Museumopdracht KCV

Floris Jonkman, Daan Kerstjens, Jasper Van den Neste

5D Mevrouw Gombert

18-4-2011

1

Inhoudsopgave

Welkom, voorwoord en algemene inleiding van het museum ............................................................... 3

Plattegrond Museum ............................................................................................................................... 4

Inleiding, zaal van de Flavische keizers ................................................................................................... 5

Plattegrond zaal van de Flavii familie .................................................................................................. 6

De tempel van Jupiter Optimus Maximus ........................................................................................... 7

De tempel van Claudius ....................................................................................................................... 8

Templum Pacis .................................................................................................................................... 9

Het Colosseum (Amphitheatrum Flavium) ........................................................................................ 10

Tempel van Vespasianus en Titus...................................................................................................... 11

De Boog van Titus .............................................................................................................................. 12

Het Odeum van Domitianus .............................................................................................................. 13

Templum Gentis Flaviae .................................................................................................................... 13

Domus Flavia en Domus Augustana .................................................................................................. 14

Het Forum van Nerva ........................................................................................................................ 15

Inleiding, zaal van Chigi familie ............................................................................................................. 16

Plattegrond van de zaal van de familie Chigi .................................................................................... 17

De triomf van Galatea ....................................................................................................................... 18

De drie Gratiën .................................................................................................................................. 19

De vergadering der goden ................................................................................................................. 20

Het huwelijk van Eros en Psyche ....................................................................................................... 21

Het Sint-Pietersplein .......................................................................................................................... 22

Paus Alexander VII (Fabio Chigi) ........................................................................................................ 23

Graftombe van paus Alexander VII ................................................................................................... 24

De Chigi kapel .................................................................................................................................... 25

Daniel in de leeuwenkuil ................................................................................................................... 26

Het Duivelsgat ................................................................................................................................... 27

Inleiding, zaal van de Borghese familie ................................................................................................. 28

Plattegrond van de zaal van de familie Borghese ............................................................................. 29

Grafmonument van Paus Paulus V .................................................................................................... 30

Beeld van Paus Clemens VIII .............................................................................................................. 31

Paoline Borgese als zegevierende Venus .......................................................................................... 32

De Sint Pieter ..................................................................................................................................... 33

De Galleria Borghese ......................................................................................................................... 34

2

De roof van Proserpina ...................................................................................................................... 35

David .................................................................................................................................................. 36

Apollo en Daphne .............................................................................................................................. 37

Leda en de Zwaan .............................................................................................................................. 38

The laughing youth ............................................................................................................................ 39

Alfabetische lijst van alle kunstwerken ................................................................................................. 40

Bibliografie ............................................................................................................................................ 41

Bibliografie Chigi familie .................................................................................................................... 41

Bibliografie Flavische keizers ............................................................................................................. 41

Bibliografie Borghese familie ............................................................................................................ 42

3

Welkom, voorwoord en algemene inleiding van het museum

De directie van het ‘Museum van Floris Jonkman, Daan Kerstjens en Jasper Van den Neste’ wenst u van harte welkom in dit prachtige museum, dat gewijd is aan drie van de meest invloedrijke families van Rome. Dit is een museum, waarin 30 objecten uit Rome staan opgesteld. Alle kunstwerken in dit museum vinden hun oorsprong bij oude adellijke, Romeinse families. De drie families waar het om draait in dit museum zijn de Chigi’s, de Flavii en de Borghese’s. Dit museum is zo mooi en uniek, omdat het zich onderscheid van andere musea. Andere musea hebben vaak kunstobjecten, die overeenkomsten lijken te tonen, maar in feite zijn het losse objecten. In dit museum hebben alle objecten ook daadwerkelijk veel met elkaar te maken; namelijk dat elk object in dit museum in opdracht van of voor één van de drie families is gemaakt. Dit heeft een magnifiek museum tot gevolg gehad, waarvan de directie ervan overtuigd is dat iedere bezoeker het prachtig vind. De Chigi’s zijn een familie, die oorspronkelijk uit Siena komt. Het belangrijkste lid van de familie is Agostino Chigi (1456-1560). Deze schatrijke bankier gaf opdracht tot het maken van de villa Chigi (tegenwoordig villa Farnesina geheten). Veel kunst in dit museum komt uit deze villa. Een ander belangrijk lid van de Chigi familie is Fabio Chigi. Hij is de enige uit de Chigi familie, die een paus is geworden (Paus Alexander VII). Hij werd vooral beroemd, omdat hij opdracht gaf tot het bouwen van het Sint Pieterplein. Een frappant detail is dat deze man zorgde dat zijn neef trouwde met Maria Virgina Borghese. Dus op deze manier waren de Chigi’s en de Borghese’s verbonden. De Borghese familie is een invloedrijke familie, die ook zijn oorsprong kent in Siena. In 1605 werd Camillo Borghese tot Paus Paulus V benoemd. Zijn neef, de kardinaal Scipione Borghese, begon met het verzamelen van kunstwerken in zijn buitenverblijf. Tegenwoordig bestaat de Galleria Borghese nog steeds en is het een van de mooiste musea ter wereld. Een hoop van de kunstwerken in de zaal van de familie Borghese hebben dan ook relatie met de Galleria Borghese. Toen in 1807 door geldgebrek de kunstcollectie van de familie aan het Louvre werd verkocht, was er tijdelijk sprake dat de prachtige collectie, die de familie al die tijd had opgebouwd was, verdwenen. Later is de familie in staat geweest een deel van de collectie weer terug te kopen, maar toch staat er tegenwoordig nog een deel van de Borghese collectie in het Louvre. In dit museum word de aandacht op de kunst in Rome gericht. Het Flavische huis was een belangrijke familie uit Rome, die uit 100 v. Chr. dateert. De mannen in deze familie kregen de naam ‘Flavius’ en de vrouwen ‘Flavia’. Deze familie heeft drie (zeer belangrijke) keizers voortgebracht: Vespasianus ( 69-79), Titus (79-81) en Domitianus ( 81-96). Aangezien dit een familie is, die veel macht had in de oudheid, zijn de kunstwerken vaak in slechte conditie en daarom misschien minder overweldigend dan de kunstwerken in de zalen van de Chigi’s en de Borghese’s. Toch zijn ook deze zeer mooi en zeker de moeite waard om te bekijken. De directie is er dan ook zeer trots op dat het museum dit tentoon kan stellen.

4

Plattegrond Museum

Looproute Geachte bezoekers, dit is de plattegrond van ons museum. Nadat u de ingang bent gepasseerd en een kaartje hebt gekocht bij de balie kan uw museumtoer beginnen. Als eerste de zaal over de oudste (van de drie in dit musea behandelde) families, De Flavii. Als tweede loopt u door naar de zaal over de Chigi familie. Als laatste gaat wordt u geleid naar de zaal over de Borghese familie, hierin zit een apart kamertje met werken die hangen in de Galleria Borghese. Wanneer u deze zaal heeft doorlopen komt u weer bij de uitgang. Bij elke zaal hangt een gedetailleerder plattegrondje waarin u duidelijk kunt zien welke kant u op moeten lopen in de zaal. Namens het museum een prettige rondleiding gewenst.

5

Inleiding, zaal van de Flavische keizers

De Flavische keizers Het Flavische huis was de naam van een belangrijke familie in Rome, daterend uit ongeveer 100 voor Christus. De familie bestaat nu nog steeds in Rome. De mannen in deze familie kregen de naam ‘Flavius’ en de vrouwen ‘Flavia’. Omdat deze familie erg groot is, concentreren wij ons op de Flavische keizers van het Romeinse Rijk: Vespasianus (keizer in 69-79), Titus (keizer in 79-81) en Domitianus (keizer in 81-96). Hieronder staat een korte beschrijving van het leven van deze keizers. Vespasianus Eenmaal volwassen geworden, wilde Vespasianus senator worden. Na de dood van Nero in 68 brak er een burgeroorlog uit, wat voor Vespasianus de kans was om keizer te worden. Vespasianus stond voor spaarzaamheid, hij kleedde zich in normale kleren en gedroeg zich zo veel mogelijk als gewone burger. Hij voerde een rechtvaardig en goed bestuur, met speciale aandacht voor de provincie: hij gaf volksstammen burgerrecht, liet veel koloniën stichten en bevorderde zo de Romanisatie. Hij werd goddelijk verklaard en liet het Capitool herbouwen, een tempel voor de vrede, een tempel van de vergoddelijkte Claudius en begon met de bouw van het Colosseum, die door Titus en Domitianus werd voltooid. Titus Hij diende tijdens Nero in Germanië en Brittanië. Nadat Vespasianus (zijn vader) de macht had gegrepen, kreeg hij het gezag over de oorlog in Judaea. Hij veroverde Jeruzalem en in 71 hield hij met zijn vader een triomftocht in Rome. In de korte tijd, dat hij regeerde (twee jaar) vonden meerdere (natuur)rampen plaats: de uitbarstende vulkaan Vesuvius (die onder andere Pompeï bedekte met vier meter vulkanisch gesteente), er heerste later een pestepidemie en er was een grote, verwoestende brand in Rome (de Grote Brand van Rome in 80). Titus was vergevingsgezind en mild, zelfs voor personen, die een samenzwering tegen hem hadden beraamd. Op 42-jarige leeftijd stierf hij in 81. Hij voltooide het ‘amphitheatrum Flavium, waarmee Vespasianus begonnen was, hielp mee aan de bouw van het Colosseum en bouwde een groot openbaar badhuis. Domitianus Domitianus was ook een zoon van Vespasianus en de broer van Titus. Toen hij dertig jaar was, werd hij keizer. Hij stond niet in hoog aanzien bij de Senaat, maar was wel een uiterst bekwame legeraanvoerder en zorgde weer voor een gevulde schatkist. Hij voerde oorlog in Dacië en wist een deel van Germanië in handen te krijgen. Hij hield een triomftocht en verhoogde de soldij voor zijn soldaten. Hij was toch niet heel geliefd bij het volk, want bij hanteerde zelfverheerlijking; zijn onderdanen moesten hem ‘heer en god’ noemen. Veel samenzweringen werden tegen hem gesmeed. Hij werd dan ook vermoord door leden van de Preatoriaanse Garde en zijn vrouw in 96. In deze zaal worden de kunstwerken, beelden en gebouwen, die deze drie keizers hebben laten maken of restaureren, besproken en toegelicht. Dit gebeurt vanaf de volgende pagina per keizer in chronologische volgorde. Soms zijn er bouwwerken, waarvan de plaatjes de gebouwen niet goed kunnen weergeven, omdat deze bijvoorbeeld in verval zijn geraakt. Dit komt doordat deze overweldigende gebouwen zeer oud zijn en er soms weinig van bewaard is gebleven. Reconstructies zijn ook niet van elk bouwwerk aanwezig, dus het is helaas nodig om dan gebruik te maken van fantasie om te bedenken hoe het er vroeger heeft uitgezien. Ook zijn er af en toe bouwwerken, waar Vespasianus bijvoorbeeld aan begon en die Domitianus afmaakte (zoals het Colosseum). Het Colosseum plaats ik dan echter wel onder Vespasianus. Alle bouwwerken worden in het museum tentoongesteld in de vorm van maquettes en foto’s bijgevoegd om te laten zien hoe deze preachtige bouwwerken er nu bij liggen.

6

Plattegrond zaal van de Flavii familie

Kunstwerken in deze zaal 1. Tempel van Jupiter Optimus Maximus 2. Tempel van Claudius 3. Templum Pacis 4. Colosseum 5. Tempel van Vespasianus en Titus 6. Boog van Titus 7. Odeum van Domitianus 8. Templum Gentis Flaviae 9. Domus Flavia en Domus Augustana 10. Het Forum van Nerva

7

De tempel van Jupiter Optimus Maximus Deze tempel was een van de belangrijkste, grootste en oudste in Rome. Hij is gebouwd op de Capitolijn en werd dus door sommigen ook wel de Tempel van Jupiter Captiolinus genoemd. Hier

links is de reconstructie ervan te zien op het plaatje. Voor de tempel stond een altaar, waar offers werden gebracht. In de tempel waren drie cellae (opslagruimte in de tempel, vaak gebruikt om beelden van goden neer te zetten. De cella was van alle kanten bereikbaar door trappen en stond op een verhoging). In de centrale cella werd Jupiter vereerd en er waren nog twee cellae voor zijn vrouw en kind (Juno en Minerva) aan weerszijden van hem. Samen vormden zij de Capitolijnse drie-eenheid. Als een veldheer een triomftocht hield, eindigde deze hier en ook was het de opslagplaats voor de Sibbylijnse Boeken (dit was een verzameling van profetische uitspraken, in hexameters en ze werden geraadpleegd tijdens problemen of crisissen in het

Romeinse Rijk. Ze waren gekocht door de laatste koning Tarquinus Superbus). Tarquinus Superbus gaf ook de opdracht tot het bouwen van de tempel. Het moest de beste en mooiste tempel worden en dat is hem goed gelukt. Hij werd gebouwd op een verhoging en hieronder is de plattegrond ervan te zien. Hij was ongeveer 53 bij 62meter. De zuilen waren gebouwd in de Toscaanse stijl (een versimpelde versie van de Romeins-Dorische zuilen) en 21meter hoog. Omdat de tempel de allerbeste kwaliteit moest garanderen, werden er voor de versieringen vakkundige Etruskische kunstenaars naar Rome gehaald om dit te verzorgen. De tempel werd versierd met beelden van keramiek en terracotta. In het fronton (de bekroning van een gevel) staat een beeld van de god Jupiter. Dit beeld hield een bliksemschicht vast en bij dagen van triomftochten een feesten werd het gezicht rood geschilderd. De tempel werd voornamelijk

gebouwd van hout, zoals de mooi beschilderde zuilen en het hoofdgestel (plaatje onder de plattegrond), bestaande uit architraaf, fries een kroonlijst. Letter D is de architraaf, letter E is de fries (deze beelden voorstelling uit, bijvoorbeeld mythologische personen) en letter F is de kroonlijst. Hij werd voltooid in 509 voor Christus.

Later werd het terracottabeeld van Jupiter vervangen door bronzen beeld en werd een mozaïekvloer aangelegd. Tijdens de Romeinse Burgeroorlog brandde de tempel af in 83. Het beeld van Jupiter en de Sibbylijnse boeken gingen hier helaas bij verloren. De tempel werd herbouwd door de dictator Sulla, maar werd weer verwoest in 69 door aanhangers van Vitellius de tempel in brand staken. Vespasianus liet, na Vitellius te hebben overwonnen, de tempel herbouwen voor de twee keer. Weer op de fundamenten van de vorige en net als de vorige keer tot grotere hoogte. Echter, na een jaar vatte ook deze vlam tijdens de grote brand in Rome in 80 na Christus.

8

Domitianus zorgde toen voor de laatste wederopbouw van deze tempel. Andermaal werd deze grootser en overweldigender dan zijn voorgangers. Tot de vijfde eeuw bleef deze intact, maar toen het christendom tot Romeinse staatsgodsdienst werd uitgeroepen, werden onderdelen gebruikt voor de bouw van kerken en paleizen. Hedendaags zijn de fundamenten van deze schitterende tempel nog te zien in de Capitolijnse musea. Hier links is een maquette te zien van de tempel, die overigen ook in het museum komt.

De tempel van Claudius

De tempel van Claudius (hieronder deels te zien) stond vroeger op de Cealius (één van de zeven heuvels) in Rome en staat direct naast het Colosseum. Deze werd ter ere van de vergoddelijkte keizer Claudius, die de Via Appia aanlegde, gebouwd door Aggripa de Jongere, die hem misschien zelf om het leven heeft gebracht in 54 na Christus en werd voltooid in 59 na Christus. De tempel was vrijwel geheel afgebroken door keizer Nero, omdat deze plaats wilde maken voor een reservoir van een aquaduct. Toen Vespasianus keizer werd, heeft deze de tempel weer laten herbouwen. De voorgevel was gemaakt van travertijn (kalksteen) en de ingang was op het westen (richting de Palatijn, de oudste heuvel in Rome) gericht. Helaas was deze tempel waarschijnlijk, na de invoering van het Christendom (en dus het afschaffen van de Romeinse staatsgodsdienst), onvoldoende onderhouden en in verval geraakt tot een ruïne. Toch zijn er redenen om aan te nemen dat de tempel naar het ontwerp van de bouwstijl ‘prostylon’ is

gebouwd. Het plaatje hier links is de tempel van Athena Nike op de Acropolis in Athene, maar de tempel van Claudius is waarschijnlijk gemaakt naar dit ontwerp. Hedendaags is het klooster van de orde der Passionisten op het platform gevestigd. Er zijn tot op heden alleen nog restanten te zien van de voorgevel, maar restanten van de tempel zelf zijn nog niet gevonden.

9

Templum Pacis

In 71 gaf keizer Vespasianus opdracht om deze Vredestempel te bouwen. Het was een derde onderdeel van de keizerlijke fora (een serie van openbare pleinen in Rome, die gebouwd werden, omdat het Forum Romanum niet meer voldoende was om staatszaken te regelen en handel te drijven. De fora bestaan uit het Forum van Caesar, het Forum van Augustus, De Vredestempel van Vespasianus, het Forum van Nerva en het Forum van Trajanus). De tempel werd voltooid in 75 en werd gebouwd om de overwinning van Jeruzalem te vieren. In de tempel was een bibliotheek, waar Vespasianus boeken uit Jeruzalem en werken uit de Griekse Oudheid bewaarde. Ook werden er

veel kostbaarheden ondergebracht, die buit waren gemaakt bij de Joodse opstand in Jeruzalem. Het plein, waar de tempel zich bevond, was vierkant en traditioneel bij een Forum voorzien van een zuilengalerij. De tempel werd een van de mooiste gebouwen van Rome bevonden, en terecht. In 192 liet keizer Septimius Severus de tempel herbouwen, vanwege de brand, die een jaar eerder de tempel had verwoest.

10

Het Colosseum (Amphitheatrum Flavium)

Dit Flavisch Amfitheater, bij iedereen wel bekend als het Colosseum, in Rome was het grootste amfitheater van het Romeinse Rijk. Vespasianus verzorgde het begin van de bouw in 72 en het werd gefinancierd door de buit van een plundering in Jeruzalem. Titus voltooide het in 80 en de inwijding van dit immense gebouw duurde 100 dagen! Domitianus wilde perfectioneren en voegde er een extra verdieping bij. De plek, waar het was gebouwd, is symbolisch, omdat de Flavii populair wilden worden bij het volk (Nero had daar een groot gat geslagen door extreme zelfverheerlijking) door allereerst het bouwen van zo’n groot amfitheater, maar bovendien werd het werd gebouwd op een gebied van maar liefst vijf voetbalvelden, waar keizer Nero een kunstmatig meer had laten maken, wat hoorde bij zijn Domus Aurea (Gouden Huis). Zo probeerden ze Nero, die dus erg gehaat was, uit het geheugen van het volk te wissen en zichzelf te propageren. Het Colosseum is ovaal en heeft afmetingen van 188 bij 156meter en een hoogte van bijna 50meter! De buitenste muur bestaat uit drie verdiepingen van elk 80 zuilen in verschillende stijl: Ionisch,

Dorisch en Korinthisch (van beneden naar boven). Het is vooral gebouwd van beton en baksteen en de zuilen en voorgevel zijn van travertijn (een soort kalksteen). 50.000 toeschouwers konden plaats nemen om de verpletterende Spelen daar bij te wonen. Er was een aparte loge voor de keizer en keizerin, magistraten en de Vestaalse maagden. Voor de rest hadden senatoren een aparte plaats en de mannen stonden (op basis van rang) dichtbij of verder weg. De arena zelf was gevuld met zand en was 44 bij 76meter. Als er teveel zon was, werd zelfs een zonnescherm over het gehele bovenvlak, met een omtrek van 527meter, gespannen, door ongeveer 1000 mannen! Er werden verschillende soorten Spelen gehouden: onder andere tussen olifanten onderling, wilde tijgers (soms ook tegen mensen) en kraanvogels. In totaal werden 9000 dieren en tussen de 300.000 en 500.000 mensen in de arena afgeslacht! Gevangenen werden soms voor de wilde dieren gegooid en de arena werd zelfs een keer volgepompt met water (de precieze manier, waarop dit gebeurde, is niet bekend) en toen werden belangrijke zeeslagen nagespeeld. Het Colosseum heeft te kampen gehad met verschillende natuurrampen: blikseminslagen en aardbevingen waren de grootste boosdoeners, maar ook werd het later door belangrijke Romeinse families als steengroeve gebruikt, wat door Paus Benedictus XIV werd verboden, omdat hij de historische waarde ervan inzag. Er ontstond afkeer tegen de Spelen met de opkomst van het Christendom en de laatste Spelen werden gehouden in 523.

11

Tempel van Vespasianus en Titus

De tempel van de vergoddelijkte keizers Vespasianus en Titus stond op het Forum Romanum. Het initiatief voor de bouw van de tempel kwam van Titus om zijn overleden vader Vespasianus te eren. In zijn korte regeringsperiode wist hij de tempel niet af te krijgen, dus deed zijn broer Domitianus dat voor hem en wijdde de tempel vervolgens ook aan Titus. De tempel bestond uit een zaal met daarvoor zes zuilen. Ook deze tempel is van travertijn (kalksteen) gebouwd en was 22 bij 33meter. Hij stond op een verhoging aan de voet van de Capitolijn. Op de architraaf stond een inscriptie: Divo Vespasiano Augusto SPQR (‘aan de vergoddelijkte keizer Vespasianus, de Senaat en het volk van Rome’). Tegenwoordig is de betonnen fundering, delen van de cella (opslagruimte) en de driezuilen met een deel van de architraaf nog zichtbaar. Deze tempel raakte ook beschadigd, omdat het marmer en de travertijn werden gebruikt bij de bouw van kerken en paleizen.

12

De Boog van Titus De boog van Titus is gebouwd op het hoogste punt van de Via Sacra op de heuvel Velia in Rome. In

81 is deze, hier links op het plaatje te zien, gebouwd (naar alle waarschijnlijk) door Domitianus ter ere van zijn broer Titus. De boog is, wat veel mensen denken, niet gebouwd ter herdenking van Titus’ en Vespasianus’ triomftocht in 71 (deze is er echter wel op afgebeeld). Deze marmeren boog is 13,5 bij 4,75meter en 15,5meter hoog. Aan de buitenkant op de façade is de triomftocht van Titus en Vespasianus afgebeeld. Deze reliëfs geven de onderdrukking van de Joodse opstand in Jeruzalem weer door hen in 70 na Christus. Op de boog zijn twee gebeurtenissen van de triomftocht weergegeven. De eerste is het begin ervan, toen de soldaten alle geroofde kostbaarheden met zich meenemen. De tweede is het moment dat Titus in een vierspan, bewaakt door soldaten geprezen wordt door de overwinningsgodin Victoria. Hier links is de plundering in Jeruzalem te zien. Op de oostzijde van de boog staat een

tekst (origineel in bronzen letters, maar deze zijn verdwenen): SPQR divo Tito divi Vespasiani filio Vespasiano Augusto (Senaat en het volk van Rome dragen dit op aan de vergoddelijkte Titus, zoon van de vergoddelijkte Vespasianus, Vespasianus Augustus. De boog is bewaard gebleven, omdat de familie Frangipani was gebruikt als poort van hun verdediginsfort, want in die tijd vochten de belangrijke families met elkaar om de macht. Aan het eind van de middeleeuwen stond alleen nog het middendeel overeind, maar deze werd later door Paus Pius VII gerestaureerd.

13

Het Odeum van Domitianus Dit was een theater in Rome, speciaal gebouwd voor muziekvoorstellingen en uitvoeringen van

redenaars. Na de Grote Brand in 80 in Rome, liet Domitianus het Marsveld restaureren, herbouwen en nieuwe gebouwen neerzetten en dus ook het Odeum (de reconstructie is links te zien). In ongeveer 82 werd het voltooid en in 86 herstelde Domitianus de traditie van de Capitolijnse Spelen, deze waren de opponent van de Griekse Olympische Spelen en werden ook om de vier jaar gehouden. De diameter was ongeveer 100meter en het theater bood plaatsen voor 7000 tot 9000

toeschouwers. Het was wat kleiner dan de rest van de theaters in de stad, maar had wel dezelfde vorm. Later werd het gerestaureerd door keizer Trajanus en de 5eeeuwse historicus Polemius Silvius was ervan overtuigd dat dit een van de zeven wonderen van Rome was. In 1936 en 1937 zijn enkele restanten van het podium opgegraven onder huizen. Eén daarvan is de 8,6meter hoge zuil, die hier links staat afgebeeld. Deze is van marmer en was van de onderste verdieping van het Odeum.

Templum Gentis Flaviae

Deze tempel van de familie Flavia was voltooid aan het einde van de 1e eeuw in opdracht van Domitianus ter ere van zijn familie. Hij werd gebouwd op de Quirinaal heuvel in Rome op de plaats van het huis van Flavius Sabinus, waar Domitianus zelf is geboren in 50 na Christus. Het was een mausoleum voor de Flavische familie en had een ronde vorm. De as van Vespasianus en Titus werd dan ook overgebracht naar deze tempel. Later werd ook de as van Domitians, Flavius Sabinus en Titus’ dochter Julia hier bijgevoegd. In de 4e eeuw is de tempel in verval geraakt en in de 16e eeuw werden er restanten van opgegraven. Helaas moesten er nieuwe gebouwen gebouwd worden en werden de restanten vernietigd. Toch is er links een reconstructie te zien van deze bijzondere tempel.

14

Domus Flavia en Domus Augustana

Op de Palatijn (de vroegst bewoonde heuvel van Rome) vestigden de keizers zich in hun paleis. De Palatijn werd ingesloten door het Circus Maxime, het Forum Romanum en de Tiber en heeft een omtrek van twee kilometer. In 44 voor Christus besloot Octavianus (later Augustus) om zich op deze heuvel te vestigen. Later kopieerden andere keizers als Tiberius, Caligula, Nero en ook Domitianus dit. Domitianus heeft daar het grootste paleis, ontworpen door de architect Rabirius, laten bouwen en werd voltooid in 92. Vroeger heette dit paleis ‘Domus Augustana’, maar later werd het ook wel ‘Domus Flavia’ (het deel, wat Domitianus erbij bouwde) en ‘Domus Augustana’ (de residentie) genoemd. De voorkant bestond uit drie delen. In het midden lag de Aula Regia, een audiëntiezaal, links daarvan is lag het Lararium, de keizerlijke privé-kapel en rechts ervan het Auditorium, wat diende voor overleg met de adviseurs van de keizer. De door zuilen omgeven binnenhof, Sicilië, had een vijver met een achthoekig eiland (goed te zien op het plaatje hier linksboven). Daarachter lagen de eetzaal en de bibliotheek met een Grieks en een Romeins deel. De plattegrond links is handig om een beeld te

vormen van de Domus Flavia. De Domus Augustana is minder bekend. Deze had meerdere verdiepingen en op de binnenhof een fontein en ook een vijver. Ook later bleven keizers en soms Pausen de Palatijn bewonen. In de 9e eeuw werd er echter flinke schade toegebracht door toedoen van aardbevingen. Napoleon III kocht de Palatijn in 1860 en liet opgravingen doen, maar liet dit later over aan de Italiaanse regering.

15

Het Forum van Nerva

Dit Forum was oorspronkelijk gebouwd door Domitianus, maar na de moord op hem werd de bouw voortgezet door Nerva en voltooid en ingewijd in 97. Domitianus begon de bouw, omdat hij, net als zijn voorgangers, zijn eigen Forum wilde hebben. Er waren niet veel plekken om dit gebouw neer te zetten, dus besloot Domitianus het naast de Vredestempel (gebouwd in opdracht van zijn vader Vespasianus) neer te zetten. Hieronder is te zien, waar de tempel in Rome zich bevond. Hij werd 120 bij 45meter en er waren 20 zuilen, waarvan er nog twee bewaard zijn gebleven, aan de buitenmuur vastgemaakt. Hier links is een deel van de zuilengalerij te zien. Op de fries van het

hoofdgestel zijn huishoudelijke situaties als spinnen en weven afgebeeld. In de oostelijke wand waren doorgangen tot de Vredestempel. Het belangrijkste bouwwerk op het Forum was de Tempel van Minerva. Het was een prostylon tempel, gebouwd in de Korinthische stijl. Ook liet aan de zuidzijde van het Forum een tempel bouwen, gewijd aan de god Janus (god van het begin en het einde). Dit was de vervanging van de oudere tempel van Janus op het Forum Romanum. Aan de noordkant van het Forum werd de halfronde Porticus Absidata gebouwd. Deze porticus diende als monumentale

toegang tot de Keizerlijke Fora en het Forum Romanum vanaf de Subura. Het gebouw was twee verdiepingen hoog met marmeren arcaden aan de buitenkant. Tussen 1935 en 1940 werden de fundamenten van dit mooie bouwwerk opgegraven. Tussen 1932 en 1933 werden onder Benito Mussolini restanten van de tempel van Minerva en het Forum van Minerva teruggevonden.

16

Inleiding, zaal van Chigi familie Het onderwerp van deze zaal is de Chigi familie, dit is een romeinse adellijke familie oorspronkelijk afkomstig uit Sienna. Het bekendste lid van de Chigi familie is Agostino Chigi (1456-1560). Agostino was een schatrijke bankier en de opdrachtgever voor de Villa Chigi (nu Villa Farnesina geheten) in Rome, in deze Villa hangt veel kunst die nu in deze zaal wordt tentoongesteld. Agostino Chigi werd door paus Julius II benoemd tot minster van financiën en mocht de motieven van zijn familiewapen combineren met die van de Della Rovere familie (daar was paus Julius II namelijk lid van). Een ander redelijk bekend lid is Fabio Chigi, hij schopte het (als enige uit de Chigi familie) tot paus. Zijn pauselijke naam was paus Alexander VII, en hij werd vooral bekend omdat hij de opdrachtgever was voor het Sint-Pietersplein. Ook zorgde deze paus ervoor dat zijn neef (ook Agostino geheten) trouwde met Maria Virgina Borghese, hierdoor kreeg de Chigi familie langoederen in Campagnana en Ariccia. Zo waren de Chigi’s verbonden met een andere belangrijke familie: ‘De Borghese’s’. Ook werd het Het palazzo Chigi gebouwd dat op dit moment gebruikt wordt als ambtswoning van de minister-president, op dit moment dus door Berlusconi. In het jaar 1712 werd de familie bovendien uitgeroepen tot bewakers van het conclaaf, de vergadering waar een nieuwe paus wordt gekozen. Uiteindelijk was er nog een ander Agostino Chigi (1710-1769) die trouwde met Giulia Albani, zij was lid van de rijke aristocratische Albani familie. Hierdoor werd de achternaam Albani bij de naam Chigi gevoegd. Ludovico Chigi Albani della Rovere werd nog grootmeester van de ridders van Malta van 1931 tot 1951.

17

Plattegrond van de zaal van de familie Chigi

Kunstwerken in deze zaal 1. De triomf van Galatea 2. De drie Gratiën 3. De vergadering der goden 4. Het huwelijk van Eros en Psyche 5. Maquette Sint-Pietersplein 6. Paus Alexander VII 7. Maquette Graftombe paus Alexander VII 8. Maquette Chigi kapel 9. Daniel in de leeuwenkuil 10. Het duivelsgat

18

De triomf van Galatea

Dit schilderij is door Rafaël vervaardigd en wordt tentoongesteld in de Villa Farnesina in de Sala Galatea. Dit fresco laat de nimf Galatea zien die in een schelp over de oceaan reist. De schelp wordt door twee dolfijnen voortbewogen, ze worden omringd door Cupido’s. De oorsprong van Galatea kwam uit de grieks mythologie waarin ze toen in de vorm van het standbeeld van Pygmalion werd weergegeven. Pygmalion was een ervaren beeldhouwer en een prins uit Cyprus. Het verhaal gaat dat Pygmalion wilde trouwen maar dat geen enkele vrouw mooi genoeg voor hem was, daarom maakte hij een standbeeld van een bijzonder mooie vrouw. Hij wenste elke dag dat het standbeeld zou leven dus bracht hij elke dag een offer aan Aphrodite, de godin van de liefde. Na een aantal dagen bracht Aphrodite gehoor aan zijn gebeden: ze maakte het standbeeld (Galatea) levend, Galatea trouwde met Pygmalion en ze regeerden samen over Cyprus.

19

De drie Gratiën

Dit fresco is ook afgebeeld in de Villa Farnesina maar dan in de loggia van Eros en Psyche. Het fresco stelt de drie Gratiën voor, zij waren de dochters van Zeus en stelden als (bij)godinnen schoonheid, bevalligheid en genegenheid voor. Zij heten Aglaea (glans), Euphrosyne (vrolijkheid) en Thalia (feestelijkheid). Er is voor de rest niet een belangrijk verhaal over de drie Gratiën, maar ze waren veelvuldig aanwezig bij bruiloften en andere feestelijkheden. Ze hoorden bij Appollo en zijn muzen (Appollo was de beschermer van de kunsten).

20

De vergadering der goden

Dit fresco is geschilderd op het plafond in de loggia van Eros en Psyche, het heeft te maken met het huwelijk van Eros en Psyche. Over de vergadering der goden (Counsil of the God’s/the Divine Counsil) zijn vele verschillende verhalen maar niet eentje die betrekking heeft op het huwelijk van Cupido en Psyche. De schilder/homo universales Rafaël (Santi) heeft dit fresco vervaardigd samen met enkele van zijn leerlingen.

21

Het huwelijk van Eros en Psyche

Dit fresco is vervaardigd door leerlingen van Rafaël (Giulio Romano, Francesco Penni en Giovanni da Udine) en stelt het huwelijk van Eros en Psyche voor. Psyche is een vrouw uit de Griekse mythologie, zij was de dochter van de koning en ze had drie zusters. Het verhaal ging dat Psyche zó mooi was dat de mensen haar gingen vereren in plaats van de godin Aphrodite. Aphrodite werd daarop zo boos dat zij haar zoon Eros (ook wel Cupido of Amor genoemd) de opdracht gaf Psyche op een van de lelijkste en lompste mannen verliefd te laten worden. Maar in plaats daarvan verwondde Eros per ongeluk zichzelf met een pijl en werd hij dus zelf verliefd op Psyche. Hiervan is later herhaaldelijk een schilderij over gemaakt en dus waarschijnlijk ook dit fresco. Het heeft namelijk als thema: De relatie tussen twee geliefden die niet voor elkaar bestemd zijn. Dit is het belangrijkste fresco in de loggia van Eros en Psyche.

22

Het Sint-Pietersplein

Dit is het Sint-Pietersplein in Vaticaanstad. In de tijd van Alexander VII (Fabio Chigi) had de basiliek al min of meer zijn huidige vorm aangenomen. Het plein daarentegen was behoorlijk vormloos en stelde dus nog niet zoveel voor. Daarom heeft paus Alexander VII zijn volledige pontificaat (ambtsperiode) aan de planning en uitvoering van het Sint-Pietersplein besteed. Het idee om een open ruimte voor de basiliek te maken bestond al een tijdje, dit om de kerk nog imposanter te doen lijken, maar Bernini voegde ook daadwerkelijk woord bij daad door de ovalen vorm te ontwerpen die zo typerend is voor het plein. Volgens sommige was de ovalen vorm een suggestie van paus Alexander VII zelf. Deze ovalen vorm zorgt er voor dat je als bezoeker als het ware naar de kerk wordt toegezogen.

23

Paus Alexander VII (Fabio Chigi)

Hier staat het hoofd van paus Alexander VII afgebeeld en ook een detail van de motieven van het wapenschild van de Chigi familie(zes stenen en een ster, zie linksboven) en de Della Rovere familie (De Eik, onder detail linksboven). Dit portret van de paus staat op de Santa Maria della Pace. In deze kerk hadden de Chigi’s ook een kapel, deze was ontworpen door Pietro da Cartona. Alexander VII vond het belangrijk zijn connectie met de pausen uit de Della Rovere familie te onderstrepen, dit deed hij door de toevoeging van het familieschild (De Eik). Bernini was de favoriet architect van de Paus, hij was de architect van alle pauselijke paleizen en van bijna alle grote bouwprojecten in die tijd. Deze paus heeft onder andere het Sint-Pietersplein vormgegeven, de Santa Maria del Popolo herontworpen, de verbouwing van de Santa Maria della Pace en de verbreding van de Via del Corso.

24

Graftombe van paus Alexander VII

Dit is de graftombe van paus Alexander VII. Deze is onder andere ontworpen door zijn favoriete architect: Bernini. Dit in opdracht van de paus zelf. Het ontwerp voor de tombe heeft zo’n 16 jaar in beslag genomen. Doordat Bernini maar twee allegorische figuren (personificaties van een abstract begrip), een ondiepe ruimte en een vlakke achterwand van de nis maakte, wekte hij de indruk zich te houden aan het traditionele ontwerp van graftombe’s. Echter doordat de paus zijn ideeën en plannen uitwisselde met Bernini maakte het ontwerp nog een evolutie door, en was het dus geen traditionele graftombe. Alexander VII stierf voordat de bouw was begonnen, en daarom is de tombe opgericht en later voltooid door paus Clement X.

25

De Chigi kapel

Dit is een van de twee Chigi kapellen, gelegen in de Santa Maria del Popolo. Deze kapel werd ontworpen door Rafaël, en hierin werden ook de broers Agostino en Sigismondo begraven. De graftombe’s zijn ook door Rafaël ontworpen. Paus Alexander VII voltooide de kapel door onder andere de beelden ‘Habakkuk en de Engel’ en ‘Daniel in de leeuwenkuil’ te plaatsen.

26

Daniel in de leeuwenkuil

In de Chigi kapel staan twee beelden, een daarvan is ‘Daniel in de leeuwenkuil’ en de ander is ‘Habakkuk en de Engel’. Beiden zijn ontworpen door Bernini. Het verhaal achter dit beeld is het verhaal van Daniel. Daniel is een beschermeling van koning Darius, hij is erg trouw jegens de koning en de koning is zo tevreden over zijn trouw dat hij hem wil aanstellen tot rijksbestuurder. Dit tot afgunst van Daniel’s collega’s. Deze collega’s zorgen door valse beschuldigingen te uiten tegen Daniel, dat hij in de leeuwenkuil wordt geworpen. God beschermt hem echter tegen de hongerige leeuwen door onder andere ‘Habakkuk en de Engel’ te sturen. De volgende dag als de koning gaat kijken, leeft Daniel nog en wordt Daniel dus vrijgelaten. Vervolgens worden alle 122 vijanden van Daniel ook in de leeuwenkuil geworpen en zij worden met huid en haar verslonden omdat God hen geen bescherming geeft. Zo stond Daniel uiteindelijk toch hoog in het aanzien van koning Darius.

27

Het Duivelsgat

Op de vloer van de Chigi kapel zie je een menselijk skelet met vleugels die het wapenschild van de Chigi-Della Rovere familie vasthoud (wapenschild van paus Alexander VII). Dit is een ronde ‘putdeksel’ dat leidt tot een crypte daaronder, ook wel ‘het duivelsgast’ genoemd. Onder het skelet staat een tekst: “Mors aD CaeLos” wat ‘de dood naar hemelen’ betekent. Maar het leuke aan dit zogenoemde ‘duivelsgat’ is dat als je alleen de hoofdletters leest dan krijg je MDCL, oftewel het jaar 1650. Dit jaar was precies het jaar dat de vloer was gelegd en bovendien was dit ook een heilig jaar. In het Bernini mysterie van Dan Brown wordt de crypte onder het duivelsgat gebruikt als plek waar een van de vier ontvoerde kardinalen wordt vermoord.

28

Inleiding, zaal van de Borghese familie

De familie Borghese is een rijke oude Italiaanse familie, die oorspronkelijk uit Siena komt. In de 16e eeuw verhuisde het hoofd van de familie Marcantonio naar Rome. In 1605 werd zijn zoon Camillo Borghese tot Paus Paulus V benoemd. Veel van de werken in deze zaal hebben betrekking op hem. Zijn neef Scipione Borghese was kardinaal. Dit is de man, die is begonnen met het verzamelen van kunstwerken voor de Galleria Borghese. Gianlorenzo Bernini is vandaag de dag zeer bekend. Scipione Borghese is de man, die hem heeft ontdekt en hij is voor een zeer groot deel verantwoordelijk voor de kunstwerken in de Galleria Borghese. De Galleria Borghese (die werd gebouwd onder de naam Casino Borghese) is sinds 1901 in het bezit van de Italiaanse overheid. Ook was Camillo Filippo ludovico Borghese een belangrijk telg uit de familie. Hij was een militair voor het franse leger. Deze man was met de zus van Napoleon getrouwd (na de trouwerij Paoline Borghese). Hij was ook de opdrachtgever van de beroemde ‘Paoline Borghese als zegevierende Venus’, die verderop in deze zaal te zien is. In 1807 werd de kunstcollectie van de Borghese familie verkocht aan Napoleon wegens geldgebrek. Later is dit (gedeeltelijk) weer teruggekocht. In het Louvre is nog steeds een groot deel van de Borghese collectie te bezichtigen. In deze zaal richten we ons echter op de collectie van en over de Borghese familie in Rome. Tegenwoordig is de invloed van de Borghese familie nog duidelijk te zien in Rome. De gigantische Villa Borghese middenin Rome (80hectare!) getuigt van de rijkdom en macht, die de familie vroeger genoten heeft.

29

Plattegrond van de zaal van de familie Borghese

Dit zijn de kunstwerken in deze zaal 1. Maquette Grafmonument Paulus V 2. Beeld Paus Clemens VIII 3. Paoline Borghese als zegevierende Venus 4. Maquette Sint Pieter 5. Maquette Galleria Borghese 6. De roof van Proserpina 7. David 8. Apollo en Daphne 9. Leda en de zwaan 10. The laughing youth

30

Grafmonument van Paus Paulus V

Dit is een foto van het grafmonument van paus Paulus V. Het monument is gemaakt tussen 1603 en 1615 door Flaminio Ponzio en bevindt zich in de Santa Maria Maggiore, naast het grafmonument voor Clemens VIII. Bij deze graftombe was het niet zozeer de kwaliteit, maar vooral de grootte, die de bezoeker moest imponeren. Het gekleurde marmer en het reliëf springt spoedig in het oog. Het monument vertoont zeer grote trekken van de Barokkunst.

31

Beeld van Paus Clemens VIII

Dit is een beeld van Paus Clemens VIII. Het staat in de Santa Maria Maggiore en siert het grafmonument van de paus. Direct na de dood van Clemens VIII heeft zijn opvolger Paus Paulus V (geboren als Camillo Borghese) dit op zijn graftombe laten zetten. Het beeld is ook bijzonder, omdat het monument wordt gezien als het laatste pausgraf in de stijl van het ‘Maniërisme’. Daarnaast heeft deze padre er voor gezorgd dat christenen koffie mochten gebruiken.

32

Paoline Borgese als zegevierende Venus

‘Paoline Borghese als zegevierende Venus’ 1804-1808 Dit beeldhouw werk is gemaakt door Canova. Paoline Borghese was de zus van Napoleon. Ze was getrouwd met Camillo Filippo Ludovico Borghese. Hij was tevens opdrachtgever van dit beeld. Paoline is weergeven als Venus met in haar rechterhand de appel van Paris. Tegenwoordig staat het beeld in de ‘Galleria Borghese’.

33

De Sint Pieter

Dit is de hoofdingang van de Sint-Pieter. Duidelijk is de tekst, die boven de ingang te zien is. Hier staat: 'IN HONOREM PRINCIPIS APOST. PAULUS V BURGHESIUS ROMANUS PONT. MAX. AN. MDCXII PONT VII’. Deze inscriptie betekent: ’Ter ere van de Prins der Apostelen; Paus Paulus V Borghese, Romein, Pontifex Maximus in het jaar 1612 en het zevende jaar van zijn Pontificaat’. Deze tekst heeft Paus Paulus V (1605-1621) erin laten graveren tijdens de bouw van de Sint-Pieter. In de uitvergrote afbeelding rechts is duidelijk de naam ‘Borghese’ te zien. In het museum staat een maquette van de Sint Pieter.

34

De Galleria Borghese

Dit is de Galleria Borghese. Het is een kunstmuseum in de voormalige Villa Borghese Princiana. Het is gebouwd in 1613 voor de familie Borghese. Het inzamelen van kunstwerken is begonnen door Scipione Borghese (de neef van paus Paulus V). Sinds 1901 is het gebouw in bezit van de Italiaanse regering en is het een nationaal museum. In het museum staat een grote verzameling kunst. Vooral kunst uit de Renaissance speelt een grote rol in de Galleria Borghese.

35

De roof van Proserpina

‘De roof van Proserpina’ 1622-1623 Dit beeld toont Pluto, die Proserpina wil verkrachten. Zoals veel objecten in de Galleria Borghese is ook deze door Gianlorenzo Bernini gemaakt. In eerste instantie stond het beeld niet in de Galleria Borghese, omdat Scipione Borghese deze aan een andere kardinaal had weggegeven. In 1908 kocht de Italiaanse regering het beeld terug en sindsdien staat het in de Galleria Borghese. Dit beeld wordt als een meesterwerk gezien, omdat het zeer mooi gemaakt is. Zo is het detail van Pluto’s hand op de linkerdij van Proserpina zeer bekend. Ook de traan, die Proserpina laat, is een prachtig afgewerkt detail.

36

David

‘David’ 1623-1624 Dit is ook een beeld gemaakt door Gianlorenzo Bernini. Het is revolutionair te noemen, omdat Bernini, in tegenstelling tot zijn voorgangers, David níet afbeeldde, terwijl hij Goliath doodde. Naar het schijnt, haalde Bernini zijn inspiratie voor dit beeld uit de zogenoemde Borghese gladiator (die tegenwoordig in het Louvre staat, maar zich destijds nog in Rome bevond). Dit beeld bevind zich in de Galleria Borghese. Het gezicht van David is dat van Bernini. Het verhaal gaat dat Scipione Borghese zelf een spiegel voor Bernini zijn gezicht hield en dat hij op die manier in staat was zijn eigen gezicht te beeldhouwen. Ook dit is één van de meesterwerken van Bernini en de directie vond dat ook dit beeld absoluut een plaats moest krijgen in het museum.

37

Apollo en Daphne

‘Apollo en Daphne’ 1622-1623 Dit is een beeld gemaakt door Gianlorenzo Bernini (ook wel simpelweg Bernini genoemd). Tegenwoordig staat het beeld in de Galleria Borhese. Het beeld is een goed voorbeeld van de Barokkunst. Het beeld concentreert zich op het moment dat Apollo Daphne belaagd. Op dit moment veranderd Daphne in een laurierboom. Het verhaal van Apollo en Daphne komt uit de Metamorphosen (gedaanteveranderingen) van Ovidius.

38

Leda en de Zwaan

‘Leda en de zwaan’ 1510-1515 Dit schilderij, dat grotendeels door Leonardo da Vinci is gemaakt, hangt in de Galleria Borghese. De reden dat Leonardo da Vinci het schilderij niet afgemaakt is dat hij stierf tijdens het schilderen ervan. Zijn leerlingen hebben het afgemaakt en tegenwoordig wordt dit schilderij gezien als één van de meesterwerken van ‘da Vinci’. Het beeldt de Spartaanse koningin Leda uit. In het verhaal verleid Zeus haar in de gedaante van een zwaan. De kinderen, die hieruit voorkwamen (en links onderin het schilderij zijn weergeven) zijn Castor en Pollux.

39

The laughing youth

‘The laughing youth’ 1583 Dit is een schilderij, dat geschilderd is door Annibale Carracci in 1583. Het hangt tegenwoordig ook in de Galleria Borghese. Het schilderij is zo bijzonde,r omdat het ontzettend moeilijk is iemand lachend op een schilderij af te beelden. Dit is hier echter fraai gelukt. Het duurde wel vele jaren, voordat schilders als Bernini dit hem na deden.

40

Alfabetische lijst van alle kunstwerken

Alexander VII - Chigi zaal Apollo en Daphne - Borghese zaal Boog van Titus - Flavii zaal Chigi kapel - Chigi zaal Clemens VIII - Borghese zaal Colloseum - Flavii zaal Daniel in de leeuwenkuil – Chigi zaal David – Borghese zaal De drie Gratiën – Chigi zaal De roof van Proserpina – Borghese zaal De triomf van Galatea – Chigi zaal De vergadering der goden – Chigi zaal Domus Falvia en Domus Augustana – Flavii zaal Forum van Nerva – Flavii zaal Galleria Borghese – Borghese zaal Graftombe paus Alexander II – Chigi zaal Het duivelsgat – Chigi zaal Het huwelijk van Eros en Psyche – Chigi zaal Leda en de zwaan – Borghese zaal Odeum van Domitianus – Flavii zaal Paoline Borghese als zegevierende Venus – Borghese zaal Paulus V, grafmonument – Borghese zaal Sint-Pieter – Borghese zaal Sint-Pietersplein – Chigi zaal Tempel Gentis Flaviae – Flavii zaal Tempel van Claudius – Flavii zaal Tempel van Jupiter Optimus Maximus – Flavii zaal Tempel van Vespasianus en Titus – Flavii zaal Templum Pacis – Flavii zaal The laughing youth – Borghese zaal

41

Bibliografie

Bibliografie Chigi familie

http://nl.wikipedia.org/wiki/Chigi http://spqr.web-log.nl/spqr/2009/08/de-familie-chig.html http://www.ferdy.nl/uitgezocht/brown/angels_demons/index.htm http://nl.wikipedia.org/wiki/Galatea_%28mythologie%29 http://nl.wikipedia.org/wiki/Villa_Farnesina http://en.wikipedia.org/wiki/Villa_Farnesina http://en.wikipedia.org/wiki/File:Galatea_Raphael.jpg http://arieklok.spaces.live.com/blog/cns!B1C49B518BB383E4!280.entry http://www.art-prints-on-demand.com/a/rome-villa-farnesina.html http://nl.wikipedia.org/wiki/Psyche_%28mythologie%29 http://books.google.nl/books?id=7OYaXjE5_lcC&pg=PT55&lpg=PT55&dq=space+illusion+peruzzi&source=bl&ots=YDK14nbvft&sig=Y4qw2WkDmpDU-lmEdBo-K47X6LA&hl=nl&ei=vjTCS9XfLuegOIW6oZcE&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=9&ved=0CCwQ6AEwCA#v=onepage&q=space%20illusion%20peruzzi&f=false http://www.aptroot.net/roma05/2005/06/achter-het-bernini-mysterie-aan-deel-i.html http://nl.wikipedia.org/wiki/Sint-Pietersplein http://nl.wikipedia.org/wiki/Paus_Alexander_VII http://nl.wikipedia.org/wiki/Santa_Maria_della_Pace http://nl.wikipedia.org/wiki/Santa_Maria_del_Popolo http://www.beleven.org/verhaal/daniel_in_de_leeuwenkuil http://www.heiligen-3s.nl/heiligen/01/15/01-15-03--0600-Habakuk-Profeet.php http://deberniniroute.travellerspoint.com/5/ ‘ROME leven met het verleden’, door Caroline Fisser Bibliografie Flavische keizers

http://nl.wikipedia.org/wiki/Colosseum http://nl.wikipedia.org/wiki/Vredestempel http://nl.wikipedia.org/wiki/Tempel_van_Claudius http://nl.wikipedia.org/wiki/Tempel_van_Jupiter_Optimus_Maximus http://nl.wikipedia.org/wiki/Vespasianus http://nl.wikipedia.org/wiki/Titus_Flavius_Vespasianus_II http://nl.wikipedia.org/wiki/Titus_Flavius_Domitianus http://nl.wikipedia.org/wiki/Lijst_van_bouwwerken_van_Domitianus] http://nl.wikipedia.org/wiki/Odeum_van_Domitianus http://nl.wikipedia.org/wiki/Tempel_van_de_gens_Flavia http://nl.wikipedia.org/wiki/Forum_van_Nerva http://nl.wikipedia.org/wiki/Domus_Flavia http://www.maquettes-historiques.net/P10as.html http://lh5.ggpht.com/_4HWfNQLfg8g/Rxys2aUrd_I/AAAAAAAAALI/L2AJ9xp1sgg/Boog+van+Titus.JPG http://94.100.116.101/735750001-735800000/735763501-735763600/735763559_5_XhiS.jpeg http://images.google.nl/imgres?imgurl=http://www.thelastfree.com/images/030730%2520temple%2520of%2520vespasian.jpg&imgrefurl=http://www.thelastfree.com/030730holiday.html&usg=__h6aNDVpumRhJwi-d4TxhyWGN6LY=&h=648&w=486&sz=57&hl=nl&start=18&itbs=1&tbnid=7H3WxwNBFfctDM:&tbnh=137&tbnw=103&prev=/images%3Fq%3Dtemple%2Bof%2Bvespasianus%2Band%2Btitus%26hl%3Dnl%26gbv%3D2%26tbs%3Disch:1

42

Bibliografie Borghese familie

http://nl.wikipedia.org/wiki/Borghese http://en.wikipedia.org/wiki/Borghese http://nl.wikipedia.org/wiki/Pausgraf_Clemens_VIII http://nl.wikipedia.org/wiki/Villa_Borghese http://nl.wikipedia.org/wiki/Sint-Pietersbasiliek http://nl.wikipedia.org/wiki/Apollo_en_Daphne http://www.wga.hu/index1.html ‘ROME leven met het verleden’, door Caroline Fisser