Muziek Meester! is in de eerste plaats bedoeld voor Pabo-studenten. Het boek behandelt op praktische wijze de kennis en vaardigheden die noodzakelijk zijn voor het geven van goed muziekonderwijs.

Bij deze hernieuwde uitgave hoort een uitgebreide website www.muziekmeester.nl, met daarin vele (stage)lessen, luistervoorbeelden en videolessen uit de schoolpraktijk. Ook biedt de site een schat aan verdiepingsmateriaal en een instrumentendatabase.Daarnaast is er online een assessmenttool beschikbaar voor de student, waarmee hij zelfstandig inzicht kan krijgen in zijn vakcompetenties muziek.

Door de systematische indeling van didactiek (zingen, muziek maken, luisteren, vastleggen en bewegen) en de uitwerking van diverse thematische hoofdstukken is Muziek Meester! ook een standaardwerk voor leerkrachten die al voor de klas staan. De koppeling met de liedbundel Eigen-wijs en de methode Moet je doen-muziek is één van de vele sterke punten. Muziek Meester! is daarmee een praktisch bruikbaar instrument met talloze ideeën en beelden voor (stage)lessen.

Auteurs:Rinze van der LeiFrans HaverkortLieuwe Noordam

MuziekMeester!

MuziekMeester!

Muziek M

eester!ku

nstvakke

n

K

kun

stvakken

K

9006951486_omslag.indd 1 11-04-12 13:35

Muziek Meester!

Rinze van der LeiFrans HaverkortLieuwe Noordam

9006951486_bw.indb 1 19-05-10 21:03

COLOFON

redactie Bataille Tekst Etc., Utrecht

technische redactie Ivonne Hermens, Eindhoven

art direction Ineke de Graaff, Amsterdam

ontwerp omslag en binnenwerk Studio Fraaj, Rotterdam

beeld omslag Studio Fraaj, Rotterdam

opmaak binnenwerk Studio Imago, Amersfoort

Video-opnamesJJ video productions, Zwolle

Met dank aan de volgende studenten: Hans Reintjes, Petra van den Oetelaar-Limon, Mandy Holtus, Melanie Brethouwer, Gijs van Rhijn, Bouke Sleurink, Anneke Renting, Jitske de Roos, Margriet Evers en Rohan Poldervaart

En met dank aan de kinderen en leerkrachten van de basisscholen De Aquarel, Het Mozaïek en De Wendakker te Zwolle

Deze uitgave is voorzien van het FSC®- keurmerk. Dit betekent dat de bosbouw voor het gebruikte papier op een verantwoorde wijze heeft plaatsgevonden.

ThiemeMeulenhoff ontwikkelt leermiddelen voor Primair Onderwijs, Voortgezet Onderwijs, Beroepsonderwijs en Volwasseneneducatie en Hoger Onderwijs

Meer informatie over ThiemeMeulenhoff en een overzicht van onze leermiddelen: www.thiememeulenhoff.nl of via onze klantenservice (088) 800 20 17

ISBN 978 90 06 95148 6Derde druk, derde oplage, 2012

© ThiemeMeulenhoff, Amersfoort, 2010

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden

verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbe-

stand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze,

hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of

enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestem-

ming van de uitgever.

Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan

op grond van artikel 16 Auteurswet j° het Besluit van 23 augus-

tus 1985, Stbl., dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde

vergoedingen te voldoen aan Stichting Publicatie- en Reproduc-

tierechten Organisatie (PRO), Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp

(www.stichting-pro.nl). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit

deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatie-

werken (artikel 16 Auteurswet) dient men zich tot de uitgever te

wenden. Voor meer informatie over het gebruik van muziek, film

en het maken van kopieën in het onderwijs zie

www.auteursrechtenonderwijs.nl.

De uitgever heeft ernaar gestreefd de auteursrechten te regelen

volgens de wettelijke bepalingen. Degenen die desondanks

menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich als-

nog tot de uitgever wenden.

10931_MuziekMeester_01_VW.indd 2 04-04-12 17:48

Inhoud

De auteurs 8

Vooraf 9

Inleiding: Muziek op de basisschool 12

1 Muziek op de basisschool 121.1 Jij en muziek 121.2 Wat doen de kinderen? 141.2.1 Zingen 141.2.2 Luisteren 151.2.3 Muziek maken 161.2.4 Muziek lezen en noteren 171.2.5 Bewegen op muziek 181.3 Wat is muziek? 181.3.1 Klank 191.3.2 Vorm 201.3.3 Betekenis 221.3.4 Definitie van muziek 231.3.5 Het KVB-model 231.4 Jij als leraar 24

Deel A De vijf domeinen 27

2 Zingen 282.1 Wat doe jij? 282.2 Een les 302.2.1 De les: Honderdduizend blaadjes 302.2.2 Analyse en terugkoppeling 322.3 Wat doe je als leraar? 332.3.1 Leidinggeven aan een zingende groep 332.3.2 Aandacht voor de kwaliteit van het zingen 392.3.3 Hulpmiddelen bij het zingen 402.3.4 Aanleren van een lied, fasering 422.4 Het zingen van canons 472.4.1 Een canon aanleren 482.4.2 Voorbereidende oefeningen 482.4.3 Het leiden van een canon 492.5 Wat doen de kinderen? 502.5.1 Zingen in de groep 502.5.2 De kwaliteit van het zingen 51

9006951486_bw.indb 3 19-05-10 21:03

2.6 Achtergronden bij zingen 532.6.1 Adem 532.6.2 Stembanden 552.6.3 Resonantie 582.6.4 Articulatie 592.6.5 Stemgebruik 59

3 Luisteren 613.1 Wat doe jij? 613.2 Een les 633.2.1 De les: Muziek in zaal en stadion 633.2.2 Analyse en terugkoppeling 643.3 Wat doe je als leraar? 653.3.1 Muziek uitkiezen 653.3.2 Organiseren 663.3.3 Toepassen van werkvormen 673.4 Wat doen de kinderen? 723.4.1 Kinderen luisteren naar muziek 733.4.2 Kinderen reageren op muziek 733.4.3 Kinderen reflecteren op muziek 743.4.4 Voorbeelden van luisteren, reageren en reflecteren op muziek 743.5 Achtergronden bij het beluisteren van muziek 763.5.1 De plaats van muziek beluisteren op de basisschool 763.5.2 Van globaal horen naar gericht luisteren 783.5.3 Omgaan met vooroordelen 793.5.4 Spreken over muziek 813.5.5 Schoolconcerten 833.5.6 Luisteren binnen het kunstaanbod 83

4 Muziek maken 854.1 Wat doe jij? 854.2 Een les 864.2.1 De les: I like the flowers 874.2.2 Analyse en terugkoppeling 884.3 Wat doe je als leraar? 894.3.1 Organiseren 894.3.2 Muzikale leiding geven 924.3.3 Evalueren 934.4 Wat doen de kinderen? 954.4.1 Spelen in de muziekles 954.4.2 Experimenteren 974.4.3 Oefenen 974.4.4 Presenteren 984.4.5 Leren door te doen 994.5 Achtergronden bij muziek maken 100

9006951486_bw.indb 4 19-05-10 21:03

4.5.1 Spelen met klanken 1004.5.2 Ontwerpen 1014.5.3 Liederen begeleiden 1074.5.4 De muziekinstrumenten op school 113

5 Muziek lezen en noteren 1195.1 Wat doe jij? 1195.2 Een les 1215.2.1 De les: Seme seme 1215.2.2 Analyse en terugkoppeling 1225.3 Wat doe je als leraar? 1235.3.1 Verschillende notatievormen gebruiken 1235.3.2 Verschillende speelstukjes aanbieden 1245.3.3 Didactische werkvormen toepassen 1255.4 Wat doen de kinderen? 1285.4.1 Ontwerpen met behulp van notatie 1295.4.2 Muziek maken met behulp van notatie 1305.4.3 Luisteren met behulp van notatie 1315.5 Achtergronden bij muziek lezen en noteren 1365.5.1 Het notenschrift op de basisschool 1365.5.2 Methodische aanpak 1375.5.3 Genoteerde speelstukjes 141

6 Bewegen 1446.1 Wat doe jij? 1446.2 Een les 1466.2.1 De les: Bewegende kwasten 1466.2.2 Analyse en terugkoppeling 1476.3 Wat doe je als leraar? 1486.3.1 Bewegingssituaties organiseren 1486.3.2 Leidinggeven bij het bewegen 1526.4 Wat doen de kinderen? 1566.4.1 Bewegen op klankaspecten 1576.4.2 Bewegen op vormaspecten 1596.4.3 Bewegen op betekenisaspecten 1596.5 Achtergronden bij bewegen op muziek 1606.5.1 De bewegingsdrang van kinderen 1616.5.2 Dansen of bewegen op muziek? 1626.5.3 Bewegen bij het zingen 1636.5.4 Speelliedjes 1636.5.5 Op de maat lopen 1656.5.6 Bewegen met materialen 166

9006951486_bw.indb 5 19-05-10 21:03

Deel B Vorm en betekenis in muziek 167

7 Vorm 1687.1 Structuur in muziek 1697.1.1 Muzikale eenheden 1707.1.2 Vormschema’s 1727.2 Herhaling 1737.2.2 Imitatie 1747.2.3 Ostinaat 1767.2.4 Stapelen 1767.3 Contrast 1777.4 Variatie 1787.5 Vaste vormen 1807.5.1 Liedvorm 1807.5.2 Canon 1817.5.3 Blues 181

8 Betekenis 1848.1 Muziek kan iets vertellen 1858.2 Muzikale middelen 1868.3 Betekenis van muziek in de basisschool 1878.3.1 Geluiden en bewegingen uit de

omgeving, uit de natuur, en van machines, 1878.3.2 Muziek over karakters van mensen en dieren 1928.3.3 Muziek over gebeurtenissen of verhalen 1948.3.4 Muziek over emoties en sfeer 1968.4 Functies van muziek 1988.4.1 Praktische en psychologische functies 1998.4.2 Functies van muziek op de basisschool 200

Deel C Muziekonderwijs en opvoeding en muziekonderwijs aan jonge kinderen 203

9 Muziekonderwijs en opvoeding 2049.1 Muziek als essentieel onderdeel van de opvoeding 2059.1.1 Perspectieven op het vak 2059.1.2 Opvattingen over het vak 2079.2 Wetenschappelijk onderzoek 2099.2.1 Meervoudige intelligentie 2099.2.2 Muziek maakt slim? 2119.2.3 De Russische leerpsychologie 2139.2.4 Het nieuwe leren 2149.2.5 Ontwikkelingsgericht muziekonderwijs 2169.2.6 Gestaltpsychologie 2199.3 Competenties voor kinderen 220

9006951486_bw.indb 6 19-05-10 21:03

9.3.1 Muziekonderwijs en de cognitieve competentie 2209.3.2 Muziekonderwijs en de creatieve competentie 2229.3.3 Muziekonderwijs en de sociaal-emotionele competentie 2239.3.4 Muziekonderwijs en de zintuiglijke competentie 2239.3.5 Muziekonderwijs en de motorische competentie 2249.3.6 Muziekonderwijs een doel in zichzelf? 225

10 Muziek in de onderbouw 22710.1.1 De les: Ochtendgymnastiek 22810.1.2 Analyse en terugkoppeling 22910.2.1 Muziek is onderdeel van de dag 23010.2.2 Kenmerken van jonge kinderen 23010.2.3 De voorschoolse periode 23210.2.4 De rol van de leraar 23410.2.5 Muziekhoek 23410.2.6 Muziek en de algemene ontwikkeling 23510.2.7 Muziek en taalverwerving 23610.2.8 Ontwikkelingsgericht (muziek)onderwijs 23810.3.1 Zingen 24010.3.2 Luisteren 24810.3.3 Muziek maken 25010.3.4 Muziek lezen en noteren 25110.3.5 Bewegen 253

Bronvermelding liedmateriaal 257

Illustratieverantwoording 258

Register 259

9006951486_bw.indb 7 19-05-10 21:03

De auteursRinze van der Leiheeft een coördinatorfunctie aan de lerarenopleiding basisonderwijs van de hogeschool Windesheim te Zwolle. Daarvoor was hij leerplanontwikkelaar/projectleider bij de SLO en docent muziek aan de hogeschool Windesheim te Zwolle.

Frans Haverkortis hoofdvakdocent opleiding docent muziek aan het ArtEZ Conservatorium te Zwolle. Daarvoor was hij docent muziek aan de lerarenopleidingen basison-derwijs van de hogescholen Windesheim te Zwolle en Iselinge te Doetinchem en vakspecialist muziek in het basisonderwijs.

Lieuwe Noordamis docent muziek aan de lerarenopleiding basisonderwijs van de hogeschool Windesheim te Zwolle en hoofdvakdocent opleiding docent muziek aan het Prins Claus Conservatorium te Groningen.

Meesters in MuziekDe auteurs vormen met z’n drieën de ‘Meesters in Muziek’. Naast Muziek Meester! ontwikkelden zij onder andere Eigen-wijs, Kleuter-wijs en Moet je doen – muziek voor de basisschool (versie 2007).

8

9006951486_bw.indb 8 19-05-10 21:03

VoorafMuziek Meester! is geschreven voor studenten op de lerarenopleiding. Het boek maakt duidelijk hoe je het vak muziek op de basisschool kunt verzor-gen. Muziek Meester! bestaat uit een handboek en een website waarnaar in het boek wordt verwezen.

Het boekHet boek brengt je op een gevarieerde manier in aanraking met de muziekles aan kinderen van de basisschool. Het gaat daarbij niet alleen om het weten. Juist de combinatie van kennis en de muzikale vaardigheid van de leraar basisonderwijs is bepalend voor de kwaliteit van het muziekonderwijs. Voor de kwaliteit van de muzikale vaardigheden is een goede docent en veel oefe-ning op de basisschool nodig.Voor Muziek Meester! wordt regelmatig verwezen naar bestaand lesmateriaal voor de basisschool:

� de methode Moet je Doen, ThiemeMeulenhoff 2007 (ISBN 978 90 06 66814 8);

� de liedbundel Eigen-wijs (EW), liedbundel voor kinderen van 4-12 jaar, SMV, 2009, Tweede versie (ISBN 9 789080 497160).

De site www.muziekmeester.nlBij het boek hoort een website waar elke gebruiker van Muziek Meester! toegang toe heeft. Hier kun je de videofragmenten, de luistervoorbeelden, het beeldmateriaal voor de instrumenten en een assessmenttool vinden. Ook zijn er links naar interessante sites aangegeven. Verschillende zoekmogelijkheden zorgen ervoor dat de gebruikers snel datgene kunnen vinden waarnaar ze op zoek zijn. Alle ondersteunende mate-rialen waarnaar in de hoofdstukken in het boek of de thema’s op de site ver-wezen wordt, zijn met iconen aangegeven (op de meesterwerkopdrachten na):

� De stagelessen zijn op de site voorzien van een niveau-aanduiding: van niveau 1 (eenvoudig) tot niveau 3 (complexer).

� De videofragmenten laten essentiële momenten uit de stagelessen en enkele technieken zien. Deze lessen die door studenten zijn gegeven, kun je als geheel bekijken maar het is ook mogelijk om onderdelen ervan apart te bestuderen.

� De verschillende audiofragmenten die bij Muziek Meester! horen, vormen een breed luisterrepertoire: pop, klassiek, modern, niet-westers. Deze frag-menten zijn ter verduidelijking van de leerstof en bevatten ook het luister-materiaal voor de stagelessen.

� De meesterwerkopdrachten (waar elk hoofdstuk mee afsluit) hebben een overstijgend karakter waarmee je je competenties in muziek kunt aantonen.

9

9006951486_bw.indb 9 19-05-10 21:03

Inleiding

De site bevat daarnaast een aantal ondersteunende thema’s. Ook hierin wordt verwezen naar gerelateerde audiofragmenten, videolessen en stagelessen:

� Thema A Basiskennis muziektheorie; � Thema B Muziek in midden- en bovenbouw; � Thema C Muziek in samenhang; � Thema D Multicultureel muziekonderwijs; � Thema E De musical.

Ook vind je op de site een instrumentendatabase en een assessmenttool: � De database bevat een beschrijving, de bijbehorende afbeelding en een

audiofragment van de voor het basisonderwijs relevante instrumenten. � De assessmenttool geeft de student met behulp van korte vragenlijsten

inzage in zijn muzikaal-didactische competenties. Gecombineerd met voor-beelden, uitleg en tips voor het verzamelen van relevant bewijsmateriaal kan de assessmenttool interessant zijn om zicht te krijgen op de muzikaal-peda-gogische/didactische ontwikkeling van studenten. Werken met Muziek Meester!De volgorde waarin je de hoofdstukken in dit boek bestudeert, is afhankelijk van de manier waarop jouw pabo-opleiding werkt: een opleiding die vraag-gestuurd werkt kan op een totaal andere manier met Muziek Meester! omgaan dan een opleiding die haar onderwijs in thema’s aanbiedt of een opleiding waar een vakgerichte benadering wordt nagestreefd. De plaatsing van de verschillende hoofdstukken in Muziek Meester! is dus geen suggestie voor de volgorde waarop je op de opleiding dit boek doorneemt.

We hopen dat je het vak leert en dat je veel plezier zult beleven aan het muzikaal werken met kinderen in de basisschool.

10

9006951486_bw.indb 10 19-05-10 21:03

Inleiding

9006951486_bw.indb 11 19-05-10 21:03

1.1 Jij en muziek

Even voorstellen: Sanne

Ik heet Sanne. Ik heb ervoor gekozen om na de havo naar de pabo te gaan. In havo-4 mochten we een week sta-gelopen en ik ben toen naar een basisschool gegaan. Ik kwam terecht

in groep 6. Werken met kinderen vond ik hartstikke leuk. Ze geven je onmiddellijk hun hele vertrouwen en doen net alsof je al jaren op die school bent.

Als je begint aan je opleiding tot leraar basisonderwijs, doe je dat omdat je graag met kinderen wilt werken. Maar het kan ook zijn dat je motivatie te maken heeft met jouw eigen ervaringen. Wellicht heb je vroeger een lieve juf gehad die prachtig kon vertellen en leuke spelletjes deed. Of je bent geïnspi-reerd door de meester die voor iedereen aandacht had en altijd met een grap-je de moeilijkste situaties wist op te lossen.

Muziek op de basisschool1

12

9006951486_bw.indb 12 19-05-10 21:03

Tijdens die stage waren de kinderen een presentatie aan het voorbereiden voor een weeksluiting. Ze zongen een lied bij een karaoke-cd en maakten daar een dans bij. Je kon zien dat ze veel naar MTV hadden gekeken. Sommige bewegingen zouden zo uit een

videoclip kunnen komen.Een van de jongens had zijn djembé meegenomen en speelde met andere kinderen een begeleiding bij het lied. Ik wist niet dat ze dat leerden op de basisschool; ik heb dat zelf vroeger nooit gehad.

Het beeld dat je hebt van het vak muziek op de basisschool wordt mede bepaald door je eigen verleden, door je eigen schoolervaring. Misschien heb je uitgebreid muziekles gehad, of heb je geweldige herinneringen aan de musical van groep 8. Maar het kan ook zijn dat je je nauwelijks een lied herinnert uit je basisschooltijd.Waarschijnlijk weet iedereen wel dat de kinderen op de basisschool leren zingen. Maar dat ze bijvoorbeeld ook luisteren naar muziek en met het notenschrift om leren gaan, is bij veel mensen niet bekend.

Zelf ben ik dol op muziek. Mijn iPod staat boordevol. Met vriendinnen ga ik vaak naar de disco. Dan maakt het me eigenlijk niet uit welke muziek ze draaien, als

ik maar lekker uit mijn dak kan gaan. Mijn vriend is heel muzikaal, maar hij wil nooit dansen. Hij is altijd bezig met zijn gitaar.

Ook je idee van muziek wordt bepaald door je ervaringen. De een heeft noten leren lezen en kan een instrument bespelen. De ander denkt aan de concerten die hij met zijn vrienden heeft bezocht, of aan de dans avonden met vriendinnen. Maar ook hier heb je waarschijnlijk met alle studenten één ding gemeen: eigenlijk houdt iedereen wel van muziek.Wat je ervaringen met muziek ook zijn, het is goed om je vooraf te realiseren hoe jezelf tegenover het vak staat. Daarom beginnen we elk hoofd stuk van dit boek met je een spiegel voor te houden. Door je een beeld te geven van een denkbeeldige student, willen we je stimuleren na te denken over je eigen beginsituatie. Als je weet waar je zelf staat, is het gemakkelijker om je voor te stellen wat je nog moet leren om de competenties te behalen die je nodig hebt om het vak muziek te kunnen geven.

Sanne aan het woord

Sanne vervolgt

13

1 Muziek o

p d

e basisscho

ol

9006951486_bw.indb 13 19-05-10 21:03

1.2 Wat doen de kinderen?Als je rondkijkt op de basisschool zie je dat kinderen op veel verschillende manieren met muziek omgaan. Alleen, samen met anderen, ze zingen, luisteren en zijn bezig met verschillende instrumenten. Sommigen willen hun muziek opschrijven, anderen lezen muziek van papier. Peuters en kleuters bewegen onmiddellijk als ze muziek horen. Dat zit als het ware in hun genen.In het muziekonderwijs onderscheiden we al deze muzikale activiteiten in vijf verschillende domeinen:

� zingen; � luisteren; � muziek maken; � muziek lezen en noteren; � bewegen op muziek.

Door zich op verschillende manieren muzikaal te gedragen, ervaren de kinderen wat ze zelf met muziek kunnen doen. Ze worden zich van al deze aspecten bewust door ze te ervaren, te benoemen en in hun gedrag te laten zien.Als je op de basisschool met muziek bezig gaat, kom je deze vijf domeinen tegen. In de volgende paragrafen gaan we ze wat beter bekijken. De echte verkenning van de vijf domeinen volgt in deel A.

1.2.1 ZingenKinderen zingen liedjes. Soms doen ze dat enthousiast, soms doen ze het ver-veeld. Veel hangt daarbij af van de keuze van de liedjes en de kwaliteit van de leraar. Als ze het liedje leuk vinden en als ze uitgedaagd worden, gaan ze rechtop zitten en zingen ze dat het een lieve lust is.In Nederland verschilt het liedrepertoire op de basisschool behoorlijk van wat er buiten de school wordt gezongen. Via de media horen de kinderen veel populaire muziek, maar op school zingen ze een eigen schoolrepertoire. Daarbij wordt er ook nog onderscheid gemaakt tussen bijvoorbeeld kleuter-liedjes en liedjes voor groep 8.In andere culturen is dat soms heel anders. Daar zingen kleine kinderen dezelfde liederen als de volwassenen. Het gaat dan meestal om volksliede-ren, zoals het lied Carry me ackee. In sommige culturen bestaat nauwelijks een apart liedrepertoire voor kinderen.

Carry me ackee

14

9006951486_bw.indb 14 19-05-10 21:03

Carry me ackee

1.2.2 LuisterenKinderen luisteren graag naar muziek. Ze luisteren naar hun eigen muziek, naar muziek van anderen (van klasgenoten, van de leraar), ze luisteren naar een schoolconcert. Maar ze luisteren ook naar muziek via cd, radio en tv.Kinderen kunnen al luisteren vanaf het moment dat ze geboren worden (zelfs ín de baarmoeder horen baby’s geluid). In het muziekonderwijs gaat het niet in eerste instantie om het ontwikkelen van het auditief vermogen (je oren kunnen gebruiken), maar om het ontwikkelen van het muzikaal gehoor en het muzikaal geheugen en om de kinderen kennis te laten maken met diverse soorten en stijlen van muziek.

15

1 Muziek o

p d

e basisscho

ol

9006951486_bw.indb 15 19-05-10 21:03

De ontwikkeling van het muzikale gehoor vindt plaats via het leren van begrippen (bijvoorbeeld hoog-laag en hard-zacht), waardoor kinderen muzi-kale kenmerken en structuren kunnen ervaren, beleven en benoemen. Bij het muziek beluisteren gaat het echter niet alleen om de ontwikkeling van het muzikaal gehoor, maar ook om de ontwikkeling van het muzikaal geheugen. Muziek is meer dan een losse brei van klanken: muziek heeft een structuur. Om die structuur in de muziek te kunnen herkennen, moet je beschikken over een muzikaal geheugen: mensen kunnen dankzij hun muzikaal geheu-gen melodieën, ritmen, akkoorden en zelfs hele muziekstukken herkennen en onthouden. Maar als je op jonge leeftijd dit vermogen niet gebruikt en ontwikkelt, ben je het snel kwijt. Zo zijn er mensen die de melodie van het ‘Wilhelmus’ niet herkennen, en anderen die grote muziekstukken uit hun hoofd kennen.Muziek beluisteren doet een beroep op dat muzikaal geheugen én ontwikkelt het muzikaal geheugen. We hebben het dan niet over een achtergrondmu-ziekje, maar om actief luisteren. Voor kinderen op de basisschool gaat dat altijd via luisteropdrachten en uitdagende spelvormen. Je zult daar in dit boek veel voorbeelden van tegenkomen.Actief luisteren gaat niet vanzelf: er is veel muziek, muziek wordt op veel plaatsen gebruikt en er zijn veel mogelijkheden om zelf iets met muziek te doen. Het onderwijs heeft een taak om kinderen in die brede cultuur in te leiden en hun muzikale ontwikkeling te stimuleren. Het gaat daarbij niet om het kennismaken met één soort muziek, maar om een brede oriëntatie: oude muziek, nieuwe muziek, popmuziek, etnische muziek, religieuze muziek, ontspanningsmuziek, enzovoort. Kinderen leren op school hun weg in te vin-den in die brede muziekcultuur. Het domein Luisteren is daarbij van bijzon-der veel waarde.

1.2.3 Muziek makenJonge kinderen kunnen gefascineerd zijn door de klank van een voorwerp: twee stenen die tegen elkaar worden geslagen, een houten pollepel die tegen een verwarming ratelt, tikken op een tafelblad. Ook met ‘echte’ instrumenten kunnen kinderen tijden zoet zijn. Al experimenterend leren ze de mogelijk-heden van de materialen en instrumenten kennen, leren ze om te gaan met de verschillende klankeigenschappen: hard en zacht, lang en kort, hoog en laag. Als ze na verloop van tijd een bekend melodietje kunnen spelen, weten ze helemaal van geen ophouden.

Op de website vind je de stageles Blikjesdrum en een audiofragment van het lied Blikjesdrum. Deze stagles is een voorbeeld van hoe je kinderen met een-voudige middelen muziek kunt laten maken.

Blikjesdrum

16

9006951486_bw.indb 16 19-05-10 21:03

Naar aanleiding van het lied Blikjesdrum trom-melen de kinderen op allerlei voorwerpen: wat klinkt hard, wat klinkt zacht? Daarna worden allerlei blikjes in het midden van de kring op de

grond gelegd. Hoe klinken deze blikjes? Natuurlijk worden de blikjes gebruikt om de maat van het lied mee te spelen.

Blikjesdrum Tekst en muziek: Frans Haverkort

De ervaring die kinderen opdoen bij het experimenteren met dit soort klank-bronnen en instrumenten, komt in hogere groepen weer van pas bij het spe-len van allerlei speelstukjes, ritmebegeleidingen, het verklanken van verhalen of afbeeldingen, enzovoort.

1.2.4 Muziek lezen en noterenMuziek is in de West-Europese beschaving niet los te denken van het noten-schrift. Als de monnik Guido van Arezzo het notenschrift niet had ontwik-keld, had de muziek van vandaag er heel anders uitgezien. Om die reden alleen al is het belangrijk dat kinderen kennismaken met het notenschrift. Maar het gaat om meer dan alleen oppervlakkig kennismaken: de kinderen leren om het schrift mee te lezen bij het luisteren en ze leren ook om ‘te spelen’ met het notenschrift.Je kunt met het notenschrift werken, maar op de basisschool kom je nog een andere vorm van muzieknotatie tegen: de grafische notatie. Met behulp van eenvoudige grafische symbolen lezen, ontwerpen en spelen de kinderen eenvoudige muziek.

Blikjesdrum

17

1 Muziek o

p d

e basisscho

ol

9006951486_bw.indb 17 19-05-10 21:03

Grafische notatie voor groep 4

Kinderen zijn geen componisten, maar ze componeren wel: ze bedenken hun eigen muziekstukjes, ze maken afspraken met elkaar en als het nodig is schrijven ze de muziek met hun eigen tekens op. Door op deze wijze muziek te maken, leren ze te manipuleren met geluiden en klanken. Ze leren om te gaan met klankeigenschappen als hard en zacht, hoog en laag, kort en lang. Creatief denken wordt op deze wijze gestimuleerd!

1.2.5 Bewegen op muziekKinderen, muziek en beweging horen bij elkaar. Peuters en kleuters bewegen altijd mee met muziek die ze maken of horen. In de basisschool kunnen we niet om die bewegingsbehoefte van kinderen heen. Sterker nog, we maken er graag gebruik van.Beweging pas je toe bij het luisteren naar muziek: bijvoorbeeld bij het leren bewegen op de maat, of bij het herkennen van verschillen in de muziek (denk aan tempoverschillen of verschillen in sterkte). Bewegen pas je ook toe bij het zingen: bij speelliedjes voor kleuters, of door de kinderen zelf een videoclip bij liedjes te laten maken.

Een voorbeeld van hoe je met kinderen kunt bewegen op muziek vind je op de website in de videoles Seme seme, fragment 5 Bewegen: spiegelspel. Op swingende Zuid-Amerikaanse muziek doen de kinderen eerst de bewegingen van de leraar na en improviseren daarna zelf een dans op deze muziek.

1.3 Wat is muziek?Muziek is er altijd en overal. Overal om ons heen klinkt muziek: in het winkelcentrum, op het station, in kantines, in tv-programma’s met en over muziek. Mensen identificeren zich met een bepaalde muzieksoort, ze kleden zich ernaar, ze zoeken vrienden die van dezelfde muziek houden. Muziek doet je ook iets: je voelt je er lekker bij, het ontspant je, het maakt je beleving intenser (bij films bijvoorbeeld). Muziek kan je blij of verdrietig maken.De meeste mensen houden van muziek en geven aan dat muziek erg belang-rijk is hun leven. Maar we weten allemaal dat de eensgezindheid hier ophoudt. Wat de een verstaat onder muziek, noemt een ander herrie, en de derde begrijpt niet waarover het gaat. Als je straks in de basisschool muziek-

Seme seme 5

18

9006951486_bw.indb 18 19-05-10 21:03

les gaat geven, is het belangrijk dat je weet waarover het gaat. Dat je inzicht hebt in de verschillende aspecten van muziek.

Het volgende voorbeeld over de Bohemian Rhapsody maakt dit duidelijk.

Bohemian Rhapsody

Drie verschillende reacties op hetzelfde stuk, drie verschillende invalshoeken: de ene student redeneert vanuit de klank van de muziek, de ander vanuit de vorm van de muziek en de derde vanuit de betekenis die de muziek heeft.

1.3.1 KlankMuziek is een klinkend fenomeen. Klanken vallen op het gehoor te onder-scheiden: muziek kan hard, zacht, hoog, laag, snel of langzaam klinken. Een melodie op een gitaar klinkt anders dan dezelfde melodie op een piano. In vaktaal zeggen we dat muziek kan variëren in toonduur, toonhoogte, sterkte en klankkleur.Je kunt de verschillende klanken pas benoemen als je in staat bent de tegen-stellingen erin te herkennen. Luister eens naar het Allegro Grazioso uit Zes bagatellen voor blaaskwintet van György Ligeti (1923-2006). Noteer de con-trasten die Ligeti gebruikt in het volgende schema. Ben je in staat alle klankeigenschappen te herkennen? De goede antwoorden vind je aan het eind van dit hoofdstuk.

Bohemian Rhapsody

Allegro Grazioso

Drie studenten zitten bij elkaar te luisteren naar Bohemian Rhapsody van Queen. Na afloop maken ze enkele opmerkingen over de muziek: de een praat over de prachtige gitaarklank van Brian May en het mooie vocale laatste gedeelte, de ander noemt de tegenstellingen tus-sen de drie gedeelten waaruit de song is opgebouwd. De laatste student heeft het weer over het gevoel dat de muziek oproept en de herinnering aan een indrukwekkend moment in haar leven.

19

1 Muziek o

p d

e basisscho

ol

9006951486_bw.indb 19 19-05-10 21:03

Welke contrasten hoorde je bij Ligeti? Omschrijf ze in je eigen woorden.Betrek hierbij:

� klankduur; � klankhoogte; � klanksterkte; � klankkleur.

De begrippen die je voor je werk in de basisschool nodig hebt over klank vind je in het volgende schema. Mocht je de begrippen niet kennen, kun je voor een uitgebreide uitleg kijken op de website. De meeste begrippen komen ook aan de orde in de volgende hoofdstukken.

KlankKlank

Klankduur Maat Puls, hoofd en nevenaccent, maat, maatsoorten, tweedelig en driedelig, maatstrepen, opmaat

Ritme Notenvorm, notenwaarde, rusten, punt achter de noot, waardestreep, verbindingsboog

Tempo Tempoaanduiding, metronoom, tempowisselingenArticulatie Staccato, legato, fraseringsboog

Klankhoogte Toonhoogteverschillen Notenbalk, hulplijnen, notennamen, g-sleutel, toonladder, grondtoon, stokrichting, f-sleutel

Samenklank en melodieën

Intervallen: octaaf, terts en kwint, bourdon, akkoord, glissando, halve tonen, hele tonen, diatonische, chromatische en pentatonische toonladder, voortekens, kruizen en mollen

Klanksterkte Dynamiek, Italiaanse termen, tekens voor crescendo en decrescendo, accenttekens

Klankkleur Instrumenten en materialen

Snaar-, blaas-, slag- en elektrische instrumenten, schoolinstrumenten

Stem Sopraan, alt, tenor, basEnsembles en orkesten Symfonieorkest, harmonie, fanfare, popband, big

band, trio, kwartet, koor

1.3.2 VormMuziek is meer dan klank alleen. Probeer maar eens een muziekstuk in je geheugen terug te halen. Hoe vaak wordt er in dit muziekstuk bijvoorbeeld iets herhaald? Door die herhalingen krijgt een stuk een vorm. Maar muziek bestaat uit meer dan alleen herhalingen: het zou anders vrij saai worden.De tegenhanger van herhalingsprincipe is de contrastwerking. Dit treedt op als er bijvoorbeeld een nieuwe melodie komt, of wanneer in plaats van veel zachter de muziek veel sterker wordt.Tussen het herhalingsprincipe en de contrastwerking kun je het begrip varia-tie plaatsen. Er verandert iets, maar de muziek blijft herkenbaar. De melodie

20

9006951486_bw.indb 20 19-05-10 21:03