Mu'tazila (DİA)

7/24/2019 Mu'tazila (DA)

1/11

gn

(25

Ocak

866)

hutbe Mu'tez a d n a

okundu

ve

btn ordu yetkililerinden biat

a l n d . Mstaln i s t e i d o r u l t u s u n d a nce

V a s t ' a gnderildiyse de ok gemeden ye

ni halifenin emriyle orada ldrld (252/

866)

Mu'tez halife olduktan sonra k a r d e l e r i

Meyyed ve Ebu Ahmed'i hapse

a t t r d .

A r d n d a n Meyyed'i v e l i a h t l k t a n azietti ve

bir gn sonra da

y a t t

hapishanede onun

ls bulundu. Mu'tez h a l i f e l i i Trkler'in

y a r d m y l a ele g e i r m i o l m a s n a r a m e n

onlara ve zellikle kendisi iin tehlike gr

d

Vaslf ve B o a es-Sagir'e gvenmi

yordu. Nihayet 253'te

(867)

Vaslf'i, 254'

te

de (868)

B o a

es-Sagir'i katlettirmek

suretiyle bu iki nemli gaileden kurtuldu.

Ancak o n l a r n katledilmesi halife zerin

deki

Trk

b a s k s n azaltmaya y e t m e d i i

gibi Trkler

a r a s n d a

onun aleyhine genel

bir h o n u t s u z l u k meydana getirdi. Nite

kim bir sre sonra

m a a l a r n

z a m a n n d a

alamayan Trk askerleri Megaribe ile de

a n l a a r a k

isyan ettiler ve ele geirdikleri

Mu'tezz'e

k e n c e

yaparak onu halifelikten

ekilmek zorunda b r a k t l a r

(27

Receb

255 1 Temmuz 869).

a r d n d a n

da zinda

na a t t l a r . Mu'tez

a l t

gn sonra ld ve

M n t a s r -

Billah iin

y a p t r l a n

Kubbet's

suleybiyye'ye defnedildi. Yerine Vasil5- Bil

l a h ' n o l u Mhtedi-B illah halife ilan edil

di

(2 a b a n 255/16

Temmuz

869).

Mu'tez dneminde cereyan eden b a l

ca olaylar u n l a r d r : Deylemliler Rey e sal

d r d l a r

ve halka byk zarar verdiler.

Re

ceb 252'de

T e m m u

u s t o s 866) Trk

ler'le Megaribe a r a s n d a a t m a k t . Me

garibe ilk anda Trkler'i saraydan u z a k l a

t r m a y b a a r d y s a da ok gemeden Trk

ler, olaylardan sorumlu

u t t u k l a r

Muham

med

b.

R a i d ve Nasr

b. S a ' d '

bir a s k n l a

ele geirip ldrdler. Bylece Megaribe

a v a n t a j l durumunu kaybederek yine es

kisi gibi ikinci planda

k a l d .

Musa b.

B o a

ei-Keblr'in k u m a n d a s n d a k i birlikler, Cibal

blgesinde bulunan D l e f l e r Hemedan

y a k n l a r n d a ve Kerec yolunda yenerek

merkezleri Kerec'i ele geirdiler (Receb

253

1

Temmuz 867) . Ya'kb

b.

Leys es-Saf

far. Sistan'da Saffarller Devleti'nin teme

lerini a t t (253/867) 254'

te

(868) vekil

f a t y l a M s r ' a vali tayin edilen Ahmed b.

Tolun burada zamanla Abbas h a l i f e l i i n e

ancak ismen

a l

kalan T o l u n o u l l a r ha

n e d a n n

kurdu. Basra blgesinde Zenci

ler 'in

k a r d

k a r k l k l a r

Ali

e v l a d n d a n

s m a i l b. Yusuf'un Hicaz'da, Hasan b. Zeyd

b. Muhammed'in Taberistan'da b a l a t t

isyanlar takip etti. Mu'tez

z a m a n n d a

Hariciler de etkinliklerini a r t t r d l a r ; bun-

lardan Msavir b. Abdlhamld, Musul ve

evresinde a m a l a r d a bulunarak g ka

z a n d . Mu'tez devri Abbas tarihinde Trk

ler'in etkilerini en fazla hissettirdikleri, a y n

zamanda k a r t l a r n n

y a v a y a v a

topar

lanmaya b a l a d bir dnem olarak dik

kat ekmektedir. Mu'tez a d n a k e s i l m i

sikkelerden

a l t

tanesi

s t a n b u l

Arkeoloji

Mzeleri'nde b u l u n m a k t a d r .

B B L Y O G R A F Y A

Ya'kbi, Tarif]., II, 593, 595, 603, 610-616;

Ta

-

beri,

Tarif].

(Eb'I-Fazl). bk. n d e k s ; b n ' I - m r a

ni.

e l - n b a

fi

taril].i l-l].ulefa ( n r . K a s m

es-Samer

ral), Leiden 1973, s. 128-132; b n ' - E s i r , el-Ka

mi l

, bk. n d e k s ; Nveyri,

Nihayet

1-ereb, XXIII,

308-320; Zehebi,

A lam n-nbela

, XII, 532-

535;

SyGti,

Taril].u l-l].ulefa ( n r . M. Muhyiddin

Abdlhamid). Kahire 1371/1952, s. 359-360; Hu

dari, MuQa.iarat: Abbasiyye, s. 272-289; Ar

tuk,

s l a m i

Sikkeler a t a l o u , 1 104-106; Hak

Dursun

Y l d z ,

s l a m i y e t

ve

Trkler,

s t a n b u l

1980, s. 116-125; Cebrail Sleyman C e b b C r , el

M l a k ' - u ' a r a ' , Beyrut 1401/1981, s. 139-

140; Hasan b r a h i m , s l a m

Tarihi,

lll, 347-348;

H. Kennedy, The Prophet

and

the

Age

of he Ca

liphates,

London 1986, s. 173-174; Yusuf e l - I .

Tanl].u ' a r i ' l - l ] . i l a { e t i ' l - ' A b b a s i y y e , Beyrut 1990,

s. 118-119; G. le Strange, Baghdad

during the

Abbasid Caliphate (ed. Fuat Sezgin). Frankfurt

1993,

s. 171,247,

311 -313; C. Melchert. "Reli

gious Policies

of

the Caliphs", Islamic Law and

Society, 111/3

Leiden 1996,

s.

330-334;

K.

V. Zet

tersteen, "Mtez", A , VIII, 756;

C.

E. Bosworth,

"al-Mu'tazz

Bi'llah ,

Ef2 ( n g . ) ,

VII,

793-794.

L

i l

ALiAKTAN

M U ' T E Z L E

( : . l j M J I )

t i k a d i

meselelerin yorumunda

akla ve iradeye ncelik veren

kelam mezhebi.

_j

Szlkte

a y r m a k ,

u z a k l a t r m a k anla

m n d a k i

azi

kknden s f a t olan

mu tezi-

l kelimesi

u z a k l a a n , a y r l p

bir k e y e

ekilen"

demektir

. Mu'tezile

d n n ilk

de

fa ne zaman

ve

kimler iin k u l l a n l d ko

nusunda

f a r k l g r l e r

ileri s r l m t r .

Bir a n l a y a gre Hz. Ali'nin hilafete geti

rilmesi (Zeynddin ibn' I-Verdl, 1 239) ve

ya Muaviye ile a n l a m a z l a

d m e s i

(Nev

bahtl, s. 5; Taberl,

IV, 496-497; V 142)

ya

hut

Hz.

H a s a n ' n

hilafet i Muaviye'ye

ter

ketmesi (Eb'l-Hseyin ei-Malatl, s. 36)

zerine hibir a r a f desteklemeyen grup

lara Mu'tezile veya Mu'tezele d e n m i t i r

(Nallino, s.

186)

D i e r bir n l a y a gre

ise

Mu'tezile ismi,

a r

ulardan uzak durduk

l a r n ifade

etmek

iin kendi

m e n s u p l a r n

ca tercih e d i l m i t i r ; a y r c a ''i'tizal" kavra

Kur'an'da msbet mamida u l l a n l m

t r (ei-Kehf 18/16; Meryem 19/48) ResUl-i

MU TEZiLE

Ekrem' e mmetinin e t m i f r k a y a ay

r l a c a n , bunlardan sadece Mu'tezile'nin

k u r t u l a c a n ifade eden bir hadis nisbet

edilirse de (Kadi Abdlcebbar, Fatl l-i ti

zal, S

165- 166; b n ' I - M u r t a z a , Tabakat l

Mu tezile, s. 2 hadis

k a y n a k l a r n d a

byle

bir rivayete r a s t l a n m a m t r .

E b ' I - K a s m

ei-Belhl, Mu'tezile'nin byk gnah

i l e

yen kimseyi kafir veya mrnin d e i l f a s k

s a y m a s

sebebiyle bu

a d a l d n

kayde

der

C i k r ' l - M u ' t e z i l e ,

s. 115).

Daha ok Snni k a y n a k l a r n d a Mu'tezi

le isminin, V a s l b. A t a ' n n mrtekib-i ke

blre konusunda f a r k l

bir

a n l a y a sahip

olan h a c a s H a s a n - Basri'nin ders halka

s n d a n a y r l m a s

ve onun V a s l ' n kendile

rinden

u z a k l a t n

(i'tizal) sylemesi se

bebiyle ortaya

k t

zikredilir. A y r c a Mu'

tezile'de H a s a n Basri'nin

g r l e r i n i

be

nimseyen

ve

kendilerine Haseniyye deni

len bir r k a

da

v a r d r (Muhammed b. Ah

med el-Harizml, s. 18).

B a z l a r

ise

V a s l

yerine Amr b. Ubeyd,

hatta

Mu'tezile rica

linden olmayan

Amir

b. Ubeyd ismini zik

reder; ancak alimler bunun isabetli olma

d n belirtir ( b n Abdrabbih, ll,

387;

Mes

O.dl,

III, 234; IV, I 04-105;

k r . e r i f

ei-Mur

taza, 168).

b n Kuteybe, Abdlkahir e i - B a d a d l ,

e h r i s t a n l ,

b n

Teymiyye ve b n Kayyim ei

Cevziyye

gibi alimler, Mu'tezile mensup

l a r n , kaderi t a r t m a y a a p inkar ettik

leri veya kulun kendi fiilierini yaratmaya

kadir o l d u u n u syledikleri iin Kaderiyye.

Cehm b. Safvan'dan etkilendikleri iin

Ceh

miyye, "Allah e r r i yaratmaz" dedikleri iin

Seneviyye ve Mecusiyye, tvbe etmeden

lenlerin b a i a n m a y a c a m syledikleri

iin Valdiyye,

A l l a h ' a b a z

kadim s f a t l a r

nisbet etmekten k a n d k l a r iin M u a t t

la

olarak da

a d l a n d r m t r . Cahiz,

f a s k n

ebedl olarak cehennemde k a l a c a n ileri

srdklerinden onlara Havaric ismini nis

bet e t m i t i r (el-Beyan ve t-tebyfn,

I,

23).

Ancak Mu'tezile alimleri bu isimleri red

detmekte (Hayyat, s.

26-127, 34;

e h

ristanl, I, 50; K a l k a e n d l , XIII, 254), ken

dilerini Mu'tezile'nin y a n s r a "ashab'l

adl

ve't-tevhld, adliyye, ehl-i adi, ehl-i hak,

e l - f r k a t

n a c i y e gibi adlarla zikretmek

te ( b n Abdrabbih, II,

378;

e h r i s t a n l , I,

43; ibn'I-Murtaza, Tabakat l-Mu tezile,

s.

2),

h a s m i a r n a ise Mcbire, Kaderiyye,

M e b b i h e , H a v i y y e gibi isimler izafe et

mektedirler (Makbill,

s.

12;

Zhdl

Carul

lah, s. 14)

K u r u l u u . Mu'tezile mezhebinin ll.

(VIII.)

y z y l n b a l a r n d a

byk gnah i l e y e n

k i i

h a k k n d a

Hariciler'le Mrcie'nin ileri

391


2/11

MU TEZILE

s r d g r l e r e k a r

V a s l

b. Ata ve

Amr b. Ubeyd'in a r k l

bir

teori ortaya koy

m a l a r y l a Basra'da

zuhur

t t i i n i sylemek

mmkndr. a z Mu 'tezile alimlerinin

Va

s l b. Ata ile

Amr

b. Ubeyd'in Muhammed

b. Hanefiyye ve o l u Ebu H a i m i n r e n

cileri o l d u k l a r n , d o l a y s y l a i'tizall n

celeri onlardan a l d k l a r n syleyerek bu

hareketin

Hz. Ali

v a s t a s y l a

ResGlullah'a

d a y a n d n iddia etmeleri ihtiyatla k a r

l a n m a l d r . Ni

tekim

l - K a s m el-Belhl

mezhep ve kitap sahibi olan Mu 'tezile rica

lini a s l b. Ata ve Amr b. Ubeyd ile b a l a t

m a k t a d r (likr l-Mu tezile,

s. 64). a k p

riza.de ve Zhdl Carullah da 80 (699) y l

c i v a r n d a d o a n V a s l ile

A m r n

yirmi ya

n d a n

nce

H a s a n -

Basri'nin meclisinden

u z a k l a m a l a r n n zor o l d u u n u gz nn

de bulundurarak Mu'tezile'nin onun l

mnden sonra ortaya k m o l a b i l e c e i n i

kaydetmekted

ir

(Mi{taf:tu s-sa ade,

II ,

36-

37; el-Mu tezile, s.

20).

B a l a n g t a

ihtida edenlerden cizye a l n

mazken bu u y g u l a m a n n hazine gelirleri

nin

a z a l m a s n a

sebep t e k i l

e t t i i

gerek

esiyle Emev l valilerinin Horasan'da cizye

t o p l a m a s Mu 'tezilTier'in tepkisini e k m i

tir. l k Mu'tezilTier, bu

tarz

adaletsiz uygu

l a m a l a r

k a l d r a n

mer

b. Abdlazlz'i ve

mezheplerine ilgi duyan Yezld b. Velld'i

d e s t e k l e m i s e de Ehl-i beyt'e besledikleri

sevgi d o l a y s y l a Emevller'e olumlu

bak

m a m

ancak Hariciler gibi

a k

t a v r

da

a l m a m t r . Yneticilerden uzak duran Va

s l

islam

d n y a s n n

e i t l i blgelerine

g n d e r d i i

davetilerle birok

taraftar

ka

z a n m t r ( b n M u r t a z a ,

el-Mnye ve

emel,

s. 25). Basra'da ise Elf mes ele

fi r-

red ale l-Maneviyye

a d l

bir risale yazan

V a s l ile daha sonra g u l a t - l a y a

meylet

m i

olan a r k a d a Abdlkerlm b. Eb'l-Av

ca, Salih b. AbdlkuddGs ve

a i r

B e a r b.

Brd gibi Senevi g r l e r i savunan k i i l e r

le

s k s k

t a r t y o r l a r d (Ahmed Emin,

f : t a l - s / a m

ll l ,

98).

UsGI-i

hamseden bk.)

tevhid

konusunda kitap

telif

eden a s r n

g r l e r i A l l a h n a r m

k a r

ve

hay gibi

f a t l a r olmakla birlikte O'na z a t n d a n ba

m s z

ilim,

kudret

ve

hayat

gibi

kadim

f a t l a r n , e r , zulm gibi

hikmet

ve ada

letle b a d a m a y a n fiilierin nisbet edile

m e y e c e i , kulun iradi fiilierinin l l a h n de

i l i n s a n n eylemi o l d u u , byk gnah

leyenin kfrle iman

a r a s n d a

bir yerde

b u l u n d u u

Cemel ve

S f f i n

s a v a i a r n a ka

t l a n taraflardan hangisinin h a t a l o l d u u

nun b i l i n e m e y e c e i e k l i n d e

zetlenebilir

( B a d a d l el-Fark, s. 119-120; e h r i s t a n l ,

I,

46-49). Onun lmnden sonra

a y n

bi

raderi

Amr

b. Ubeyd hareketin

n d e r l i i n i

392

s t l e n m i t i r . Siyasi konularda V a s l d a n

f a r k l d n c e l e r t a y a n

Amr

faaliyetle

rini

Basra ve

B a d a t l a

s n r l

t u t m u t u r

ikinci Abbas halifesi Ebu Ca'fer el-Man

sQr'un a r k a d a o l m a s n a ve ona birok

tavsiyede

b u l u n m a s n a r a m e n

( b n Ku

teybe,

UyD.n l-ai].bar, I,

337) siyasi taraf

s z l n k o r u m u t u r Bu sebeple mezhep,

B i r

b.

Mu temir

ve Eb'l-Hzeyl el-Allaf

dnemine kadar Basra ve B a d a t t a faz

la bir a r l k

g s t e r e m e m i t i r

Kadi Abdl

cebbar ve

Hakim

e l - C e m l bu durakla

m a y Mu 'tezile'nin cebre a r k sebe

biyle g r d

b a s k y a b a l a r k e n (Fazl I

i tizal,

s. 345; e r f : t u I - u y o . n s. 393) Josef

van Ess, Mu'tezilTier'in, Abbasller'in ilk d

neminde Muhammed b. Abdullah en-Nef

szzekiyye'nin b a l a t t isyana verdikleri

destek sebebiyle maruz

a l d k l a r

b a s k y l a

i r t i b a t l a n d r m a k t a d r

( A F D XLI

[20001.

s

412-413).

Mu

'tezile'nin ortaya k n i arniller

y a n n d a r a n dinleri, Yahudilik, H r i s t i y a n

l k

ve Yunan felsefesi gibi

d

etkenlerle

a k l a y a n

ilim

a d a m l a r da

v a r d r

Bu ko

nuda

Abdlkahir e l - B a d a d l ve b n Hazm

eski

i r a n d n c e s i n i n (el-Fark,

s. 22 ;

el

F a l II, I 5), b n Kuteybe, Hatlb

l - B a d a

di

ve ibn 'l-Eslr ilk temsilcilerinin yahudi

o l u u n u n

(Zhdl Carullah, s. 30-31 ), H. A.

Wolfson, Karailik ile

Mu tezile

a r a s n d a k i

b e n z e r l i i rnek gstererek Y a h u d i l i i n

(Kelam Felsefesine

G i r i

s.

84-86),

Mcdo

nald,

T.

J.

de Boer, Thomas Hunter Weir,

Joel L.

Kramer

H r i s t i y a n l n De Lacy

O

l e a y

ve Reynold A. Nicholson Yunan fel

sefesinin (bk. bibl.) etkisini ileri s r m

t r.

s l n d a

Mu'tezm fikirlerio ortaya k

n d a birbirine paralel iki faktrn etkili

o l d u u n u sylemek mmkndr. 1.

Mr

tekib-i keblre, A l l a h n

s f a t l a r

irad i fiiller,

K u r a n n mah Gk o l u u vb. t a r t m a l a r

zerinde iteki siyasi ve

fikri

ihtilaflar;

2.

V a r l n

mahiyeti,

cevher, araz,

hareket,

skQn

gibi

konular zerindeki

d

etken

ler. Ancak Mu 'tezilller'in ikinci faktr ko

nusundaki tutumu felsefi

r l e r i

aynen

benimseme

veya

taklit

etme e k l i n d e de

i l

cevaplama,

d n t r m e

yeniden

i n a

etme ve reddetme t a r z n d a d r .

Mu'tezile'nin g e l i m e s i Abbasller dne

minde l m u t u r . Halife

EbQ

Ca'fer el-Man

sur

ile Amr b. Ubeyd a r a s n d a k i dostluk

bilinmektedir. Bununla birlikte Amr, hali

fenin destek davetlerine olumlu cevap ver

meyerek kendilerini serbest b r a k m a s n

i s t e m i t i r ( b n

Kuteybe,

UyD.n l-ai].bar,

I, 209) . Daha sonra halife, Muhammed b.

Abdullah en-Nefszzekiyye i s y a n n d a onu

destekleyen Mu'tezilller'i

takip a l t n a

al-

d , b u n l a r n bir

k s m b u l u n d u k l a r yerde

gizlenirken

bir

s m Horasan, Yemen, Ta

beristan ve M a r i b g etti. HarQnrre

l d i n iktidara gelmesiyle Mu'tezilller yeni

den itibar grmeye b a l a d . Mu'teziiT alim

lerin bilgisine ve ikna gcne nem veren

halife, b a z l a r n t e b l i ve

i r a d

iin in'den

Bizans'a kadar uzanan birok blgeye gn

derdi. Bu

dnemde

Kaderiyye telakkisini

benimseyen Yahya b. Hamza el-Hadraml

a m k a d l n a getirildi . Mu'tezilTier, annesi

de Abbas slalesine mensup olan

Emin

'in

tahta k m a s y l a biraz nfuz k a y b n a u

r a d l a r s a da annesi

Trk/

r a n

a s l l

olan ve

iktidar

mcadelesinden b a a r y l a k a n

Me'mQn'u desteklediler. Me'mQn Araplar'a

ve i r a n l l a r

k a r

Trkler'den, Ehl-i sn

net e ve l a y a k a r Mu'tezililer'den isti

fade etme siyaseti gtt. B i r b. Mu '

te

mir, Smame b. E r e s ve b n Ebu Duad

gibi Mu'tezile alimleri halifeyi etkileyerek

mezheplerini a r a y n

resmi

ideolojisi hali

ne getirdiler. zellikle e z i r l i e tayin etti

b n

EbQ D u a d n

telkinleriyle

K u r a n n

y a r a t l m

o l d u u

fikrini

benimseyen ha

life 218 (833) y l n d a n itibaren bu fikri red

deden k a d l a r a ve alimiere

b a s k

u y g u l a d

(bk. MiHNE). u t a s m - Billah ve V a s i ~ - Bil

lah devirlerinde de a y n uygulama devam

etti.

232'de (847) iktidara gelen Mtevek

kil-Alellah devletin Mu'tezile'yi destekle

me siyasetine son verdi. Bylece Mu tezi

le'nin

y k s e l i i

durdu

.

Hatta teoride fer

din hrriyetini savunan Mu'tezile'nin uy

gulamada

a s k c l a

destek vermesi onu

k e

srkledi. Neticede cz-i la

yete

cezza,

ma

durnun olup l m a m a s , cev

her ve a r a z l a r n fena ve

b e k a s gibi

dinin

a s l n d a n

olmayan meselelerde birbirlerini

tekfir etmeye

b a l a d l a r (Zhdl Carullah,

s.

203-204) . teyandan Mu'tezile'den ay

r l a n ibn'r-Ravendl'nin l a y a k a t l m a s ,

bilhassa Matrldl ile E a r l n i n Snni ke

lam

ekallerini u r m a l a r Mu'tezile iin

a r

bir

darbe

o l m u

bundan

sonra

Mu tezile

zaman zaman

kendini t o p a r l a m s a da

v a r l n uzun sre devam e t t i r e m e m i

tir.

Abbasller '

in

merkezi otoriteyi kaybet

mesi zerine 320 (932) y l n d a n itibaren

kurulmaya b a l a n a n blgesel ynetimler

den Bveyhller dneminde ikinci Bveyhl

hkmdan Adudddevle'nin Mu 'teziiT alim

ve devlet d a m Sahib b.

A b b a d

vezir yap

m a s ve Kadi A b d l c e b b a r k a d l k u d a t

l a tayiniyle mezhep yeni bir c a n l l k ka

z a n d ,

nemli mevkilere

Mu

'tezilller

geti

rildi. Fakat Sahib b . A b b a d lmnden

sonra Mu tezilller tekrar gzden d t ,

Abbas Halifesi

K a d i r - B i l l a h n

kendilerine


3/11

cephe a l m a s y l a k l e r i h z l a n d . Gaz-

neli Mahmud'un 420 1 029)

y l n d a

Rey'i

i g a l ederek Bveyhi Hkmdan Mecdd

devle'yi bertaraf etmesi zerine burada

bulunan Mu'tezilller Horasan blgesine

g ettiler. Seluklu Hkmdan T u r u l

Bey'in 429'da 037) Rey'i ele geirmesi,

447 (1055)

ve

450 (1058)

y l l a r n d a

B a

dat'a giderek halifeyi ziyaret etmesi, Abba

sller nezdinde S e l u k l u l a r n

i t i b a r n n

art

m a s n a

ve Mu'tezile'nin yeniden canlanma

s n a y a r d m c oldu. nk T u r u l Bey 'in

veziri Kndri mezhep taassubundan do

l a y veya siyasi sebeplerle (Ocak. s. 86-88.

09-11

O)

o n l a r destekliyordu. Kndri,

Mu'tezilller'i nemli mevkilere getirdi, bid

a t olarak nitelenen E a r l l e r Seluklu

n r l a r n n

d n a

k a r l d . nl m u t a s a w f

Abdlkerim

e l - K u e y r i ,

T u r u l Bey 'in hu

zuruna

k p

bu

h a k s z l k l a r

nlemesini ri

ca

etti, hadis alimi Ahmed b. Hseyin el

Beyhaki de Kndri'ye bir mektup yaza

rak b a s k l a r n k a l d r l m a s n istedi,

fakat

her iki

g i r i i m

de etkili o l m a d . Nihayet

456 (1064) y l n d a Kndri'nin grevden

a l n p

hapse k o n u l m a s

ve bir

sonra l

drlmesiyle Mu'tezile'nin siyasi d e s t e i

sona erdi. Ebu Ali Muhammed b. Ahmed

gibi Mu'tezile alimlerinin

a b a l a r

da ne

ticesiz k a l d . A l p a r s l a n n veziri ve koyu bir

a r i

t a r a f t a r olan Nizamlmlk srg

ne gnderilen 400

c i v a r n d a k i

Snni ali

min geri dnmesini s a l a d ve bunlar a d

na medreseler

t r d

( B a l c o l u s. 61-64) .

Nizamlmlk'n v e r d i i destekle

E a r i

lik a n l a n d . Cveyni ve Gazzali gibi otori

telerin y n e l t t i i tenkitler sonucu B a d a t

ve c i v a r n d a tutunamayan Mu'teziffier, Ho-

rasan ve Harizm blgelerine g

ettiler

.

Burada Mu'tezm gelenek Ebu Mudar Mah

mud b. Cerir e l - s f a h a n l ve r e n c i s i Ca-

rullah

e z - Z e m a h e r l

t a r a f n d a n devam et

tirildi. zellikle Z e m a h e r i , e l - K e a t ad

tefsiriyle Mu'tezilller kadar Snniler

ta-

r a f n d a n

da takdir grd. Bu blgede de

ke

sintiye u r a y a n Mu'tezm gelenek, Mu

tarrizi ve Abdlcebbar b. Abdullah el-Ha

rizml gibi alimierin devam ettirme i r i i m

lerine r a m e n b a a r l o l a m a d . Sonraki

dnemlerde Mu'tezile, Snni dnyadan

u z a k l a m s a da tamamen yok

l m a m ,

daha nce V a s l devrinde Zeyd b. Ali, Me'

mun

dneminde K a s m

b. b r a h i m er

Ressl t a r a f n d a n

b a l a t l m

olan Mu -

t e z i l e - i a y a k n l Yemen Z e y d l l i i ve

k s m e n

imamiyye iinde

v a r l n

srdr

m t r . Nitekim Zeyd alimi b n l - M u r

taza o n l a r savunmakta, Makbill ise usu

l'd-dinde Zeydiyye ile Mu'tezile'nin a y n

g r l e r e sahip o l d u u n u , a y r l d k l a r tek

meselenin imametten ibaret u l u n d u u

nu kaydetmektedir. Kadi Abdlcebbar,

kendi devrine kadar geen srede y a a

yan Mu'tezile ricalini on tabaka halinde zik

retmekte

(Fazl l-i tizal,

s.

213-333).

n'l-Murtaza ise Hakim l - C e m l n i n ek

l e d i i iki tabaka ile birlik te bu s a y y on iki

ye

k a r m a k t a d r

(

Tabakat l-Mu tezile,

s.

9-119)

asra ve B a d a t

Okullan

Abbasller dev

rinde Mu'tezile mezhebi Basra (BasriyyGn)

ve

B a d a t ( B a d a d i y y G n ) k o l i a r n a

a y r l m ,

bu kollar zamanla iki okul haline d n

m t r

Her iki okul da b e e s a s kabul

etmekle birlikte a y r n t d a

f a r k l

g r l e r

b e n i m s e m i t i r . EbO R e i d en-NisabOri,

el

Mesa il fi H;ilat e y n e l - B a r i y y i n ve l-

Bagdadiyyin

a d l

eserinde kendi dne

minde B a d a t okulunu temsil eden Eb'l

K a s m

el-Belhi ile Basra okulunu temsil

MU TEZiLE

eden

EbO

H a i m el-Cbbai a r a s n d a k i ih

t i l a f l

meselelerin s a y s n n 155 o l d u u n u

kaydetmekte, M a l a t ise bu s a y n n -her

halde okluktan kinaye olarak- 1OOO i

t n

sylemektedir

(et-Tenbih

ve

r-red

s.

33).

EbO

MOsa el-Murdar da iki okul ara

s n d a k i i h t i l a f l k o n u l a r ele alan

Kitab

md cerd

beynehu

ve

b e y n e l - B a r i y

yin a d y l a bir eser kaleme a l m t r .

Basra okulunun ilk temsilcisi, a y n za-

manda mezhebin kurucusu kabul edilen

V a s l b. t a d r (. 131

/7

48) . a s l mezhe

bin tevhid, menzile beyne'l-menzileteyn ve

emir bi'l-ma'rOf nehiy ani'l-mnker; ha

lefi Amr b. Ubeyd ise adalet. va'd ve vaid

e s a s l a r n

g e l i t i r m i olmakla beraber Mu'

tezile'nin usul-i hamseden o l u a n inan

sisteminin t e e k k l Eb'l-Hzeyl el-Al

l a f n

e l - U u l l - ] ] a m s e

a d l k i t a b y l a ta-

m a m l a n m t r

b n

n - N e d i m

onun

e i t l i

BASRA

OKULU

9


4/11

MU'TEZiLE

konulara i l i k i n eliiye y a k n eserinin

a d n

zikretmektedir el-Fihrist, s. 204). Eb'l

Hzeyl'in r e n c i l e r i n i n en m e h u r u Bas

ra okulunun ileri gelenlerinden biri olan

b r a h i m e n - N a z z a m d r . Arap e d e b i y a t n n

en

byk nesir

u s t a l a r n d a n

s a y l a n

Cahiz

de Basra Mu'tezil1leri'nin nemli isimlerin

dendir. Cahiz'den sonra Basra Mu'tezm

leri'nin

en

m e h u r

temsilcileri Ebu Ali

el

CbbaYve o l u Ebu H a i m d i r . Ebu Ya'kb

e - a h h a m n

r e n c i s i olan Ebu Ali ho

c a s n n lm zerine Basra Mu'tezilYle

ri'nin reisi o l m u t u r .

Bu

okulun son d

nemdeki en nemli temsilcisi, Hemedan

blgesi

b a k a d s

Abdlcebbar b. Ahmed

b. Abdlcebbar el-Hemedan 'dir. Eklektik

bir yntemi

b e n i m s e m i

olan Abdlceb

bar, kendisinden nceki Mu'tezile alimle

rinin g r l e r i n i

bir

araya getirerek bun

lardan seimler

y a p m t r .

Tercihlerinde

Ebu

H a i m

el-CbbaY'nin

g r l e r i a r

basmakta r .

B a d a t

M u t e z i l 1 l i i ,

Basra okulunun or

taya k n d a n

k s a

bir sre sonra

B i r

b.

Mu temir

(. 210/825) t a r a f n d a n kurul

m u t u r . H a r u n r r e Y d i n

veziri F a z b.

Yah

ya el-BermekY ile temas kurup g r l e r i

ni saray evresine benimsetmeye a l a n

B i r i n Arap e d e b i y a t ve kelam konusun

da kaleme a l n m birok eseri mevcuttur.

Smame b. E r e s , Ebu Musa el-Murdar

ve Ahmed b. Ebu Duad onun en m e h u r

r e n c i l e r i d i r .

Keskin z e k a s , h a z r c e v a p l

l ve esprileriyle

a n n a n

Smame, Haru

n r r e Y d

dneminde hapse a t l m ,

a r d n

dan Me'mun'un

a k n n d a

bulunarak ona

d a n m a n l k y a p m , EmevY er'i

ve Mu'te

zm o l m a y a n l a r yeren k o n u m a ve y a z l a

ile halifeyi muhaliflerine k a r

tahrik

e t m i t i r .

B a d a t

Mu'tezil1leri'ne

en

byk

hizmeti Basra'da d o u p Yahya b. Eksem

v a s t a s y l a Me'mun ile t a n a n , onun ilim

ve t a r t m a meclislerinde bulunan b n Ebu

Duad y a p m t r . "Mu'tezile'nin rahibi" ola

rak n l a n Ebu Musa el-Murdar, zahidane

h a y a t ve tesirli

v a a z l a r y l a

mezhebin ya

y l m a s n a nemli k a t k d a b u l u n m u t u r .

M u r d a r n

r e n c i s i

Ca'fer b. M b e i r

eserlerinde Kur'an ve Snnet'in zahirine

b a l k a l m a y s a v u n m u ,

k y a s

taraftarla

r n r e d d e t m i , bylece ZahirYler'e y a k n

l a m t r .

Ca'fer b. Harb'in

r e n c i s i

olan

Ebu Ca'fer el-iskafi, Halife u t a s m - Billah

t a r a f n d a n Mu'tezile doktrinini anlatmak

la g r e v l e n d i r i l m i t i . A y r c a Hz. Ali'nin s

t n l n

tafdll)

konu edinen, Nazzam,

Cahiz, Hseyin b. Muhammed en-Neccar,

b n

e b l b , H i a m b. Hakem,

M e b b i h e ,

Mrcie ve Mcbire gibi a h s ve f r k a l a r n

reddini ieren kitaplar a z m t r (a.g.e., s.

213). b n r R a v e n d Y n i n h o c a s olan Ebu

Musa lsa b. Heysem ile b n r - R a v e n d Y

nin

Falil;at l-Mu tezile

a d l eserini red-

BADAT OKULU

394

detmek

zere K i t d b l - n t i d r kaleme

alan Eb'l-Hseyin el-Hayyat da Ca'fer

b.

Harb'in

r e n c i l e r i d i r .

lsa b. Heysem

a y n

zamanda H a y y a t n h o c a s d r . Bu okulun

mteahhir alimlerinden olan

E b l - K a s m

el-BelhY el-Ka'bY, Tirmiz'de

a t

medrese

ile Maverannehir'in her a r a f n d a t a n n

m t r . B a d a t M u t e z i l 1 l i i n i n son

tem

silcisi olarak Ebu Ca'fer

e l - s k a f i n i n

o l u

E b l - K a s m Ca 'fer b. Muhammed zikre

dilebilir.

Basra

M u t e z i l 1 l i i

fikri mcadeleden ya

na olan, usul ve fruda

a k l

ve vahyi bir

likte

d e e r l e n d i r e n

bir okuldur. Mensup

l a r n n a m a c Reslullah'tan intikal eden

s l a m g e l e n e i n i devam

ettirmekti

ve bu

konuda msamaha g s t e r m e m i l e r d i r ( A ,

VIII,

760).

D o l a y s y l a o n l a r serbestlik ta

r a f t a r filozof olarak

d e i l

felsefeyi dine

hizmet eden bir ara gibi gren k e l a m c

lar olarak kabul

etmek

gerekir. Buna kar

l k

daha ok amen

ve s i y a s

alanda te

mayz eden B a d a t Mu'tezillleri , mezhe

bin g r l e r i n i n

emir

bi l-ma ruf ereve

sinde devlet eliyle etkili bir

e k i l d e

y a y l

m a s t a r a f t a r y d . Bunun iin eserlerinde

imamete daha ok vurguda

b u l u n m u ,

yneticilerle iyi

i l i k i l e r

kurmaya

a l m

t r . A y r c a Me'mun'un B a d a t t a b a l a t t

tercmeler sebebiyle

B a s r a l l a r d a n

daha

ok felsefenin etkisinde k a l m l a r d r .

G r l e r i . Bir kelam ekol olarak orta

ya

k a n

Mu'tezile,

s l a m

dininin asli h

kmlerinin temellendirilmesi, sistematik

hale getirilmesi, izah ve

ispat

edilmesi,

k a r fikirlerin e v a p l a n d r l m a s gibi konu

larla m e g u l o l m u t u r . Siyasi, felsefi vb.

hususlar bu ereveye

y a r d m c

o l d u u l

de ilgi a l a n l a r n a

g i r m i t i r .

Mesela ta

biat felsefesi onlar iin tevhidin temellen

dirilmesine bir

a s t a d r . A y n e k i l d e

ima

mete emir bi l-ma ruf nehiy ani'l-mnker

e s a s n

temellendirmek

a m a c y l a nem

v e r m i l e r d i r .

a

Bilgi Teorisi. Mu'tezile'

nin genel kabulne gre bilgi

a k l ,

duyu

lar ve d o r u haber olmak zere yolla

elde edilir. ilk dnem Mu'tezile alimlerin

den Eb'l-Hzeyl el-Allaf duyularla ve ak

l n

bed h ilkeleriyle

k a z a n l a n

bilgilerin

za

ruri, istidlal yoluyla elde edilenlerin ise ik

tisab l d u u n u , kafir ve f a s k l a r c a nakle

dilen haberlerin tevatr derecesine a r m

olsa bile kesin bilgi ve delil

s a y l a m a y a c a

n ileri s r m t r . n s a n d a k i d n c e

gc sayesinde vahiy gelmeden de

l l a h n

v a r l , nesne ve

o l a y l a r n

mahiyetleriyle

ahlaki

e e r l e r

bilinebilir.

O r g a n l a r n

arnel

leriyle kalbin arnelleri a y r a y r d r , bilme

ameliyesini yapan kalptir . Bu sebeple

b e

duyu kendi

b a n a

kesin bilgi vermez. Te-


5/11

velld teorisini bilgi meselesine uygulayan

B i r b. Mu'temir, bilginin

o l u u m u n u n

ve

zellikle Allah

h a k k n d a k i

bilginin insanda

belli akli tekamllerin g e r e k l e m e s i n e

b a l

b u l u n d u u n u s y l e m i t i r (Zhdl

Ca

ru

Ilah, s.

5-1

18).

r e n c i s i

Nazzam ise

bilginin t e e k k l n d e

p h e n i n

nemli rol

o y n a d n ,

insanda

a s l

idrak edenin ruh

o l d u u n u , A l l a h n idrakl duyular zerin

den a r a t t n , haberin ise bilgi ifade ede

bilmek iin d o r u l u u n a akli veya tecrbl

karinenin b u l u n m a s g e r e k t i i n i , onu nak

leden ravilerin mmin, kilfir veya

f i l s k

ol

m a s n n nem

t a m a d n

s a v u n m u t u r

(C3hiz, Kitab l-Hayeuan, II, 115- 116; V,

199-202;

Ha

yya

t,

s. 43;

Kadi Abdlcebbar,

el Mugni

, IX,

12

; Xl , 327 ; X

II

, 136, 5 I 2; XV,

361, 392 , 398-399) N a z z a m ' n r e n c i s i

Cahiz ,

n s a n n

irade d n d a bir fiilinin bu

l u n m a d n

ve

gayri iradi btn fiilierin

onda zorunlu olarak meydana g e l d i i n i ,

d o l a y s y l a

ilmin de herhangi bir fiilden

d o m a d n k e n d i l i i n d e n ve zaruri ni

t e l i i t a d n ileri s r m t r (Kadi Ab

dlcebbar,

el Mugni

, XII , 306) "Ashab'l

maarif diye a d l a n d r l a n bu ekoln sa

v u n u c u l a r

a r a s n d a Cahiz'in y a n s r a Ali

el-Esvarl de yer a l m a k t a d r . A l l a h n an

cak zaruri bilgiyle b i l i n e c e i n i syleyen bu

gruba k a r Nazzam O'nun sadece istid

lal yoluyla b i l i n e c e i n i b e l i r t m t i r (a.g.e.,

XI,

327;

XII ,

512)

b

l - K a s m

el-Belhl,

dnyada istidlal yoluyla bilinen e y i n ahi

rette

de istidlal yoluyla. dnyada zaruri

bilgiyle bilinenierin ahirette de zaruri bil

giyle b i l i n e c e i g r n ortaya

atarak

A l l a h n her iki alemde de

a y n

yolla biline

c e i n i b e l i r t m i t i r . Kadi Abdlcebbar, dn

yada A l l a h bilmeyi s a l a y a n nazar ve is

tidlalin btn mkelleflere vacip olan ilk

e y o l d u u kanaatine sahiptir ( M u l ] t a a r

fi u d - d i n ,

s.

170-171 ; e r f : u

l - U l i

l]amse, s.

3

9,

69) .

Mu'tezile

e l a m c l a r

bil

ginin mahiyetini de irdeleyerek onun

ele

a l d konuda alimin nefsin in mu

tma

in

ol

n

s a l a

nitelik mi (mana ).

yo

ksa

bir e y i o l d u u gibi kabullenme mi (itikad)

o l d u u n u t a r t m l a r d r . Ebu Abdullah el

Basri birinci g r Eb'l-Hzeyl el-Alli lf,

Ebu Ali el-Cbtal ve Ebu H a i m el-Cb

bi\1

ikinci g r

s a v u n m u t u r

(Kadi Ab

dlcebbar, el-Mugni, XII, 13) . Kadi Abdl

cebbar, ilmin itikaddan ibaret

u l u n d u u

nu syleyen Cbballer'in g r n redde

derek (a.g.e., X

II

, 30 ) h a c a s Ebu Abdul

lah el-Basrl'nin

g r n

destekler. Mu'

tezile, g e l i t i r i l e n bu bilgi teorisiyle sabit

bir hakikatin o l m a d n iddia eden S f f e s

taiyye, Mtekafiiyye ve Smeniyye gibi ag

nostik, sadece

m a h e d e

ettiklerine ina-

nan Dehriyye gibi monist pozitivist k m

l a r n g r l e r i n i reddedip hakikatin d e i

i k yollarla b i l i n e b i l e c e i n i ispat etmeyi

h e d e f l e m i t i r .

b Tabiat G r . Mu'tezilller daha

ok Seneviyye. Berahime, Yahudilik, H r i s

t i y a n l k ve Dehriyye gibi din ve felsefelerle

muhatap

o l d u k l a r

iin bunlara

cevap

kil edebilecek konu

ve

delilleri i l e r n e y i

tercih e t m i l e r d i r . Bu k o n u l a r n b a n d a

t a b i a t n o l u u m u ve

i l e y i i , f a y d a l a n l a c a k

delillerin b a n d a da a k l gelir. Mu'tezile'

de

tabiat

felsefesini ele alan

ilk

k e l a m c

Eb'l-Hzeyl e l - A l l a f t r

Ona

gre fizik

alem, maddenin blnemeyen en kk

p a r a s olan atomdan (c

z

-i la yetecezz

a)

meydana gelir. Atomculuk olarak isimlen

dirilen bu

g r

daha nce Demokrit ta

r a f n d a n da

dile g e t i r i l m i olmakla birlikte

Allilf, onu Demokrit gibi materyalizmi

de

i l T a n r n n v a r l n

ispat iin ara olarak

k u l l a n m t r (bk HUDS). Allaf'tan sonra

tabiat

felsefesi zerinde en ok duran

alim N a z z a m ' d r . Nazzam,

A l l i l f ' n

savun

d u u paralanmayan cz (atom) g r

ne k a r k m , nesneleri meydana geti

ren czlerin araziardan o l u t u u n u , her

ezn onu t e k i l eden czlerinin bulun

d u u n u

ve bu durumun sonsuza kadar

g i t t i i n i syler (Hayyat ,

s.

33 -36; Kadi Ab

dlcebbar, el-Mugni, Xl,

452) .

Bununla be

raber alemin sadece fizik

a p s n d a d e i l

hareketlerinde de sonlu o l d u u n u

savu

nur

. Alem birbirine hareketli

u n s u r l a r n

b i r l e m e s i y l e meydana g e l m i olup zeyti

nin iinde a n kmrn iinde a t e i n ve

i n s a n n

iinde

k a n n

gizlenmesi gibi elsim

ler i

ie

ve a y n m e k a n i g a l eder (teda

hl) .

r a r

b.

Amr

, bu g r n Seneviyye'

deki nur- zulmet a n l a y n a r t r d n

beli rterek Nazzam'a

k a r

k a r Ona gre

tek

ar

az v a r d r

o da ha reketten ibarettir.

Eb'l-Hzeyl gibi

Muammer

b. Abbad'a

gre de elsimler czlere

a y r l m a y a n

atom

lardan meydana gelir.

N a z z a m

i d d i a s

n n aksine

el

simlerde esas olan hareket

d e i l skundur ve arazlar da s k f n d a n

ibarettir. insan paralanmayan bir btn

olan nefisten (ruh) ibarettir, beden onun

iin bir alettir. Onun tek fiili

v a r d r ,

o da

iradedir (a.g.e. , X I, 3 l - K a ei

Belhl, s.

70-71) . a ' d f m u n o l d u u

kanaatini

t a y a n

Mu'tezile alimleri var

l k l a r mevcut ve ma'dum diye ikiye a y r

m a k t a d r

Bu g r l e r i sebebiyle h a s m l a

o n l a r alemin k d e m i n e kail olmakla it -

ham

e t m i t i r

(Ali Sam

e n - N e

a r ,

425 ,

427) .

Daha

sonra gelen Mu'tezilller, tabiat

felsefesine selefieri kadar ilgi gsterme

mekle beraber

o n l a r n

ortaya

k o y d u u

er

evenin d n a

k m a m l a r d r

MU'TEZiLE

c Sistemi itikadl a l a n sistema

tik bir

e k i l d e

ifade eden ilk mezhep Mu'

tezile'dir. B a l a n g t a n itibaren Mu'tezile

k e l a m c l a r islam dininin temel ilkelerini

usOI-i hamse" b a l a l t n d a ele a l m

l a r d r . Hayyat, Mu'tezill kabul edilmek iin

b e e s a s n kabulnn a r t o l d u u n u be

lirtir

( e l - i n t i a r

s.

126-127).

Kadi Abdl

eebbar

da

muhaliflerinin usOI-i hamseyi

benimsemediklerini kaydederek Mlhide,

M u a t t l a , Dehriyye

ve

M e b b i h e ' n i n tev

hid, Cebriyye'nin adalet, Mrele'nin va'd

ve vald, Haridier'in menzile beyne'l-men

zileteyn ve imamiyye'nin emir b i'l-ma'ruf

nehiy ani'l-mnker e s a s n a muhalefet et

tiklerini bildirir; b u n l a r n birine dahi

mu-

halefet edenin bazan kilfir, bazan

f a s k ,

bazan da

muhtl

h a t a l )

o l a c a n

kaydeder

( e r f : u l - U l i l - l ] a m s e , s.

123-126) Kadi

Abdlcebbar, Mu'tezile'nin

e s a s l a r n

e r

] J . u l - U C l i l l ; ) a m s e d e

el Mugni -

de tevhid

ve

adalet olmak zere iki , el

M u ] ] t a a r u C l i d - d i n d e tevhid, ada

let,

nbwet ve

e r a i olmak zere

drt

esas halinde taksime tabi u t m u t u (ay

bk. USL-i HAMSE ).

1.

T

evhid

. A l l a h n

z a t n d a s f a t l a

da

ve fiilierinde bir ve

tek

l d u u n u kabul

etme" a n l a m n a gelen tevhid usul-i ham

senin temelini

t e k i l ede r.

Hayyat yery

znde tevhidi savunan yegane mezhebin

kendileri

o l d u u n u

syler (

l - i n t i a r

s.

13-

14

, I 7) . Mu'tezile m e n s u p l a r n n tevhid

konusuna a p t k l a r bu vurgu o n l a r n zel

likle

s f a t a r t a

ilgili d u y a r l l k l a r n d a n kay

n a k l a n m a k t a d r .

nk o n l a r n dnemin

de islami evrede o l u a n gruplardan S f a

tiyye, A l l a h n b a m s z kadim manalar

ola

rak zatl f a t a r a sahip o l d u u n u sylyor,

H a v i y y e O'na makam, cismiyet gibi mad

di

manalar nisbet ediyor. B a t n i y y e ise Al

sonradan o l u m u (hadis) zatl

fatlara sahip b u l u n d u u n u savunuyordu.

te yandan

h r i s t i y a

c a m i a s n d a

a s l

tek olan T a n r uknum halinde d

l d , d o l a

uknumlardan her

birinin kadim milnalara tekabl e t t i i ile

ri srlyordu. S f a t l a r konusunda il k tar

t m a y

b a l a t a n

Ca'd b. Dirhem olup onun

s f a t telakkisini Cehm b. Safvan, a r d n d a n

b. Ata

b e n i m s e m i t i r

( e h r i s t

30, 86) Mu'tezile taaddd-i kudemaya

meydan vermemek iin kadim

m a n a l a r

zattan

a y r ,

mahall'l-havadise meydan

vermemek iin de hadis m a n a l a r kabul

etmiyordu.

V a s l ,

Allah'a kadim manala

rm nisbet edilmesini

i r k l e

denk tutuyor

du. Benzer g r t e olan e m a h e r l aksi

y a k l a m n

H r i s t i y a n l n

u k n u m l a r n d a n

f a r k l o l m a y a c a n syler el-Minhac, s. 56).

395


6/11

MU TEZiLE

Eb'I-Hzeyl el-Ailaf, Abbad b. Sleyman,

Nazzam ve Ebu Ali el-Cbbal gibi alimler

ilah i

s f a t i a r n

A l l a h ' n z a t n n

a y n o l d u u

nu sylemektedir.

Muammer

b. Abbad,

A l l a h ' n s f a t i a r n z a t n d a k i milnalara b a

layarak O'nun kendinde mana olarak bu

lunan ilimle alim, kudretle kadir o l d u u n u

savunur. Ebu H a i m el-Cbbal'nin nc

l n

y a p t

"ahval" teorisine gre ilahi

s f a t l a r Allah'ta kendisinin sahip o l d u u

hal sebebiyle mevcuttur. Kadi Abdlceb

bar, s f a t l a r zat

ve

fiili diye ikiye a y r d k

tan sonra zati f a t i a r n A l l a h ' n

z a t n n ay-

o l d u u n u belirtir ve b u n l a r kadlr, alim,

hay, mevcud, semr, baslr ve mdrik

linde s r a l a r

(el-Mugnr,

V 241-243;

el-Mui]

t a a r ,

s. 181; e r f : u ' l - w ; ; Q l i ' l - i ] a m s e , s. 167-

175). Fiili s f a t i a r n ise hadis ve A l l a h ' n za-

t n n

g a y r o l d u u n u syleyerek u n l a r

da

mrld, karih, mtekellim, fail e k l i n d e gs-

terir

(elebi,

s.

255-263).

S f a t l a r

zerinde

y a p l a n

bu

t a r t m a l a r

Mu'tezilller'i yed,

vech, istiva, semada o l u gibi Kur'an'da

mevcut nitelemeleri A l l a h ' n her trl ha

vadisten tenzih edilmesi ynnde yorum

lamaya, bunun a n n d a K u r ' a n ' n mahluk

o l d u u ve

A l l a h ' n

g r l e m e y e c e i gr

n e s e v k e t m i t i r .

z Adi. Mu'tezile'ye gre adi A l l a h ' n iyi

(hasen)

fiilieri

i l e m e s i ,

kt (kabih) fiilie

rin meydana gelmesinde etkisinin bulun

m a m a s d r . Ebu Ali el-Cbbal adlin hasen

olan her

e i t

fiili

k a p s a d n

sylerken

Kadi Abdlcebbar bu t a n m n eksik oldu

u n u kaydeder ve adli A l l a h ' n

btn

fi

illerinin gzel

o l u u ,

zulm ve irkin fiilieri

asla

y a p m a m a s

e k l i n d e t a n m l a r . Bu

nun

a n l a m

A l l a h ' n her trl kt i t e n ,

sevap, fayda gibi e y l e r i terketmekten,

maslahata

a y k r

ve irkin yolla

i n s a n l a r

k u l l u a a r m a k t a n mnezzeh

o l m a s ;

btn fiilierinin hikmet, adalet ve isabet

n i t e l i i t a m a s demektir ( l - M u i ] t a a r ,

s.

169; e r f : u ' l - U Q l i ' l - i ] a m s e , s. 132).

Dola

y s y l a

i n s a n l a r n

i l e d i i

kt fiilierin AI

lah t a r a f n d a n

y a r a t l m a s caiz d e i l d i r .

Al

lah insana eylem

g e r e k l e t i r m e

gcn

nceden v e r m i olup k i i hrriyetini kul

lanarak

s t e d i i n i

yapar.

Esasen

irade hr

riyeti bulunmayan bir

i n s a n n

Allah tara

f n d a n

sorumlu t u t u l m a s O'nun adalet

ve hikmetiyie

b a d a m a z

(

el-Mugnf,

VI/I,

s 49-50; e l - M u i ] t a a r , s 169; e r f : u ' l - U Q

li l-i]amse, s.

301; a y r c a

bk. ADL).

Fazi er

R a k a l ' n i n

t a r a f t a r l a r n d a n o l u a n

Fazliy

ye'nin, A l l a h ' n k u l l a r n itaat cinsinden fi

illerini vukuu

a n n d a

irade

e t t i i n i ,

masi

yet

trnden fiilierini ise hibir zaman di

l e m e d i i n i syleyerek O'nun i s t e d i i b a z

e y l e r i n

o l m a d n , i s t e m e d i i b a z e y -

96

erin de

o l d u u n u

ileri srmesi yznden

( E ' a r l , s. 513), b a z l a r bu grubun Mu'te

zill l d u u n u iddia e t m i s e de a s l n d a Faz-

liyye, Hariciler'den Sevbaniyye'nin bir ko

ludur.

3. Va'd ve Vaid. Gelecekte bir kimseye

bir f a y d a n n u l a t r l a c a n veya ondan

bir z a r a r n

g i d e r i l e c e i n i

bildiren habere

va'd, onun

bir

zarara

u r a y a c a n

yahut

bir faydadan

mahrum

b r a k l a c a n ie

ren habere de vald denilir. A l l a h ' n va'd

ve

valdinde

d u r m a m a s ,

v e r d i i haberin va

k a y a uygun o l m a m a s

sz

konusu d e i l

dir

. Bu sebeple dnyada iyilik

y a p a n l a r

m k a f a t l a n d r m a s , gnah

i l e y e n l e r i

de

c e z a l a n d r m a s

zorunludur. A l l a h ' n emir

lerine uyup i l e d i i byk gnahlardan

tvbe e t m i olarak lenler ahirette

m-

k a f a t

hak eder, byk gnahlardan tv

be etmeden lenler ise cehennemde ebe

dl

olarak

a l r .

Ancak

u n l a r n a z a b

kafir

lerinkinden daha hafiftir

( e h r i s t a n l ,

59;

Ahmed Emin, P u f : a l - s l a m , Ili, 61-64). Mu'

tezile va'd ve vald b a l a l t n d a iman,

f s k , kfr, keblre, tvbe, ktlklerin iyi

likleri b o a k a r m a s , iyilikterin gnahlara

kefilret l m a s , sevap, ikab, e f a a t . ivaz,

kabir

a z a b

gibi ahiret ahvali,

b u n l a r n

maddi

a r l k l a r a tekabl edip e t m e d i i ,

byk gnah i l e y e n i e r i n cehenneme gir

dikten sonra oradan bir daha k m a y a c a k

l a r gibi

o n u l a r ele

a l m a k t a d r (Kadi Ab

dlcebbar,

e r f : u ' l - U l i ' l - i ] a m s e ,

s.

611

693). Hem adi hem va'd ve vald e s a s l a r

ahirette e f a a t i n

o l m a m a s n

gerektirir.

Kur'an'da ve

hadislerde

varit olankabir

a z a b , Mnker ve Nekir suali, mlzan, s r a t

gibi hususlar ancak nakille bilinebilir. Kabir

azabmm i n k a r Mu'tezile m e n s u p l a r n n

bir k s m n a

ait

bir telakki o l d u u halde

b n ' r - R a v e n d l t a r a f n d a n

hepsine nisbet

e d i l m i t i r

(a.g.e.,

s. 689, 730, 732, 734;

el

M u i ] t a a r ,

s. 278).

4.

Menzile beyne'l-menzileteyn.

Bu

esas,

byk gnah

i l e y e n

k i i n i n

kfr gerek

tiren bir inkarda b u l u n m a d iin kafir

o l m a y a c a gibi i l e d i i gnah sebebiyle

imanda da k a l a m a y a c a , bu ikisi a r a s n

da

bir

yerde b u l u n a c a e k l i n d e a k l a n

makta

ve

Mu'tezile bu k i i y i f a s k diye

nitelendirmektedir. F a s k tvbe etmeden

l d

takdirde ebediyen cehennemde

k a l r .

Bu

e s a s ilkin ortaya koyan V a s l b.

Ata, bu y a k l a m y l a f a r k l g r l e r ara

s n d a k i

ortak

bir

nokta b u l m a y amala

m , g r n siyasi alana da uygulaya

rak

Hz.

Ali ile Muaviye

t a r a f t a r l a r n d a n

birinin h a t a l o l d u u n u , fakat tesbitinin

mmkn

b u l u n m a d n , d o l a y s y l a hak

l a r n d a karara

v a r m a y p

konuyu Allah'a

havale etmenin g e r e k t i i n i

s y l e m i ,

hem

Ali'yi hem d m a n l a r n tekfir eden Hari

eller'le her iki grubu

da

mrnin sayan Mr

cie

a r a s n d a

ara bulucu olmak s t e m i t i r .

Ortaya k a s n d a n usul-i hamsenin ilki

kabul edilen menzile beyne'l-menzileteyn,

Mu'tezile'nin zuhurunda ve orta yolu izle

mesinde

o y n a d

rol sebebiyle zaman

za-

man bu

ekol

mensupianna Menaziliyye a d

da v e r i l m i t i r ( a y r c a bk. M E N Z L E BEY-

N E ' l - M E N Z L E T E Y N ) .

S. Emir bi'l-ma'r(if nehiy ani'l-mnker.

Mu'tezile'ye gre s l a m davetinin a y l m a

s , dalaletle l a n l a r n hidayete ermesi, hak

b a t l a

k a r t r m a k

isteyenlerin zararla

r n n nlenmesi iin her m s l m a n n iyili

emretmesi ve ktlkten s a k n d r m a s

zorunlu bir grevdir. Emre konu olan ma'

ruf

vacip trnden ise onu emretmek va

cip, nafile

trnden

ise nafiledir. Ancak

mnkerde byle bi r

a y r m

y a p l a m a z .

te

yandan zulm ve yalan gibi akli,

h r s z l k ,

zina

ve

iki gibi dini mnkerlerden uzak

l a t r m a k

vacip, ictihada konu olan mn-

kerlerden

u z a k l a t r m a k

ise

b a z

durum-

larda vacip, b a z durumlarda caizdir. Mu'

tezililer, ilk zamanlar emir bi' l-ma' ruf ne

hiy ani'l-mnker s a s n uygulayarak Bera

hime, Mecusllik, Yahudilik, H r i s t i y a n l k gi

bi diniere

ve

Mcessime, M e b b i h e ,

Ra-

fizllik, z n d k l k gibi mezhep ve a k m l a r a

k a r s l a m gl

bir

e k i l d e s a v u n m u ,

bu amala Horasan ve Maverannehir'e

kadar g i t m i l e r d i r . A y r c a bu e s a s ahlak

b o z u k l u k l a r n nlemek, toplumu

s l a h

et

mek, adaleti

a y g n l a t r m a k a m a c y l a tat-

bik t m i l e r , fakat Havaric ve l a ' n n yap

t gibi bunu iktidardaki yneticilere kar

toplumu k k r t m a k iin bir ara olarak

k u l l a n m a m l a r d r

(a.g.

e.

s.

248; e r f : u ' l

U l i ' l - i ] a m s e , s. 749;

A i e Yusuf el-Men

na , s. 375-379). Ancak sonraki devirlerde

bu t u t u m l a r n d e i t i r e r e k muhalefette

iken en-Nefszzekiyye'yi desteklemede ol

d u u

gibi isyan hareketlerinde, iktidarda

iken mihne

o l a y l a r n d a

g r l d zere

muhalifleri yola getirme ve h a s m l a r sus

turma

hususunda bu esastan faydalan

m l a r d r . E b ' l - K a s m

el-Belhl bu husus

ta rnek olabilecek b a z huru hareketle

rinden sz etmektedir

(Zikr l-Mu tezile,

s 15-1 9).

s l a m toplumunda ll. (VIII.) y z y l d a ya

a n a n

sosyal, kl trel

ve

siyasal dinamik

lerin etkisiyle zuhur eden Mu'tezile'nin bi

rinci derecede inan e s a s l a r n o l u t u r a n

usul-i hamsesi daha ok mslmanlar ara

s n d a cereyan eden fikri t a r t m a l a r so

nucu, bilgi teorisi

ve

tabiat felsefesi gibi

ikinci derecede g r l e r i ise d i e r dinlerle


7/11

olan kltrel temasla r, mcadele

ve

m-

nazaralar

e s n a s n d a

ortaya

k m t r .

is

lam d n c e s i n i n zgn bir modeli olan

Mu'tezill hareketin Yunan felsefesinin r

n o l d u u i d d i a s geersizdir. Brahma

nizm, Hinduizm, Mecusllik, e r d t l k

Yahudilik ve

H r i s t i y a n l k

gibi dinlerin ha

kim o l d u u c o r a f y a l a r d a s l a m tebli

y a y l m a s

m u h a t a p l a r n

i r a d ve ikna

edilmesinde, ilhad ve

z n d k l k

gibi

k a r t

a k m l a r n nnn kesilmesinde Mu'tezi

le 'nin nemli k a t k l a r o l m u t u r . K u r u l u

ve

g e l i m e dnemlerinde

V a s l

b.

A t a ' n n

ve

daha sonra gelen Mu'tezm alim ve devlet

a d a m l a r n n davetilerini Hindistan'dan

Bi

zans'a kadar d e i i k yerlere gnderdikleri

Kadi Abdlcebbar, b l t dela

il i

n-n

bvv

e,

I,

77;

ibn'l-Murtaza,

el-Mnye ve l

emel, s. 25 ; Wa tt, s. 276) ve bu hizmetle

rinin h a s m l a r t a r a f n d a n bile takdir edil

d i i bilinmektedir. Cahiz, Mu'tezile'nin bu

konulardaki hizmetlerini d e e r l e n d i r i p fa

ziletler ini sayarken k e l a m c l a r n gayretle

rinin btn dinlerin , Mu'tezile'nin abala

r n n ise btn mezheplerin avam taba

k a s n

helilk olmaktan

k u r t a r d n

kaydet

mektedir (Kitab

l-ljay

evan, IV, 206)

te

yandan Mu'tezile'nin islam dnya

s n d a

dini ve tabii ilimier in

g e l i m e s i n e

byk a t k s

o l m u t u r

B u n l a r n b a n d a

dini ilimlerde

a k l c l n

tabiat ilimlerinde

deney

ve

gzlem metodunun

k u l l a n l m a s

gelir. l m b a h s ve 'l-mnazara, ilm'l

cedel" diye

a d l a n d r l a n

metodolojiye y

nelik ilimler Mu'tezile

t a r a f n d a n

kurul

m u t u r (Ahmed Emin, [ ) u f : m ll l ,

9

5)

. Bu yntemler

sayes

inde orijinal

s a y

lacak bilgi ve

b u l u l a r a

u l a l m t r Bun

lara rnek olarak l - K a s m el-Belhl'nin

d n y a n n

yuvarlak l d u u (Ebu

R e T d

en

N

Tsa

burl, s.

100

; Metteveyh, s.

527)

,

Ebu Ali ve Ebu H a i m ' i n yer ekiminin

l

sonucuna v a r m

o l m a l a r

gsteri

lebilir

e T d

H

ayyO

n,

s.

29

8-

29

9)

V a s l

b.

At a, Am r b. Ubeyd, Nazzam ve Cahiz

ta

olmak zere birok Mu'tezm mellif

i i r

ve

nesirleri, belagat, eectel ve hitabeleriyle

Arap edebiyatma nemli hizmetlerde bu

l u n m u t u r (

Fa

lih er-Rebu, s. 46

-5

3). Mu'

tezile

k e l a m c l a r

hr fikirli o l u l a r ve tak

lidi reddetmeleri sebebiyle ekinmeden bir

birlerine muhalefet d e b i l m i l e r d i r . Eb'l

Hzeyl el -Allaf ile

y e e n i

Nazzam, Naz

zam ile r e n c i s i Ca 'fer b. Harb, Eb'l

Hasan a r l ile vey

b a b a s

Ebu Ali el

C b b f l

Ebu Ali el-Cbbal ile

o l u

Ebu

Ha

i m

a r a s n d a

geen t a r t m a l a r buna r

nek gsterilebilir. Her ne kadar Malati

ve

Abdlkahir e l - B a d a c t l gibi Snni mellif

ler

Mu

'tezilller'in birbirini tekfir ettiklerini

ne sryorsa da bu tr a r e l e t i r i l e

daha ok mezhep m e n s u p l a r ile

D r a r

b.

Amr

, Hafs el-Ferd,

b n

r - R a v e n d l Eb'l

Hasan a r l gibi Mu'tezm iken daha

sonra mezhepten a y r l a n l a r a r a s n d a ce

reyan e t m i t i r . H o c a s Nazzam iin Kitab

i i tek

fi

ri n-Na?:?:Cim

bi-ibtalihi l-c

z el

l a yetecezz e a d y l a eser telif eden

Ca '

fer

b. Harb gibi k i i l e r i n s a y s ok az

Mu'tezilller'in bir z e l l i i de Kur'an ze

rinde y o u n l a m o l m a l a r d r Onlar bir

konuda nakli delil getireceklerse bunun

Kur'an'dan o l m a s n a

zen

g s t e r i y o r l a r d .

Dirayet tefsir metodu i lk defa

o n l a r n

b a

v u r d u u

bir yntemdir.

Bu

konuda gs

terdikleri hassasiyet, Kur'an zerine yaz

d k l a r

eserlerden ve

cilt s a y s

yzlere

u l a t nakledilen Kur '

an

tefsirlerinden

a n l a l m a k t a d r

o u

zel

h a y a t n d a

za

hid ve

mttaki

olmakla beraber Kur'an'a

b a l l k l a r sebebiyle hermetik felsefeye da

yanan tasawufa k a r k m l a r d r

Mu'tezile'nin Ehl-i snnet' e etkisi

a r l ile b a l a m t r

H a y a t n n

nemli bir

k s m n Mu'tezilller a r a s n d a geirdikten

sonra onlardan

a y r l a n E '

ari

a t a

kelam

metodu olmak zere ilahi f a t l a r kesb,

cz-i la yetecezza,

te

'vil

ve

hud us gibi bir

ok konuda Mu 'tezile'nin etkisinde kal

m t r Peygamber gndermenin toplum

a s n d a n

g e r e k l i l i i

hsn-kubuh,

a k l

nakil i l i k i s i gibi hususlarda Mu'tezile ile

Matrldiyye a r a s n d a benzerlikler v a r d r

E ' a r l Abdlkahir

e l - B a d a d l e h r i s t a n l

gibi mezhepler tarihi mellifleri mezhep

tasniflerinde Mu'tezile'yi ana

f r k a l a r

iin

desayarken Mutahhar

b.

Tahir el-Makdi

sl, e h . 3 b e d d i n b n A r a b a h gibi yazarlar

onlar h a k k n d a t a r a f s z veya olumlu ifa

deler k u l l a n m

Seyyid

Ahmed Han , Emir

Ali. Mevlana Muhammed Ali Lahorl, Fe

rld Vecdl, Cemaleddin K a s m Ahmed

Emin, Fazlur rahman ve Murtaza Mut ah

harl gibi son dnem alimleri onlardan il

ham

r . B a z a r k i y a t l a r

l a n g t a Mu'tezile'yi s l a m rasyonalistleri

olarak nitelendirirken Mu'tezm eserlerin

y a y m l a n m a s n d a n sonra bu g r l e r i n

den vazgeerek o n l a r n s l a m teologu ol

d u k l a r n sylemeye

b a l a m l a r d r

(Watt ,

s. 292; VI II , 760). Joseph van

Ess

, Mu '

tezilller'i islam o z o f l a r n d a n daha t u t a r l

ve orijinal b u l m a k t a d r

(ER,

X.

227).

Y a y l d C o r a f y a

Mu'tezile mezhebi

nin kurucusu V a s l b. Ata Medine'de d o

m u a r d n d a n

Basra'

ya g e t m i t i r .

Ha

s a n - Basri'den a y r l d k t a n sonra

e t i t i r

d i i r e n c i l e r i n bir s m n s l a m c o r a f -

MU '

TEZiLE

y a s n n d e i i blgelerine gndererek

mezhebin y a y l m a s n a gayr

et s t e r m i

tir. b n ' I - M u r t a z a onun Abdullah b. Ha

ris'i M a r i b ' e , Hafs b. Salim'i Horasan'a,

K a s m

b. Sa 'dl yi Yemen'e, Eyyub b. Ev

ten 'i el-Cezlre'ye, Hasan b. e k v a n ' Kufe'

ye ve

Osman

et-Tavll'i Ermenistan'a yolla

d n kaydetmektedir (el-Mnye ve l-emel,

s. 25 ). Amr b. Ubeyd dneminde

a m

Muhammed b. Abdullah en-Nefszzekiy

ye i s y a n n a destek veren b a z Mu'tezilller

takipten kurtulmak iin Horasan, Yemen,

Taberistan ve M a r i b ' e g

e t m i l e r d i r .

Abbasller devrinde Basra ve B a d a t Mu'

tezile'nin faaliyetlerine merkez l m u bu

ralarda

y e t i e n

davetiler

d n y a n n

d e i

i k yerlerine g n d e r i l m i t i r . Mu'tezm a i r

Safvan

el-Ensarl bir kasidesinde bu davet

ilerin hizmetlerini a n l a t r ve

o n l a r n

do

u d a

in

'den

b a t d a M a r i b - i

Aksa'ya ka

dar gittiklerini syler

A

hmed Emin , u-

f : a III, 90-92).

l - K a s m

el-Bel

hi

kendi dneminde k s m e n veya tama-

men Mu'tezill olan blgeleri

k a s a b a l a r n a

v a r n c a y a

kadar sayar. Onun z i k r e t t i i bl

geler

u n l a r d r :

a m M a r i b , Yemen, el

Cezlre , Ermenistan, Azerbaycan, Huzistan,

V a s t

Ahvaz,

c o r a f y a s n d a n Errecan,

Tewez

Tewec)

, Slnlz, Slraf, Cehrem, bun

lardan

b a k a

Kirman, Sind, Cezlretlarab

ve Basra

(Zikr

l-Mu tezile, s. 108- 114) .

Benzer bilgilere Hayyat, Mutahhar el-Mak

disl, Malati, Mes'udl ve b n l

M u r t a z a ' d a

da r a s t l a n m a k t a d r Yakt, T i l i m s a n ' n ya

k n n d a

bir

e h i r

olan Tahert'te a s l i y y e '

ye mensup 30 .000

k i i n i n

b u l u n d u u n u ,

b u n l a r n evlerinin A r a p l a r evlerine ben

z e d i i n i

kaydeder (Mu

m l-bldan,

II ,

7-9) . Matrldl, eserlerinde Semerkant' ta

g r l e r i bilinen ve

t a r t

l a n epeyce

Mu

'

tezile alimine yer verir; zellikle Nesef'te

bir medrese

m u

olan E b ' l - K a s m el

Belhl'den

Ka

'bl diye

s k a

sz eder

(Kita

t - T e v / : s.

679

) Eb'l-Hasan el-Ah

deb bu medrese de m i t i r . Ebu Be

kir

Muhammed b.

b r a h i m

ez-Zbeyr Mu'

tezill

i n a n l a r

s f a h a n

y a y m t r

A y r c a

Karmlsln, Crcan, N l a b u r ve H o r a s a n

d i e r e h i r l e r i n d e

mezhep mensupianna

r a s t l a n m a k t a d r . b n N e d l m Ebu Ha

i m ekolne

b a l

olan Ebu Abdullah H

seyin b. Ali el-Basrl'nin bilhassa Horasan

blgesinde ok m e h u r o l d u u n u kayde

der (el-Fihrist, s. 222) . Bveyhller zama

n n d a

o

k etkili olan Mu'tezil l vezir, vali ve

k a d l a r

B a d a t ,

Hemedan, Ahvaz, Musul,

Tster.

K i r m a n a h

Kuhistan, Taberistan ,

Deylem,

l r a z

ve Yezd blgelerinde mez

hebin y a y l m a s n s a l a m Seluklu h-

97


8/11

MU TEZiLE

k m d a r l a r n d a n T u r u l Bey dneminde de

bu y a y l m a devam e t m i t i r . Mu tezile,

s r d a b r a h i m b.

s m a i l ve Mu tezm iken

daha sonra bu mezhepten a y r l a n Hafs el

Ferd,

s p a n y a d a ise

Cahiz in

r e n c i l e r i n

den Ebu Bekir Ferec el-Kurtub i

t a r a f n

dan a y l m t r ( A , VIII. 761 ). Endls te

ki mezhep faaliyetlerine temas eden

b n

Hazm bu blgede mezhep t a r t m a l a r n n

o l m a d n . ancak Mu tezm izgide seyre

den, mezhebin e s a s l a r n a gre

d n e n

ve eserler veren bir o p l u l u u n bulundu

u n u kaydeder

ve

Hal il b. s h a k , Yahya b.

Smeyne, Musa

b.

Hudeyr in isimlerini sa

yar (Resa il, ll. 186). Mu tezile gnmz

de k s m e n

i i

muhitlerde, o u n olarak da

Yemen deki Zeydiyye iinde v a r l n sr

drmektedir.

Literatr. 1, Mezhep Mensupianna

Ait

Eserler. Mu tezile

k e l a m c l a r ,

emir bi l

ma rQf nehiy ani l-mnker ilkesine verdik

leri nemin bir sonucu olarak u r u l u d

neminden itibaren birok eser kaleme al

m l a r d r ;

ancak u n l a r n byk bir k s m

gnmze u l a m a m t r .

E b l - K a s m

el

Belh i, b n n - N e d i m , Kadi Abdlcebbar,

Hakim e l - C e m i

ve

b n l - M u r t a z a gibi

melliflerin verdikleri bilgilerden bu eser-

lerin a a d a k i konularda o u n l a t an

l a l m a k t a d r :

a) Bilgi Teorisi ve Kelam

Yntemi. b r a h i m en-Nazzam, Ebu Musa

el-Murdar. Smame b. E r e s

ve

Ca fer b.

M b e i r

bilgi problemine dair

Kit.b l

Ma rite a d y l a eserler a z m l a r d r . Eb l

Hzeyl

e l ~

AliM, bilgilerin duyular yoluyla

el-

de e d i l i i n i a k l a m a k

a m a c y l a

Kit.b s

Sem v e l - b a a r isimli risalesini kaleme

a l m t r .

Bu hususta Nazzam ile a r a l a r n

da nemli t a r t m a l a r o l m u t u r .

M a n t k

ve

metodoloji konusunda N a z z a m n

Kit.

b l - M a n t l { , Smame nin el-Cedel ve l

] ] i l . f , E b l - K a s m el-Belh i nin

Kit.b l

Cedel,

e l - s t i d l a l b i - a h i d

ale l-g. ib

a d l eserleri, Ebu Musa

e l - M u r d a r n

Ki

tab

al.

a l } . a b i

ictihadi r-re y i,

Ca fer

b. M b e i r i n Kitab al.

a l } . . b i l - l } y a s

ve r-re

y i

zikredilebilir. Haber konusun

da

N a z z a m n Kit.b n-Nket i,

Ebu M

sa e l - M u r d a r n

A ] ] b Q r l - K u r . n ,

Ca fer

b. Harb in

Me ani l-a]]b.r ve

e r l } . u h .

s ,

B i r b. Mu temir

ve Ca fer b. Harb in

Te vil

m t e . b i h i l - K u r a n

dikkat

ekmektedir. Ketarn yntemiyle ilgili ola

rak Ca fer

b.

H a r b i r

K i t . b l - U i l l ,

Ebu

Musa e l - M u r d a r n

F n i l n l - k e l a m

ve

Kel.m

ehli l-i lm ve l

-cehl i,

B i r b.

Mu temir in

er-Red al.

men

abe l-ke

l . m Cahiz in Tatzil n a a t i l - k e l a m

ve

Ebu Ca fer

e l - s k a f i n i n

Kitab

me ]]

telete

i ihi l-mtekellimiln u s a y l a b i l i r .

98

b) Tabiat Felsefesi.

l k

Mu tezile k e t a r n c

l a r

ve

zellikle Basra okuluna mensup

olanlar Seneviyye ve Dehriyye yi reddetmek

a m a c y l a t a b i a t n y a p s , i l e y i i ve Allah

la i l i k i s i k o n u l a r y l a ilgilenme i h t i y a c n

d u y m u l a r d r .

Bu

erevede y a z l a n eser

Iere rnek olarak Eb l-Hzeyl e l - A l l a f n

Kitab l-Cevahir ve l-a raz,

Kit.b 1-

Cz ,

K i t . b l - I f a r e k C t ,

Kit.b

] a l l }

e y

ve

K i t . b l - n s a n ; N a z z a m n Ki

t.b fi l-

alemi l-kebir ve Kit.b

ti l-

ale

m i - a g i r ,

Kit.b t-Tafra, K it.b l-M

k.mene, Kitab l-Md.]]ale si ve

Mu

ammer b. A b b a d n Kitab l-Cz

elleg;i

l.

yetecezze

ve Kit.b l

-Me ani

a d l

eserleri zikredilebilir.

c)

Usul-i Hamse. Bu

hususta

a p l a n a l m a l a r a

rnek olarak

Eb l-Hzeyl el-AliM ve Kadi Abdlceb

b a r n

e l - U i l l l - ] ] a m s e s i

ile Ebu Musa

e l - M u r d a r n U i l l d - d i n i ; b e e s a s n her

biri

h a k k n d a

y a z l m eseriere rnek ola

rak a s l

b.

Ata ve

B i r

b. Mu temir in

el

Menzile

beyne l-menzileteyn i, Amr

b.

Ubeyd in

Kitab l- Adl

ve t-tevl}.id i ile

Nazzam ve Ebu Musa el- M u r d a r n

et-Ta

dil ve t-tecvir i, Eb l-Hzeyl el-AliM ve

N a z z a m n

Kitab l-

Va d ve l

-va id i ve

Ca fer b. M b e i r i n

el-Emr

bi l-ma rilf

ve n-nehy ani l-mnker i gsterilebilir.

Mu tezile

k e l a m c l a r a y r c a

istitaat, n

bwet,

kader, halku l-Kur an,

lutuf,

tv

be, iman,

kfr

k o n u l a r n d a birok eser

y a z m l a r d r .

d)

Siyaset. Mu tezile iinde

siyasi konularla daha ziyade B a d a t oku

lu i l g i l e n m i t i r . Kendilerini en ok etkile

yen

k i i

hilafet s r a l a m a s n d a Hz. Ali yi

b a t a zikreden i i k e t a r n c s H i a m b. Ha

kem dir. Drt halife konusunda mevcut

durumu onayiayan Basra Mu tezillleri.ise

H i a m a k a r

k m t r .

Bu hususta Eb l

Hzeyl e l - A I I M n

K i t . b l - m . m e

ale l

H i . m rnek olarak verilebilir. B i r b.

Mu temir

K i t a b l - m a m e s i n d e

H i a m

paraletindeki g r l e r i

s a v u n m u t u r .

Ca-

hiz

Risale Beni meyye, Kit.b Cem

hereti l-mlilk,

Kit.b l-Mlilk ve l

mem s-s.lite

v e l - b . l } y e ,

el

-Om.

niyye, T a v i b

Ali

t a l : k i m i l - h a k e

meyn, Ki ab

ti l- A b b C s i y y e

ve Ebu Ha

i m el-Cbba i

el-

Askeriyyat a d l eserle

rinde dnemlerinin

a r t l a n

siyasi konu

l a r n a

b a k

y a p m l a r d r . Ebu Ca fer e l - s

k a f n i n

Kit.b l-Mal}.m.t

tatzili Ali

a l e y h i s - s e i C m ile kendisine ve

o l u

E b l - K a s m a

nisbet edilen

el-Mi y.r

ve l

muvazene

fi l-im.me

t a r t m a l a r n iki

nemli

k a y n a n t e k i l

etmektedir.

e)

Red-

diyeler. l k Mu tezilller in eser y a z d ko

n u l a r n b a n d a Seneviyye, Yahudilik

ve

r s t i y a n l k gibi dinlerle Dehriyye ve felasife

gibi

fikri

k m l a r a

ynelik reddiyeleri gel

mektedir. V a s l b. Ata. dalist

bir

din olan

Maniheizm i red iin Elf mes ele fi r-red

ale l-Maneviyye a d l k i t a b n kaleme al

m t r .

Eb l-Hzeyl el-Allaf, Nazzam, B i r

b.

Mu temir ve Ebu Musa

e l - M u r d a r n

mlhidleri, Eb l-Hzeyl in Sfestaiyye yi,

N a z z a m n

Dehriyye ve heyilla a s h a b n . Ca-

hiz in ilham a r a f t a r l a r n , Ca fer

b.

Harb ve

Ebu H a i m el-Cbba i nin t a b i a t l a r

rar b. Amr.

Yahya

en-Nahv i ve Ebu H a i m

el-Cbba i nin Aristo yu reddeden eserleri

b u l u n m a k t a d r . Mu tezil iler a y r c a hem di

e r s l a m i f r k a l a r hem birbirlerini

e l e

tirrnek m a c y l a kitaplar telif t m i l e r d i r

Bunlara Amr b. Ubeyd in Kaderiyye yi,

Eb l-Hzeyl in Kaderiyye, Mcbire ve Mr

cie yi, Ebu Bekir l - E s a m m n Mcbire yi,

N a z z a m n Mcbire ve Mrcie yi,

B i r i n

Havaric ve Mcbire yi, Ebu Musa el-Mur

d a r n

Mcbire

ve

Cehmiyye yi reddeden

risaleleri rnek gsterilebilir. Birbirini l e

tirrnek konusunda Eb l-Hzeyl el-Al

I M n

Ebu

e m r .

Hafs el-Ferd,

D r a r

b.

Amr, Cehm

b.

Safvan ve b r a h i m en-Naz

zam; N a z z a m n Muammer b. Abbad; B i r

b.

Mu temir in Klsm

b.

Amr, Nazzam,

D r a r b. Amr, Eb l-Hzeyl, H i a m b. Ha

kem

ve

Ebu Bekir el-Esam; Ebu Musa el

M u r d a r n Eb l-Hzeyl ve Nazzam hak

k n d a y a z d reddiyeler s a y l a b i l i r .

Bugn b a t a T o p k a p S a r a y Mzesi ve

Sleymaniye ktphaneleriyle

M s r

Mill i

Ktphanesi olmak zere e i t l i ktpha

nelerde Mu tezile ye dair b a z eserler bu

lunmakta birlikte bu konuda en nemli

kaynaklar Yemen ktphanelerinde mev

cuttur.

Bu

eserlerden bir k s m

n e r e d i l

m i t i r Cahiz in ketarn k o n u l a r n y a h u t Mu

tezile kltrn ilgilendiren onu a k n ese

ri

a y m l a n d

gibi Mu tezile nin

en

nem

li

k e t a r n c s

Kadi A b d l c e b b a r n da ona

y a k n telifi

e r e d i l m i t i r .

Bunlardan

b a

k

N a l el-Ekber in

Mes. il 1-im.me ve

mul}tetaf.t

mine l

-Kit.bi l-evsat

fi l-ma

l } . I C t ( n r .

)osef van

Ess,

Be yrut

197 I),

Ebu Ca fer e l - s k a f n i n el-Mi y.r

ve l

mv.zene

fez. ili l-imam emiri l

m minin

Ali b. Ebi T.lib i

( n r .

Muham

med B a k r el-MahmOdl, Beyrut 402/1981).

Eb l-Hseyin

e l - H a y y a t n b n r - R a v e n

d i nin

Falil}.at l-Mu tezile sine

cevap

vermek zere a z d e l - n t i . r ve r-red

ala

b n i r - R a v e n d i el-mll}.id i (bk.

bibl.), E b l - K a s m el-Belh i nin

Kit.b l

M a l } . l . t n n Mu tezile ile ilgili blm ile

(bk

bibl.)

K a b i l l l - a ] ] b C r

ve

ma rifeti r

rical i

(Beyrut 2000). Ebu Bekir Muham

med e l - y a z i n i n

Ehl-i snnet ve Mu tezi

le nin temel a r k l a r n

on

maddede ele al-


9/11

d

el-Mesa il l-

' a r e l - y a z i y y e ' s i zik

redilebilir. A y r c a Kadi b d l c e b b a r

rencilerinden Eb'I-Hseyin ei-Basrl'nin

el

Mu temed u u l i l - f ) f h ( n r . Halll el

Meys, Beyrut

1983). b n

Metteveyh'in

et

T e k i r e fi J : k a m i ' l - c e v a h i r v e ' I - a ' r a z '

(bk bibl.) ve

el-Mecmu

i ' I - M u J : i t bi t

teklif i

( n r .

Daniel

Gimaret- . ).

Houben,

Beyrut 1986). Ebu R e l d en -Nisaburl'nin el

Mesa il

ti l-bilat e y n e ' l - B a r i y y i n

ve I

Bagdadiyyin i (bk.

bibl.). Hakim

e i - C e

ml'nin

e r J : u ' l - ' U y u n ' u

(bk bibl.), N e

van el-Himyerl'nin

el-Ijur I- iyn i

( n r . Ke

mal Mustafa, Kah i re I948). Mu'tezile'nin

son

temsilcilerinden Z e m a h e r l n i n e l - K e

a f '

ile

el-Minh.c t u u l i d - d i n ( n r .

Sabine Schidtk, Stuttgart I997) ve Takiy

yddin en-Necranl'nin

el-Kamil ti l-isti)f

tima belegana min kelami l-)fude

m a

(Kahire 1420/

1999)

kaydedilebilir.

2. Mu tezile ye a z l a n Reddiyeler. Sn

ni kelam k i t a p l a r n d a Ehl-i snnet gr

n n

y a n

s r a Mu'tezile'nin g r n e de

yer verilmekte

ve

ok defa

a r

g r l e

rin genel kanaat olarak u n u l d u u

dikkat

ekmektedir. Snni literatrnde Mu te

zile

h a k k n d a

en

g e n i

bilgi makiilat,

f r a k ,

milel ve nihai tr eserlerde yer almakta

d r . E a r l ,

M a ) f i i l a t ' l - s l a m i y y i n ' i n d e

Mu'teziiT er'in ittifak ve ihtilaf ettikleri nok

t a l a r kaydederken Eb'l-Hseyin el-Mala

tl, "heva ve bid'

at

ehlini uyarmak zere"

y a z d et-Tenbih ve r-redd inde

Mu te

zile'yi ehl-i k b l e n i n muhalifi olan f r k a l a r

iinde gstermekte, kendilerini

s l a m

da

iresinin d n a k a r a n birok r n bu

l u n d u u n u

ileri srmektedir

(s

35-43).

Abdlkahir e l - B a d a c t l ,

el-Far)f

beyne

1-

t r a ) f ' t a

Mu'tezilller'i "haktan

y r l m

ola

rak nitelemekte, mezhep

m e n s u p l a r n n

yirmi iki f r k a y a a y r l d n . H a b t y y e ve

H m a r i y y e k o l l a r n n kfre d t n , di

e r i n i n ise

bid at ve

dalalette

b i r l e t i k

lerini kaydetmektedir (s 14-201

).

e h

f 1 r b. Tahir s f e r a y l n l . e t - T e b i r

fi d

din a d l

eserinde Mu'tezile'ye a y r bir b- .

m a y r m t r (s. 63-95). b n H a z m d a

el

F a l ' n d a

Mu'tezile'ye ynelik birok

e l e

tiride b u l u n m u t u r (V, 57-72) . Mu'tezile

konusunda en objektif a v r

e h r i s t a n l

ve

Fahredden er-

Razi

s e r g i l e m i , her ikisi de

herhangi bir e e r l e n d i r m e yapmadan g

r l e r i n i o l d u u gibi n a k l e t m i t i r (el-Mi/el

v e n - n i l : a l , 1 43-85; ' t i ~ a d a t , s. 38 -45).

t i z a l l g r l e r i reddetmek a m a c y l a

mstakil

telifler

de meydana

g e t i r i l m i

tir. B u n l a r n iinde en etkili olanlar

D r a r

b.

Amr, Hafs el-Ferd, b n ' r - R a v e n d l v e Eb'l

Hasan

e l - E ' a r l

gibi Mu'tezill iken daha

sonra a y r l a n l a r n eserleridir. Bu kitaplar-

da yer alan iddialar ok defa i'tizall g r

lerin tesbiti iin kaynak

e k i l

e t m i t i r .

n'n-Nedlm, el

-Fihrist inde

m a m Azam

Ebu Hanife ve Mukatil

b.

S l e y m a n n

er

Red ale I-Kaderiyye,

b n Kliab

ve

Hafs

el-Ferd'in

er-Red ale l-Mu tezile,

Ahmed

b.

Hanbel'in

er-Red ' a l e ' z - z e n a d ) f a ve I

Cehmiyye,

H i a m

b. Hakem'in

Kitab r

Red

ale l-Mu tezile

ve Ebu Bekir er-Ra

zl'nin

n t i ) f i i d

v e t - t a J : r i r

ale l-

Mu te

zile, er-Red

a l e l - C a J : i ~ ,

er-Red

ale n

N a i

ve er-Red ala E b i I - K a s m el-Bel

bi a d l

eserlerini zikretmektedir. A y r c a

E ' a r l ' n i n Ala E b i ' l - H e y l t i

ma IUma

tillah ve

ma)fduratih,

Fi r-Red

t i l - J : a

rekat

ala

E b i ' l - H e y l ,

Na)fzu

kelami

Abbad

b.

Sleyman,

en-Na)fz l-latif

' a l e ' l - s k a t i ve

Na)fzu Na)fzi Te vili l

edille

ale l-Bel]].i

( D A , XI,

447). Mat

rldl'nin de

Beyan

vehmi l-Mu

tezile,

R e d d ' l - U u l i ' l - ] ] . a m s e

li-Ebi

mer

el

Bahili,

Redd

Eva ili l-edille l i l

-

Ka bi,

Redd

T e h i b i ' I - c e d e l l i ' l - K a ' b i ,

Red

d

Va idi l-fssa)f l i l-Ka bi a d l

eser

leri

(Kitab t-Tevhid

Tercmesi, s. XXVII

XXVIII)

b u l u n m a k t a d r . Sonraki dnem

lerde de Mu'tezile'yi

e l e t i r r n e k a m a c y l a

a l m a l a r y a p l m t r . Abdlkahir l - B a

dactl'nin

F e z a ' i J : u ' l - M u ' t e z i l e ,

H i a m b.

Hakem'in

Kitdb r-Red

ale l-Mu tezile,

b n

Miksem

e l - A t t a r er-Red

ale l-Mu

tezile ( D A , XX, 200). b n

Teymiyye'nin

Be

yan

Telbisi l-Cehmiyye

te sisi

bi

de ihim 1-kelamiyye ( T a i ] . L i t-telbis

min

Kitabi t-Te sis),

Minhac I-i tidal t

na)fzi

kelami ehli r

-ratzi

ve I-i tizal ve

Z e h e ' n i n ,

b n

Teymiyye'nin

a d

geen ki

t a b n n m u h t a s a r olan el-Mnte)fii min

Minhaci I-i tidal

na)fzi kelami ehli r

ratzi ve I -i tizal, b n

Kayyim el-Cevziyye'

nin e - a v a ' i ] f u ' l - m n e z z e l e

ale l-Ceh

miyye

v e ' l - M u ' a t t l a ,

Yafil'nin Merhe

m l- ' i l e l i ' l - m u ' a t t l a ti r-red

ala

e im

meti l-Mu tezile,

Mekkl Mehmed Efen

di'nin l m a n - Mcerredin Adem

-i Net

H a k k n d a k i Mu tezile

Delillerinin Red

di

(i

Ktp.,

TY,

nr.

336 5)

a d l eserleri bun

lar

a r a s n d a s a y l a b i l i r .

3. Modern Dnemde a z l a n Eserler. a

Arapa. Mu'tezile'nin tarihi

g e l i i m i n i

ele

alan eserler

a r a s n d a

Cemaleddin e i - K a s

ml'nin

Tari]].u l-Cehmiyye

ve l-Mu tezi

le

(B

ey

rut I 98

) .

Abdurrahman Salim'in

et-Tari]].u t-trai es-siyasi li I-Mu tezi

le

J : a t t a

nih.yeti l-)farni -alii l-hicri

(Kahire

1409/1989). Said

M u r a c t ' n

Medre

s e t ' l - B a r a e l - ' t i z a l i y y e (Kah i e I992).

s a m d d i n Muhammed Ali'nin el-Mu te

zile Frsan

ilmi l-kelam

( s k e n d e r i y e

1996) ve Falih er-Rebil'nin

Tari]].u l-Mu -

MU TEZiLE

tezile

fikrhm ve

i ti)fiidhm

(Kahi

re 1421

/2

00

Nasr Hamid Ebu Zeyd'in

el

t t i c a h ' l - a)fli

ti t-tetsir: Dirase )fa

z y y e t i ' l - m e c a z ti l-Kur an

inde I-Mu

tezile

(Beyrut 1983). Velid

K a s s a b n et

Tra n-na)fdi ve l-belagi

l i l-Mu te

zile

(Katar

1405

/ 1985) ve Ebu Sa'de Ha

san Mihri'nin

e l - t t i c a h ' I - a ) f l i

kileti l-ma rite

inde l-Mu tezile

(Kahi

re

4 3/ 993) a d l telifleri zikredilebilir.

Ke

lam problemleriyle ilgili olarak da

u n l a r

kaydedilebilir: Muhammed Kamil Ahmed,

Methum

1-

adi t tefsiri l-Mu tezile

li l-Kur ani l-Kerim (Beyrut 1403/

198

3);

Semlh D u a y m ,

Felsetet l-)fader

fik

ri l-Mu tezile

(Beyrut

1985)

: Muhammed

Sabri Osman, el-Mitafizi)fd inde l-Mu

tezile

(Kahire

1987):

Muhammed Umare,

el-Mu

tezile

M k i l e t ' l - J : r r i y y e t i ' l - i n

saniyye

(Kah ire

1408/1988):

Ali b.

Sa d

ed

Dveyhl,

A r a ' ' l - M u ' t e z i l e t i ' l u u l i y y e

(Riyad 1415/1995): Awad b. Abdullah ei

M u ' t k , el-Mu tezile ve

u u l h m l

]].amse

ve

e v ] f t Ehli s-snne

minha

(Riya

d 1421/200 Adil Awa,

el-Mu tezi

le

ve i k r i h m ' l - J : r

( D m a k , ts).

D i e r

mezheplerle mukayesesi

h a k k n d a

R e s 1 1

C a ' f e r i y a n

el-Mesar l-fikri beyne I

Mu tezile v e ' - i ' a (Beyrut 14

I

3/1993),

Mnlr S u l t a n ' n ' c a z ' I - K u r ' a n beyne l

Mu tezile

e ' l - E a ' i r e

( s k e n d e r i y e

1986)

ve g n m l e

ilgisine dair Yusuf Kemal'in

el- A r i y y u n

Mu tezilet

1-yevm

(Man

sre

1990)

a d l eserleri s a y l a b i l i r . Mu'tezi

le zerine

d e i i k

Arapa dergilerde bir

ok makale y a y m l a n m t r .

b)

B a t Dilleri.

Goldziher, Nallino, Nic

holson, Mcdonald ve O'leary gibi a r k i y a t

l a r ,

Mu'tezile'yi e f e d i l e r i n i n a r d n d a n

h a k k n d a

birok kitap

ve

makale yazma

ya b a l a m l a r d r . Bu konuda mstakil ki

tap

telif eden melliflere rnek olarak Al

bert

Nasrl Nadir (Le

systeme philosophi

que

des

Mu tazila [premiers penseurs de

L Jslam],

Beyr

Documents

Mu'tazila (DİA)