Azarbaycan Milli Elmbr Akademiyası Azarbaycan Respublikası Tahsil Nazirliyi

Azarbaycan Madaniyyatinin Dostları Fondu

BeynalxaLq w

"MUĞAM AL9Mİ" BEYN9LXALQ, ELMİ SİMPOZİUMUNUN

MATERÍALLARI

18-20 MART 2009-cu il

^ ° M L ^ ÍJ m o n d ó d d á « а щ МирМугама

И s

jazz, a comparison that is accurate J ' o ? ^ ^ pretation, an equation with jazz is-"' g f Й n' $ É !& fordiaérentMugammodes.Th^-fl-g'l £ £ ^ >

Azarbaycan Milli Elmlar Akademiyas ı Azarbaycan Respublikası Tahsil Nazirliyi

Azarbaycan Madaniyyatinin Dostları Fondu

" M U Ğ A M A L 8 M İ " B E Y N O L X A L Q E L M İ

S t M P O Z İ U M U N U N M A T E R İ A L L A R I

1 8 - 2 0 m a r t 2 0 0 9 - c u il B a k ı ş a h a r i

"Şarq-Qarb" B a k ı 2 0 0 9

I S B N 9 7 8 - 9 9 5 2 - 3 4 - 2 0 1 - 7

"Muğam atomi" Beynolxalq Elmi Simpoziumunun materia l lan. Baki , "Sarq-Qarb", 2 0 0 9 , 4 3 2 sah.

© "Sarq-Qarb", 2 0 0 9

Çapa imzalanıb 10.03.2009. Formatı 60x90'/ | f i . Tirajı 1000. Sifariş 27.

"Sarq-Qarb" ASC-nin maıb.ıosinds çap olunmuşdur. Bakı şohari. Aşıq Slssgar küçasi. 17.

MÜND9RİCAT

Şifahilik muğamın tarixi mövcudluğunun vo varisliyinin asas prinsipi kimi Abdubliyev Ariz 17

Muğam va tasviri sanat Abdullayeva Saaddt 2 6

Muğam va simfonizm Abdul lázadd Gülnaz 4 0

AMEA-nın oh a/malar institutunda saxlanilan muğam traktatlarının öyranilmasina dair Adilov Мэттэа 5 0

Muğam - peşakar musiqi yaradıcdığı sahasidir Ağayeva Süı-эууа 5 6

Muğam islam madaniyyati kontekstinda Babayeva dfsana 6 2

Azerbaycan muğamının mokam: qadim sanatin müasir hayatı Bağırova БэпиЬэг 66

XX asrin avvalina aid sanadlarda muğam tarixindan sahifalar Bayramova Alla 71

"Şah Xatai" ad va janr kimi Blam Stiven 7 9

Tasavvuf va muğam Biinyadzadd Könül 84

Zülfüqar Hacıbayovun "Aşıq Qarib" muğam operası СэЬгауиЬэуИ Cülyetta 9 3

Xalq raqs melodiyalarında muğam bullarına asaslanan yönalma va modulyasiyalar Dadaşova Е/пагэ 9 7

1 I

Azerbaycan simfoniyasında milli model axtarislan Dadaşzada Zümrüd 101

Qeyri-maddi irsin qorunub saxlanilmasinda BBC-nin rolu -"dünya yol lan" Azerbaycanda, enenevi musiqide maceralar" Duran Lüsi, Parkın Ceyms 108

Müasir İranda musiqi ananesinin yeni problemleri Dürinq Jan 109

Maqam fenomeninin növbaleşmesi: tarixin gedişatında quruculuq ve yaradicihq Eisner Yıtrgen 114

Tacikistanda muğamın s i 1 s i 1 o ifası ananesinin dirçaldilmasi problemlerine dair dbdünşidov dbdüvali 119

Muğam va bastakarliq yaradıcdığı dfondiyeva îmruz 122 Azerbaycan muğam operası tarixindan Э/iyeva Рэгэк 127

Azerbaycan muğamlarının şerhine dair dzimov Aydın 132

Muğam ve aşıq yaradıcdığı idrak ve maarifienme qütbleri kimi Farhadova Sevil 135

Almaniyada etnik musiqisünashq kursları - muğam/makam meşğelelari üçün yer? Fogels Raymund. 140

Mağribin musiqi ahengi sisteminin bezi ferqlendirici aspektleri Getta Mahımıd 141

Muğam so net i orta çağların manavi-estetik dey erleri İşığında Göyüşov Nasih 147

"Şur" ve "Bayatı-Şiraz" muğamlarının not yazılarının statistik araşdırılması Hacıyev Şamil 164

Azarbaycanda muğam tefekkürünün İslah etme dialektikası Hacıyeva Mina 168

12

Л/orbaycan muğamlarının müqayisali tahlilina dair Hasanova Afat 173

Üzeyir Hacıbaylinin maqam nazariyyasi asaslarının tadqiqi masalalari Hasanova Cam i la 177

"Muğam" sözünün etimologiyasına dair Hasanova Rahih 181

Muğamların bazi kompozisiya prinsiplari haqqinda Hasanova Şahla 184

Bagdad va Iraq muğami: mokan va mokanın itirilmasi Hassan Şaharazada 188

Muğam sonotindo klassik serin yenilaşdirici, yönaldici va qurulusyaradici vozilolori Hüseynov Rafael 192

Muğam Azarbaycan balet tamaşasında Hüseynova Afaq 199

Muğam va xattathgin bazi olaqolorino dair Xahqzada Fattah 203

Ustad-şagird ananalari şaraitinda "şaşmakom"un öyradilmasi mosololoıi va metodları Xudoyberdiyev Sultanali 2 0 8

Muğamın poeziya va dekorativ-tatbiqi sanat (xalça) ila qarşılıqlı alaqasinin bazi xüsusiyyatlari Kazımova Lala 2 1 4

Muğam ifaçılığında barbat va çang musiqi alatlarinin tarixi rolu Karim Maçının 2 2 0

Azarbaycan muğam matnlarinin poetik xüsusiyyatlari Karimli Teymıır 2 2 4

Müallif hüququ: kollektív miiollifin müallif hüququ Кl ey kamp Bernard 2 3 0

Makam kürdi xüsusunda kürdlarin tor/i nadir? Kristensen Diter 2 3 4

Azarbaycan madaniyyatinda muğam Qadimova Jala 2 3 9

13

Klassik musiqi risalelerinde musiqi ve aruzun qarsüiqh münasibati meseleleri Quliyev Tarlan 2 4 4

Muğam vahdat felsefesinin tezahürü va idraki kimi Quluzada Ziimrüd. 2 5 0

Nizami Gancavi yaradıcılığında şifahi ananaya asaslanan professional musiqinin nazari problemiari Qurbanaliyeva Sevda 2 5 6

Muğam va bastakar mahndarı Mahmudova Ceyran 261

Azerbaycan muğamında ostinathq tazahürlari haqqinda Mahmudova Giilzar 265

Makam bir hadise kimi Malikova Şirin 2 6 9

Caz va muğamın vahdati badii istiqamat kimi Mammadaliyeva Turan 275

Muğam va aşıq medenivveti ananeleri: qarsihqli münasibat va tipologiya Mammadov Tariyel 2 8 0

Muğam va xor: Vasif Adigözalovun "Qarabag şikastasi" oratoriyası Mammadova Leyla 2 8 6

Azerbaycan muğamlarının folklor qaynaqlari Mammadova Rana 2 9 4

Madaniyyat va muğam: problemin bazi felsefi aspektlari Mammadzada İlham 3 0 0

Mukam va raqs uyğur sehnesinde Micit Mukaddas 3 0 7

Muğam Cikaqoda Naroditskaya Inna 313

Azerbaycan poeziyası va muğam Nahiyev Bakir 3 1 9

Muğam ifaçılığında idiofonlu aletlerimizin rolu Nacafzada Abbasqulu 333

14

Muğam va müasir dünyada madaniyyatlarin dialoqu Nasirova Kötrii! 3 4 7

On iki uyğur muqaminin XX asrda inkişaf tarixi haqqinda Osman Bbdülkarim 353

"Rast" modeli şarq musiqi madaniyyatinin diatonik asasi kimi Rahimova Aytaç 355

Pakistanda müasir qavvali l.ıcrübosi va onun ötürülmasi Sakata Hiromi Loreyn 361

Muğam janrınm formalaşmasında dini oxumalarin rolu Seyidova Saadat 365

Şarq musiqisi v,ı müsalman dünyasında muğam sahasinda tadqiqatlar üçün makan yaradılmasının zaruriliyi haqqinda Saad Hannibal 372

Cabbar Qaryagdioglu: qadim muğamın yeni yozumu Safarova Zemfira 373

Maqamistan: maqam madaniyyatlarinin inteqrasiyasina doğru Simms Robert 377

Vokal monofonik xalq musiqisinin tahlil va tasnif edilmasinda muğam anlayişindan istifada etmak olarmi? Sipos Yanoş 382

Muğam zikr üsulu kimi Sükiirov Miisfiq 393

"Şur" muğamı aşıq musiqisinda Tağıyeva Saltanat 397

Müasir opera yaradıcılığında muğam Vazirova Giilara 4 0 2

On iki uyğur mukamı irsi va uyğur dilinda mukam tahsili haqqinda Yunus Micit 405

Muğamın janr-üslub xüsusiyyatlari haqqinda Yumısov Ravşan 4 0 6

Müasir Rusiyada Azarbaycan muğam madaniyyati Yumısova Violetta 411

15

Mıığamat/makamat \э muasır dünyada эпэпэл i modal musiqi Vann Zan ten Vim 4 1 5

ltaliyada muğam dünyası De Zorzi Covanni 4 1 7

Azarbaycan muğam-dsstgahlarının kompozisiya-qurulus xüsusiyj otlorino dair Zöhrabov Ramiz 421

Avropalı dinleyicinin musiqi qavrayismda Iraq makamı Van Der Linden Neyi 425

16

VOKAL MONOFONİK XALQ MUSİQİSİNİN T3HLÍL V 0 T3SNİF EDİLMaSİNDO MUĞAM ANLAYIŞINDAN İSTİFADO ЕТМЭК OLARMI?

Yanoş Sipos (Macaristan)

Manim Azarbaycana ekspedisiyam 1936-cı ildan Bela Bartok Anatoliyanın araşdırması i b başladılan va 1957-1976-cı illar arasın­da Macar etnik musiqi araşdırmaçıları - dilci László Vikár va Gábor Bereczky tarafından birga olaraq Volqa-Kama regionunda davam etdirilan etnik musiqinin geniş müqayisali araşdırmanın tarkib hissa-sidir vo man bu araşdırmanı 1987-ci ildan bu güna qadar Türk, Qazax, Qirgiz va Qaracay xalqlan arasında davam etdiriram.

Bu incasanat növünün bir cox xalqin xalq musiqisi ila az-cox alaqasi olmasına baxmayaraq, kand xalq musiqisinin araşdırıcısı ola­raq mıığam sistemi hardasa manim asas maraqlanmdan kanardır. Mahz buna göra da bu maqalada man aşağıdaki faaliyyat üzra araş-dırma aparıram: vokal monofonik xalq musiqisinin tahlil va tasnif olunmasında muğam anlayışından istifada etmak olarmı?

Muğamlar manşa etibarila sonradan digar musiqilara tipik nümuna olan xalq musiqilari olmuş va bu yolla dark olunmuş va öyranilmiş-dir 1. Onlar tadrican dayişkan va kand musiqisinin 2 qadim növlarindan aynlmış, lakin "xalq" musiqisinin asas xüsusiyyatlarini saxlamislar: muğamlar nisbatan dayişilmiş qaydalara asasan bir neça asas melodi-yalardan farqlanirlar.

Xalq musiqilari öz şakillarini dayişarak yaşayırlar va bu variant-lar bir-birindan asılı olur. Onlar bir-biri ila alaqasi olan bir neça asas

1 Brockhouse-Ricmann - Zenci lexikon G-N, p. 473 . + Szabolcsi (1957): Idelsohn és Lachmann a makam gyakorlatot onnan eredeztetik, hogy az iszlám elölti korszak különböző törzsi, lokális dallamait a centralizált városi arab műveltség később is bizonyos megkülönböztető megjelöléssel tartotta nyilván. Egyes perzsa, beduin, városi és falusi dallamokat az arab müzenci gyakorlat úgy vett át, hogy nevükben továbbra is lokalizálta őket. Sok makam neve jelöl földrajzi területet, pl. Ilijaz, Iraq, Ispahan, Acem, Nahavand. A görögök is etni­

kai névvel neveztek egyes dallamtílusokat, pl. dór, fríg, lyd, acol stb. 2 Ugyanakkor az iszlám nyugati terjeszkedésével a perzsa mintaképektől

is távolabb kerültek, bár a terminológiát és a gyakorlati tanításokat részben átvette.

3 8 2

musiqi formalarının variasiyalandır. Etnik musiqi araşdıncılarının an mühüm vazifalarindan biri da bu malumatları tasnif va tahlil et-makla bu asas formaları axtanb tapmaqdan ibaratdir. Onlar, hamçinin, asas formaların variasiyasını göstaran va camiyyat tarafından düzgün va daqiq şakilda qabul olunan melodiyalar yaradırlar. Bu saviyyada onlar muğam sisteminin funksiyası ila oxsarhq taşkil cdir.

Biz bunun sababini da soruşa bilarik: verilmiş umumi xalq musi-qisina aid olan melodiyaların araşdırılmasında va ya xalq musiqisi maleriallarının tasnif olunmasında muğamın müayyanlaşdirilmasi va tasnif olunması texnikasindan istifada etmak olanrıı?

Nümunada göstarildiyi kimi, galin maşhur qalxan-düşan Hüseyn Türk Sanat Musiqisi (TSM) 1 muğamından baslayaq. Bu muğamın bazi mühüm Türk melodiya növlari ila bir neça umumi xüsusiyyati var 2 . İlk olaraq biz bir-birinin ardınca muğamın umumi xüsusiyyat-larini nazardan keçirib Türk xalq musiqilarinin tasnif olunmasında onlardan istifada eda bilacayimizi va ya bilmayacayimizi aşkar etmaya çalışırıq. Biz bununla barabar TSM va Türk Xalq Musiqisi (TXM) arasındaki asas farqli va oxsar xüsusiyyatlari da tadqiq edirik.

1) Qamma vd mikrotonlar. Ümumiyyatla, onu deya bilarik ki, TSM-nin mikro ton sistemi TXM-nin mikro ton sistcmindan bir qadar daqiq işlanmişdir; bazi daqiq ifalarda sas yüksakliyindaki intonasiya TSM-nin nazari qaydalan ila uygunluq taşkil etmir. 3

TXM va TSM-nin Hüseyn muğamı arasındaki asas farqliliklar aşağıdakılardan ibaratdir: TSM-da muğamın ifada edilmasinda mikro-tonların intonasiyasının çox mühüm olmasına baxmayaraq, Hüseyn

1 TSM-nin ilk işlari Grab versiyasından farqlanmir, lakin Osmanlı tari-xinin başlaması ila Türk versiyası yavaş-yavaç inkişaf еипэуэ başladı. (Signel 2004; 6). Avropa dillarinda edilmiş ilk tasvir Rauf Yektanın (1921) Lavignak ensiklopcdiyasındakı tasviridir.

2 Hüseyn eyni qamma, finaliz v s dominanta ila Muhayyerin qalxan-düsan versiyası hesab oluna bilar. 9 s a s far ondan ibaratdir ki. Muhayyer öz girişini yüksak tonik üzarina edir, Hüseyn isa dominantada edir. Uşşak and Bayatı muğamları Hüseyn - Muhayyer cütlüklari ila cox alaqalidir va bela hesab edi­lir ki, bu dörd muğam eyni "aila"ya aiddir. Muğamın (melodik istiqamatlardan kanar) birinci va ikinci cütlüklari arasında asas farq sonuncuda altıncı pillanin (Sonuncuda Acem (f-natural) and Eviç = F-diyez) olmasıdır. Bundan başqa. Eviç tonu Hüseyn va Muhayyer proqressiyasmm yalnız birinci hissasinda olur va f# e üzarinda kadensiya zamanı sas yarım ton alçaldılır (bemol) (20,3).

3 Signell (2004: 38).

3 8 3

xalq nağmasinin ifaçısı qammanm 2-ci va 6-cı pillasina doqiq parda kimi baxmir, aksina biz burada intonasiyada daha böyük sarbastliyin va pardada isa daha davamlı saviyyanin olmasını eşidirik 1. Bu o demokdir ki, xalq musiqilarini o zaman cyni musiqi qrupuna aid eda bilarik ki, onlar da qalan xüsusiyyatlarda eyni olduqlan halda farqli qammalar üzra (lakin "eyni") dayişsinlar. Masalan, Türk xalq musi­qilarini tasnif edarkan biz Hüseyn va Bayat ( f # ) melodiyalanni eyni melodiya qrupuna aid eda bilarik.

Hüseynî maqam o f T S M

Düg

âh

Sega

h (b

l)

Çar

gâh

Nev

a

Hüs

eyn

Ace

m/

Evi

çvi

Ger

dani

ye

Muh

ayye

r

Hüseynî maqam o f T H M m

< «S

m U Q i ü <: abs. sol-fa system

l(ik

i

a si b

cmo

kom

ah)

о Q

<U И "1 fa

diy

ez

ko

ma

lı)

ее

TXM­nin Hüseyn maqam qammasi

2) Melodik istiqamat Biz melodik istiqamati Türk xalq musiqi­

larinin tasnifatında asas prinsip kimi istifada eda bilarik. Masalan, TXM­nin qalxan Uşşak (TDT) muğamının 1-ci va 4-cü bölmalari alçaq, 2-ci va 3-cü bölmalari isa yuxan tonal oxunur. Bu melodik harakat bu melodiyaları Türk xalq musiqilarinin düşma haddindan ayırır va bu qurulus oxşarlığı onları birlaşdirir (nümuna 1).

1 Elgondolkoztató, hogy pl. az arabok a Segah ill. Sabâ hangokat jóval lejjebb intonálják, mint az Törökországban szokás (Signel 2004:44) . Ezzel szemben a török ezan gyakran „arab intonálással" hangzik fel Érdekes, hogy a Hicaz makamnál a török nightclub-style performance the C# is lower and the Bb (??áthúzva) is higher then in strickly classical music (vs xalq musiqi-sindoki kimi). A THM lejegyzői a népi HüseynD skála 2. és 6. fokát a leg­

gyakrabban b2 illetve f4­gyel jelölik, utalva az 2 komával való le illetve a 4 komával való felfele módosításra, de ez inkább egyfajta megegyezés , mint a való elet pontos tükrözése.

384

Nümuna 1. T X M - n i n Uşşak-a banzar melodiyası (Bektaşi 575 )

Bazan biz melodiyaların düşan variantianni qalxan-düsan melo-diyalara banzatsak da onları (DDT- Hüscyn) düşan (T 'DT - Muhay­yer) melodiyalardan ayirmaq çatin deyil. Növbati nümunada man TXM-nin yalnız başlanğıcda farqlanan, bütövlükda isa bir-birina yaxin variantlar olan iki melodiyasını taqdim ediram (nümuna 2).

k n • lira ki • til i • - i l ém.

•Ûf IÚ J4. I... 'l i "11

k i mi <fc din, ol - Aı ir i

Nümuna 2 . T X M - n i n forqli melodik istiqamatli iki oxsar melodiyas ı .

a) qalxan-düsan (nö .78) , b) düşan (nö .90)

3) Seyir. Verilmiş muğamın inkişafının artiq ümumilaşdirilmiş tafsilatlarının ekspozisiyası seyir (çığır) adlanır. Bu ekspozisiyalar, haqiqatan da, ekspertlar üçün yalnız mnemonik xidmat göstarir.

3 8 5

Vc-rag - tur can - Ur u - yan • ШЩ,

Gö­nül • lef jevk 1 ­ le >juı­mı>.

I la hi ­ a$* ­ ka bo * yan­mi>.

Кг­kon mey ­ da. mey ­ dan ­ ila.

lint вит rn nm f. v j b n .

QMI­Д­П ­ ) w l m vu 1л п.

С и т j u • put » • > » Ь ' Л

Müasir notlarla yazılmış seyir muğamın xarakteriza olunması üçün do cox qiymatli manbadir 1.

Galin TSM-nin Hüseyn muğamının tasvirina nazar yetirak. Mu­ğam E-dan başlayır (dominanta) 2 . "Çeşni"nin mahiyyati ondan ibaratdir ki, o asasan va davamlı olaraq E-dan istifada edir va melo-diyanın bunun üzarinda saxlanmasim (duruş) tayin edir. Sonra o H' va ya D'-ya da qalxir va yenidan E-ya düşür. Sonra F-in avazina F#-dan istifada etmakla buradan sonunculara (A) düşür 3. Çargâh (C) va Scgâh (B) saslari muğamın mühüm melodiya sonluqlandir (asma karar) 4. Bunun aksina olaraq TSM-nin Hüseyni muğamının melodik tonunun tasviri çox müxtalif ola bilir. Nümuna 3-da biz tamamila bir-birinin banzari olmayan melodik proqressiyali iki Hüseyni muğamını görüılik.

1 Lásd pl. Rauf Yekta harminc példáját a Lavignac cikkben Rauf Yekta: La musique turque, In. Encyclopedic de la musiquc el dictionnairc du conser­vatoire, Vol. V, Fondateur Albert Lavignac. Dirccteur Lionel de la Laurencie, Paris (1921: 2997-3010)

2 Muhayyer makam a Hüseynî egy descendant verziójának is tekinthető, mely nem e, hanem a' körül indul.

5 Itt hadd jegyezzük meg, hogy Bu gün Turkiyoda demak olar ki, Türk Saa Musiqisinin bütün klassik kompozisiyası not yazıları ila ifa olunur. Bir taraf­

dan, not yazısının universallığı repertuarı çox genişlandirir; digar tarafdan isa qadim şifahi ananalarin dayarli cahatlari, xüsusila da, melodik xatt anlayışı ailiq yoxa cixmisdir!!?? (Signcl sah. 3). Ott van azonban az a probléma, hogy a notated seyir mindenképpen egy rich tradition egyéni megfogalmazása lesz, ráadásul egy adott szerző egymástól alapvetően eltérő seyir­eket vázolhat fel egy adott makamhoz (1. signel. ex.25, 26, 27).

4 Çargâh perdesinde verilen asma kararların Hüseynînin çeşnisinin veril­mesinde belirli bir rolü vardır. Her ne kadar Çargâh perdesi Hüseynî maka­mında sıradan bir perde olarak görülüyorsa da, Rast makamına geçişi andıran asma kalışları, çeşni üzerinde etkileri görülür ve Çargâhta asma karar veya vurgulama yapılmadan verilen kararlarda bir noksanlık ve gereği gibi mey­dana getirilmemiş bir çeşni hissi duyulur.

3 8 6

N ü m u n a 3. Forqli melodik tonlu iki Hüseyni muğamı a) Bax 19.2-ci п и т и п э у э , b) Hüseynî ­ I

Melodik proqressiyanin bu növüna tez­tez rast galinir. Bununla bela, TXM­da sasiarin daqiq pardalari o qadar do ahamiyyatli deyil, görünür ki, biz materialın tasnifatını vcrmak istayiriksa melodik tonu daha daqiq müayyanlaşdirmaliyik. Bela etmakla biz bununla rast-laşdığunız zaman melodiya sonluqlanndan istifada edirik.

Davam etmazdan avval galin bu faktı da diqqatiniza çatdırım ki, tez-tez olmasa da TXM-da forqli qammalar üzra cox oxsar melodik harakatlarin şahidi oluruq. 4-cü nümunada Hüseyn qammasi va onun oxsar varianti (Çrgh) üzra melodiyanın harakatini göstariram.

N ü m u n a 4 . Forqli qammalar üzra eyni seyir, a) T X M Hüseynî m c l o -diyası (Bektaşi 368 vo onun, b) 9 s a s oxsar (Çargâh) variantı (Bektaşi 391)

3 8 7

Biz bir сох ТХМ (va TSM) melodiyalarmm daha bir xüsusiy­

yatini vurgulamaliyiq: alaqali melodik harakat. Bu o demakdir ki, an çox rast galinan intervallar birinci, ikinci va nadir hallarda üçüncü olur. Daha böyük intervallar isa bölmalarin başlığında, sonunda va ya bölmalar arasında müşahida olunur.

Melodiya sonluqlan. Bunlar tona uygun markazlardir va melo­diya bunların birinin üzarinda dayanan zaman buna uygun fasila verilir. Yuxanda da qeyd etdiyimiz kimi TXM-da bir çox melodiyalar var ki, onlar TSM-nin Hüseyn muğamının umumi tasvirina uygun olaraq Hüseyni xalq musiqisinin qammasi üzarina düşür. Bu xalq nağmalarinda xüsusi melodiya sonluqlan сох vacib rol oynayır. Onla­

rın birinci hissasi E, ikinci hissasi C, üçüncü hissa adatan C, bazan isa В va ya A­nın üzarinda sona çatır.

Biz TSM­nin Hüseyn muğamının tasvirinda melodiya sonluq-larının şahidi olduq. 9 s a s farq ondan ibaratdir ki, С va В melodiya sonluqlannin Hüseyn muğamında hamisa o qadar da ahamiyyatli rol oynamadığı halda, bu sonluqlar Hüseyn muğamı "xalq musiqisi"nin melodik tonunun vacib va halledici elementi rolunu oynayır.

Melodiya sonluqlan Hüseyn "xalq musiqisi"

Hüseyn

Giriş 1 E E

Dominanta (güçlü) 2 E E

Müvaqqati sonluqlar (muvakkat kalışlar) 3 ( C , B ' ) C, B 2

Tonika (karar) A A

' îlk musiqi hazasının atrafında dövr etdiyi tonal markaz. 2 Qsas tonal markazi sona giriş tonu va finaliz, ö k s a r hallarda beşinci va

ya dördüncü tonik üzarinda. 3 Muğamın bir çox özünamaxsus cahatlarina onun proqressiyasinda

müvaqqati saciyyavi sonluqlarda rast galinin Bunlar proqressiyanin öz individuallığını itirdiyi сох aydın tafsilatlardır.

388

Hüseyn and Hüseyn xalq musiqisi arasındaki digar farqlar aşa-ğıdakılardır.

Hüseynî Folk Hüseynî Struklur tvlürakkab ola bilar 2 ya 4 böl ma 1

Ambitus asas bir-oktavalı qammadan kanara çıxa bilar 2

maksimum bir oktava (bozlak havasından başqa)

Mürakkab muğam Bali Xeyr Transpozisiya Bali Xeyr Qsas ton Tez-tez Nadir hallarda Dayandırılan ritm Tez-tez Nadir hallarda Bazama Müxtalif hecalar üzra

uzun va daqiq işlanmiş melizmalar

Yeri galdikda daha sada melizmalar (bozlak havasından başqa)

1 Ritkábban refrének is színesíthetik őket. 2 Uzadilma istiqamati melodiya istiqamati İla alaqaiidir: aşağı tonla

oxunan muğamlar adatan qammani tonikdan aşağıya doğru uzadır.

İndi da galin bütün bunlar üzra darslari yekunlasdiraq va Hüseyni melodiya qrupunu (va ya xalq muğamı) ТХМ­nin vacib melodiya siniflarindan biri kimi aydınlaşdıraq.

Qamma Л b'lí С 1) ! ti Melodik istiqamat Qalxan-düsan va "yaxin") Muhayyer - oxşar düşan

gruplar Seyir va melodiya sonluqlan 1-ci hissa Girişini E-da edir (dominanta), asasan va davamlı

olaraq E-dan istifada edir va onun üzarinda melodiya sonluğunu edir (duruş).

2-ci hissa Bu e-dan C-ya düşür (2-ci müvaqqati sonluqlar) 3-cü hissa 3-cü hissa da 2-ci hissa kimidir, lakin С, В va ya A

üzarinda sona çata bilar (3­cü müvaqqati sonluqlar) 4­cü hissa A tonikasının üzarina düşür A (karar)

Digar ahamiyyatli cahat isa alaqali melodik proqressiyadir. His-salarin heca sayı 6, 7, 8 va ya 11 ola bilar növbati an saciyyavi ritmik

389

formula (iiii / i i), 7 (iiii / ii i), 8 (iiii / iiü), vs 11 (Hü i i / üü i or İiü / iiii / ii i).

5-ci nümunada bu melodiya qrupunun bir п е с э melodiyasmı diqqatiniza çatdmram.

m i ив

Y a | ­ пм ­ nın •* Kİ - ос bak,

I I V 1 S • 1 ­ i

t ' U ' ' ' ' : : • t Oa ­ M va • tan Iht ilam la,

? * * * ч . » * * * í j

Be ­ ot hu ­ rap e • Л ­ yer.

ЛФ82. 7 hecalar, alcaq

. m u

I Í ı 11 haf Ufl .r­,. f Ú ­ M ­ JT.

Cad W • Ti ­ у ч . dft­nr dfl­ne ye .

J-ş?B- В В V в « * # * *

г - ' « —' " ^

А ­ м ­­ti )гт4. «а ­ о ­ и ч>».

Gr­lan aj­lar díl ­ ne ıu

Л* 83. 8 hecalar, alcaq

Л ­ man da e ­ n M ­ M . ­QJ ­ i» mi ь 11.

• • • . .')

El­lef Л. ­ »ta

îiı - tim tM - кип ne la ­ nıan.

№ 80, 7 hecalar, yüksak

(..1,(1, • л ­ миг г а в ­ ш • la ­ п.

8*ı? ıro * Ли, ol du be gım.

ЛЬ 90, 5 hecalar, yiiksak

Se W min gjy tk £1 j ­ pek ­ M м ­ п .

Û] ­,­r dcı >­4 • зев ­ атЯ yü f £ r ­ * m b o c i a,

Во UlV . m I г • (M­nk şlt b.

- i I Da-hat-t* ч >Ij ид­ик

Su • vu urJ ­ di. cııg ­ U­tııa­ya l ı i ] 1л Jl

ЛЬ 96, / / hecalar, alcaq № 101, 11 hecalar, alcaq

3 9 0

Nümuna 5. TXM­nin forqli uzunluqlu va ambituslu Hüseyni Xalq melodiyası qrupuna aid nümunalar

ambitus 7-hecali 8-hecali Il-hecali alcaq № 82 (giusto) № 83 (parlando) № 96 (parlando) YiiksA № 80 (giusto) № 90 (parlando) № 1 0 1 (parlando)

Eyni melodiyalar digar Türk xalqlannin va Macar xalq mahnila­

rında da ola bilar 1. 6­cı nümunada da gördüyümüz kimi Azorbaycan xalq musiqisinda da bir sıra növ müxtalifliyi var.

Moderáló

у I У , fc= Qa ­ la ­ nin di ­ bin • de.

héy, qir ­ ğt ses le - nır. yar.

Q o - yu - nun al - 1ın

qu - zu bes - le - nir. yar.

Nümuna 6. Oxsar Azerbaycan melodiyas ı (azari № 2 9 3 )

Yekim. TSM and TXM tamamila farqli musiqi dünyasını gösterir, tabiidir ki, onların muğamlarının izahı da farlanir. Bu farqliliyin ma-hiyyati ondan ibaratdir ki, TSM-da olduğu kimi TXM-da da mikro-tonlar az ahmiyyata malikdir, bela ki, TXM-da oxşar melodiyaların qruplasdirilmasinda melodiya sonluqlannin daha ahamiyyatli olma­sına baxmayaraq qammalar o qadar da cox ahamiyyat kasb etmir.

Bu dayişikliklarla muğam anlayışının daha сох dayişilmiş versi-yası TXM-nin tasni falında istifada oluna bilar.

1 Sipos (2000) Bartókun izi ila.

3 9 1

Bdabiyyat Signe l , Karl. L ( 2 0 0 4 ) , Muğam - Türk Xalq Musiqisinda Modal T a c -

rüba (Bruno Netti tarafından ön söz) . Usul Naşri, Punta Gorda FL Sipos , János (2000) , Bartókun izi ilo, Budapest, Balassi Naşriyyat Evi S ipos , János ( 2 0 0 4 ) , Azeri folksongs. At the Fountain-Head of Music.

Budapest , Akademiya Naşriyyat Evi, 2 0 0 4 , 6 2 3 s. S ipos , János ( 2 0 0 6 ) , Azerbaycan El Havalan - Musiqinin İlk Qaynaq-

lannda. Baku, 2 0 0 6 , 6 1 0 s. Szabolcs i , B e n c e ( 1 9 4 9 ) , írott hagyomány - é lő hagyomány, Makam­

elv a népi és művész i zenében, Ethnographia LX, Budapest Szabolcs i , B e n c e (1965) , A melódia története (History of the Melody) ,

Budapest

Yekta. Rauf (1921) , La musique turque, In. Encyclopedic de la musique et dictionnaire du conservatoire. Vol. V, Fondateur Albert Lavignac. Dircc­

teur Lionel dc la Laurencie, Paris ( 1 9 2 1 : 2 9 9 7 ­ 3 0 1 0 )

3 9 2