PENGENALAN MUZIK TRADISIONAL MELAYU
Seni muzik merupakan salah satu seni yang telah lama wujud dalam
masyarakat sosial di negara kita. Seni muzik merupakan salah satu
hiburan yang paling diminati di negara kita dari dahulu hingga
kini. Muzik juga merupakan satu tarikan kepada manusia dalam
kehidupan sosial. Ahli falsafah berpendapat manusia secara
semulajadi mempunyai tarikan terhadap muzik.. Fakta ini jelas
kerana muzik menjadi kegemaran sejak manusia dilahirkan lagi. Muzik
bukan sahaja dapat dinikmati melalui pacaindera malahan dapat
dirasai melalui hati dan perasaan seseorang itu. Muzik dapat
memberi kesan dalam hidup orang ramai melalui seni,irama dan lagu.
Muzik juga dapat ditontonkan dan dipersembahkan melalui pelbagai
cara samaada secara terus ataupun melalui media. Persembahan muzik
bukan sahaja dapat dilakukan dengan pelbagai cara malahan dapat
dipersembahkan oleh kaum lelaki mahupun wanita. Menurut kamus dewan
pula seni muzik merupakan satu gubahan bunyi yang menghasilkan
hiburan dalam bentuk lagu dan irama yang indah dan menyenagkan.
Seni muzik juga sentiasa berubah-rubah melalui aliran dari zaman ke
zaman.
Di Malaysia,seni muzik tradisional merupakan seni yang tidak
lapuk di kalangan pelbagai etnik di negara kita. Seni muzik
tradisional merupakan warisan turun temurun sesuatu kaum dan
mempunyai keunikan tersendiri. Setiap bangsa mempunyai ciri-ciri
muzik yang tersendiri. Seni muzik tradisional juga bergantung
kepada adat dan budaya sesuatu bangsa. Pada zaman dahulu muzik
hanya dimainkan oleh golongan bangsawan ataupun untuk hiburan
diraja sahaja. Namun begitu terdapat juga muzik yang dimainkan
untuk rakyat. Jelas disini seni muzik pada zaman dahulu mempunyai
hieraki tersendiri. Selaras dengan peredaran zaman rakyat juga
dapat menikmati seni ini pada masa kini. Alat muzik juga merupakan
lambang estitika dalam masyarakat kita. Ia bukan sahaja dijadikan
sebagai hiburan malahan menjadi alat untuk penyebaran maklumat dan
sahsiah. Sesetengah alatan muzik juga mempunyai unsur magis yang
boleh menaikan semangat dan digunakan dalam upacara tertentu.
SEJARAH DAN LATAR BELAKANG DONGDANG SAYANG SERTA ALAT MUZIK
SERTA ASEMBELDondang sayang, sejenis nyanyian yang popular dalam
kalangan masyarakat Melayu dan Cina Peranakan di Melaka. "Dondang"
bermakna nyanyian, manakala "dondang sayang" bermaksud nyanyian
mengulit kasih. Dondang sayang dikatakan berasal daripada nyanyian
istana zaman Kesultanan Melayu Melaka pada abad ke-15. Selepas
kejatuhan kerajaan Melayu Melaka, nyanyian ini keluar dari
lingkungan istana dan dipopularkan oleh para pembesar yang masih
menaruh minat terhadapnya. Pada masa itu, nyanyian dondang sayang
masih merupakan puji-pujian tentang kebesaran kerajaan Melayu
Melaka, dan kesedihan kerana kejatuhannya. Sejarah Melayu ada
mengisahkan Wan Benai menghiburkan Sang Nila Utama dengan nyanyian
dan ulitan pantun kasih sayang. Sewaktu Sang Nila Utama berkelah di
Tanjung Bemban bersama-sama isterinya, diiringi para pembesar serta
isteri masingmasing, mereka menyanyikan lagu berentak dondang
sayang. Apabila orang kampung mendengarnya, mereka tertarik.
Jadilah lagu itu nyanyian ibu ketika mendodoikan anak dan kemudian
diminati pula oleh anak muda. Terdapat beberapa kaedah untuk
melagukan dondang sayang. Antaranya adalah dengan cara ratib
mengesakan Allah dan pujian kepada Nabi Muhammad SAW, dan menyanyi
sama ada dengan seni kata lagu yang lengkap atau dengan rangkaian
bunyi sahaja, tetapi dalam bentuk lagu. Dondang sayang juga sering
dilagukan oleh golongan tua ketika bersendirian, sama ada selepas
penat bekerja mahupun sambil duduk melayan perasaan dan mengenang
masa remaja. Mereka bersiul kecil atau menyanyi kecil mengalunkan
lagu. Pada tahun 1950-an, tradisi dondang sayang semakin diminati
apabila disiarkan menerusi radio sejak tertubuhnya Jabatan
Penyiaran yang dikenali sebagai Radio Malaya. Selain itu, dondang
sayang mula dimainkan di pentas bangsawan dan joget. Apabila lagu
dondang sayang semakin diminati ramai, lagu ini didendangkan dengan
iringan rebab, rebana, dan tetawak, dan kemudian menjadi kegemaran
keturunan Baba Melaka. Sambutan orang Riau pula lebih hebat,
hinggakan sebelum persembahan joget atau tarian, lagu dondang
sayanglah yang diperdengarkan dahulu, seolah-olah lagu pembuka
majlis. Kini, persembahan dondang sayang diiringi alat muzik
seperti biola, rebana, gong atau tetawak, gendang, dan akordion.
Alat muzik ini ialah satu gabungan yang simbolis yang mencernakan
satu sejarah kegemilangan negeri Melaka pada masa dahulu. Rebana
berasal dari Timur Tengah, biola berasal dari Portugis, dan gong
warisan pedagang Cina. Daripada gabungan ini, lahirlah peralatan
muzik dalam dondang sayang. Bagaimanapun, alat muzik yang penting
ialah biola, rebana, gong atau tetawak, sementara alat sampingan
ialah akordion dan gendang. Persembahan dondang sayang dimulakan
dengan gesekan biola, dikuti tingkahan rebana dan gong. Pada waktu
yang sama pantun dondang sayang akan dinyanyikan. Jumlah pemantun
tidak terhad tetapi berpasang-pasangan. Mereka mendendangkan pantun
empat kerat secara berlagu dengan berbalas-balas pantun sesama
mereka. Pemantun akan mendendangkan lagu mengikut muzik yang
dimainkan. Setiap pantun soal harus dijawab oleh pemantun seorang
lagi. Sekiranya pantun itu tidak terjawab maka penyanyi yang ketiga
boleh mengambil alih nyanyian itu. Tajuk pantun juga tidak
ditentukan. Pantun dalam dondang sayang mempunyai lebih kurang 99
tajuk yang harus diingat dan dihafal. Masa juga tidak dihadkan, dan
kebiasaannya satu-satu acara itu akan selesai hingga subuh.
Bagaimanapun, dalam majlis perkahwinan, dondang sayang akan
ditamatkan oleh pemain atau tuan rumah mengikut waktu. Ada empat
jenis dondang sayang, iaitu dondang sayang Melaka, dondang sayang
Baba Peranakan, dondang sayang Tanjung Penyengat, dan dondang
sayang Pulau Pinang. Sungguhpun penjenisan ini lebih relatif
sifatnya, setiap persembahan dondang sayang tetap diminati oleh
beberapa golongan masyarakat seperti Melayu, Cina Peranakan, India,
dan Portugis terutamanya di Melaka. Dondang sayang turut
dipertandingkan dalam pelbagai pertandingan pada peringkat negeri
dan kebangsaan, antaranya Pesta Dendang Rakyat dan Pertandingan
Dondang Sayang anjuran kerajaan.SEJARAH DIKIR BARAT DAN ALAT MUZIK
SERTA ASEMBEL
ASAL USULDikir barat merupakan teater tradisional yang digemari
oleh masyarakat Melayu Kelantan dan Patani. Dalam persembahan Dikir
barat, terdapat satu kumpulan yang diketuai oleh seorang Tukang
Karut dan Tok Juara. Dikir Barat mula diperkenalkan di Tanah Melayu
pada tahun 1930 an oleh anak tempatan iaitu Tuan Haji Mat Saleh bin
Haji Ahmad. Antara ahli yang terlibat dalam kumpulan dikir barat
ialah seorang juara, tukang karut dan beberapa orang awak-awak.
Kumpulan Dikir Barat selalunya terdiri di antara 15 hingga 30
orang.
Antara alatan yang digunakan dalam persembahan dikir barat
ialah, gendang ibu, gong, kerincing, canai, rebana ubi, dan cerana.
Oleh yang demikian, permainan ini lebih dikenali sebagai Dikir
Barat di negeri Kelantan. Dikir Barat bukan sahaja terkenal di
Kelantan dan juga di negeri-negeri sekitarnya malah hingga ke
Singapura. Rebana IbuDan AnakRebana ini mempunyai satu muka
berbentuk bulat dengan menggunakan belulang kambing dipasang pada
badan dengan siratan tali rotan kepada cincin rotan di bawah rebana
itu.Badan dibuat daripada kayu yang tidak dalam (5-6 inci dalam).
Belulang dikemaskan dengan menggunakan pancang kayu antara cincin
dan bahagian bawah badannya.
Rebana Anaklebih kecil saiznya daripada Rebana Ibu. manakala
bunyi yang dihasilkan adalah lebih nyaring. cara permaianannyer
adalah secara meningkah rebana ibu dan dimainkan dengan cepat.
Tetawak dibuat daripada perunggu berbentuk bulat. Dindingnya
tebal, berbusut ditengah-tengah permukaannya. Picnya lebih tinggi
dari gong agung. Biasanya tetawak ini digantung dan dipalu
busutnya. Nada bagi gong ini adalah bernada G. gong juga selalunyer
dihiaskan dengan peyandang kayu yang diukir dengan nama kumpulan
begitu juga pada gong itu sendiri supaya menampakkan identiti
kumpulan dikir tersebut.
canang selalunyer dimainkan oleh tok juara atau tukang karut
ketika salah seorang daripada mereka sedang menyanyikan lagu
terbabit. sesetengah kumpulan dikir mengunakan 1 hingga 2 canang
agar mendapatkan bunyi yang lebih harmoni.
Marakas,Sepasang Marakas juga digunakan dalam persembahan dikir
barat. Ia biasanya dibuat daripada kayu atau plastik dan tempurung
kelapa. Kayu yang digunakan dilarik, dilicinkan dan dibentuk bulat
seperti bola. Di dalamnya dimasukkan biji-biji batu kecil, untuk
menghasilkan bunyi. Kayu pemegang dipasang untuk memudahkan pemain
memainkannya.Pakaian Didalam permainan Dikir Barat di Kelantan yang
berasal dari Selatan Siam itu tidak ada pakaian tertentu atau yang
menarik dipakai oleh Juara, Tukang Karut dan awak-awak. Ini tidak
dapat dinafikan kerana permainan ini ialah permainan rakyat biasa
dikawasan sawah-sawah padi dan kampung-kampung, tetapi kini lengkap
berpakaian kemas dengan dastanya sekali.SEJARAH CAK LEMPONG DAN
ALAT MUZIK SERTA ASEMBEL
Caklempong tergolong di dalam kumpulan Idiofon (Idiophone) iaitu
kategori alat muzik yang dibuat daripada bahan logam, kayu, buluh
dan tempurung. Biasanya ia dimainkan dengan cara pukulan, hentakan,
goncangan dan ketukan. Antara alat muzik yang termasuk dalam
klasifikasi ini ialah gong, saron (gamelan) bonang (caklempong)
kenong (gamelan) angklung, gambang, kertuk dan lain-lain. Selain
caklempong yang terdapat di Negeri Sembilan dan talempong di
Sumatera Barat, alat muzik berbentuk seperti gong kecil juga
terdapat di tempat lain dan dikenali sebagai kyi-waing
(Myanmar),Trompong (Bali) dan Kulintang (Filipina).Bonang
caklempong yang berbentuk seperti gong kecil diperbuat daripada
tembaga berdiameter 16cm, tinggi 8-10 cm dan mempunyai cembol
setinggi 2.5cm di tengah-tengahnya. (Rujukan:Music of Malaysia,
2004). Asalnya, caklempong dimainkan mengikut skala pentatonic yang
terdiri daripada notasi C, D, E, F dan G, tetapi kini telah
dimasukkan kesemua notasi
SEJARAH CAKLEMPONG
Muzik tradisional caklempong dikatakan telah dibawa ke Tanah
Melayu oleh masyarakat Minangkabau dari Sumatera Barat yang menetap
di Negeri Sembilan seawal kurun ke-14. Masyarakat Minangkabau
memanggil caklempong sebagai talempong.
Di dalam tradisi terdahulu, selain daripada tujuan untuk
berhibur,caklempong turut memainkan peranan penting di dalam
kehidupan seharian masyarakat Minang seperti menyatupadukan
penduduk setempat caklempong dimainkan semasa upacara pertabalan
Sultan. Hari ini caklempong dimainkan untuk pelbagai tujuan
antaranya ialah upacara perkahwinan, perasmian, keraian, muzik
iringan pencak silat, tarian dan sebagainya.
Muzik caklempong kini telah diterima oleh masyarakat majmuk di
Malaysia sebagai muzik warisan bangsa milik semua dan bukannya
tertumpu kepada Negeri Sembilan sahaja. Muzik caklempong telah
diajar di institut perguruan seluruh negara dengan tujuan untuk
turus menyemai semangat kecintaan kepada muzik tradisional di
Malaysia.
SEJARAH KUDA KEPANG DAN ASEMBEL MUZIK
Tarian Kuda Kepang sungguh sinonim di kalangan rakyat negeri
Johor , tarian ini juga merupakan simbol kedaulatan negeri Johor
sejak zaman dahulu lagi. Menurut Naim Marjani, (pengiat seni kuda
kepang sinar warisan) permainan kuda kepang mula bertapak di Batu
Pahat, Johor sekitar tahun 1940-an Namun, asal usul kuda kepang ini
tidak dapat diketahui. Hanya terdapat beberapa teori yang berkaitan
dengan asal-usul tarian ini , iaitu , Pada tahun 1920-an bertepatan
dengan sejarahnya yang menyatakan bahawa ia berasal dari Jawa
Timur. Ia dibawa masuk oleh masyarakat Jawa yang berhijrah ke
negeri Johor dan kekal hingga sekarang tanpa banyak pengubahsuaian.
Hasil daripada penghijrahan ini,masyarakat dari jawa telah membawa
kesenian mereka masuk ke dalam negeri ini iaitu kuda kepang.
Selain itu , Ada yang berpendapat asal usul tarian ini ada
kaitan dengan Saidina Ali. Untuk meniru gerak langkah bala tentera
Saidina Ali maka lahirlah tarian kuda kepang. Seperti peristiwa
peperangan yang dilalui Rasulullah SAW dan para sahabat disampaikan
dalam bentuk tarian. Ada pula berpendapat yang mengaitkan asal
usulnya dengan Wali Songo atau Wali Sembilan yang hidup di Tanah
Jawa pada abad ke-15. Dalam usaha mengembangkan Islam di kawasan
pedalaman di Jawa,Wali Songo menghadapi kesulitan untuk mendekati
orang-orang di sana. Beliau mendapat idea untuk menari-nari sambil
menunggang kuda. Penyampaian syariah Islam akan dilakukan sebelum
atau selepas persembahan dilakukan.
Pendapat lain pula seperti , menghubungkan asal usulnya dengan
alam kayangan.kuda kayangan bernama Kuda Sembrani kononnya
dikatakan turun di Jawa untuk mencari kawannya yang hilang. Setelah
berjumpa mereka menari-nari keseronokan. Jelaslah asul-usul kuda
kepang ini tidak dapat disahkan tahun kewujudannya.Tarian kuda
kepang merupakan salah satu tarian rakyat di Malaysia. Jika di
negeri Pantai Timur Semenanjung terkenal dengan tarian Mak Yong,
tarian Joget dan tarian Kuda Kepang pula mendapat tempat di hati
rakyat Johor. Tarian Kuda Kepang mempunyai beberapa ciri yang unik
dan berbeza daripada tarian yang terdapat di Malaysia. Antaranya
ialah ,Kuda kepang tersebut diperbuat daripada buluh yang dianyam
atau kulit binatang yang diwarnakan untuk menjadi lebih menarik dan
berbentuk seperti seekor kuda tanpa kaki. Kuda kepang juga biasanya
berwarna hitam dengan bulu tengkuk berwarna kuning. Perbezaan
antara kuda kepang betina dan jantan juga dapat dilihat daripada
bentuk ukiran dan corak warna yang terdapat pada kuda kepang
tersebut , menurut Wak Naim biasanya kuda kepang jantan akan
berwarna hitam dan hujung belakangnya lurus kebawah , manakala kuda
kepang betina pula akan melengkuk dibelakang sebelum kebawah.
Gambar 1 : Anyaman Kuda Kepang betina.
Gambar 2 : Anyaman Kuda Kepang jantan.
Dalam sebuah persembahan, tarian Kuda Kepang memerlukan25 orang
iaitu seorang sebagai ketua (danyang) iaitu penjaga atau gembala
kuda kepang yang menggunakan cemeti untuk mengawal gerak tari serta
tingkah laku penunggang kudanya, 9 hingga 10 orang sebagai penari,
dua orang sebagai bomoh pemulih dan selebihnya sebagai penjaga
kawasan.
Gambar 3 : pakaian lengkap penari Kuda Kepang.
Manakala peralatan yang digunakan dalam tarian kudang kepang,
yang pertama ialah peralatan yang sangat penting iaitu9 hingga 10
kuda yang diperbuat daripada kulit lembu dan dibentukkan menyerupai
kuda dan diwarnakan merah, putih atau kelabu. Yang kedua ialah satu
unit Pecut yang diperbuat daripada kedua-dua buluh dan tali yang
dipintal menjadi satu. Fungsi pecut adalah untuk mengarah dan
mengawal permainan, iaitu penari-penari kuda kepang. Yang ketiga
ialahserantai tali yang panjang berukuran 100 kaki iaitu 30 meter.
Tali tersebut digunakan untuk membuat pagar bagi mengelakkan
penari-penari yang mabuk daripada berkeliaran serta untuk
memudahkan bomoh mengawal tarian.
Gambar 4 : Pecut yang digunakan untuk mengawal para penari.
Alat MuzikSeterusnya, alat muzik adalah komponen yang sangat
penting dalam seni tari kuda kepang , kerana muzik yang dimainkan
membawa pengaruh besar dalam penghayatan para penari semasa membuat
persembahan. Wak Naim menyatakan. Rentak muzik yang amat unik boleh
membuatkan penari Kuda Kepang terlalu asyik sehingga membawa mereka
ke suatu alam lain. Antara alat muzik yang digunakan dalam tarian
kuda kepang ialahlima unit Angklung yang digunakan untuk memainkan
mode rithme sebagai pelengkap kepada ensembel yang lain. Alat muzik
Angklung adalah untuk melaraskan melodi dalam jarak diantara satu
sama lain. Angklung yang berbentuk segi empat yang diperbuat
daripada buluh dan rotan. Tradisi kesenian muzik angklung yang
berkembang di Malaysia dipercayai berasal dari Tanah Jawa,
Indonesia.
Gambar 5 : AngklungSebuah gendang yang merupakan sejenis alat
muzik yang mempunyai bingkai kayu dan tertutup dengan belululang
pada kedua permukaan. . Kedua-dua permukaan ditutup dengan kulit
lembu atau kulit kambing Gendang berbentuk bujur dan panjangnya
berukuran tiga kaki dengan saiz kedua-dua permukaan yang berbeza..
Gendang tersebut biasanya dimainkan secara duduk, dengan gedombak
diletakkan di atas sila. Alat ini digunakan untuk persembahan kuda
kepang Gendang adalah alat penting di dalam memimpin rentak bunyian
baik rendah ataupun tinggi.
Gambar 6 : GendangBeberapa unit gong iaitu sebagai pengiring
muzik.Gong dibuat daripada perunggu berbentuk bulat, tepinya
melengkong ke bawah, berongga di dalam dan cembul di tengah-tengah
bahagian permukaannya. Gong berperanan penting sebagai bunyi tulang
belakang dalam sesuatu persembahan dan alat utama dalam upacara
khas dan persembahan muzik tradisional. Alat ini terdiri daripada
pelbagai saiz untuk menghasilkan bunyi yang berbeza setiap satunya
dan dimainkan bersama-sama mengikut rentak lagu. Alat ini
berkualiti tinggi kerana cara pembuatannya adalah sukar dan
memerlukan kos yang agak tinggi
Gambar 7 : GongBeberapa unit bonang atau keromong iaitu
gong-gong kecil yang diletakkan secara mendatar diatas tali dan
kotak kayu. Terdapat sepuluh atau dua belas biji bonang yang diatur
dalam dua baris dan diletakkan disetiap kotak kayu
masing-masing.Satu baris bonang tersebut mempunyai tangga nada yang
tinggi, sementara satu baris bagi tangga nada yang rendah. Bonang
dimainkan dengan menggunakan dua pemukul kayu yang dibalut dengan
kain merah pada hujungnya.
Gambar 8 : Bonang atau keromong.
Sebuah jidur yang diperbuat daripada batang kelapa berongga dan
kedua-dua permukaan berukuran lilit yang sama diditutup dengan
kulit lembu atau kulit kambing. Jidur berbentuk tong kecil setinggi
anggaran 16 inci. Dipalu menggunakan dua batang kayu untuk
memainkanya.
Gambar 9 : JidurSebuah Kenong yang mempunyai satu set alat yang
menyerupai gong tetapi lebih nipis dan bulat berbanding gong.
Kenong diletek diatas dan diikat pada kayu yang diperbuat daripada
kayu keras untuk menghasilkan nada merdu setelah diketuk. Alat
pengetuk kenong terdiri daripada kayu dan tali yang dililit pada
bahagian atas kayu tersebut. Kenong dimainkan dengan cara mengetuk
sekali setiap not lagu. Peranannya adalah untuk mengeluarkan bunyi
yang lebih lembut daripada bunyi dihasilkan oleh gong.
Gambar 10 : KenongSebuah Soron Pekin, jika dilihat dari segi
fizikalnya, saron pekin mempunyai bilah yang berukuran lebih kecil
tetapi lebih menebal jika dibandingkan dengan bilah yang ada pada
saron penerus. Alat pemukul bagi saron pekin juga berbentuk penukul
yang diperbuat daripada tanduk kerbau.
Gambar 11 : Soron Pekin.RUJUKAN
Abdul Fatah Karim. Lagu Melayu Asli. Kertas kerja Pameran Alat
-alat MuzikTradisional Malaysia, Universiti Malaya, Kuala Lumpur,
1-5 September 1980.Abdul Samad Salleh, 2005.
AspekLakonandalamTeaterBangsawan Kuala Lumpur:Jabatan Kebudayaan
dan Kesenian Negara. Ariff Ahmad, 2005. Pemikiran Tradisi Melayu
dalam Lagu Ciptaan P. Ramlee dlm.P.RamleediCakeraNusantara Kota
Samarahan: Universiti Malaysia Sarawak, hlm.261-270.
Harun Mat Piah, 2004.
PuisiMelayuTradisional:NasihatdanPengajaran . KualaLumpur: Dewan
Bahasa dan Pustaka.Ismail Hamid, 1988.
MasyarakatdanBudayaMelayu Kuala Lumpur: Dewan Bahasadan Pustaka
Mohd Afandi Ismail, 1975.
PerkembanganMakYongSebagaiSatuSeniTeaterTradisional Dewan Bahasa
19(6): 363-383.Mohd Zain Hj. Hamzah, 1961.
PengolahanMuzikdanTariMelayu Singapura: DewanBahasa dan
Kebudayaan Kebangsaan.Rahmah Bujang, 1975.
Sejarah Perkembangan Drama Bangsawan di Tanah Melayu dan
Singapura . Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka.
