwo, gdy do nich naley krlestwo niebieskie (Mt 5,10). W kolejnym wersecie (Mt 5,11) zostaje sprecyzowane, na czym polega

23 Mt 5,10.11.12.44; 10,23; 23,34; k 11,49; 17,23; 21,12; J 5,16; 15,20 (x2). Zob. R. Morgenthaler, Statistik des neutestamentlichen Wortschatzes (Zrich 1992) 89.

24 Zob. te inne listy kanoniczne odnoszce si do przeladowa: 1 Tes 1,6; 2,2; Hbr 10,32-34; 1 P 2,12; 3,14.16n; 4,12-17.

25 Zob. te Rz 15,30-31; Ga 5,11; 6,12; 1 Kor 4,9-13; 2 Kor 4,11; 6,9.26 Zob. np. Mk 13,9; Mt 10,17; k 12,11; 21,12.27 Zob. np. Mk 13,9; Mt 10,17; 23,34; Dz 16,37; 22,19.25; Hbr 11,36.28 k 21,12; Dz 4,3; 5,18n; 8,3; 9,2; 16,23; Hbr 11,36.29 J 10,31; Dz 5,26; 14,2-5.19; 2 Kor 11,25.30 Mt 23,34; J 12,9-11; 16,2-3; Dz 9,23-25; 21,27-32; 23,12-27; 26,21.

431

The Biblical Annals / Roczniki BiblijneTom 3,z. 2

(2013)

Motywy iformy ydowskich przeladowa pierwotnego Kocioa (I-II w. po Chr.)

Vari

a

to przeladowanie, przez uycie terminu (zniewaa, ly)31 i wyraenia [] (mwi [kamli-wie] wszelkiego rodzaju zo przeciwko wam). Termin wystpuje w tekcie bogosawiestw u w. ukasza (k 6,22), gdzie wyliczone zostaj jeszcze inne formy przeladowania: (nienawi), (wy-kluczy, wyczy), (wyrzuc wasze imi jako ze)32. W mowie misyjnej Jezusa (Mt 10,5-42) znajduje si zapowied przyszych przeladowa Jego uczniw (Mt 10,17-23)33. Wy-mienia si tu konkretne formy: wydawanie uczniw przed sdy, biczowanie w synagogach, stawianie w roli oskaronych przed namiestnikami i krlami, nienawi z powodu imienia Jezusa. W Mt 10,28 wystpuje take aluzja do zabijania przeladowanych. W Mt 23,34 Jezus zwraca si bezporednio do przeladowcw: Dlatego oto Ja posyam do was prorokw, mdrcw i uczonych. Jednych z nich zabijecie i ukrzyujecie; innych bdziecie biczo-wa w swych synagogach i przeladowa od jednego miasta do drugiego34. W Mt 24,9-13 Jezus zapowiada przysze mczestwo uczniw: wydanie na ucisk, zabijanie i nienawi. Odniesienia do ydowskich przeladowa pierwotnego Kocioa znajduj si take w Ewangelii Janowej. Kluczowy jest tu termin , ktry wystpuje trzykrotnie w J 9,22; 12,42; 16,2 i oznacza ekskomunik z synagogi35. Na kartach Ewangelii Janowej wyznawcy Jezusa odczuwaj strach przed ydowskimi represjami (J 7,13; 19,38; 20,19). ydowscy przeciwnicy oskaraj Jezusa o dziaanie w mocy zego ducha (J 7,20; 8,48-52; 10,20). Wielokrotnie mowa jest o zabjczych zamiarach ydw wobec Jezusa i Jego wyznawcw (J 5,18; 7,1.19.25; 8,37.40). Nie pozostaj one tylko w sferze abstrakcji, lecz prowadz do konkretnych czynw. W J 8,59 i J 10,31 mowa jest prbach ukamienowania Jezusa. Wadze ydowskie wydaj ofi cjalny dekret w sprawie zabicia Jezusa (J 11,53). Intencje przeciwnikw Jezusa znajduj swoje urzeczywistnienie

31 Czasownik ten czsto opisuje zniewaanie, jakiego dowiadcza Jezus od swoich przeladowcw (Mt 27,44; Mk 15,32; Rz 15,3). W 1 P 4,14 termin ten wystpuje w kontekcie bogosawiestwa:

Jeli jestecie zniewaani () ze wzgldu na imi Chrystusa, jestecie bogosawieni, poniewa duch chway i Boga na was spoczywa.

32 W. Stenger, Die Seligpreisung der Geschmhten (Mt 5,11-12; Lk 6,22-23), Strukturelle Beobachtungen zum Neuen Testament (Hrsg. W. Stenger) (NTTS 12; Leiden 1990) 119-153; Wrbel, Bogosawiestwo przeladowanych (Mt 5,10), 55-66; tene, Lektura Ewangelii w. Mateusza w kontekcie przeladowanej wsplnoty, 429-440.

33 Zob. teksty paralelne w Mk 13,9-13; k 21,12-19.34 Tumaczenie w Biblii Tysiclecia (wyd. 5) wyraenia

(przepdza z miasta do miasta) nie oddaje z ca ostroci uytego przez autora natchnionego terminu . Zob. paralelny tekst w k 11,49-51.

35 Zob. szczegowe omwienie tego terminu w aspekcie literackim, historycznym i teologicznym w: M.S. Wrbel, Synagoga a rodzcy si Koci. Studium egzegetyczno-teologiczne czwartej Ewangelii (J 9,22; 12,42; 16,2) (Studia Biblica 3; Kielce 2002).

432

The Biblical Annals / Roczniki BiblijneVol. 3, no. 2(2013)

Ks. Mirosaw S. Wrbel

Vari

a

w Jego mce i ukrzyowaniu (J 1819). Jezus Janowy zapowiada przysze przeladowania swoich uczniw (J 15,1816,4), ktre stanowi kontynuacj przeladowa dowiadczanych przez Niego (J 15,20).

Dzieje Apostolskie ukazuj realizacj zapowiedzi Jezusa w yciu pier-wotnego Kocioa. Apostoowie s przesuchiwani przed Sanhedrynem (Dz 4,1-22), maj zakaz goszenia Ewangelii (Dz 5,17-18), s wtrcani do wizienia (Dz 5,18; 8,3; 16,23) i biczowani (Dz 16,37; 22,19.25). Aposto narodw dowiaduje si o planowanym przez ydw zamachu na jego ycie (Dz 23,12-30). W kontekcie ydowskich przeladowa apostow zostaje umieszczone ukamienowanie Szczepana (Dz 7,55-60) oraz cicie mieczem Jakuba (Dz 12,1-2).

Tematyk przeladowa pierwotnego Kocioa podejmuje take autor Apokalipsy36. W Ap 2,9 i 3,9 w odniesieniu do ydowskich przeciwnikw Kocioa mowa jest o synagodze szatana37. Ap 2,13 wzmiankuje o m-czestwie Antypasa zamordowanego w Pergamonie. Otwarcie pitej pieczci pozwala ujrze dusze tych, ktrzy zostali zabici z powodu sowa Boego i wiadectwa, ktre skadali swoim yciem jako wyznawcy Chrystusa (Ap 6,9-10). W Ap 7,14 mowa jest o wiernych, ktrzy przychodz z wielkiego ucisku i opukuj swe szaty we krwi Baranka. Ap 11 opisuje dwch wiad-kw Boga, przeladowanych i zabitych w witym miecie Jeruzalem. W Ap 1718 zostaa ukazana Wielka Nierzdnica, ktra przeladuje Koci i upija si krwi witych i wiadkw Jezusa (Ap 17,6).

Przeladowanie pierwotnego Kocioa przez ydowskich adwersarzy po-wiadczone jest take przez rda patrystyczne. Justyn Mczennik w swych pismach z II w. Pierwsza Apologia i Dialog z ydem Tryfonem pisze o wrogim nastawieniu judaizmu wobec nauki Jezusa i Jego wyznawcw38. W niektrych tekstach mowa jest wprost o przeladowaniu i zabijaniu na-ladowcw Chrystusa39. Echa wrogiej postawy ydw wobec wyznawcw Chrystusa s widoczne take u Orygenesa (Homilie 2, 8 do Ps 37), Epifaniusza

36 A. Yarbro Collins, Crisis and Catharsis: The Power of the Apocalypse (Philadelphia 1984); L. Thompson, A Sociological Analysis of Tribulation in the Apocalypse of John, Semeia 36 (1986) 147-174; J. Massyngbaerde Ford, Persecution and Martyrdom in the Book of Revela-tion, Bible Today 28 (1990) 141-146.

37 Zob. rozwinicie tej tematyki w: Setzer, Jewish Responses to Early Christians, 99-104; H. Bengtsson, Three Sobriquets, Their Meaning and Function: The Wicked Priest, Synagogue of Satan, and the Woman Jezebel, The Bible and the Dead Sea Scrolls: The Second Prince-ton Symposium on Judaism and Christian Origins (ed. J.H. Charlesworth) (Waco, TX 2006) I, 183-208; P.B. Duff, The Synagogue of Satan: Crisis Mongering and the Apocalypse of John, The Reality of Apocalyspe (ed. D.L. Barr) (Atlanta, GA 2006) 147-168.

38 Pierwsza Apologia 36,3; 49,6; Dialog z ydem Tryfonem 10,3; 16,4; 32,1; 38,1; 47,5; 71,2; 73,6; 89,1; 90,1; 93,4; 96,2; 137,2.

39 Pierwsza Apologia 31,6; Dialog z ydem Tryfonem 35,7; 95,4; 96,2; 110,5; 122,2; 133,6.

433

The Biblical Annals / Roczniki BiblijneTom 3,z. 2

(2013)

Motywy iformy ydowskich przeladowa pierwotnego Kocioa (I-II w. po Chr.)

Vari

a

(Anacephalaiosis 29.9.1), Hieronima (Komentarz do Amosa 1,11-12; Komen-tarz do Izajasza 5,18-19; 49,7; 52,4-6), Jana Chryzostoma (Wykad Psalmw

Psalm IV; Homilie do Ewangelii Janowej Homilia 61, 77, 78). rda patrystyczne40 przekazuj informacj o ucieczce chrzecijan do miejscowoci Pella na wschodnim brzegu Jordanu przed zniszczeniem Jerozolimy w 70 r.41 Euzebiusz z Cezarei umieszcza informacj o ucieczce chrzecijan do Pelli bezporednio po opisie ydowskich przeladowa Szczepana, Jakuba syna Zebedeusza i Jakuba Modszego42. W ten sposb czy on ucieczk wyznaw-cw Chrystusa do Pelli z przeladowaniami ze strony ydowskich adwersa-rzy. Niewykluczone wic, e jednym z czynnikw migracji chrzecijan ze witego miasta przez rokiem 70. byy przeladowania ze strony radykalnych zelotw i innych wrogich wyznawcom Chrystusa ugrupowa ydowskich. Hipotez t zdaj si take potwierdza rda ydowskie43.

2.2. rda judaistyczne

wiadectwa na temat ydowskich przeladowa wyznawcw Jezusa znajduj swoje echa take w samych rdach judaistycznych. ydowski historyk Jzef Flawiusz w Dawnych dziejach Izraela napisanych w latach 93-94 wzmiankuje o mczeskiej mierci Jakuba, brata Paskiego, na ktr zo-sta skazany decyzj Sanhedrynu pod wodz arcykapana Annasza ok. 62 r.

Wtedy Annasz [] zwoa Sanhedryn i stawi przed sdem Jakuba, brata Jezusa zwanego Chrystusem, oraz kilku innych. Oskary ich o naruszenie Prawa i skaza na ukamienowanie44.

Nasilenie przeladowa judeochrzecijan przez judaizm rabiniczny mogo by spowodowane zredagowaniem pod koniec I w. Dwunastego

40 Euzebiusz z Cezarei, Historia Ecclesiastica III,5,2-3; Epifaniusz, Panarion XXIX,7,7-8; XXX,2,7; Peri Metron kai Stathmon XV.

41 Historyczno tego wydarzenia zostaa zakwestionowana przez S.G.F. Brandona, The Fall of Jerusalem and the Christian Church: A Study of the Effects of the Jewish Overthrow of A.D. 70 on Christianity (London 1951) 167-184. Stanowisko Brandona wywoao oywion dyskusj wrd autorw. Argumentacj za historycznoci tego wydarzenia przytaczaj m.in. M. Simon,

La Migration Pella: Lgende ou Ralit?, RSR 60 (1972) 37-54; C. Koester, The Origin and Signifi cance of the Flight to Pella Tradition, CBQ 51 (1989) 90-106; F. Blanchetire R.A. Pritz, La migration des Nazarens Pella, Aux origines juives du Christianisme (d. F. Blanchetire M.D. Herr) (CRFJ 2; Paris Louvain 1993) 93-110. Historyczno tego wydarzenia neguje J. Verheyden, De vlucht van de christenen naar Pella (Brussels 1988). Zob. krytyk tej pracy w: J. Wehnert, Die Auswanderung der Jerusalemer Christen nach Pella historisches Faktum oder theologische Konstruktion?, ZKG 102 (1991) 321-355.

42 Zob. bezporedni kontekst Historia Ecclesiastica III,5,2-3.43 Jzef Flawiusz, Wojna ydowska 4,335; 574.44 Jzef Flawiusz, Dawne dzieje Izraela 20,9,1.

434

The Biblical Annals / Roczniki BiblijneVol. 3, no. 2(2013)

Ks. Mirosaw S. Wrbel

Vari

a

bogosawiestwa Birkat ha Minim (~ynymh tkrb), ktre weszo w skad modlitwy Osiemnastu bogosawiestw. Wedug rde ydowskich zawar-tych w Tosefcie (tBerakot III,25) oraz w Talmudzie babiloskim (bT Berakot 28b-29) zostao ono uoone przez Samuela Modszego na polecenie rabbiego Gamaliela II w Jawne. Cho Birkat ha-Minim w swojej nazwie zawierao termin bogosawiestwo, to w rzeczywistoci byo to przeklestwo he-retykw. Najstarszy tekst Birkat ha-Minim (w recenzji palestyskiej) zosta odnaleziony w genizie synagogi kairskiej i jest datowany na IX-X w.45:

Dla odstpcw niech nie bdzie nadziei. A zuchwa wadz niezwocznie wykorze za naszych dni. A Nocrim i Minim niech zaraz wygin. Niech bd wymazani z Ksigi ycia i ze sprawiedliwymi niech nie bd zapisani. Bogosawiony bd Ty, Panie, ktry uniasz zuchwalcw46. Znaczenie i zasig formuy Birkat ha-Minim jako rodka majcego oczyci judaizm rabiniczny z wszelkich elementw heterodoksyjnych stanowi przedmiot oywionej dyskusji wrd wspczesnych badaczy47. Wydaje si, e formua Birkat ha-Minim nie miaa charakteru uniwersalistycznego i autorytatywnego dla synagog w caej Palestynie i w diasporze48. W pierwszym etapie swego funkcjonowania moga by ona skierowana przeciw wszelkim heretykom i schizmatykom. Z czasem miaa ona wikszy lub mniejszy wpyw na in-tensyfi kacj praktyki ekskomuniki, ktra swymi pocztkami moga siga pierwszych przeladowa Jezusa i jego bezporednich wyznawcw. W takim wietle Birkat ha-Minim jawi si jako jeden ze rodkw w dugim i bardziej uniwersalnym procesie oczyszczania judaizmu z elementw heterodoksyjnych, ktrego przebieg by zrnicowany w lokalnych wsplnotach. Dokument Papieskiej Komisji Biblijnej z 2001 r. pt. Nard ydowski i jego wite

45 Zob. S. Schechter, Genizah Specimens, JQR 10 (1898) 655-659.46 Zob. tekst oryginalny i analiz tekstualn w: Wrbel, Synagoga a rodzcy si Koci, 185.47 Zob. szczegow dyskusj na ten temat w pozycjach opublikowanych po roku 2000: L. Vana,

La birkat ha-minim una preghiera contro i giudeo-cristiani?, Verus Israel. Nuove prospettive sul giudeocristianesimo. Atti del Colloquio di Torino (4-5 novembre 1999) (ed. G. Filoramo C. Gianotto) (BCR 65; Brescia 2001) 147-189; P.L. Mayo, The Role of the Birkath Haminim in early Jewish-Christian Relations: A Reexamination of the Evidence, BBR 16 (2006) 325-343; M.S. Wrbel, Birkat ha-Minim and the Process of Separation between Judaism and Christia-nity, PJBR 5/2 (2006) 99-120; Y.Y. Teppler, Birkat ha-Minim: Jews and Christians in Confl ict in the Ancient World (Tbingen 2007); M.S. Wrbel, Znaczenie formuy Birkat ha-Minim w procesie rozdziau Synagogi od Kocioa, CT 78/2 (2008) 65-80; J. Marcus, Birkat ha-

-Minim Revisited, NTS 55 (2009) 523-555; M. Rosik, Nazarejczycy czy heretycy? W kwestii Birkat ha-minim, Wicej szczcia jest w dawaniu anieli w braniu. Ksiga pamitkowa dla ksidza profesora Waldemara Chrostowskiego w 60. rocznic urodzin (red. B. Strzakowska) (Warszawa 2011) 1275-1288; tene, Zarzewie konfl iktu midzy Kocioem a Synagog (do 135 roku), 96-103.

48 S.J.D. Cohen, From the Maccabees to the Mishnah (LEC 7; Philadelphia 1987) 227: Syna-gogues were not beholden to any central body; every community ran its synagogue its own way.

435

The Biblical Annals / Roczniki BiblijneTom 3,z. 2

(2013)

Motywy iformy ydowskich przeladowa pierwotnego Kocioa (I-II w. po Chr.)

Vari

a

Pisma w Biblii chrzecijaskiej w trzecim rozdziale omawia temat ydzi w Nowym Testamencie i podkrela rol formuy Birkat ha-Minim w rela-cjach midzy judaizmem i chrzecijastwem. W punkcie 69. dokument ten stwierdza, e Stopniowo jednak, prawdopodobnie od pocztku II w., formua bogosawiestwa pitnujca heretykw lub rnego rodzaju odstpcw pojmowana bya jako wyczenie chrzecijan, a o wiele pniej jako majca tylko ich na myli. Pod koniec II w. wszdzie byy wytyczone linie cisego podziau midzy ydami, ktrzy nie wierzyli w Jezusa, a chrzecijanami49.

lady wrogiej postawy judaizmu rabinicznego wobec judeochrzecijan widoczne s w tekcie Tosefty (tHullin II, 20-21) datowanym na czas przed powstaniem Bar Kochby. Mowa jest tu o zakazie kontaktw handlowych i religijnych z judeochrzecijanami okrelanymi terminem Minim50: Jeli miso znajduje si w rkach goja (ywg), wwczas jest dozwolone czerpanie z tego korzyci, jeli za w rkach Mina (!ymh), to jest zakazane czerpanie z tego korzyci. To, co wychodzi na zewntrz z domu bawochwalstwa, w rzeczywistoci jest misem ofi ary dla umarego [kult bawochwalczy], gdy mwi si: zabijanie ofi ary przez Mina jest bawochwalstwem; ich chleb jest chlebem Samarytanina; ich wino jest winem bawochwalczej libacji; ich owoce s nieczyste; ich ksigi s ksigami magw, a ich dzieci s bkartami (!yrzmm). Nie sprzedajemy im ani nie kupujemy od nich. Nie bierzemy od nich ani im nie dajemy. Nie uczymy ich synw rzemiosa. Nie jestemy leczeni przez nich; nie s leczone przez nich ani zwierzta, ani ludzie51. W tym samym kontekcie (tHullin II, 22.23) wystpuje opowiadanie na temat prby uzdrowienia rabbiego Eleazara ben Dama ukszonego przez wa: Zdarzyo si, e mija uksia rabbiego Eleazara ben Dama. Jakub z Kefar Sama (ams rpk Xya bq[y) przyby, aby go uleczy w imi Jeszua Ben Pantery ( arjnp !b [wXy ~Xm), lecz rabbi Iszmael nie pozwoli mu na to. Powiedzieli do niego: Ben Dama, nie wolno ci [przyj uzdrowienia]. On [rabbi Eleazar ben Dama] odpowiedzia mu [rabbiemu Iszmaelowi]: Przynios ci dowd, e on moe mnie uzdrowi. Nie mia on jednak czasu przynie dowodu, gdy zmar. Rabbi Iszmael rzek: Szczliwy jeste ty,

49 Zob. Papieska Komisja Biblijna, Nard ydowski i jego wite Pisma w Biblii chrzecijaskiej (t. R. Rubinkiewicz) (Kielce 2002) 134-135.

50 Z analizy kontekstu tego passusu jasno wynika, e Minim maj swoje odniesienie do wy-znawcw Jezusa. Zob. Katz, The Rabbinic Response to Christianity, 275-276; M.S. Wrbel,

Krytyka tekstologiczna i historyczna passusw Talmudu o Jezusie i chrzecijastwie, Jezus i chrzecijanie w rdach rabinicznych. Perspektywa historyczna, spoeczna, religijna i dia-logowa (red. K. Pilarczyk A. Mrozek) (Krakw 2012) 15-50.

51 Zob. tekst hebrajski w: M.S. Zuckermandel, Tosefta, Mischna und Baraitha (kritische Tosefta--Ausgabe (Pasewalk 1880) 503. Tekst angielski w: J. Neusner, The Tosefta: Translated from the Hebrew (Peabody 2002) II, 1379-1380.

436

The Biblical Annals / Roczniki BiblijneVol. 3, no. 2(2013)

Ks. Mirosaw S. Wrbel

Vari

a

ben Dama, gdy odszede w pokoju i nie zburzye ogrodzenia mdrcw. Kady bowiem, kto burzy ogrodzenie mdrcw (~ymkx lX !dydg), dostpuje nieszczcia u swego kresu, jak jest to powiedziane: A kto burzy ogrodzenie, tego uksi mija52. Rabbi Eleazar ben Dama i rabbi Iszmael nale do drugiego pokolenia tannaitw yjcych na przeomie I i II w. Eleazar ben Dama w tradycji Talmudu babiloskiego jest przedstawiany jako siostrzeniec rabbiego Iszmaela53. By to synny tannaita, ktry cechowa si bezkompro-misow postaw wobec heretykw54. W tekcie tym rabbi Iszmael wyraa mocne przekonanie, e lepsza jest mier jego siostrzeca ni uzdrowienie dokonane przez heretyka (Mina) Jakuba z Kefar Sama w imi Jeszua Ben Pantery. Tekst ten wskazuje, e w tym okresie ydzi i judeochrzecijanie yli obok siebie, ale midzy nimi wyrasta mur wrogoci. Szczcie rabbiego Eleazara ben Dama polegao na tym, e nie zburzy on ogrodzenia mdrcw (rabinw). Wystpuje tu aluzja do ogrodzenia wok Tory, odnoszonej do przepisw, ktre nie wchodziy w skad pisanego Prawa Mojeszowego. Zostay one jednak wprowadzone przez rabinw w postaci Tory ustnej w celu uniknicia przekrocze przykaza zawartych w Torze. Rabbi Iszmael w swojej argumentacji odwouje si do autorytetu mdrcw, stwierdzajc, e konsekwencj zburzenia ich ogrodzenia zbudowanego wok Tory jest mier. Na potwierdzenie swoich sw przytacza tekst biblijny: A kto ogrodzenie burzy, tego uksi mija (Koh 10,8).

W tekcie Tosefty (tSzabbat XIII,5) widoczna jest wroga postawa rabinw wobec ksig uywanych przez judeochrzecijan. S one nazywane pismami heretykw bd Ewangeliami. Rabini podwaaj ich wito i autorytet:

Nie ratujemy przed ogniem [w szabat] Ewangelii (~ynwylygh) i ksig here-tykw (!ynym yrpys). Raczej niech spon one i ich tetragramy. Rabbi Jose ha-Gelili mwi: Podczas tygodnia powinno si usun ich tetragramy, aby je ukry, a wszystko pozostae powinno si spali. Rabbi Trafon rzek: Niech pogrzebi wasnych synw! Jeli [te ksigi] dostayby si w moje rce, wwczas spalibym je razem z ich tetragramami. Nawet jeli cigajcy biegby za mn, wwczas wolabym wej raczej do domu bawochwalstwa ni do ich [judeochrzecijan] domw. Bowiem bawochwalcy nie znaj Go i przecz Mu, za ci [judeochrzecijanie] znaj Go i przecz Mu. Rzek Rabbi Iszmael: Jeli Wszechmocny nakaza, aby pismo zapisane w wi-toci zostao zmyte przy uyciu wody w celu zachowania pokoju midzy mem i on, to tym bardziej powinny by wymazane pisma Minim, ktre wprowadzaj wrogo midzy Izraelem a ich Ojcem, ktry jest w niebie,

52 Zob. tekst hebrajski w: Zuckermandel, Tosefta, 503; Neusner, The Tosefta, II, 1380.53 Zob. bT Ber 56b; bT Men 99b.54 Zob. bT Ber 56b; bT Szab 116a.

437

The Biblical Annals / Roczniki BiblijneTom 3,z. 2

(2013)

Motywy iformy ydowskich przeladowa pierwotnego Kocioa (I-II w. po Chr.)

Vari

a

take oni i ich tetragramy. Podobnie jak nie ocalamy ich [pism] od ognia, nie ocalamy ich take od zmiadenia, od wody i od tego wszystkiego, co mogoby je zniszczy55.

Podsumowanie

Podsumowujc, moemy stwierdzi, e wrogie nastawienie judaizmu do chrzecijastwa siga czasw samego Jezusa. To Jego osoba spotyka si z ostrymi zarzutami uzurpowania sobie prerogatyw mesjaskich i boskich. Przez swoich przeciwnikw jest on nazywany bawochwalc, zwodzicielem, optanym przez zego ducha. Wrogie nastawienie do Jego osoby znajduje sw kulminacj w Jego mce i mierci przez ukrzyowanie. Zwycistwo Jezusa nad mierci ukazuje Jego uczniom warto krzya. Pawe naucza, e istot jego przepowiadania jest osoba Ukrzyowanego Mesjasza. Krzy w nauczaniu pierwotnego Kocioa jawi si jako moc i mdro Boga (1 Kor 1,23-24). W krzyu, ktry patrzc po ludzku, stanowi sabo i przegran, manifestuje si Boa moc wyprowadzajca czowieka ze mierci do ycia (2 Kor 13,4). Haba krzya zamienia si w zwycistwo i prowadzi do wy-niesienia do chway Boga (Hbr 12,2). Akt krzyowej mierci Jezusa jest postrzegany przez pierwotny Koci jako akt najwyszej mioci wobec caej ludzkoci (Rz 3,25; 5,8; Ga 2,20; 2 Kor 5,16). Wiara w moc krzya w wy-znawcach Chrystusa wzbudza nadziej i rado w obliczu dowiadczanych przeladowa. Kerygmat chrzecijaski postrzegany jest jako zagroenie dla wyznawcw judaizmu. W ich odczuciu nowa religia zrodzona w o-nie judaizmu burzy fundamenty religii matki i na jej zgliszczach buduje wasn tosamo. Takie zagadnienia, jak: monoteizm, przepisy prawa, witynia, wybranie, przymierze, relacja do wiata pogaskiego, w optyce ydowskiej s kwestionowane przez Jezusa i Jego wyznawcw. Rodzi to gwatown reakcj. W walce o status prawdziwego Izraela (verus Israel) deprecjonuje si autorytet i wito Jezusa z Nazaretu oraz wyznawcw kontynuujcych Jego zbawcz misj. Zagroenie wasnej tosamoci i brak zrozumienia drugiej strony prowadzi do lku i wrogoci. Wyrazem tego s przeladowania chrzecijan ze strony judaizmu. rda chrzecijaskie (Nowy Testament i wczesne teksty patrystyczne) oraz rda judaistyczne (Jzef Flawiusz i wczesne teksty rabiniczne) zawieraj wiadectwa tych przeladowa w formie ustnej (szyderstwo, oszczerstwo) i w formie czyn-nej (wydalanie z Synagogi, stawianie przed sdem, biczowanie, uwizienie,

55 Zob. tekst hebrajski: Zuckermandel, Tosefta, 129; Neusner, The Tosefta, I, 405-406.

438

The Biblical Annals / Roczniki BiblijneVol. 3, no. 2(2013)

Ks. Mirosaw S. Wrbel

Vari

a

kamienowanie i zabijanie). Prowadzi to w konsekwencji do cakowitego rozdziau midzy Synagog i Kocioem oraz do narastajcej niechci i niezrozumienia w pniejszych wiekach. Problematyka ydowskich prze-ladowa wobec pierwotnego chrzecijastwa nie powinna by ignorowana w opracowaniach dotyczcych relacji midzy judaizmem i chrzecijastwem w pierwszych wiekach. Jej znaczenie powinno by tym bardziej podkrelane, gdy w relacjach tych dostrzega si w sposb tendencyjny tylko przejawy

antyjudaizmu i wrogiej postawy Kocioa wobec Synagogi, a potencja antychrzecijaski jest minimalizowany. Uwzgldnienie tej problematyki jest dzi podstaw autentycznego dialogu midzy siostrzanymi religiami Eklezj i Synagog.