UNIVERSITEIT GENT

FACULTEIT ECONOMIE EN BEDRIJFSKUNDE

ACADEMIEJAAR 2015 – 2016

MVO en strategie: Evolutie in de handboeken strategisch management

Masterproef voorgedragen tot het bekomen van de graad van

Master of Science in de Bedrijfseconomie

Diederik Haegeman

onder leiding van

Prof. Dr. ir. Yves Fassin

UNIVERSITEIT GENT

FACULTEIT ECONOMIE EN BEDRIJFSKUNDE

ACADEMIEJAAR 2015 – 2016

MVO en strategie: Evolutie in de handboeken strategisch management

Masterproef voorgedragen tot het bekomen van de graad van

Master of Science in de Bedrijfseconomie

Diederik Haegeman

onder leiding van

Prof. Dr. ir. Yves Fassin

PERMISSION

I declare that the content of this Master’s Dissertation can be consulted and/or reproduced if the

sources are mentioned.

Name student:…………………………………………………………………………………………………………………………………..

Signature:

i

Voorwoord

In de eerste plaats wil ik mijn Promotor, Prof. Dr. ir. Yves Fassin, bedanken voor het aanreiken van

het onderwerp voor deze masterproef en de verdere begeleiding en feedback tijdens het verloop van

dit onderzoek. Vervolgens wil ik ook mijn vriendin bedanken voor de morele steun en praktische

raad.

ii

Inhoudsopgave

VERKLARENDE WOORDENLIJST ........................................................................................................ IV

LIJST VAN GEBRUIKTE FIGUREN EN TABELLEN ................................................................................... V

1. INTRODUCTIE ............................................................................................................................1

2. STRATEGISCH MANAGEMENT ........................................................................................................4

2.1 Wat is strategisch management? ............................................................................................................. 4

2.2 De plaats van CSR in het domein strategisch management ...................................................................... 6

3. ONDERZOEKSMETHODOLOGIE ..................................................................................................8

3.1 Selectie van de bronnen ........................................................................................................................... 8

3.2 De conceptmatrix ................................................................................................................................... 11

3.3 Andere kwantitatieve en kwalitatieve gegevens .................................................................................... 13

4. LITERATUURSTUDIE VAN DE THEMATIEK ROND CSR ............................................................... 15

4.1 Corporate Social Responsibility .............................................................................................................. 15

4.2 Corporate Social Responsibility & Social Responsibility .......................................................................... 18

4.3 Business Ethics ....................................................................................................................................... 19

4.4 Corporate Social Responsibility & Business Ethics .................................................................................. 19

4.5 Philanthropy .......................................................................................................................................... 20

4.6 Corporate Citizenship ............................................................................................................................. 20

4.7 Stakeholder Theory ................................................................................................................................ 22

4.8 Corporate Governance ........................................................................................................................... 23

4.9 Corporate Social Performance ................................................................................................................ 24

4.10 Sustainable Development..................................................................................................................... 26

4.11 Samenvatting ....................................................................................................................................... 27

iii

5. ANALYSE ....................................................................................................................................... 28

5.1 De evolutie van de thematiek rond CSR ................................................................................................. 28

5.1.1 Relatieve frequentie van (C)SR ........................................................................................................... 29

5.1.2 Relatieve frequentie van Business Ethics, Stakeholder Theory en Corporate Governance .................... 31

5.1.3 Evolutie van de andere concepten ...................................................................................................... 32

5.1.3.1 Relatief aandeel van de concepten onderling .............................................................................. 33

5.1.3.2 Relatieve frequentie van de thematiek rond CSR ......................................................................... 35

5.1.4 (C)SR als hoofdonderwerp .................................................................................................................. 37

5.1.4.1 Absolute frequentie van de concepten ........................................................................................ 38

5.1.4.2 Relatieve frequentie van het concept CSR als hoofdonderwerp ................................................... 39

5.1.5 Verband met onderzoeksvraag 1 ........................................................................................................ 40

5.1.6 Extra analyse – Evolutie in verschillende edities van eenzelfde handboek ........................................... 42

5.2 Het belang van de thematiek rond CSR .................................................................................................. 43

5.2.1 Relatief aandeel van de thematiek rond CSR naar aantal bladzijden .................................................... 44

5.2.2 De invloed van een boek - gewogen relatieve frequentie van (C)SR..................................................... 45

5.2.3 Tijdscorrectie voor boeken met meerdere edities ............................................................................... 51

5.2.4 Gewogen relatieve frequentie van alle concepten .............................................................................. 56

5.2.5 Verband met onderzoeksvraag 2 ........................................................................................................ 58

5.2.6 Extra analyse - Plaats en context van de thematiek in het handboek ................................................... 59

6. CONCLUSIE ................................................................................................................................... 62

7. BIBLIOGRAFIE ............................................................................................................................... 67

8. BIJLAGEN ...................................................................................................................................... 77

Bijlage 1: Lijst concepten .............................................................................................................................. 77

Bijlage 2: Conceptmatrix .............................................................................................................................. 78

Bijlage 3: Overige gegevens .......................................................................................................................... 82

iv

Verklarende woordenlijst

CSR Corporate Social Responsibility

SR Social Responsibility

BE Business Ethics

CG Corporate Governance

SD Sustainable Development

CC Corporate Citizenship

CSP Corporate Social Performance

ECC Essentialy Contested Concept

v

Lijst van gebruikte figuren en tabellen

Figuur 1: De CSR piramide van Carroll (Carroll, 1991). ...................................................................................... 17

Figuur 2: Het Corporate Social Performance model van Carroll (Carroll, 1979). ................................................ 25

Figuur 3: Relatieve frequentie van (C)SR .......................................................................................................... 30

Figuur 4: Relatieve frequentie van Business Ethics, Corporate Governance en Stakeholder Theory .................. 31

Figuur 5: Relatief aandeel van de concepten onderling per periode ................................................................. 33

Figuur 6: Relatieve cumulatieve frequentie voor alle concepten ...................................................................... 36

Figuur 7: Percentage handboeken waarin de concepten worden besproken .................................................... 38

Figuur 8: Relatieve frequentie van het concept (C)SR als hoofdonderwerp ...................................................... 39

Figuur 9: Relatief aandeel van het handboek dat de thematiek rond CSR bespreekt (in aantal bladzijden) ....... 44

Figuur 10: Gewogen relatieve frequentie van (C)SR, per periode ..................................................................... 47

Figuur 11: Gewogen relatieve frequentie van (C)SR, per jaar ........................................................................... 49

Figuur 12: Verdeling van het aantal citaten over de handboeken ..................................................................... 50

Figuur 13: Gewogen relatieve frequentie van (C)SR, per periode, met tijdscorrectie meth 1 ............................ 53

Figuur 14: Gewogen relatieve frequentie van (C)SR, per periode, zonder en met tijdscorrectie meth 2 ............ 55

Figuur 15: Gewogen relatieve frequentie van de thematiek rond CSR, per periode, met tijdscorrectie meth 2 . 57

Figuur 16: Plaats van het hoofdonderwerp in het boek .................................................................................... 60

Tabel 1: vergelijking methodes van tijdscorrectie ............................................................................................ 54

1

1. Introductie

In 1970 verscheen het artikel ‘The social responsibility of business is to increase its profits’ van Milton

Friedman. In dat artikel trok hij ten strijde tegen de notie dat bedrijven een sociale

verantwoordelijkheid zouden hebben. Bedrijven zouden volgens hem enkel de verantwoordelijkheid

hebben om winst te maken voor de aandeelhouders. Hoewel er nog steeds bedrijfsleiders te vinden

zijn die deze visie aanhangen, doet het merendeel van de invloedrijke en zichtbare bedrijven

tegenwoordig toch aan activiteiten die duiden op een zekere maatschappelijke verantwoordelijkheid.

Amerikaanse en Britse bedrijven uit de Fortune Global 500 spenderen meer dan 15 miljard dollar aan

Corporate Social Responsibility activiteiten (Financial Times, 12 oct, 2014).

Het concept Corporate Social Responsibilty (Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen, MVO) kent

een lange ontstaansgeschiedenis. Vele academici zien de publicatie Social Responsibilities of the

Businessman (1953) door Howard R. Bowen als startpunt van het moderne tijdperk van corporate

social responsibility (CSR) (Carroll, 1979; Carroll, 1999). In het artikel Corporate Social Responsibility,

Evolution of a Definitional Construct beschrijft Carroll hoe het begrip CSR sinds dan verder is

geëvolueerd. Na de start in de jaren '50 ontwikkelde de literatuur rond CSR zich verder in de jaren

'60. In de jaren '70 werd er gezocht naar een omvattende definitie voor het begrip. Verschillende

specifieke definities werden naar voor geschoven. In de jaren '80 verschoof de aandacht van het

zoeken naar specifieke definities voor CSR naar meer fundamenteel onderzoek. Bijgevolg nam het

onderzoek in verband met CSR een vlucht. Er werd bijvoorbeeld getracht CSR te gaan meten. Een

voorbeeld hiervan is de bredere acceptatie en gebruik van het gerelateerd concept corporate social

performance (CSP). In de jaren '90 tenslotte werden er andere, verwante en alternatieve concepten

in verband met CSR naar voor geschoven (zoals bijvoorbeeld business ethics, stakeholder theory,

corporate citizenship ...). Er werden echter geen nieuwe definities gezocht voor CSR. Hoewel auteurs

het concept in deze periode niet verwerpen, werd het eerder gebruikt als bouwsteen voor nieuwe

thema's.

Bij het bekijken van de literatuur rond corporate social responsibility en aanverwante concepten

wordt snel duidelijk dat CSR een heel ambigu en controversieel onderzoeksdomein is (Wang, 2015).

Er bestaat nog steeds onenigheid over een duidelijke definitie van CSR. Verder lijkt een duidelijke

afbakening tussen CSR aan de ene kant en verwante concepten (zoals business ethics, corporate

citizenship, ...) aan de andere kant nagenoeg onmogelijk. Bovendien tonen elkaar tegensprekende

2

academische artikels vooral aan dat het ook nog steeds niet duidelijk is hoe deze concepten zich

hiërarchisch tot elkaar verhouden. Jamali et al. (2008) tonen zo bijvoorbeeld aan dat bepaalde

teksten corporate governance beschouwen als een onderdeel van corporate social responsibility.

Andere teksten keren deze relatie om en beschouwen corporate social responsibility net als een

onderdeel van corporate governance. Op deze problemen komen we verder in dit onderzoek

uitgebreider op terug.

Het lijkt er op dat corporate social responsibility een blijvend en actueel onderwerp is, dat ook in het

domein van het strategisch management zijn intrede heeft gemaakt. Er is een geloof dat het

aanwenden van goede CSR praktijken de financiële resultaten van een bedrijf ten goede kan komen.

Sommige studies lijken deze stelling te ondersteunen en veronderstellen dat er inderdaad een

positieve correlatie is tussen corporate social performance en financiële resultaten (Tsoutsoura, M.

2004; Waddock & Graves, 1997). Andere studies wijzen echter op een eerder neutrale relatie

(McWilliams & Siegel, 2001). Desalniettemin merken we toch een blijvende en groeiende aandacht

voor CSR in het domein strategisch management. Door de jaren is er veel inkt gevloeid over het

onderwerp CSR en heeft het een vaste plaats verworven zowel in de academische wereld als in de

bedrijfswereld. "Corporate social responsibility, once a do-gooding sideshow, is now seen as

mainstream." stelt The Economist (17 jan, 2008).

Het doel van dit onderzoek is te achterhalen hoe de thematiek rond corporate social responsibility is

geëvolueerd in het domein van het strategisch management. Afgaande op wat we zien,

veronderstellen we dat het domein van CSR door de jaren heen aan belang heeft gewonnen en

mainstream is geworden. We willen echter nagaan of we deze veronderstelling bevestigd zien in de

handboeken strategisch management. Logischerwijs willen we ook nagaan hoe de aandacht voor

deze thematiek is geëvolueerd. Meer specifiek is onze onderzoeksvraag tweeledig.

1) Hoe is de thematiek rond corporate social responsibility door de jaren heen geëvolueerd

in de handboeken strategisch management?

2) Heeft de thematiek rond corporate social responsibility door de jaren heen aan belang

gewonnen in deze handboeken?

Zoals hierboven beschreven, hebben er door de jaren heen vele aan CSR aanverwante concepten hun

intrede gemaakt. We willen daarom niet louter focussen op het concept CSR maar willen ook deze

andere gerelateerde concepten opnemen in deze studie aangezien deze vaak als onderdeel van CSR

3

worden beschouwd of zelf het concept CSR omvatten. Er zal dus niet enkel voor het concept CSR (in

de eng gedefinieerde zin van het woord) een antwoord gevonden trachten te worden op

bovenstaande vragen. Ook de bredere waaier aan nauw gerelateerde concepten zal telkens in

beschouwing worden genomen. Meer specifiek zijn we in dit onderzoek tot volgende negen

gerelateerde concepten gekomen: corporate social responibility, social responsibility, business

ethics, stakeholder theory, corporate governance, sustainable development, philanthropy,

coroporate citizenship en corporate social performance. Vandaar dat we in de hierboven

gedefinieerde onderzoeksvragen de formulering thematiek rond corporate social responsibility

gebruiken als verzamelnaam voor deze negen concepten in plaats van enkel corporate social

responsibility. We zullen een antwoord op deze onderzoeksvragen trachten te zoeken door middel

van een systematische literatuurstudie van de handboeken strategisch management.

Er bestaan meerdere studies die de evolutie van corporate social responsibility bespreken. Zoals

hierboven reeds beschreven, bracht Carroll (1999) de evolutie van het concept CSR in kaart. Wang

(2015) evalueerde de trends in CSR, en baseerde zich hierbij op een selectie van toonaangevende

academische tijdschriften. Onze studie onderscheidt zich van voorgaand onderzoek op twee wijzen.

Ten eerste is er de focus op de opkomst van CSR in het specifieke vakgebied 'strategisch

management'. Ten tweede is er het gebruik van handboeken als bron voor deze literatuurstudie, in

plaats van artikels uit wetenschappelijke tijdschriften. Deze praktische handboeken zijn een reflectie

van onderzoek gedaan in de academische wereld. Dit onderzoek kan dus ook inzicht bieden in hoe

academisch werk zijn weg heeft gevonden naar de praktijk. In tegenstelling tot academische

publicaties zijn deze handboeken namelijk eerder gericht op studenten en bedrijfsleiders. Hierdoor is

er meer focus op de evolutie van het belang van CSR in de praktijk dan de op de evolutie van het

belang van CSR in de academische wereld.

Na deze inleiding wordt er in Hoofdstuk 2 dieper ingegaan op het onderzoeksdomein 'strategisch

management' en wordt besproken hoe het concept CSR in dit domein past. Hoofdstuk 3 bespreekt

gedetailleerd de methodologie van dit onderzoek. Er wordt besproken op welke wijze we onze

tweeledige onderzoeksvraag zullen trachten te beantwoorden. In Hoofdstuk 4 bespreken we de

hierboven vermelde concepten gerelateerd aan CSR die werden gebruikt in dit onderzoek.

Vervolgens presenteren we in Hoofdstuk 5 de analyses samen met de bevindingen en resultaten

hiervan. Tenslotte wordt dit onderzoek afgesloten in Hoofdstuk 6 met enkele conclusies, en een

bespreking van de beperkingen van deze studie en mogelijke opportuniteiten voor verder onderzoek.

4

2. Strategisch management

Zoals gezegd in de inleiding onderscheidt ons onderzoek zich van voorgaand onderzoek door te

focussen op de opkomst van corporate social responsibility in het domein strategisch management.

Dit hoofdstuk bespreekt ten eerste de definitie en identiteit van strategisch management. Op deze

manier schetst het een beeld van de algemene context waarin onze onderzoeksvragen zich bevinden.

Ten tweede wordt ook ingegaan op de plaats die CSR kan innemen in het domein strategisch

management.

2.1 Wat is strategisch management?

Strategisch management is een algemeen gekend begrip waarover intuïtief consensus bestaat

waarop het betrekking heeft, maar dat toch niet eenvoudig valt te definiëren. Chandler geeft in 1962

volgende definitie voor het begrip ‘strategy’:

'Strategy is the determination of the basic long-term goals of an enterprise, and the adoption of

courses of action and the allocation of resources necessary for carrying out these goals.'

Deze definitie brengt enkele begrippen naar voor die een eerste breed beeld geven over strategie.

Het gaat over doelstellingen over de lange termijn, die een bedrijf tracht te behalen door het bepalen

van specifieke acties en de inzet van bepaalde middelen. We willen echter specifiek nog verder

inzicht krijgen in wie aan strategisch management doet, de context van strategisch management,

enzovoort.

In 1979 herdoopten Schendel en Hofer het domein ‘business policy’ tot ‘strategic management’ (Nag,

Hambrick & Chen, 2007). Sinds dan hebben talrijke invloedrijke auteurs hun eigen definitie en

invulling naar voor geschoven van het begrip strategisch management. Het overlopen van de enorme

hoeveelheid beschikbare definities valt buiten de scope van dit onderzoek. Daarom wordt een

recente definitie naar voor geschoven, die tot stand is gekomen door middel van een grootschalig

onderzoek bij academici in het vakgebied. Hierbij werd duidelijk dat er een fundamentele consensus

bestaat over de identiteit van strategisch management (Nag, Hambrick & Chen, 2007).

‘The field of strategic management deals with the major intended and emergent initiatives taken by

general managers on behalf of owners, involving utilization of resources, to enhance the performance

of firms in their external environments.’ (Nag, Hambrick & Chen, 2007)

5

Deze definitie bestaat uit zes elementen die samen afbakenen wat juist behoort tot het domein van

het strategisch management. Deze zes elementen zijn:

1. the major intended and emergent initiatives: dit wijst op wat strategisch management

omvat. Niet enkel de opzettelijke, geplande strategieën maar evengoed de opkomende

strategieën behoren tot het onderwerp van strategisch management.

2. taken by general managers on behalf of owners: dit element focust op door wie strategie

voornamelijk in de praktijk wordt aangewend. De dominante actoren in het strategie-proces

zijn volgens deze definitie de CEO's, directeurs en leden van de raad van bestuur enerzijds en

de aandeelhouders anderzijds. Opvallend in deze definitie is dat hier duidelijk de

shareholders (aandeelhouders) naar voor komen als dominante actoren en niet de bredere

groep stakeholders.

3. involving utilization of resources: dit element bespreekt hoe aan strategie wordt gedaan,

namelijk door inzet van middelen. Dit wordt verder uitgediept in twee dimensies. Interne

middelen omvatten elementen zoals kennis, capaciteiten en bekwaamheden binnen het

bedrijf. Externe middelen, daarentegen, staan dan voor de relaties met de omgeving die een

organisatie heeft zoals de relaties met leveranciers en afnemers.

4. enhance the performance: dit element van de formule vertelt waarom er aan strategisch

management wordt gedaan. Het gaat over de resultaten en doelen die een organisatie wil

behalen, zoals een competitief voordeel, een bepaalde groei of financiële resultaten.

5. of firms: dit vijfde element geeft de focuseenheid van de analyse van strategisch

management aan (voor wie). De focuseenheid is een groep die eenzelfde organisatiedoel

nastreeft. Voorbeelden hiervan zijn een bedrijf of een strategische business unit.

6. in their external environments: het zesde element ten slotte geeft aan waar strategisch

management plaatsvindt. Het behandelt de externe omgeving. Kernbegrippen hierbij zijn de

markt, de competitie, de industrie, ... Maar ook bredere begrippen zoals onzekerheid, risico

en bedreigingen maken deel uit van dit element (Nag, Hambrick & Chen, 2007).

Deze definitie geeft dus een breed beeld van wat allemaal tot het domein van strategisch

management behoort. En inderdaad, als we de handboeken beschouwen die werden onderzocht,

merken we op dat deze basiselementen steeds naar voor komen, ongeacht de structuur en

samenstelling van het boek. Bovenstaande definitie geeft dus een algemene context waarin we het

oplossen van de onderzoeksvragen kunnen plaatsen.

6

2.2 De plaats van CSR in het domein strategisch management

In deze sectie willen we nagaan in welke van de elementen van bovenstaande definitie de thematiek

omtrent sociale verantwoordelijkheden van een bedrijf aan bod kan komen. Hierbij wordt verwezen

naar concepten die gerelateerd zijn aan CSR. Door een beeld te krijgen van hoe de thematiek rond

CSR in een algemene definitie van strategisch management kan passen, wordt extra context

gecreëerd en wordt duidelijk dat strategisch management en corporate social responsibility

onlosmakelijk met elkaar zijn verbonden. Deze concepten werden in Hoofdstuk 1 reeds opgelijst en

worden op een gestructureerde manier bepaald en gedefinieerd in Hoofdstuk 3 en Hoofdstuk 4.

Onder het tweede element uit de definitie ('door wie') wordt in deze definitie vooral verwezen naar

de managers die de strategie bepalen ten voordele van de shareholders van een organisatie. Zoals

verder wordt duidelijk gemaakt, kunnen andere stakeholders hier ook een rol in spelen. Indien

managers enkel handelen in opdracht van de shareholders zullen voornamelijk financiële resultaten

worden nagestreefd (Freeman & Reed, 1983). Indien echter ook andere stakeholders in overweging

worden genomen, zullen ook andere dan louter economische doelen worden nagestreefd.

Bovendien kan onder dit element uit de definitie ook het concept corporate governance geplaatst

worden. Corporate governance verwijst namelijk naar de mechanismen die een efficiënte en

verantwoorde leiding garanderen binnen een bedrijf, waarbij verantwoording voor het gevoerde

beleid dient te worden afgelegd aan alle belanghebbenden. Dit omvat dus ook de relatie tussen het

management en de shareholders/stakeholders.

Ook in het element 'hoe' kunnen twee concepten van de thematiek rond CSR een plaats hebben.

Meer specifiek gaat het over het gebruik van interne en externe middelen door een bedrijf. Het

spreekt voor zich dat bij de keuze van deze middelen concepten als business ethics en corporate

social responsibility een belangrijke rol kunnen spelen. Een voorbeeld hiervan is de keuze van

specifieke, fysieke grondstoffen die sociaal verantwoord zijn of bepaalde ethische waarden van het

bedrijf die meespelen bij het bepalen van relaties met leveranciers.

Het element 'waarom', vervolgens, betreft de resultaten die een bedrijf nastreeft. Ook in dit deel

kunnen een aantal concepten worden geplaatst. Streeft het bedrijf enkel economische resultaten na

of gaat het ook social responsibility nastreven? De 'triple bottom line' is een begrip dat in 1994

bedacht werd door John Elkington, de oprichter van SustainAbility (The Economist, 17 nov, 2009) Het

stelt dat de prestaties van een bedrijf op drie vlakken zou moeten gemeten worden: economisch (de

7

klassieke financiële resultaten van het bedrijf), sociaal (de sociale verantwoordelijkheid dat een

bedrijf hanteert in zijn werking) en ecologisch (hoe milieuvriendelijk het bedrijf is). Hier nauw aan

gerelateerd is het concept sustainable development of duurzame ontwikkeling. Dit begrip wijst er op

dat een bedrijf moet trachten aan de eigen noden te voldoen zonder hierbij de noden van

toekomstige generaties in het gedrang te brengen. Tenslotte kan ook het concept philanthropy in dit

element een plaats vinden. Dit kan dan worden gezien als een verlengde van de sociale dimensie van

de 'triple bottom line' waarbij de filantropische dimensie ingebed zit in de missie en visie van het

bedrijf.

We hebben nu een aantal van de gerelateerde concepten kort vernoemd en de plaats besproken die

ze kunnen innemen in het domein van het strategisch management. In Hoofdstuk 4 wordt dieper

ingegaan op de concepten zelf.

8

3. Onderzoeksmethodologie

Dit hoofdstuk geeft een overzicht van de methodologie die wordt gehanteerd om een antwoord op

de onderzoeksvragen te vinden. Om deze te kunnen beantwoorden, zal er gebruik worden gemaakt

van een literatuurstudie. Volgens Machi & McEvoy (2012) onderzoekt een literatuurstudie de huidige

stand van zaken in een bepaald onderzoeksgebied. Op basis daarvan kan vervolgens een bepaalde

stelling worden aanvaard of weerlegd. Concreet toegepast op deze studie wordt het

onderzoeksgebied gevormd door de intersectie van corporate social responsibility enerzijds en

strategisch management anderzijds. De stelling die wordt onderzocht bestaat uit de tweeledige

onderzoeksvraag zoals geformuleerd in Hoofdstuk 1. Volgende stappen worden nadien als essentieel

beschouwd in het voeren van een literatuurstudie (Khan et al., 2003; Petticrew & Roberts, 2008). Ten

eerste moet de selectie van de bronnen worden vastgelegd. Deze dienen logisch voort te vloeien uit

de context van de onderzoeksvragen. Idealiter worden zo veel mogelijk bronnen onderzocht en

worden op voorhand regels gedefinieerd voor de inclusie of exclusie van werken. Vervolgens moet

worden bepaald hoe de inhoud van deze bronnen zal worden geëvalueerd en hoe gegevens zullen

worden geëxtraheerd om de analyse te dienen. Aangezien er omtrent de relatie tussen CSR en de

aanverwante concepten heel uiteenlopende interpretaties bestaan, weiden we aan deze analyse

extra aandacht. Ten derde specificeren we een aantal algemene analyses, los van deze concepten.

Beide analyses dienen op voorhand duidelijk te worden afgebakend zodat alle bronnen op een

gelijkaardige manier worden benaderd en op die manier iedere bron evenveel bijdraagt tot de

analyse. Een vierde stap in een literatuurstudie bestaat uit de synthese van de resultaten en de

analyse hiervan. Het opmaken van een tabel is veelal een manier om de resultaten weer te geven en

te analyseren. Als vijfde stap moeten de resultaten worden geïnterpreteerd en besproken. Deze

laatste twee stappen worden uitgevoerd in Hoofdstuk 5. Ten laatste moeten deze resultaten in de

context van de onderzoeksvraag worden gebracht zodat een duidelijk antwoord op deze vragen als

besluit van de literatuurstudie kan dienen. Deze stap wordt concreet uitgevoerd in Hoofdstuk 6.

3.1 Selectie van de bronnen

Ten eerste trachten we de bronnen af te bakenen. Zoals geformuleerd in de onderzoeksvragen, is het

doel van deze studie na te gaan hoe de thematiek rond corporate social responsibility evolueert in de

handboeken strategisch management. Logischerwijs wordt een eerste afbakening dus gevormd door

enkel handboeken rond strategisch management op te nemen in de onderzochte bronnen.

9

Aangezien het onmogelijk is alle handboeken strategisch management te onderzoeken, moeten we

werken met een steekproef van deze populatie. Idealiter is deze steekproef zo representatief

mogelijk tegenover de volledige populatie zodat een extrapolatie mogelijk wordt naar de volledige

populatie handboeken strategisch management (Lohr, 2009). Omdat we specifiek gebruik maken van

handboeken, wordt ten rade gegaan in de bibliotheken van de belangrijkste universitaire instellingen

voor management: Universiteit Gent, Vlerick Management School, Vrije Universiteit Brussel en

Universiteit Antwerpen.

Om representatieve bronnen te vinden, wordt gezocht naar algemene handboeken strategisch

management. Wij houden hierbij rekening met de definitie van handboeken zoals deze wordt

gegeven door A.O. Kouwenhoven (1981). Deze stelt twee eisen voorop, die de eerste twee

inclusie/exclusie regels vormen:

1. Volledigheid: een handboek geeft een volledig beeld van een wetenschapsgebied of

deeldiscipline. Dit wil zeggen dat enkel de boeken die een globale stand van zaken

weergeven met betrekking tot strategisch management worden opgenomen in deze studie.

Uitdiepende, specialiserende boeken worden daarom in deze studie niet weerhouden.

2. Actualiteit: deze tweede eis stelt dat het boek op moment van publicatie up-to-date en

actueel is.

Om verder tot een werkbare sample te komen enerzijds en om reeds gedeeltelijk tegemoet te komen

aan de volledigheidseis zoals hierboven beschreven anderzijds, worden enkel de handboeken met de

termen strategie/strategy en strategisch/strategic in hun titel of subtitel weerhouden voor deze

studie. Dit vormt een derde duidelijke inclusie/exclusie regel.

Ook worden algemene handboeken die zich toespitsen op een specifiek domein binnen het

strategisch management niet opgenomen in deze studie (voorbeelden hiervan zijn handboeken

strategisch management in KMO's, strategisch management in de technologiesector, strategisch

management in de publieke sector, ...). Hoewel deze in veel gevallen aan zowel de volledigheids- als

de actualiteitseis voldoen zoals hierboven gedefinieerd, vallen ze buiten de scope van dit onderzoek

aangezien de focus voornamelijk ligt op de algemene handboeken strategisch management. We

breiden met andere woorden de volledigheideis verder uit van een loutere inhoudelijke volledigheid

naar een zogenaamde algemene volledigheid. Enkel handboeken die in principe in de algemene

context van strategisch management bruikbaar zijn en dus in elk subdomein van het strategisch

10

management toepasbaar zijn, worden opgenomen. Dit vormt onze vierde en laatste inclusie/exclusie

regel.

Op basis van deze regels komen we tot drie types handboeken. Een eerste is het klassieke handboek

strategisch management. Dit is een handboek geschreven door één of enkele auteurs, waarbij de

hoofdstukken elkaar opvolgen volgens een bepaalde logica en het hele domein van het strategisch

management bestrijken.

Ten tweede worden er ook enkele handboeken opgenomen die men eerder zou kunnen classificeren

als compendium. Het hele domein van strategisch management wordt wel bestreken, maar de

volgorde van de hoofdstukken kent niet het standaard logische verloop van de klassieke

handboeken. Enkele voorbeelden hiervan zijn boeken die bepaalde begrippen uit de wereld van

strategisch management bespreken en deze begrippen alfabetisch rangschikken of handboeken die

bepaalde tools bespreken en deze chronologisch oplijsten volgens de periode waarin ze hun opkomst

hebben gemaakt.

Een laatste categorie wordt gevormd door verzamelwerken waarbij een verzameling artikels door

een of meerdere redacteurs worden samengebracht. Dit type boek ligt in de grijze zone van wat nog

beschouwd kan worden als handboek. Gebundelde boeken die focussen op een bepaald deelaspect

van strategisch management worden uiteraard niet weerhouden. Maar wat met de boeken die

artikels bundelen die samen het hele domein bespreken? Wanneer wordt teruggegrepen naar de

twee eisen voor een handboek zoals vooropgesteld door Kouwenhoven, is het tegemoetkomen aan

de eis van volledigheid hier onzeker. De gebundelde artikels bestrijken onderling wel de verschillende

aspecten van strategisch management, maar de artikels op zich gaan in veel gevallen specifieker in

op de ontwikkelingen in een bepaald deelaspect. Aan de eis van actualiteit wordt daarentegen wel

duidelijk voldaan. Deze boeken worden samengesteld naar aanleiding van een conferentie rond

strategisch management en is dus het type boek bij uitstek dat een beeld geeft van wat er op dat

moment leeft. Net om deze reden wordt dit type boek toch opgenomen in bepaalde analyses in het

onderzoek indien zij ook voldoen aan de twee andere inclusie/exclusie regels. Door de specifieke

vorm van deze compendia en verzamelwerken zullen deze in bepaalde analyses echter niet

opgenomen worden. We bespreken dit meer in detail in Hoofdstuk 5.

Per bron wordt steeds notie gemaakt van volgende algemene gegevens: de titel en eventuele subtitel

van het boek en de auteur(s) en het jaartal waarin het boek is verschenen. Ook noteren we over

welke editie of hoeveelste druk van het boek dat het gaat. Zo kan een eventuele evolutie in de

verschillende drukken van een handboek worden gedetecteerd. Het type handboek wordt ook

11

genoteerd zodat bepaalde types buiten beschouwing kunnen worden gelaten in bepaalde analyses

indien nodig.

Nu de steekproef is afgebakend, bepalen we op welke wijze de bronnen zullen worden geanalyseerd.

Om een zo volledig mogelijk inzicht te krijgen in de evolutie van CSR in de literatuur rond strategisch

management, zullen zowel kwalitatieve als kwantitatieve methodes worden toegepast.

3.2 De conceptmatrix

Een inhoudsanalyse is een wetenschappelijke en systematische methode voor het observeren en

analyseren van informatie (Budd et al. 1967). Meer specifiek wordt in dit onderzoek gebruik

gemaakt van de technieken van zowel een summatieve inhoudsanalyse als van een manifeste

inhoudsanalyse met als doel een inzicht te verkrijgen met betrekking tot de aan CSR gerelateerde

concepten. Een summatieve inhoudsanalyse is een methode voor kwalitatieve inhoudsanalyse. Het

doel is om een inzicht te krijgen in de context waarin een concept wordt gebruikt. Dit wordt gedaan

door het identificeren en kwantificeren van een aantal concepten in een tekst. Deze kwantificering

wordt niet gedaan met de bedoeling om 'betekenis' te achterhalen van bepaalde concepten maar

wel om het 'gebruik' ervan te onderzoeken (Hsieh en Shannon, 2005). Een manifeste inhoudsanalyse

heeft meer betrekking op de verschijning van de concepten in de bronnen. Voorbeelden hiervan zijn

duidelijk herkenbare criteria zoals bijvoorbeeld de plaats waar het concept in de tekst voorkomt.

Deze aanpak lijkt geschikt om de evolutie van het gebruik van de geselecteerde concepten in kaart te

brengen. Het resultaat van deze inhoudsanalyse zal een conceptmatrix zijn. In deze matrix worden de

handboeken chronologisch weergegeven en wordt per bron aangeduid welke concepten van CSR

worden besproken. Zoals reeds vermeld in de inleiding zijn deze concepten niet altijd even duidelijk

gedefinieerd en gemakkelijk van elkaar te onderscheiden. In eerste instantie moet dus worden

nagegaan welke concepten en onderdelen van CSR zullen worden onderzocht en hoe deze zullen

worden gedefinieerd. Hiervoor wordt een iteratief proces gehanteerd. Concreet wordt eerst in de

literatuur en in academische artikels gezocht naar concepten die frequent in relatie tot CSR

opduiken. Deze gerelateerde concepten vinden we terug in het boek Key Concepts in Corporate

Social Responsibility (Benn & Bolton, 2011) en Small-Business Owner-Managers' Perceptions of

Business Ethics and CSR-Related Concepts (Fassin, Van Rossem, & Buelens, 2010). Hieruit wordt een

eerste lijst geëxtraheerd bestaande uit verschillende concepten (Bijlage 1).

12

Vervolgens wordt bij het analyseren van de handboeken gezocht naar deze concepten verwant aan

CSR. Na een steekproef bij de eerste dertig handboeken die in dit onderzoek werden opgenomen,

wordt een eerste schifting uitgevoerd met betrekking tot deze concepten. Concepten uit de lijst die

tot dan toe niet voorkomen in de boeken, worden geschrapt. Voorbeelden hiervan zijn de

specifiekere concepten zoals fair trade, postcolonialism, product stewardship, ... Andere termen,

zoals bijvoorbeeld globalisation, zijn dan weer te ruim. Ze worden vaak wel besproken in de

handboeken, maar indien ze niet gebruikt worden in context van CSR nemen we hiervan geen notitie.

Om de validatie van de conceptenlijst zo onafhankelijk mogelijk te maken van deze eerste sample

boeken, wordt bij de verwerking van de volgende twintig boeken een tweede schifting uitgevoerd.

Alle concepten die tot dan toe nog maar maximum twee keer worden vernoemd, worden ook

geschrapt uit de lijst. Het is de bedoeling om te zoeken naar enkele kernconcepten die veel

voorkomen, zodat vooral bepaalde trends en tendensen kunnen ontdekt worden. Concepten die in

academische literatuur worden gebruikt, maar slechts heel weinig worden vermeld in de voor deze

studie relevante bronnen, zijn van weinig nut.

Dit proces resulteert in een lijst bestaande uit negen verschillende concepten die regelmatig worden

aangetroffen in de handboeken en als relevant worden beschouwd om de thematiek van CSR te

beschrijven. Met de thematiek rond CSR bedoelen we in dit onderzoek dus de verzameling van

volgende concepten: corporate social responibility, social responsibility, business ethics, stakeholder

theory, corporate governance, sustainable development, philanthropy, coroporate citizenship en

corporate social performance. Deze concepten vormen de basis voor de conceptmatrix (Bijlage 2).

Hierin staan de handboeken chronologisch geordend en wordt per boek aangeduid welke concepten

er in besproken worden. Zoals hiervoor vermeld, worden de summatieve en manifeste

inhoudsanalyse enkel gebruikt om het gebruik van de concepten in relatie tot CSR na te gaan en niet

om een eenduidige definitie te achterhalen van deze concepten. De verdere inhoudelijke uitwerking

van deze concepten wordt uitgevoerd aan de hand van een afzonderlijke literatuurstudie in

Hoofdstuk 4.

Op basis van deze conceptmatrix willen we enkele kwantitatieve analyses uitvoeren om na te gaan

hoe de thematiek rond corporate social responsibility evolueert en aan aandacht wint of verliest

door de jaren heen. Hiervoor kijken we in de eerste plaats naar de frequentie boeken waarin de

thematiek rond CSR wordt besproken tegenover het aantal boeken waar dit helemaal niet aan bod

komt. Het bespreken van één van de concepten in een bepaald handboek veronderstelt dat we dit

concept (de term op zich) tegenkomen in het boek. Hiervoor raadplegen we steeds in eerste plaats

de index van het boek. Daarna kijken we verder in de inhoudsopgave, en ten slotte ook in de tekst

13

zelf. Een voorkomen van een concept kan dus zowel betekenen dat het slechts één keer wordt

vernoemd of dat het een volledig hoofdstuk inneemt. In beide gevallen noteren we dit concept als

aanwezig in de conceptmatrix. Voor enkele concepten worden nog andere criteria vooropgesteld

alvorens ze op te nemen in de conceptmatrix. Deze voorwaarden bespreken we verder in Hoofdstuk

4 waar de concepten verder worden uitgediept.

Zoals we in Hoofdstuk 4 ook verder zullen bespreken, is er veel onenigheid en onduidelijkheid in de

literatuur over hoe deze concepten zich hiërarchisch en inhoudelijk tegenover elkaar en tegenover

het begrip corporate social responsibility in het algemeen verhouden. Daarom wordt bij het

analyseren van de concepten in de handboeken steeds nota gemaakt van welk(e) concept(en) als

hoofdonderwerp(en) naar voor komen in het boek. Hiermee bedoelen we de concept(en) waar in het

boek het meeste aandacht naar gaat en de concept(en) waaronder eventuele andere concepten

worden besproken. Als belangrijkste graadmeter wordt hierbij gekeken naar de (sub)hoofdstuktitels.

Indien dit niet voldoende is, wordt ook verder gekeken naar bepaalde vormelijke aanwijzingen in de

tekst zoals bijvoorbeeld concepten die vetgedrukt staan of die met een afzonderlijke definitie in een

kaderstuk of in de marge staan. Ook inhoudelijk wordt gekeken of er een bepaalde hiërarchie tussen

de concepten verondersteld wordt. We geven daarom in de conceptmatrix ook aan welk(e)

concept(en) als hoofdonderwerp(en beschouw word(en).

3.3 Andere kwantitatieve en kwalitatieve gegevens

Naast de concepten worden ook andere gegevens opgenomen die toelaten enkele kwantitatieve en

kwalitatieve analyses uit te voeren (Bijlage 3). We willen nagaan welke plaats het gedeelte over de

thematiek rond CSR inneemt in het boek en hoeveel plaats het inneemt in het geheel.

Om na te gaan welke plaats het inneemt, wordt nota gemaakt van het (sub)hoofdstuk waarin de

thematiek van CSR aan bod komt. Hiervoor wordt steeds de inhoudstafel vooraan in het boek als

referentie gebruikt. We maken nota van een eigen hoofdstuk indien het in deze inhoudstafel terug te

vinden is als hoofdtitel of één niveau lager, als subtitel. Lagere niveaus van subtitels worden niet

genoteerd als eigen hoofdstuk omdat sommige inhoudstafels heel ruim gaan. Indien er in een boek

meerdere concepten worden besproken over verschillende hoofdstukken, noteren we het hoofdstuk

van het concept dat we als hoofdconcept beschouwen. Verder wordt ook de titel van het hoofdstuk

genoteerd. Op deze manier trachten we een zicht te krijgen in de plaats die de thematiek inneemt in

het boek en in welke context het wordt besproken.

14

Om na te gaan hoeveel plaats de thematiek rond CSR inneemt, wordt het aantal bladzijden

genoteerd waarin de concepten van CSR worden besproken. Ook het totaal aantal bladzijden van het

boek wordt genoteerd, wat toelaat inzicht te krijgen welk gedeelte van het boek aan de thematiek

rond CSR wordt besteed. Voor het 'totaal aantal bladzijden' nemen we steeds de laatste bladzijde

van het laatste hoofdstuk in het handboek. Hierdoor worden eventuele woordenlijsten, indices en

afzonderlijke casestudies uit dit totaalcijfer geëlimineerd.

Tenslotte wordt voor elk boek ook het aantal Google Scholar citaten genoteerd. Deze worden in

bepaalde analyses gebruikt om een gewogen invloed aan een individueel boek toe te kennen. We

gaan in Hoofdstuk 5 verder in op het gebruik van deze citaten.

15

4. Literatuurstudie van de thematiek rond CSR

Het doel van de onderzoeksvragen is om de opkomst van de thematiek rond CSR in de handboeken

strategisch management te onderzoeken en de evolutie ervan na te gaan. Hiervoor hebben we een

duidelijke omlijning nodig van de concepten die deze thematiek uitmaken. We hebben in Hoofdstuk

3 besproken hoe we tot de negen concepten gekomen zijn. Deze negen concepten die de thematiek

rond CSR uitmaken zijn: corporate social responibility, social responsibility, business ethics,

stakeholder theory, corporate governance, sustainable development, philanthropy, coroporate

citizenship en corporate social performance. We gebruiken 'de thematiek rond CSR' als verzamelterm

als we deze negen concepten samen willen benoemen. Voor de duidelijkheid herhalen we dat het

concept corporate social responsibility, eng gedefinieerd als term, slechts één van de negen

concepten is dat deel uitmaakt van de verzamelterm 'de thematiek rond CSR'. In dit hoofdstuk zullen

we deze negen concepten verder uitdiepen.

Zoals Hoofdstuk 1 reeds vermeld, kent het begrip corporate social responsibility een lange evolutie.

Door de jaren heen is het begrip inhoudelijk op meerdere wijzen gedefinieerd en ontstonden er

nieuwe dimensies (Rahman, 2011). Ook werden in de literatuur steeds meer aanverwante

(sub)concepten geïntroduceerd. Recente academische studies wijzen ook op een toenemende

vaagheid en overlapping in de concepten van business ethics en CSR (Fassin et al, 2010). We merken

zelf ook bij de literatuurstudie van deze concepten en in de bestudeerde handboeken dat er talrijke

definities te vinden zijn voor deze concepten en dat hiërarchische relaties tussen verschillende

concepten niet steeds even duidelijk zijn. Deze diversiteit en overlap in terminologie en concepten

belemmeren het academische debat en onderzoek (Van Marrewijk, 2003). We trachten in het kader

van dit onderzoek de belangrijkste concepten van elkaar te onderscheiden, zodat we tot werkbare

concepten komen die een afspiegeling zijn van wat de thematiek rond corporate social responsibility

nu juist inhoudt. Het behoort niet tot de scope van ons onderzoek om zelf definities en hiërarchische

relaties te gaan definiëren.

4.1 Corporate Social Responsibility

‘The social responsibility of business is to increase its profits’. Deze bekende, provocerende uitspraak

van de gerenommeerde economist Milton Friedman dateert reeds van 1970 en is sindsdien

onderwerp geweest van felle discussies in het domein van corporate social responsibility. Hoewel er

16

tegenwoordig bij de meerderheid een algemene consensus geldt dat een bedrijf meer moet doen

dan enkel winsten behalen, is er toch nog veel discussie en onzekerheid over wat net die verdere

verantwoordelijkheden inhouden en hoe ver deze moeten gaan.

Corporate social responsibility wordt door McWilliams en Siegel in 2001 omschreven als 'actions that

appear to further some social good, beyond the interests of the firm and that which is required by

law.' (McWilliams & Siegel, 2001). Dit is één van de vele definities van CSR die terug te vinden is in

de literatuur. Er is echter geen algemeen aanvaarde, universele definitie voor CSR te vinden. Gallie

(1956) stelde dat er termen zijn die niet vatbaar zijn voor een eenzijdige definitie ondersteund door

empirisch bewijs en logica. Hij verwijst naar die soort termen als zogenaamde 'Essentialy Contested

Concepts' (ECC). Het begrip CSR voldoet volgens Okoye (2009) aan de voorwaarden die een ECC

uitmaken. In dit opzicht is het volgens de auteur niet nuttig om een universele definitie te zoeken

voor CSR. Er is echter wel nood aan een basis, namelijk een referentiepunt dat het concept vorm

geeft.

Aangezien we op zoek gaan naar CSR in uiteenlopende handboeken strategisch management zullen

steeds uiteenlopende definities en omschrijvingen van CSR worden gehanteerd. Het lijkt daarom

nuttig in het kader van dit onderzoek, om niet te focussen op één definitie maar om te gaan kijken

naar onderzoek dat de achterliggende aspecten en dimensies van CSR tracht te achterhalen.

Alvorens dit te doen bespreken we eerst het populairste en meest bekende model dat de

verantwoordelijkheden van een bedrijf naar zijn omgeving toe weergeeft. Dit wordt beschreven door

Carroll (1991) die vier verschillende niveaus onderscheidt in CSR. Later stelt hij deze vier niveaus voor

in een piramide die wordt weergegeven in Figuur 1.

17

Figuur 1: De CSR piramide van Carroll (Carroll, 1991).

Zoals Figuur 1 aangeeft, heeft een bedrijf vier vormen van verantwoordelijkheden: economische,

legale, ethische en filantropische verantwoordelijkheden. Ten eerste moet het bedrijf aan zijn

economische verantwoordelijkheden voldoen. Het moet rendabel zijn om tegemoet te komen aan de

eisen van de shareholders, de werknemers en de klanten. Dit is het niveau dat Friedman erkende als

zijnde de enige verantwoordelijkheid van een organisatie. Carroll gaat echter verder en stelt dat ook

de regels van de wet moeten gevolgd worden. Dit tweede niveau omvat dus de regels opgelegd door

het wettelijk kader waarin het bedrijf zich bevindt. Ten derde komen de ethische

verantwoordelijkheden aan bod. Dit zijn de waarden en normen van een bedrijf; wat het bedrijf zelf

ziet als zijnde juist en fout. Een vaak gehoorde stelling in de ethiekleer is ‘business ethics begins

where the law ends’. Als vierde niveau zien we filantropische verantwoordelijkheden. Dit duidt op de

verantwoordelijkheden van het bedrijf die als wenselijk worden beschouwd door de maatschappij,

de gemeenschap en alle andere partijen die een belang hebben in het bedrijf (de stakeholders).

Vergelijken we deze piramide met de definitie van McWilliams en Siegel, dan wordt duidelijk dat

deze laatsten CSR situeren in de bovenste twee niveaus; zij duiden alles dat verder gaat dan de

wettelijke verplichtingen van een bedrijf aan als CSR.

Nu enkele veelgebruikte, algemene definities werden besproken, gaan we dieper in op wat de

specifieke dimensies van CSR zijn. Het valt op dat er bepaald academisch werk bestaat dat CSR

opbreekt en op zoek gaat naar achterliggende dimensies en aspecten. Garriga en Melé (2004)

bijvoorbeeld gingen op zoek naar de achterliggende aspecten van CSR in moderne theorieën. Ze

18

kwamen in hun onderzoek tot vier achterliggende aspecten in CSR theorieën: doelstellingen behalen

die lange-termijnwinsten garanderen, gebruiken van business macht op een verantwoordelijke

manier, integreren van social demands en bijdragen aan een goede samenleving door ethisch correct

te handelen. Ook Dahlsrud (2006) merkte op dat CSR vele en uiteenlopende definities kent. Hij ging

op zoek naar achterliggende dimensies in de definities en in lijsten van concepten en kwam tot de

vaststelling dat vaak wordt verwezen naar eenzelfde set van vijf dimensies: environmental, social,

economic, stakeholder en voluntariness dimension. Het ontbreken van een universele definitie voor

CSR is daarom niet zo problematisch, aangezien definities steeds verwijzen naar dezelfde vijf

dimensies (Dahlsrud, 2006).

Het is duidelijk dat er door de jaren heen vele pogingen zijn gebeurd om het concept van CSR vorm te

geven, te definiëren en af te bakenen. De meer recente onderzoeken hieromtrent lijken echter te

stellen dat het vooral de achterliggende dimensies en aspecten van CSR zijn die het concept

vormgeven, en dat er daarom niet zozeer nood is aan een universeel aanvaarde definitie. Veel

academisch onderzoek bevindt zich intussen voorbij het stadium van louter definiëren en vormgeven

van CSR. Meer en meer onderzoek spitst zich toe op de strategische rol die CSR kan spelen in

organisaties (McWilliams, Siegel & Wright, 2005). Hieruit kunnen we voorzichtig afleiden dat,

ondanks het ontbreken van een universele definitie, er wel een algemene consensus bestaat over

wat corporate social responsibility inhoudt.

4.2 Corporate Social Responsibility & Social Responsibility

De publicatie 'Social Responsibilities of the Businessman' (Bowen, 1953) wordt in de literatuur gezien

als de start van het moderne tijdperk met betrekking tot dit onderwerp (Carroll, 1999). Zoals de

naam van deze publicatie doet vermoeden, werd er in de begindagen eerder gesproken over Social

Responsibilities (SR) dan over CSR. Hoewel CSR als term reeds wordt gebruikt sinds begin jaren ’60,

beginnend met George Goyder's boek 'The responsible company' (1961) (Katsoulakos et al., 2004), is

het bij de analyse van de handboeken duidelijk dat toch nog vaak de oudere term social responsibilty

(maatschappelijke verantwoordelijkheid) frequent wordt gebruikt, ook bij de recentere handboeken.

In dit onderzoek worden beide termen als concept opgenomen. Op deze manier kunnen we nagaan

of we deze evolutie van het gebruik van de term SR naar de term CSR bevestigd zien in de

handboeken. Deze twee termen worden echter beschouwd als mutueel exclusief, wat wil zeggen dat

beide als equivalent worden beschouwd. Indien beide dus voorkomen, wordt enkel de recentere

term CSR opgenomen.

19

4.3 Business Ethics

Stark (1993) beschrijft hoe in de jaren ’50 en ’60 de voorstanders van (C)SR met antwoorden kwamen

op de vraag 'waarom moeten managers ethisch zijn?'. Hierop volgde echter een logische tweede

vraag: 'hoe bepalen managers een ethische koers gegeven een bepaalde situatie en hoe blijven ze

deze koers aanhouden onder competitieve druk?'. Om deze tweede vraag te beantwoorden

ontstond in de jaren ’70 het concept van Business Ethics (BE). Ook business ethics is een begrip

waarvoor een overvloed aan definities ter beschikking is, elk met een veranderlijke conceptuele

invulling.

In Sectie 4.1 werd al verwezen naar de veelgehoorde uitspraak: 'business ethics begins where the law

ends'. In dit opzicht kan de wet worden beschouwd als een minimum gedragsstandaard waar

bedrijven zich aan moeten houden. Veel moreel verwerpelijke kwesties worden echter niet gedekt

door de wet, ondanks dat deze wel door de maatschappij worden verondersteld (Matten & Crane,

2010). Matten & Crane (2010) definiëren business ethics als volgt: 'Business ethics is the study of

business situations, activities, and decisions where issues of right and wrong are addressed.' Business

ethics gaat dus over de vraag wat moreel juist en fout is. Dit vraagstuk kent duidelijk geen sluitend

'correct' antwoord.

Net zoals wordt gezocht naar achterliggende dimensies in de verschillende theorieën en definities

van CSR, trachtte ook Lewis (1985) tot een synthese te komen van de verschillende definities voor BE

in de literatuur. De auteur kwam tot de volgende samengestelde definitie: 'business ethics' is moral

rules, standards, codes or principles which provide guidelines for right and truthful behaviour in

specific situations'.

4.4 Corporate Social Responsibility & Business Ethics

Corporate social responsibility en business ethics zijn dus beide ruime en ambigue concepten die

slechts op een hoog, abstract niveau kunnen worden omschreven. Als we de CSR piramide van

Carroll (Figuur 1) opnieuw bekijken zouden we BE kunnen plaatsen daar 'waar de wet eindigt',

namelijk in de laag 'ethische verantwoordelijkheden' boven de laag 'legale verantwoordelijkheden'.

In deze visie is BE dan één van de vier onderdelen van CSR waardoor men CSR als concept

20

hiërarchisch hoger zou plaatsen. We zien echter dat deze twee begrippen in de literatuur overlappen

en bijna inwisselbaar worden gebruikt (Fassin et al., 2010). Gezien de vaagheid en overlap in de

definities, ligt het buiten het bereik van dit onderzoek om deze begrippen verder conceptueel van

elkaar te scheiden.

4.5 Philanthropy

Net als 'ethische verantwoordelijkheden' vormen ook 'filantropische verantwoordelijkheden' één van

de lagen in de CSR piramide van Carroll (Figuur 1). Volgens Carroll (1991) omvatten filantropische

verantwoordelijkheden de acties die een bedrijf stelt als antwoord op de maatschappelijke

verwachting dat een bedrijf handelt als good corporate citizen. 'Filantropische

verantwoordelijkheden' onderscheiden zich van 'ethische verantwoordelijkheden' doordat ze

discretionair en vrijwillig van aard zijn.

Carroll (1999) stelt verder dat CSR als concept is ontwikkeld vanuit een basis filantropie door

business leiders. Anders gezegd zou men dus kunnen stellen dat filantropie de historische kern vormt

waaruit CSR is gegroeid. Bovendien is liefdadigheidswerk heden vaak één van de meest zichtbare en

meetbare CSR activiteiten van een bedrijf (Caldwell, 2006). In de initiële, iteratieve zoektocht

(Hoofdstuk 3) naar wederkerende, aan CSR verwante concepten in de handboeken strategisch

management, wordt het duidelijk dat filantropie een term is die frequent terug opduikt. Een reden

hiervoor kan zijn dat er veel informatie beschikbaar is over deze filantropische activiteiten en dat het

de historische kern vormt van CSR. Daarom nemen we filantropie ook als afzonderlijk concept op in

de conceptmatrix.

4.6 Corporate Citizenship

Corporate Citizenship (CC) is een term die vooral in recentere CSR rapportage wordt geïntroduceerd,

nu steeds meer bedrijven zichzelf gaan presenteren als 'burgers' in een globale business community

(Matten & Crane, 2005). Het is dus eerder een afgeleid begrip van corporate social responsibility dan

een begrip dat helemaal op zichzelf staat. Carroll (1998) gaat op zoek naar wat corporate citizenship

nu net betekent. Wat moeten bedrijven doen om een goede corporate citizen te zijn? Hij

onderscheidt hierbij vier facetten van CC: een economisch, een wettelijk, een ethisch en een

filantropisch facet. Bedrijven die zich als corporate citizens willen gedragen, worden verondersteld

21

aan deze vier facetten te voldoen. Elk facet brengt bepaalde verantwoordelijkheden met zich mee

net zoals private citizens zich ook aan deze verantwoordelijkheden moeten houden. Elk van deze

facetten is nauw met elkaar verbonden en kan niet geïsoleerd van de anderen worden bekeken.

Hieruit volgt dat deze facetten simultaan en niet sequentieel moeten worden nagestreefd, wil men

een goede corporate citizen zijn.

Het valt onmiddellijk op dat deze inhoudelijke afbakening van het concept corporate citizenship zoals

ze door Carroll wordt voorgesteld onder de vorm van vier facetten, overeenkomt met de vier niveaus

in de verantwoordelijkheidspiramide van CSR (Figuur 1). Corporate citizenship is hier dus eerder een

andere zienswijze om CSR te beschouwen. Het grootste verschil is dat de piramide van CSR in Figuur

1 een bepaalde hiërarchie en sequentialiteit veronderstelt met het economische aspect als basis en

het filantropische helemaal bovenaan de top van de piramide. CC daarentegen vereist zoals gezegd

gelijktijdigheid van de vier verschillende facetten.

We zien dus dat corporate citizenship een term is die in de literatuur vaak wordt gelijk gesteld aan

CSR. Matten & Crane (2005) onderscheiden in de literatuur twee traditionele zienswijzen op CC: een

equivalente zienswijze die CC in grote lijnen gelijkstelt aan CSR (zoals bij de facetten en de piramide

van Carroll) en een beperktere zienswijze die CC gelijkstelt aan strategische filantropie. Zowel CSR als

filantropie werden hierboven reeds omschreven en worden als afzonderlijke concepten opgenomen

in de conceptmatrix. Matten en Crane schuiven echter nog een derde zienswijze naar voor, die ze de

uitgebreide zienswijze op CC noemen. Deze zienswijze erkent ook de politieke rol die een bedrijf

speelt in de maatschappij. Citizenship brengt enkele rechten met zich mee voor individuen en

corporate citizenship beschrijft de rol die organisaties spelen bij de governance van deze rechten. Er

worden drie basisrechten beschreven.

Ten eerste zijn er de sociale rechten. Deze rechten staan voor vrijheid van participatie in de

maatschappij. De rol van het bedrijf is hierin die van provider of ignorer. Voorbeelden hiervan zijn

hulp voor daklozen, de gentrificatie van verarmde buurten,... De rol van provider is een rol die

traditioneel voor overheden is weggelegd maar steeds meer overgenomen wordt door bedrijven.

Ten tweede zijn er de burgerrechten. Hiermee bedoelt men vrijheid van misbruik en inmenging door

derden (voornamelijk overheden). De rol van het bedrijf is hier disabler of enabler. Een voorbeeld

van de rol als disabler is de rol die Shell in Nigeria speelde. Shell ontmoedigde namelijk de overheid

om de burgerrechten van de lokale, inheemse bevolking (de Ogoni) te handhaven.

Ten derde onderscheidt men politieke rechten. Traditioneel betekent dit het recht om te stemmen of

te participeren in bestuur. Hierbij is de rol van het bedrijf die van channel of blockage. We zien de

22

politieke rol van bedrijven als channel in bijvoorbeeld het uitoefenen van invloed door lobbyen of

geldinzamelingen voor politieke doelen.

Het is dus duidelijk dat ook corporate citizenship een breed begrip is dat in een eng opzicht wordt

gelijkgesteld aan louter filantropie, en in een breder opzicht wordt gelijkgesteld aan CSR. In een nog

breder opzicht wordt ook de politieke rol van een bedrijf beschreven. Corporate citizenship wordt

ook als concept opgenomen in de conceptmatrix. Aangezien we opnieuw met een breed omschreven

concept te maken hebben, wordt enkel nota gemaakt van de term indien we corporate citizenship

als afzonderlijke term tegenkomen in de tekst zoals we stelden in Hoofdstuk 3.

4.7 Stakeholder Theory

In het begin van dit hoofdstuk werd reeds de beruchte uitspraak van Friedman aangehaald: ‘The

social responsibility of business is to increase its profits’. Deze uitspraak weerspiegelt de zienswijze

die voor lange tijd heerstte in het domein van bedrijfseconomie en management, namelijk dat

bedrijven (en hun managers) enkel en alleen aan de aandeelhouders van het bedrijf verplichtingen

hebben. Volgens deze visie wordt de vraag of een bedrijf een bepaalde actie al dan niet moet

ondernemen steeds afgewogen tegenover de voordelen dat dit voor de aandeelhouders genereert.

Deze voordelen worden dan gemeten met financiële maatstaven (zoals aandeelprijs, opbrengst per

aandeel, ...) (Freeman & Reed, 1983).

Met de Stakeholder Theory ontstond een alternatief voor deze traditionele shareholder of

stockholder zienswijze. In het boek 'Strategic management: a stakeholder approach' (1984)

omschrijft Freeman de stakeholder als 'any group or individual who can affect or is affected by the

achievement of an organization's purpose'. De stakeholder wordt hierin dus zeer ruim gedefinieerd.

Het omvat niet louter de aandeelhouders, werknemers, leveranciers en klanten maar ook onder

andere overheidsagentschappen, protestgroepen en concurrenten. De te ondernemen acties en

strategieën moeten in deze visie steeds worden afgewogen aan de belangen van alle betrokken

stakeholders. Weelde en waarde kunnen niet worden gedefinieerd op basis van louter financiële

termen. Er werd aangetoond dat indien enkel de rijkdom van de aandeelhouders wordt nagestreefd

dit uiteindelijk zelfvernietigend werkt (Clarkson, 1988). Eerlijkheid en balans in de verdeling van

gecreëerde weelde en waarde naar de belangrijkste stakeholders toe is van groot belang. Indien een

belangrijke stakeholder zich oneerlijk behandeld voelt, zal deze zich op termijn terugtrekken uit het

23

stakeholder systeem waardoor de overleving van de organisatie op het spel komt te staan (Clarkson,

1995).

Donaldson & Preston (1995) onderzoeken de literatuur rond de stakeholder theory en ontwaren drie

aspecten in deze theoriën: een descriptief, instrumenteel en normatief aspect. Eerst en vooral is de

stakeholder theory descriptief aangezien het een model is dat omschrijft hoe de organisatie en zijn

omgeving zich tot elkaar verhouden. Ten tweede is het instrumenteel aangezien het een raamwerk

aanbiedt dat toelaat aan stakeholder management te doen teneinde de doelstellingen van het bedrijf

te behalen. Maar, zo stellen de auteurs, de stakeholder theory is ook fundamenteel normatief,

aangezien het uitgaat van een duidelijke, intrinsieke waarde van de stakeholders. De stakeholder

theory wordt gebruikt bij het identificeren van de filosofische en morele richtlijnen van een

organisatie. In dit fundamentele normatieve aspect (dat volgens Donaldson & Preston de ultieme

rechtvaardiging biedt voor de stakeholder theory) wordt de verwantheid met het begrip CSR

duidelijk. Het identificeren van morele richtlijnen behandelt immers de vraag wat juist of fout is en

de verantwoordelijkheden die een bedrijf heeft naar zijn belanghebbenden toe. Deze theorie heeft

dan ook zijn opkomst gemaakt als het dominante paradigma in CSR (McWilliams; Siegel, 2001).

Samengevat heeft de stakeholder theory door de jaren heen in belangrijke mate een plaats

ingenomen als alternatief voor het klassieke shareholder gezichtspunt. Er is bovendien een duidelijke

relatie met het concept van CSR door het normatieve aspect van de theorie. Daarom nemen we ook

dit concept op in het onderzoek. Aangezien 'stakeholder' een heel ruim begrip is, nemen we het

echter enkel op als er duidelijk verwezen wordt naar deze stakeholder theory en er dus een

duidelijke relatie met CSR aanwezig is.

4.8 Corporate Governance

Corporate Governance (CG) staat voor de mechanismen die een efficiënte en verantwoorde leiding

garanderen binnen een bedrijf, waarbij verantwoording voor het gevoerde beleid dient te worden

afgelegd aan alle belanghebbenden (de stakeholders).

Bij het bekijken van de handboeken wordt snel duidelijk dat CSR en CG vaak samen worden

besproken en dat er bepaalde verbanden zijn tussen de twee. Echter stelt ook hier zich weer een

probleem, meer bepaald in hoe deze twee concepten zich tegenover elkaar verhouden, en hoe ze

elkaar beïnvloeden. Harjoto & Jo (2011) onderzoeken de relatie tussen CSR, corporate governance en

24

firm value/performance. Zij komen tot de vaststelling dat CSR een belangrijke conflict-oplossende rol

speelt bij belangenconflicten tussen managers, shareholders en andere stakeholders en dit heeft op

zijn beurt een invloed op de firm value/performance. Of anders gezegd, in bedrijven waar managers

CSR activiteiten gebruiken als onderdeel van corporate governance, meer bepaald om conflicten met

stakeholders op te lossen, zien de auteurs dat deze bedrijven betere resultaten hebben dan andere

bedrijven die dit niet doen.

Jamali et al. (2008) beschouwen de literatuur omtrent de relatie tussen CSR en CG en beschrijven

drie verschillende modellen die deze onderlinge relatie beschrijven. Een eerste model beschouwt CG

als pilaar van CSR. Hierin wordt gesteld dat goede CG een vereiste is om goede en geïntegreerde CSR

activiteiten te garanderen. CG is hierin dus een onderdeel van CSR. Een tweede model draait de

relatie dan weer om en stelt dat CSR een dimensie is van CG. CG wordt in deze visie als concept open

getrokken en stelt dat naast de gebruikelijke elementen van CG (structuur van de raad van bestuur,

strategisch leiderschap, ...) ook CSR een integraal deel uitmaakt van CG. Deze visie zagen we reeds

hierboven bij Harjoto & Jo (2011). Een derde model tenslotte, ziet CG en CSR als complementaire

onderdelen van eenzelfde corporate accountabilty continuum. Hierin zijn CG en CSR twee zijden van

dezelfde munt.

Het is duidelijk dat CG als concept gelinkt kan zijn aan CSR, maar ook hier zijn verschillende visies op

wat specifiek de onderlinge relatie is tussen de twee. In de conceptmatrix maken we slechts nota van

CG indien er effectief een link gemaakt wordt met CSR en het dus voldoet aan één van de hierboven

beschreven modellen.

4.9 Corporate Social Performance

Het meten van het succes van een onderneming was vroeger beperkt tot het meten van de

tevredenheid en de gecreëerde waarde voor slechts één stakeholder, meer specifiek voor de

aandeelhouder (Clarkson, 1995). Zoals in Sectie 4.7 reeds werd vermeld, is dit echter niet voldoende

en zelfs nefast om enkel deze stakeholder te beschouwen. In dit kader kunnen we de opkomst van

het concept Corporate Social Performance (CSP) verklaren. Waar de traditionele financiële resultaten

een beoordeling zijn van de (financiële) waardecreërende activiteiten van een bedrijf doorheen een

bepaalde periode, staat CSP voor de beoordeling van de CSR activiteiten van een bedrijf doorheen

een bepaalde periode.

25

Net zoals bij de andere begrippen, zijn er in de literatuur verschillende visies te vinden voor wat het

concept corporate social performance inhoudt. Opvallend is dat er aanvankelijk veel literatuur

bestond over de inhoud van het concept CSP alvorens tot een definitie te komen. Carroll (1979)

bijvoorbeeld vermijdt een definitie maar is wel de eerste om het concept voor te stellen als een drie-

dimensionele integratie van corporate social responsibility, corporate social responsiveness en social

issues.

Figuur 2: Het Corporate Social Performance model van Carroll (Carroll, 1979).

Bij de social responsibility categorieën (op de y-as in Figuur 2), komen duidelijk de vier niveaus van

CSR van de CSR piramide uit Figuur 1 terug. Enkel de categorie met betrekking tot filantropische

verantwoordelijkheden wordt hier vervangen door gelijkaardige, maar ruimer omschreven,

discretionaire verantwoordelijkheden. Belanghebbenden die de CSP van een bedrijf willen nagaan

moeten dus ten eerste onderzoeken hoe succesvol het bedrijf is geweest in deze vier categorieën,

beginnende vanaf de basis, namelijk de economische verantwoordelijkheden.

Social responsiveness (op de z-as in Figuur 2) wordt in dit model voorgesteld als een continuüm

gaande van louter actie ondernemen als het expliciet noodzakelijk is (reaction) tot proactief inspelen

op allerhande situaties (proaction). Het gaat dus na hoe responsief het bedrijf is. Een bedrijf dat

sociaal responsief is zal dus proactief zijn.

De social issues op de x-as in Figuur 2 ten slotte, worden in dit model niet exhaustief voorgesteld, en

kunnen variëren naar gelang de belanghebbende die de CSP van een bedrijf wil evalueren. Zo zal een

26

klant van een bedrijf die de CSP wil nagaan bijvoorbeeld eerder social issues zoals product safety

voorop stellen.

Het model van Carroll in Figuur 2 geeft een algemene omkadering van corporate social performance

en geeft een idee met betrekking tot de dimensies waaruit CSP bestaat. Indien we echter verder

zoeken naar een definitie voor CSP, merken we dat deze definities vaag en ambigu zijn en elk hun

tekortkomingen hebben. Wood (1991) komt tot een definitie die een antwoord biedt op de

problemen die zich stelden met voorgaande definities, en omschrijft CSP als ‘a business

organization's configuration of principles of social responsibility, processes of social responsiveness,

and policies, programs, and observable outcomes as they relate to the firm's societal relationships.’

Verder is veel onderzoek verricht naar de relatie tussen CSP en de financiële resultaten van een

bedrijf. In 1985 kwam Ullman (Ullman, 1985) tot de conclusie dat de link tussen beide concepten nog

steeds grotendeels onduidelijk blijkt. Ook recenter onderzoek brengt hierover geen uitsluitsel.

Sommige studies lijken een positieve correlatie tussen CSP en financiële resultaten te ontdekken

(Waddock & Graves, 1997; Tsoutsoura, 2004). Andere studies wijzen echter op een eerder neutrale

relatie (McWilliams & Siegel, 2001).

In tegenstelling tot de andere begrippen zou men er hier intuïtief van uit gaan dat er wel een

duidelijke relatie te vinden is tussen corporate social responsibility en corporate social performance.

Eenvoudig gesteld is CSP dan de beoordeling van de CSR activiteiten van een bedrijf en is er dus een

duidelijke oorzaak-gevolg relatie merkbaar. Toch blijkt deze veronderstelling wat te eenvoudig en

zien we deze niet bevestigd in relevante literatuur. Zoals besproken, ziet Carroll CSR als één van de

drie dimensies van CSP. CSP wordt dus nog beïnvloed door 2 andere dimensies en staat in deze visie

dus hiërarchisch hoger dan CSR.

4.10 Sustainable Development

De bekendste, en meest gebruikte definitie van Sustainable Development (SD) wordt gegeven door

het Brundtland rapport van 1987: ‘Sustainable development is development that meets the needs of

the present without compromising the ability of future generations to meet their own needs’.

Ondanks het bestaan van deze bekende definitie, wordt het begrip in de literatuur toch op

verschillende wijzen ingevuld, en bovendien is ook met betrekking tot de relatie met CSR geen

27

eenduidig compromis. Net als CSR blijkt ook sustainable development een ‘essentially contested

concept’ (ECC) (Gallie, 1956).

Baumgartner (2006) onderzoekt hoe SD wordt gedefinieerd en hoe de relatie met CSR wordt

omschreven in toonaangevende wetenschappelijke artikels. Zijn onderzoek resulteert in vijf

verschillende categorieën waarin deze artikels worden onderverdeeld. Een eerste categorie bekijkt

SD vanuit de triple bottom line: zowel ecologische, economische als sociale aspecten moeten in

overweging worden genomen om zowel aan de huidige noden als aan de toekomstige noden te

kunnen voldoen. De definitie hierbij is deze van het Brundtland rapport uit 1987 zoals we deze

hierboven omschreven. Deze categorie maakt geen directe link met CSR. Een tweede categorie

bekijkt CSR vanuit een stakeholder standpunt, waarbij het sociale aspect voorop staat. CSR is in deze

groep één van de sociale 'draden' die SD vormen. De eventuele ecologische en economische

dimensie van CSR worden hierin dus achterwege gelaten en CSR is louter één van de sociale

dimensies van SD. De derde groep ziet SD als basis voor CSR. SD wordt hierin gezien als een ruim,

maatschappelijk concept. CSR is dan de benaming die wordt gegeven aan de concepten van SD

binnen een organisatie-context. Bij een vierde categorie artikels worden CSR en SD als synoniemen

gebruikt. Hierbij wordt geïmpliceerd dat CSR steeds de drie dimensies van de triple bottom line

omvat (in tegenstelling tot de tweede categorie). Tenslotte is er nog een vijfde groep artikels met

uiteenlopende opinies over de definities en relaties tussen de twee begrippen, die nergens in de

overige vier groepen kunnen worden ondergebracht.

Sustainable development is het laatste concept dat we zullen opnemen in dit onderzoek. We maken

hiervan enkel nota als we de term op zich tegenkomen.

4.11 Samenvatting

We nemen in deze studie dus meerdere concepten op die elk duidelijk zijn gerelateerd aan Corporate

Social Responsibility en in sommige gevallen zelfs kunnen worden gelijkgesteld aan CSR. Indien we in

dit werk verder verwijzen naar de thematiek rond CSR, worden hiermee de hierboven gedefinieerde

negen concepten bedoeld. Aangezien de concepten CSR en SR mutueel exclusief zijn, kan een boek in

totaal dus acht verschillende concepten van deze thematiek rond CSR bespreken.

28

5. Analyse

Hoofdstuk 3 gaf reeds aan welke gegevens worden verzameld en op welke manier. Nu wordt

getracht met deze gegevens een antwoord te vinden op de centrale onderzoeksvragen, namelijk: (1)

hoe de thematiek rond CSR door de jaren is geëvolueerd in de handboeken strategisch management,

en (2) of deze thematiek aan belang heeft ingewonnen. Sectie 5.1. probeert een antwoord te vinden

op het eerste deel van de onderzoeksvraag (1). Nadien wordt het tweede deel van de

onderzoeksvraag (2) behandeld in Sectie 5.2.

5.1 De evolutie van de thematiek rond CSR

Alvorens de gegevens dieper te analyseren, bekijken we eerst het resultaat van het

dataverzamelingsproces, onder de vorm van een conceptmatrix (Bijlage 2). Deze conceptmatrix

vormt de basis voor verdere analyses. Alvorens gestructureerde kwantitatieve analyses toe te

passen, wordt nagegaan of het mogelijk is in de conceptmatrix met ruwe data reeds bepaalde trends

en tendensen waar te nemen. Op het eerste zicht valt alvast één zaak op. Kolom 5 tot 13 geeft per

concept aan of dat concept aanwezig is in een bepaald handboek. Dit wordt weergegeven met een

kruisje (X). Dit gedeelte van de tabel lijkt 'dichter' te worden in de latere periodes. Dit wijst er op dat

er meer concepten besproken worden in de latere boeken en dat de thematiek rond CSR complexer

wordt.

Een tweede vaststelling is dat bepaalde concepten opvallend meer voorkomen in vergelijking met

andere concepten. Zo is duidelijk te zien dat vooral corporate social responsibility, social

responsibility, business ethics, stakeholder theory en corporate governance naar voor komen als veel

besproken concepten. Philanthropy, sustainable development, corporate social performance en

corporate citizenship komen beduidend minder voor.

In de volgende subsecties wordt grondiger ingegaan op het eerste deel van de onderzoeksvraag door

middel van kwantitatieve analyses. Het doel van deze analyses bestaat erin de evolutie van het

begrip CSR op zich en bij uitbreiding de thematiek rond CSR kwantitatief weer te geven en te

analyseren.

29

5.1.1 Relatieve frequentie van (C)SR

Om te beginnen met het kwantitatieve onderzoek naar de evolutie van CSR in de handboeken

strategisch management, wordt met een eenvoudige analyse gestart waarbij op zoek wordt gegaan

naar de relatieve frequentie waarmee CSR of SR voorkomt in deze handboeken voor een gegeven

periode. Concreet wordt nagegaan in hoeveel handboeken (C)SR wordt besproken tegenover het

totaal aantal boeken in die periode. Met de notering '(C)SR' bedoelen we steeds de verzameling van

beide termen CSR en SR op zich, losstaand van de andere gerelateerde concepten. Alle types

handboeken worden opgenomen in deze eerste analyse. Deze relatieve frequentie geeft de evolutie

weer van de aanwezigheid van beide begrippen in de handboeken doorheen de gegeven periodes.

Alvorens van start te gaan, moet eerst worden bepaald hoe ruim deze periodes zullen genomen

worden. Indien per jaar wordt gekeken, zal deze periode te beperkt zijn. Er worden maar een aantal

handboeken per jaar uitgegeven en aangezien we met een steekproef werken is het mogelijk dat we

in onze sample niet voor elk jaar een boek hebben. Bovendien zoeken we bepaalde trends en

tendensen, die moeilijker zichtbaar zijn als we de gegevens per jaar zouden voorstellen. Om de

resultaten jaar per jaar te gaan bekijken is de sample handboeken met 94 elementen bovendien te

beperkt en wordt het ook moeilijker om een tendens waar te nemen.

Indien de beschouwde periode te groot wordt genomen, bijvoorbeeld per decennium, dan gaan we

waarschijnlijk bepaalde tendensen missen die opgaan in het gemiddelde van die periode. Bovendien

is het overgrote deel van de gevonden boeken van na 1980. Dit betekent dat als we per decennium

zouden werken, er slechts 3 representatieve periodes zouden zijn ('80, '90 en '00). Dat is duidelijk te

beperkt om een evolutie na te gaan. Daarom wordt in dit onderzoek gewerkt met periodes van vijf

jaar. Hiervoor is enerzijds de steekproef per periode voldoende groot om een representatief en

genuanceerd beeld te geven van de aandacht die in een bepaalde periode naar (C)SR gaat en is

anderzijds deze periode klein genoeg om eventuele evoluties waar te nemen.

Volgende formule wordt gehanteerd om een eerste zicht te krijgen op de evolutie van het belang van

(C)SR in de handboeken:

p

boekenp

Q

m

B

.

Parameter m geeft aan of (C)SR in het betreffende boek wordt vernoemd (1) of niet (0) en dit wordt

gesommeerd voor alle boeken aanwezig in periode p. Qp is het totaal aantal boeken voor periode p.

30

Dit geeft ons Bp , de relatieve frequentie van het concept (C)SR voor een gegeven periode p. De

relatieve frequentie wordt hier dus uitgedrukt als het aantal boeken dat (C)SR bespreekt tegenover

het totaal aantal boeken. Zoals reeds gezegd zijn de begrippen CSR en SR mutueel exclusief zodat een

boek steeds een score van ofwel 1 of 0 zal toebedeeld krijgen. Dit resulteert in een gemiddelde score

tussen 0 en 1 voor iedere periode. Naargelang (C)SR meer besproken wordt in de periode zal deze

score dus dichter bij de 1 liggen. Figuur 3 geeft het resultaat van de eerste analyse weer.

Figuur 3: Relatieve frequentie van (C)SR

Zoals duidelijk merkbaar, kent de grafiek in Figuur 3 een grillig verloop en moet ze voorzichtig

worden geïnterpreteerd. Er is momenteel enkel gemeten of (C)SR besproken wordt of niet. Deze

metriek zegt nog niets over het belang dat het boek aan (C)SR geeft of het belang van het boek zelf.

Toch kan al met enige voorzichtigheid een stijgende tendens worden waargenomen. In de eerste drie

periodes is duidelijk dat het percentage boeken dat (C)SR bespreekt ongeveer 40% tot 60% is. Hierna

valt dit percentage terug naar 40% voor de periode 96-00. In de laatste drie periodes, daarentegen,

worden terug hogere gemiddelden geregistreerd gaande van 60% tot 80%.

Deze metriek geeft tot nog toe enkel op dichotome wijze weer of (C)SR wordt vermeld in een boek, ja

(1) dan neen (0). Gaandeweg in de analyses, is het de bedoeling een genuanceerder beeld te

verkrijgen dat meer dan twee mogelijkheden in acht neemt bijvoorbeeld door het belang dat deze

0%

20%

40%

60%

80%

100%

…-85 86-90 91-95 96-00 01-05 06-10 11-15

Per

cen

tage

Periode

Gemiddelde Bp Trendlijn

31

boeken (C)SR toebedelen mee in overweging te nemen. Alvorens dit te doen, wordt echter eerst

nagegaan of er bij de andere aanverwante concepten ook dezelfde voorzichtige of eerder een meer

uitgesproken tendens valt te ontdekken.

5.1.2 Relatieve frequentie van Business Ethics, Stakeholder Theory en Corporate

Governance

Bij het verzamelen van de gegevens valt op dat naast (C)SR drie andere aanverwante concepten

eveneens veel worden besproken in de handboeken: business ethics, stakeholder theory en

corporate governance. Dit valt enigszins te verwachten aangezien het alle drie heel ruime concepten

zijn die bovendien vaak hiërarchisch naast, boven of los van corporate social responsibility worden

beschouwd. In Sectie 5.1.4.1 bespreken we verder de verschillen van aanwezigheid tussen de meer

besproken concepten en de minder besproken concepten.

We voeren nu dezelfde analyse uit voor elk van deze gerelateerde concepten, analoog aan de

analyse voor het concept (C)SR. Er wordt bepaald wat de ratio is van het aantal boeken waarin het

concept wordt besproken tegenover het totaal aantal boeken. Ook hier wordt getracht een tendens

te onderscheiden.

Figuur 4: Relatieve frequentie van Business Ethics, Corporate Governance en Stakeholder Theory

0%

20%

40%

60%

80%

100%

…-85 86-90 91-95 96-00 01-05 06-10 11-15

Per

cen

tage

Periode

Business Ethics Stakeholder Theory Corporate Governance

32

Over het algemeen is een duidelijke stijgende trend voor de drie begrippen merkbaar in Figuur 4. In

vergelijking met Figuur 3 is deze stijging niet enkel rechtlijniger, maar ook groter. We bespreken nu

de bevindingen voor de drie concepten afzonderlijk.

Voor corporate governance is het merkbaar dat de grafiek vanaf de periode 91-95 plots sterk begint

te stijgen. Hoewel corporate governance als begrip reeds langer meegaat, is deze plotse stijging toch

opvallend. Een mogelijke verklaring hiervoor kan zijn oorsprong vinden in de eerste helft van de jaren

‘90. Een golf van ontslagen van CEO's (oa. Kodak, IBM, Honeywell) door hun raden van bestuur

maakten van corporate governance een veelbesproken onderwerp in deze periode (Denis & Denis,

1995). Het valt dan ook niet te verwonderen dat de aandacht voor het onderwerp ook in de

handboeken strategisch management sterk stijgt. Aan de start van het volgende decennium, blijft

corporate governance actueel, met nieuwe tot de verbeelding sprekende schandalen zoals

bijvoorbeeld Enron in 2001 (Vinten, 2002). Naar dit voorbeeld wordt dan ook frequent verwezen in

de tekstboeken uitgegeven in de jaren die er op volgen.

Ook de grafiek voor het concept stakeholder theory in Figuur 4 kent een stijgend verloop. Net als bij

corporate governance is dit ook een begrip dat al enige tijd bestaat, maar waarvoor men toch nog

steeds een groeiende aandacht kan waarnemen. Sinds het verschijnen van het zeer invloedrijke boek

Strategic Management - a Stakeholder Approach (Freeman, 1984), heeft dit concept sterk aan

aandacht gewonnen, wat duidelijk zichtbaar is in Figuur 4. Bovendien vermoeden we ook hier dat de

bovenvermelde schandalen ervoor hebben gezorgd dat dit een actueel thema bleef door de jaren

heen. Dergelijke gebeurtenissen lijken immers de basisveronderstelling van de stakeholder theory te

bevestigen: de shareholder theory is moreel onhoudbaar en kan in de slechtste gevallen leiden tot

dergelijke schandalen.

Het concept business ethics ontstond reeds in de jaren '70. Toch valt ook hier op dat dit in grote

mate een begrip is dat nog steeds aan belang inwint in de handboeken strategisch management door

de jaren heen. Algemeen gesteld kunnen we dus besluiten dat steeds meer boeken deze drie

gerelateerde concepten (corporate governance, stakeholder theory en business ethics) bespreken

door de jaren heen.

5.1.3 Evolutie van de andere concepten

Tot nu toe werden reeds de meest voorkomende concepten (corporate social responsibility, social

responsibility, corporate governance, stakeholder theory en business ethics) geanalyseerd.

33

Aangezien de andere concepten (philanthropy, sustainable development, corporate citizenship en

corporate social perfromance) veel minder voorkomen, lijkt het minder nuttig om deze elk

afzonderlijk in kaart te brengen. Een eventuele trend kan zich dan door toeval manifesteren, wat kan

leiden tot foutieve conclusies. Daarom gaan we in deze sectie de concepten samennemen voor de

analyses.

5.1.3.1 Relatief aandeel van de concepten onderling

Allereerst willen we nagaan hoe de concepten zich per periode tegenover elkaar verhouden.

Wanneer we alle boeken beschouwen in een bepaalde periode, dan willen we proberen een zicht te

krijgen op de aandacht die in die periode wordt gegeven aan de verschillende concepten. Het doel is

om na te gaan welk aandeel een concept binnen een periode tegenover de andere concepten

inneemt en het aantal concepten dat per periode voorkomt. Figuur 5 geeft dit weer door per periode

over alle boeken de aanwezigheid (1) per concept op te tellen en dit aandeel relatief weer te geven

tegenover de andere concepten.

Figuur 5: Relatief aandeel van de concepten onderling per periode

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

…-85 86-90 91-95 96-00 01-05 06-10 11-15

Aan

dee

l

Periode

Corporate Citizenship

Corporate Social Performance

Sustainable Development

Corporate Governance

Philanthropy

Stakeholder Theory

Business Ethics

Social Responsibility

Corporate Social Responsibility

34

Het is belangrijk op te merken dat in Figuur 5 de relatieve aandelen enkel per periode kunnen

worden beschouwd en niet over de verschillende periodes heen kunnen worden vergeleken. Het

aandeel SR in de periode ...-85 lijkt veel groter dan het aandeel SR in 96-00 bijvoorbeeld, terwijl het

concept in de periode ...-85 slechts twee keer besproken wordt tegenover vier keer in de periode 96-

00. Dit wordt veroorzaakt door een grotere sample gevonden handboeken voor de periode 96-00 en

het groter aantal verschillende concepten dat besproken wordt in deze periode.

Een eerste vaststelling die volgt uit Figuur 5 is de overgang van de term Social Responsibility naar de

term Corporate Social Responsibility. In de eerste periodes is te zien dat SR nog de overhand heeft

over CSR. Vanaf de jaren '90 tot en met het begin van dit millennium, worden beide termen frequent

gebruikt. In de laatste twee periodes zien we dan dat CSR het als term overneemt van SR. Het valt

wel op dat CSR het pas in de laatste jaren als dominante term heeft overgenomen in de handboeken

van de oudere term SR. Een mogelijke reden hiervoor kan te vinden zijn in het werk van Carroll. Hij

publiceerde in 1991 zijn artikel met daarin de populaire piramide van CSR (Figuur 1). We merken op

dat vele later verschenen handboeken deze piramide uit Figuur 1 ook bespreken. Deze herkenbare

figuur zou dus mee kunnen hebben bijgedragen tot de populariteit van de term CSR.

Figuur 5 laat ook toe meer inzicht te krijgen in de hoeveelheid deelconcepten die per periode worden

besproken. In de eerste drie periodes worden minder verschillende concepten (4 tot 6 verschillende

concepten) besproken vergeleken met de laatste 4 periodes (7 tot 9 verschillende concepten). In de

periode 96-00, komen alle concepten aan bod in de handboeken. Bovendien is er in de volgende

periodes (01-05, 06-10 en 11-15) een redelijk evenredige verdeling te vinden tussen de frequente

concepten onderling ((C)SR, business ethics, stakeholder theory en corporate governance) en de

minder frequente concepten onderling (philanthropy, corporate citizenship, corporate social

performance en sustainable development). Er lijkt dus sprake te zijn van een stabilisatie van de

relatieve aandacht met betrekking tot de verschillende concepten. Figuur 4 toonde reeds aan dat de

meer frequente concepten in de latere periodes sterker aanwezig zijn dan vroeger. Bij de minder

frequente concepten is merkbaar dat sustainable development en corporate citizenship voornamelijk

in de latere periodes voorkomen. Het begrip corporate social performance verdwijnt dan weer uit de

handboeken in de laatste twee periodes.

35

5.1.3.2 Relatieve frequentie van de thematiek rond CSR

Zoals in de inleidende studie naar de concepten reeds werd benadrukt, zijn alle omschreven

concepten ambigu, moeilijk te definiëren en hiërarchisch moeilijk te linken. Van alle begrippen kan

men echter wel stellen dat ze, heel ruim genomen, een aspect belichten betreffende de sociale

verantwoordelijkheid van een organisatie. Samen vormen ze de thematiek rond CSR. Daarom lijkt het

interessant om alle begrippen nu samen te nemen en te kijken hoe deze als geheel, door de jaren

heen, aan bod zijn gekomen in de handboeken. Hiervoor wordt de volgende berekening gebruikt:

8

concepten

m

n .

Per boek wordt de aanwezigheid m (0 of 1) van ieder concept opgeteld. De noemer geeft dus met

andere woorden weer hoeveel van de concepten er worden besproken per boek. Dit wordt dan

gedeeld door acht, namelijk het totaal aantal verschillende concepten. We merken nogmaals op dat

CSR en SR mutueel exclusief zijn en dat dit de reden is waarom er wordt gedeeld door acht en niet

door negen. Dit leidt tot een ratio n die aangeeft hoeveel van de acht concepten worden besproken

in het betreffende boek. Indien een boek dus geen enkel concept bespreek zal n gelijk zijn aan nul (of

0%) en indien een boek alle concepten bespreekt zal dit gelijk zijn aan 1 (of 100%). Alle types boeken

worden opgenomen in deze analyse. Per boek wordt n bepaald en per periode wordt over alle

boeken in die periode het gemiddelde van deze metriek n genomen. Figuur 6 geeft deze

gemiddelden per periode weer.

36

Figuur 6: Relatieve cumulatieve frequentie voor alle concepten

In de grafiek in Figuur 6 kan een stijgende trend worden opgemerkt. Op zich zegt Figuur 6 nog steeds

niets over het belang dat aan deze concepten gegeven wordt in de boeken; er wordt nog altijd met

een dichotome variabele gewerkt die louter aanwezigheid of afwezigheid per boek registreert. Toch

kan men met enige zekerheid enkele elementen afleiden. Deze stijgende grafiek kan namelijk op drie

manieren worden geïnterpreteerd. Ofwel zijn er een groter aantal handboeken die (één van) deze

concepten bespreken. Ofwel is het aantal verschillende concepten dat wordt besproken per boek

groter in de recentere periodes. Ofwel, en dit lijkt het meest waarschijnlijke scenario, is het een

combinatie van beide. We bekijken of we deze stelling verder kunnen hard maken. In Figuur 3 en

Figuur 4 zagen we reeds dat (C)SR, BE, CG en ST in meer en meer handboeken worden besproken

door de jaren heen. Aangezien dit veruit de meest besproken concepten zijn (zoals we verder zullen

zien in Sectie 5.1.4.1) kunnen we inderdaad al stellen dat een groter aantal boeken deze concepten

bespreekt. Als we Figuur 5 bekijken zien we dan weer dat de minder voorkomende concepten

voornamelijk in de laatste periodes aanwezig zijn in combinatie met de eerder vernoemde veel

besproken concepten. Dit lijkt dan weer de stelling te bevestigen dat er een groter aantal concepten

zijn die worden besproken.

Zowel het groter aantal boeken dat deze concepten bespreekt, als het groter aantal verschillende

concepten dat wordt besproken per boek geeft aan dat er meer aandacht is voor de thematiek rond

CSR.

0%

5%

10%

15%

20%

25%

30%

35%

40%

45%

…-85 86-90 91-95 96-00 01-05 06-10 11-15

Per

cen

tage

Periode

37

5.1.4 (C)SR als hoofdonderwerp

Zoals reeds vermeld, is er in de academische literatuur enige onzekerheid met betrekking tot de

hiërarchische relatie tussen de verschillende concepten die de thematiek rond corporate social

responsibility uitmaken. In deze sectie wordt specifiek gefocust op het concept corporate social

responsibility (en bij uitbreiding zijn equivalent social responsibility). Op die manier trachten we na te

gaan of dit concept effectief hiërarchisch de overige concepten in de thematiek bevat, zoals intuïtief

zou worden verondersteld.

Ten eerste wordt nagegaan welke plaats het concept (C)SR inneemt in de thematiek rond CSR. Dit

wordt onderzocht door per concept na te gaan hoeveel keer het over alle boeken en over aller

periodes wordt vernoemd. Op die manier wordt inzicht verkregen in welke deelconcepten het meest

worden gebruikt om de thematiek rond corporate social responsibility aan te kaarten. In

tegenstelling tot voorgaande analyses, wordt nu dus naar de absolute frequentie gekeken in plaats

van naar de relatieve frequentie.

Ten tweede willen we op een meer inhoudelijke manier nagaan in welk aandeel van de boeken het

concept (C)SR als hoofdonderwerp wordt besproken en waar bijgevolg de andere concepten

hiërarchisch onder vallen. In Sectie 3.2 werd reeds toegelicht wanneer een concept wordt

beschouwd als hoofdonderwerp. Deze analyse zou moeten achterhalen of het concept (C)SR effectief

als overkoepelende term wordt beschouwd voor de thematiek rond CSR. Op die manier trachten we

bovendien de dichotome variabele die louter aanwezigheid/afwezigheid registreert voor (C)SR in

Figuur 3, uit te breiden met extra detail. Dit detail wordt bepaald door de manier waarop het zich

verhoudt tot de algemene thematiek.

38

5.1.4.1 Absolute frequentie van de concepten

Als eerste stap wordt onderzocht of er in de handboeken een consensus heerst met betrekking tot

het belangrijkste concept. Dit wordt gedaan door na te gaan welke van de negen concepten het

meest wordt besproken in alle handboeken. We bekijken met andere woorden de absolute

frequentie waarmee de concepten voorkomen. In een eerste, high-level analyse van de

conceptmatrix in Sectie 5.1, was reeds op te merken dat bepaalde concepten meer worden

besproken dan andere. Dit wordt nu in meer detail onderzocht.

Als concept wordt (C)SR duidelijk het meest besproken: 55 van de 94 gevonden handboeken

bespreken dit concept. Andere vaak besproken concepten zijn stakeholder theory (48 boeken),

business ethics (42 boeken) en corporate governance (38 boeken). Hierna is er een grote kloof met

de minder frequent besproken concepten. Corporate citizenship wordt in 9 boeken besproken,

corporate social performance in 8 boeken en philanthropy en sustainable development beiden in 6

boeken.

We stellen deze gegevens uitgedrukt in percentages tegenover het totaal aantal boeken voor in

Figuur 7.

Figuur 7: Percentage handboeken waarin de concepten worden besproken

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

Per

cen

tage

Concepten

39

5.1.4.2 Relatieve frequentie van het concept CSR als hoofdonderwerp

Voorgaande analyse van de absolute frequenties van de concepten gaf weer dat het concept (C)SR

het meest wordt besproken. Zoals gezegd, trachten we nu verder te gaan door na te gaan welk

aandeel boeken (C)SR als hoofdonderwerp beschouwen relatief tegenover de andere concepten, en

dit in relatie tot de thematiek rond CSR. In Sectie 3.2 werd reeds uitgelegd wanneer een concept als

hoofdonderwerp wordt beschouwd. Hiervoor worden voornamelijk (sub)hoofdstuktitels, vormelijke

aanwijzingen in de tekst en andere inhoudelijke aanwijzingen gebruikt.

In deze analyse worden alle boeken opgenomen die het concept (C)SR bespreken. Binnen deze groep

boeken, wordt elk boek dat (C)SR als hoofdonderwerp bespreekt een score van 1 toebedeeld, alle

andere boeken krijgen een score van 0. Figuur 8 geeft de gemiddelde score per periode.

Figuur 8: Relatieve frequentie van het concept (C)SR als hoofdonderwerp

Figuur 8 dient met enige voorzichtigheid te worden geïnterpreteerd. De steekproef handboeken in

deze analyse is kleiner aangezien enkel de handboeken worden opgenomen die effectief (C)SR

bespreken. Dit vertaalt zich in 55 handboeken in plaats van 94. In de periode ...-85 bijvoorbeeld,

blijven er nu maar drie boeken over. Deze drie boeken beschouwen SR inderdaad allen als een

hoofdonderwerp waardoor ze 100% scoren. Ook in de andere periodes is merkbaar dat CSR in het

0%

20%

40%

60%

80%

100%

…-85 86-90 91-95 96-00 01-05 06-10 11-15

Per

cen

tage

Periode

40

merendeel van de handboeken als een hoofdonderwerp wordt beschouwd. Voor periodes na ...-85

kan men zien dat (C)SR in zo'n 65% tot 80% als hoofdonderwerp wordt beschouwd.

Opvallend is terug het heel lage percentage in de periode 96-00 en, in mindere mate, de periode 01-

05. Als we nauwkeuriger kijken in de gegevens, wordt duidelijk dat in deze periodes business ethics

en corporate governance frequent als hoofdonderwerp worden besproken. In Sectie 5.1.2 werd

reeds besproken dat deze onderwerpen in die periodes inderdaad meer aandacht kregen onder

invloed van gebeurtenissen in de actualiteit. Als we dit combineren met Figuur 8, kan dus

geconcludeerd worden dat deze concepten niet alleen meer aandacht kregen, maar ook dat ze in

deze periode meer als hoofdonderwerp werden beschouwd in de materie rond sociale

verantwoordelijkheid ten nadele van het concept (C)SR. Vanaf de eeuwwisseling zien we echter dat

CSR terug meer en meer als het hoofdonderwerp wordt gezien, ondanks het feit dat deze

gerelateerde onderwerpen actueel blijven en op zich niet verdwijnen uit de handboeken.

We kunnen dus concluderen dat (C)SR wel als het dominante onderwerp naar voor komt in de

algemene thematiek rond corporate social responsibility. Het is het concept dat tegenover de andere

concepten het meeste wordt besproken in de handboeken. Bovendien wordt (C)SR vaak als een

hoofdonderwerp gezien binnen de thematiek. Uitzondering hierop vormt de periode rond de

eeuwwisseling waar (C)SR als term tijdelijk plaats ruimt voor de concepten business ethics en

corporate governance om daarna terug aan belang in te winnen.

5.1.5 Verband met onderzoeksvraag 1

De analyses uit Sectie 5.1.1 tot 5.1.4 geven een eerste zicht op de eerste onderzoeksvraag, namelijk

met betrekking tot de opkomst en de evolutie van de thematiek rond corporate social responsibility

in de handboeken strategisch management. Meer specifiek wordt deze opkomst en evolutie ook

beschouwd vanuit de concepten gerelateerd aan de thematiek van CSR (Sectie 5.1.2 en Sectie 5.1.3).

Het is interessant om een vergelijking te maken met wat de academische literatuur bespreekt met

betrekking tot de opkomst van CSR en zijn gerelateerde begrippen. Op deze manier kan worden

nagegaan of de opkomst van de verschillende concepten in het domein strategisch management

parallellen vertoont met de academische literatuur.

Als uitgangspunt hiervoor verwijzen we naar het artikel Corporate Social Responsibility - Evolution of

a Definitional Construct van Archie B. Carroll (1999). In dit artikel beschrijft de auteur hoe het begrip

CSR sinds de jaren ’50 tot het verschijnen van het artikel in 1999 werd gedefinieerd en hoe het is

41

geëvolueerd. Carroll beschrijft hoe in de jaren '80 de interesse voor CSR niet uitdoofde, maar eerder

dat onderzoek naar CSR er voor zorgde dat er alternatieve concepten, theorieën en thema's aan

aandacht wonnen. Hij haalt onder andere de stakeholder theory en business ethics aan als

onderwerpen die naar de voorgrond traden. Deze tendens wordt in dit onderzoek inderdaad

bevestigd in Figuur 4 waar een stijging waar te nemen valt van het gebruik van beide begrippen in de

handboeken in de tweede helft van de jaren '80. In de handboeken strategisch management zien we

echter wel dat (C)SR in deze periode nog frequent als hoofdconcept wordt beschouwd (Figuur 8).

In de jaren ’90 stelt Carroll dat het concept CSR verder plaats moet ruimen voor alternatieve thema's

en concepten. CSR wordt hier in de eerste plaats een bouwsteen voor deze andere gerelateerde

onderwerpen. Als we Figuur 6 beschouwen die de concepten van dit onderzoek bundelt, valt

inderdaad op dat in de jaren ’90 het cumulatief gebruik van de concepten hoog blijkt te liggen. Figuur

3 laat dan toe af te leiden dat in de tweede helft van de jaren '90 de focus van het begrip CSR op zich

verschuift naar de gerelateerde concepten. Ook Figuur 5 bevestigt dit en laat bovendien zien dat de

aandacht voor de verschillende gerelateerde concepten vrij evenredig is verdeeld. Vooral de

opkomst van corporate governance valt op in Figuur 4 en Figuur 5. We trachtten hiervoor al een

verklaring te formuleren in Sectie 5.1.2 in de vorm van de schandalen die in deze periode

voorkwamen. Het lijkt er echter op dat dit opnieuw de evolutie ondersteund die Carroll beschrijft van

het concept CSR dat terrein verliest aan de andere gerelateerde concepten. Het begrip CSR op zich

wordt niet afgeschreven, maar er worden weinig nieuwe definities voor het concept naar voor

geschoven en de aandacht verschuift naar de alternatieve concepten.

Waar het onderzoek van Carroll stopt in 1999, stelt dit onderzoek ons echter in staat om verder te

kijken naar de recente vijftien jaar die volgen op het verschijnen van het artikel van Carroll.

Focussend op de jaren die volgen op de eeuwwisseling, is merkbaar dat het cumulatief gebruik van

de verschillende concepten nog verder sterk stijgt (Figuur 6). Dit lijkt er op te wijzen dat de

verschillende alternatieve concepten die in jaren ’80 werden geopperd en in de jaren ’90 verder

werden uitgediept, rond de eeuwwisseling een bepaalde maturiteit behaalden en zo een vaste plaats

in de handboeken verkregen. Opvallend is dat in deze jaren het concept CSR zijn plaats terug meer

opeist als hoofdonderwerp gerelateerd tegenover de andere concepten (Figuur 8). De recente

financiële crisis heeft het belang van CSR nogmaals benadrukt (Harjoto & Jo, 2011), wat een

verklaring kan zijn voor het feit dat CSR algemeen als hoofdonderwerp terug meer naar de voorgrond

treedt.

Meer recent is de bezorgdheid omtrent klimaatsverandering één van de grootste drijfveren voor

aandacht voor CSR (The Economist, Jan 17, 2008). Ook dit wordt voorzichtig bevestigd in onze

42

gegevens als we het concept sustainable development bekijken. Dit concept is het sterkst gelieerd

met deze ecologische bezorgdheid. Hoewel dit concept niet heel frequent wordt besproken in de

handboeken (Figuur 7) is het toch opvallend dat wanneer we het terugvonden, het zich hoofdzakelijk

situeerde in de handboeken van de laatste tien jaren (zoals we kunnen zien in de ruwe gegevens in

Bijlage 2).

We bekijken nu terug onze eerste onderzoeksvraag: 'Hoe is de thematiek rond corporate social

responsibility geëvolueerd door de jaren heen in de handboeken strategisch management?'

We kunnen een evolutie zien van de thematiek rond CSR in de handboeken op enkele vlakken. Ten

eerste worden er meerdere gerelateerde concepten besproken worden door de jaren heen. Ten

tweede zien we dat er een stijging is in het aantal boeken dat ten minste één concept bespreekt. Ten

derde wordt het concept CSR bovendien reeds sinds het begin vaak als hoofdonderwerp gezien

tegenover de andere concepten. En als laatste valt op dat de opkomst en het voorkomen van de

gerelateerde concepten in de handboeken parallellen vertoont met de ontwikkelingen in de

academische literatuur en maatschappelijke trends en issues.

5.1.6 Extra analyse – Evolutie in verschillende edities van eenzelfde handboek

Ter afsluiting van dit gedeelte, lijkt het interessant om de aandacht te vestigen op de aanwezigheid

van verschillende edities van eenzelfde boek in de steekproef. Het is nuttig om specifiek binnen deze

boeken na te gaan of een evolutie kan worden vastgesteld door de jaren heen, over de verschillende

herzieningen en drukken.

Bij enkele boeken wordt geen noemenswaardige trend opgemerkt. Meer specifiek zijn er

handboeken die bepaalde concepten bespreken in oudere edities en deze ook blijven bespreken in

nieuwere edities (Onder andere Strategy - Process, Content, Context - An International Perspective,

De Wit & Meyer; Strategic Management and Competitive Advantage, Barney & Hesterly, Strategic

Management - Awareness & Change, Thompson & Martin). Andere boeken bespreken zowel in hun

oudere drukken als in hun nieuwere drukken geen enkel concept (Strategic Management &

Organisational Dynamics , Stacey).

Bij een andere groep boeken, merken we wel een verschuiving op. Deze wijst op een toenemende

aandacht voor het onderwerp. Het invloedrijke handboek Exploring Corporate Strategy van Gerry

Johnson en Kevan Scholes bespreekt in de tweede druk van 1989 de concepten social responsibility

en stakeholder theory over vier pagina's (dit betekent 1,2% van het totale boek). Bij latere drukken

43

uit de jaren 2008 en 2011 zien we dat er enkele andere concepten zijn toegevoegd, die nu ook hun

plaats hebben gekregen in het boek. Business ethics, filantropie en corporate governance worden nu

ook allen besproken en bovendien nemen al deze concepten samen nu ongeveer 3% in van het totale

boek (zie Bijlagen 2 en 3).

Ook bij een ander invloedrijk boek valt een verschuiving waar te nemen. Het boek Contemporary

Strategy Analysis waarvan vijf edities aanwezig zijn de sample, bespreekt in de tweede en in de derde

editie uit 1995 en 1998 respectievelijk nog geen enkele van de concepten. Vanaf de zesde editie

komen plots meerdere concepten naar voor die worden behandeld in het boek. Corporate social

responsibility, stakeholder theory, corporate governance en sustainable development zijn allen te

vinden vanaf deze zesde editie van dit boek.

Algemeen gesteld valt een opwaartse tendens op met betrekking tot de aanwezigheid van de

thematiek rond CSR bij een gedeelte van de boeken met verschillende edities. Eens CSR en zijn

gerelateerde concepten hun intrede hebben gemaakt, zien we ook dat dit blijvend is.

5.2 Het belang van de thematiek rond CSR

Sectie 5.1 gaf een zicht op de evolutie van corporate social responsibility en de gerelateerde

concepten en trachtte op die manier een antwoord te bieden op de eerste onderzoeksvraag. Deze

evolutie kan op zich ook worden beschouwd als een bepaalde graadmeter voor het belang dat aan

de thematiek rond CSR wordt gehecht in de handboeken. Dit belang wordt gevat door de tweede

onderzoeksvraag. De bedoeling is dus een stap verder te gaan en dieper in te gaan op het belang dat

aan de thematiek wordt gegeven. Dit wordt op twee manieren aangepakt. Ten eerste wordt het

aantal bladzijden dat wordt besteed aan de bespreking van de thematiek rond CSR onderzocht. Op

die manier wordt niet enkel de aanwezigheid van een concept gemeten op een dichotome manier

(zoals in Figuur 3, Figuur 4 en Figuur 6), maar wordt detail toegevoegd onder de vorm van het

relatieve aandeel in bladzijden dat de thematiek inneemt in het boek. Dit wordt gedetailleerd

besproken in Sectie 5.2.1.

Ten tweede wordt extra rekening gehouden met de relatieve invloed van een handboek en wordt

deze invloed als gewichtscomponent gebruikt om de frequentieanalyses van Sectie 5.1 verder te

nuanceren. Het spreekt voor zich dat er een belangrijke nuance wordt gecreëerd in het feit dat een

invloedrijk boek CSR helemaal niet bespreekt en een weinig invloedrijk boek CSR heel uitgebreid

bespreekt. Deze nuance willen we vatten in Sectie 5.2.2.

44

5.2.1 Relatief aandeel van de thematiek rond CSR naar aantal bladzijden

Het doel van deze Sectie is om extra detail toe te voegen aan de analyse weergegeven in Figuur 6. De

bedoeling is om een onderscheid te maken tussen boeken die slechts kort de thematiek bespreken

en boeken die er bijvoorbeeld een volledig hoofdstuk aan weiden. Kortom, voor een bepaalde

periode wordt op een meer gedetailleerd niveau weergegeven hoeveel aandacht aan CSR wordt

besteed.

Het aantal bladzijden dat een boek besteed aan de aan CSR gerelateerde concepten is een duidelijke

en eenvoudige graadmeter voor de aandacht en het belang dat een boek besteed aan de thematiek

rond corporate social responsibility. Hiervoor wordt het relatieve aandeel van de thematiek voor een

boek berekend als het percentage van het aantal bladzijden dat aan de negen concepten wordt

besteed tegenover het totaal aantal bladzijden. Voor deze analyse worden enkel de boeken

opgenomen die ten minste één concept bespreken. Bovendien worden enkel de klassieke

handboeken opgenomen. De reden hiervoor is dat het aantal bladzijden dat wordt besteed aan de

thematiek rond CSR in de twee andere types boeken minder relevant is aangezien deze boeken niet

gestructureerd zijn zoals een klassiek handboek. Dit zorgt voor een steekproefgrootte van 63

handboeken. Figuur 9 geeft de resultaten weer, gemiddeld per periode:

Figuur 9: Relatief aandeel van het handboek dat de thematiek rond CSR bespreekt (in aantal bladzijden)

0,00%

0,50%

1,00%

1,50%

2,00%

2,50%

3,00%

3,50%

4,00%

4,50%

…-85 86-90 91-95 96-00 01-05 06-10 11-15

Per

cen

tage

Periode

45

Figuur 9 toont een duidelijke stijging. Een eerste reden hiervoor is een logisch gevolg van de analyse

in Sectie 5.1.3.1 die wordt weergegeven in Figuur 5. Figuur 5 toont namelijk dat er door de jaren

heen meer en meer concepten worden besproken in de handboeken. Logischerwijs zal dus ook het

aantal bladzijden toenemen dat aan de thematiek in het algemeen wordt besteed. Een tweede reden

voor deze stijging kan zijn oorsprong vinden in het feit dat er niet alleen meer concepten worden

besproken, maar dat er ook meer bladzijden worden besteed aan de concepten op zich. Dit is echter

een complex probleem om na te gaan. Aangezien meerdere concepten vaak op dezelfde pagina's in

het handboek door elkaar besproken worden is het in de praktijk moeilijk om het aantal bladzijden

per concept te scheiden van elkaar. Daarom hebben we voor dit onderzoek enkel gewerkt met het

totaal aantal bladzijden waarop de verschillende concepten besproken worden. Deze tweede reden

kunnen we daarom niet hard maken, omdat we niet beschikken over de nodige gegevens.

Als we de verzameling concepten beschouwen als onderdelen van de thematiek rond CSR, kan dus

worden gesteld dat het aantal bladzijden dat wordt besteed aan deze thematiek door de jaren heen

is gestegen. Aangezien het aantal bladzijden kan worden beschouwd als een schatting van het belang

van de thematiek rond CSR kan men voorzichtig afleiden uit Figuur 9 dat de aandacht inderdaad is

toegenomen over de jaren heen. Verder zien we ook een gelijkaardige verloop met Figuur 6. Als we

Figuur 9 en Figuur 6 naast elkaar beschouwen kunnen we samenvattend dus stellen dat een groter

aantal boeken de thematiek bespreekt, een groter aantal verschillende concepten van deze

thematiek besproken wordt en er meer bladzijden aan deze concepten per boek besteed worden,

wat opnieuw aangeeft aan dat er meer aandacht en belangstelling is voor de thematiek rond CSR

door de jaren heen.

5.2.2 De invloed van een boek - gewogen relatieve frequentie van (C)SR

In Sectie 5.1 werden reeds relatieve frequentie-analyses gedaan voor (C)SR enerzijds en voor de

gerelateerde concepten anderzijds door te gaan kijken per periode hoeveel boeken (C)SR dan wel de

gerelateerde concepten bespreken tegenover het totaal aantal boeken. Nu trachten we dit beeld

echter verder te nuanceren. In de steekproef werden alle handboeken strategisch management

opgenomen voor zover deze aan vier ruime inclusie voorwaarden voldeden zoals omschreven in

Sectie 3.1. De handboeken moeten handelen over strategisch management in het algemeen en het

woord ‘strategie’ moet onder een bepaalde vorm vervat zitten in de titel van het boek. Dit vertaalt

zich in heel diverse steekproef, gaande van heel dunne, eenmalig gedrukte boeken tot omvangrijke

werken die door de jaren heen meerdere keren herzien en herdrukt werden. Enerzijds zijn er boeken

46

in de steekproef vervat die weinig invloed (gehad) hebben op de praktijk en anderzijds ook

standaardwerken die heel ruim worden gebruikt.

Hierdoor willen we niet louter nagaan of (C)SR al dan niet wordt besproken, maar wensen we een

gewicht toe te kennen aan de boeken in de sample. Boeken die belangrijker en invloedrijker zijn

moeten hierbij meer gewicht toebedeeld krijgen dan boeken met een beperkte invloed. Een

belangrijke graadmeter die de invloed en het belang van een boek weergeeft, is het aantal keren dat

een boek wordt geciteerd door andere auteurs. Hiervoor maken we gebruik van het aantal citaten

dat wordt weergegeven in Google Scholar. Google Scholar heeft enkele voordelen tegenover andere

bronnen voor citatiedata zoals de (Social) Science Citation Index and the Journal Citation Reports. Het

bevat een heel brede verzameling bronnen, waardoor het uitermate geschikt is voor onderzoek naar

andere bronnen dan academische artikels, zoals bijvoorbeeld (hand)boeken, conferentie papers,

niet-Engelstalige bronnen, enzovoort. Bovendien geeft het meer omvattende citatieresultaten

specifiek in de domeinen Management en International Business (Harzing, Van der Wal, 2007). Deze

voordelen zijn in het kader van dit onderzoek zeer gunstig. Bij de opzoeking van de Google Scholar

citaten merken we grote verschillen tussen de boeken in de steekproef: sommige boeken worden

enkele keren geciteerd, terwijl andere tot tienduizend keer worden geciteerd.

We trachten nu de invloed van een boek onder de vorm van deze citaten te combineren met de

basisformule gedefinieerd in Sectie 5.1.1. Op die manier kan de relatieve frequentie-analyse uit

Sectie 5.1.1 uitgevoerd worden met dit gewicht en wegen boeken die invloedrijker zijn meer door.

Alle types handboeken worden hierbij opgenomen.

We komen tot de volgende formule die wordt toegepast op elk boek uit de sample:

(1) (2)

)1

(*tot

bb

C

CmB

Hierbij wordt een score Bb berekend aan de hand van twee componenten: (1) of het concept

besproken wordt of niet en (2) welk gewicht het boek wordt toebedeeld op basis van het aantal

citaten, met andere woorden de invloed van het boek.

De eerste component (1) m geeft aan of (C)SR wordt vernoemd (1) of niet (-1). Hier krijgen de

boeken die (C)SR niet vermelden een score van -1 in de plaats van 0 (zoals in voorgaande analyses)

omdat anders de gewichtscomponent verloren gaat. Een heel invloedrijk boek (hoge

47

gewichtscomponent) dat (C)SR niet vermeld is een belangrijke bevinding die niet genegeerd mag

worden, maar moet worden weerspiegeld in de analyses.

In de tweede component (2) is Cb het cumulatief aantal citaten voor een boek, waarbij alle gevonden

citaten voor alle edities van het boek door Google Scholar worden opgeteld. Hierbij tellen we 1 op

omdat een boek dat niet wordt geciteerd, maar wel CSR bespreekt anders zou uitkomen op een

totaalscore Bb van 0. Ctot is de optelsom van alle citaten voor alle boeken in de steekproef. Voor twee

boeken kon het aantal citaten niet worden teruggevonden en deze werden uitgesloten uit deze

analyse, resulterend in een uiteindelijke steekproefgrootte van 92 boeken. Dit leidt tot een score Bb

die omvat hoe invloedrijk het boek is tegenover de hele steekproef gevonden handboeken. Deze

score is positief dan wel negatief naarmate het handboek in kwestie het concept (C)SR respectievelijk

wel of niet bespreekt. Zo zal een invloedrijk boek dat (C)SR wel bespreekt een grote positieve score

hebben en een minder invloedrijk boek dat (C)SR niet bespreekt negatieve score hebben dicht bij 0.

Om de resultaten beter grafisch te kunnen voorstellen wordt elke score vermenigvuldigd met

honderd en analoog aan onze analyse in Sectie 5.1.1 wordt het gemiddelde per omschreven periode

genomen. Deze analyse wordt weergegeven in Figuur 10.

Figuur 10: Gewogen relatieve frequentie van (C)SR, per periode

Uit Figuur 10 valt onmiddellijk op dat deze grafiek minder grillig is dan bij de eerste analyse in Figuur

3. Bovendien verschilt ook de vorm sterk. Figuur 10 illustreert dat Bb hoog begint en dan daalt om in

de periodes 91-95 en 96-00 onder nul te zakken. In de laatste vijf periodes zien we terug in grote

-1,0

-0,5

0,0

0,5

1,0

1,5

2,0

…-85 86-90 91-95 96-00 01-05 06-10 11-15

Gem

idd

eld

e B

b

Periode

48

mate een stijgende lijn voor het gemiddelde Bb per periode, wat er op lijkt te wijzen dat de

voornaamste handboeken wel degelijk het concept (C)SR terug meer bespreken.

De hoogste waarde van de figuur bevindt zich in de periode boeken tot en met 1985. Hier is een

verklaring voor: het toonaangevende boek Corporate Strategy van Igor Ansoff uit 1965 bevindt zich

in deze groep. Igor Ansoff wordt algemeen beschouwd als de vader van strategisch management en

het boek Corporate Strategy is het eerste boek dat enkel focust op het domein van strategisch

management (The Economist, 18 juli, 2008). Dit boek is met 10,280 citaten dan ook veruit het meest

geciteerde boek uit de lijst. Bovendien is de periode tot en met 1985 met slechts 7 boeken ook de

periode met het minst aantal boeken in de steekproef, waardoor elk individueel boek op zich een

sterke invloed uitoefent op het gemiddelde.

De invloed van het citeergewicht is ook duidelijk in de periode 86-90. Hoewel hier redelijk wat

boeken (6 op een totaal van 14) te vinden zijn die CSR niet bespreken (en dus een negatieve

component (1) hebben) zijn dit allen boeken met een lage tot zeer lage citeerscore (en dus een lage

component (2) hebben). Deze grote hoeveelheid minder invloedrijke boeken wegen echter niet op

tegen het zeer vaak geciteerde boek Exploring Corporate Strategy uit 1989 dat het concept wel

bespreekt waardoor dit gemiddelde beduidend omhoogtrokken wordt.

Het is duidelijk dat bij het formuleren van conclusies rekening moet worden gehouden met de

invloed die één boek kan hebben op de gemiddelde score. Figuur 11 illustreert deze invloed. Het

enige verschil met Figuur 10 is dat de gemiddelden nu per jaar voorgesteld worden. Door per jaar de

gemiddelde score te gaan bekijken kunnen we inzicht krijgen in de uitschieters aanwezig in de

steekproef.

49

Figuur 11: Gewogen relatieve frequentie van (C)SR, per jaar

Figuur 11 illustreert duidelijk de grote verschillen in citeergewicht aanwezig in de verschillende

handboeken. Meer bepaald vallen vier grote pieken op die een score Bb van 4 of meer behalen.

De twee eerste pieken in 1965 en 1989 betreffen de toonaangevende boeken Corporate Strategy van

Ansoff en Exploring Corporate Strategy van Johnson & Scholes respectievelijk die hierboven reeds

werden vernoemd. We hebben de y-as van deze figuur op een maximum van zes voorgesteld om de

figuur aanschouwbaar te houden. Het boek van Ansoff heeft echter een score van 9,82 en valt dus

buiten Figuur 11.

De derde piek in 1995 is sterk negatief. Het betreft het zeer invloedrijke boek Contemporary Strategy

Analysis - Concepts, techniques, applications van Grant dat het concept van (C)SR niet bespreekt.

Bekijken we terug Figuur 10, dan is merkbaar welke invloed dit enkele boek heeft op de gemiddelde

totaalscore voor de periode 91-95. De score voor deze periode is de laagste in deze figuur. Bovendien

werd reeds opgemerkt dat, conform de bevindingen van Carroll (1999) in de jaren '90 in de

handboeken meerdere gerelateerde concepten opkomen ten koste van CSR. Dit kan ook verder de

twee negatieve scores voor de periodes 91-95 en 96-00 in Figuur 10 verklaren.

Een vierde piek in Figuur 11 is merkbaar in het jaar 2008. Deze positieve piek is te wijten aan twee

invloedrijke boeken uit die periode. Het eerste, en meest invloedrijke van de twee is Exploring

Corporate Strategy - Text and Cases van Johnson, Scholes & Whittington. Het tweede boek dat

bijdraagt tot deze positieve piek is echter een verrassing. Het betreft opnieuw het boek

-6

-5

-4

-3

-2

-1

0

1

2

3

4

5

6

1965 1973 1979 1983 1987 1989 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012 2015

Gem

idd

eld

e B

b

Jaar van uitgave

50

Contemporary Strategy Analysis van Grant dat in 1995 nog zorgde voor een sterke negatieve piek. En

inderdaad, waar de auteur in de tweede druk van dit boek het concept (C)SR nog niet besprak, wordt

het concept wel besproken in de achtste editie van dit boek uit 2008 . In Sectie 5.1.6 zijn we reeds

dieper ingegaan op de evolutie in verschillende edities van de handboeken.

Het is duidelijk uit Figuur 11 dat een invloedrijk boek veel invloed heeft op het gemiddelde per

periode. Bovendien is er een groot verschil in het aantal keer dat een boek wordt geciteerd tussen de

beperkte top van invloedrijke handboeken en de brede basis die wordt uitgemaakt door de andere,

minder invloedrijke boeken. Dit laatste wordt weergegeven in Figuur 12.

Figuur 12: Verdeling van het aantal citaten over de handboeken

In Figuur 12 worden alle handboeken op de x-as gerangschikt van minst geciteerd tot meest

geciteerd. Boeken met minder dan 50 citaten (ongeveer een derde van het totale aantal boeken) zijn

amper waarneembaar in Figuur 12 door de grote schaal die we moeten hanteren voor de y-as. De

afgevlakte plateaus die merkbaar zijn voor de waarden 6148 en 7223 op de y-as, zijn boeken waarvan

meerdere edities werden opgenomen, in dit geval de boeken Contemporary Strategy Analysis en

Exploring Corporate Strategy respectievelijk.

Figuur 12 verklaart dus enkele van de grote pieken in Figuur 11 die exponentieel uitspringen boven

de gemiddelde score van de meerderheid die zich voornamelijk tussen -1 en de 1 bevindt. Dit komt

echter overeen met de realiteit en wat we wensen weer te geven. Een boek dat meer dan 6,000 keer

wordt geciteerd en dus impliciet een invloedrijk boek is, mag duidelijk opvallen in de analyses

0

2000

4000

6000

8000

10000

12000

Cit

aten

Handboeken

51

tegenover de vele anderen boeken die slechts tussen 0 en 300 keer worden geciteerd. Het feit dat

deze boeken zodanig meer worden geciteerd, betekent ook dat ze veel meer invloed hebben

(gehad).

5.2.3 Tijdscorrectie voor boeken met meerdere edities

In de steekproef zijn meerdere handboeken verschillende keren opgenomen: een nieuwe, herwerkte

editie van het boek werd steeds als apart boek ingegeven. Zoals in Sectie 5.2.2 werd vermeld,

werden alle citaten van Google Scholar voor één boek samengeteld, over alle edities heen. Er werd

voor deze aanpak gekozen omdat Google Scholar zelf alle citaten voor alle boeken cumuleert tot één

score. Zolang een boek met verschillende edities eenzelfde titel behoudt, kan niet verder worden

nagegaan hoe dit aantal zich verdeeld over de verschillende edities. Pas indien er iets wijzigt in de

titel of in de subtitel van het boek, zal Google Scholar het aantal citaten voor deze versie apart

weergeven. We hebben er daarom voor geopteerd alle citaten voor alle versies van een bepaald

boek samen te tellen in het geval er meerdere edities zijn.

Dit brengt echter een nieuw probleem mee. Als voorbeeld wordt het boek Contemporary Strategy

Analysis van Grant beschouwd. Hiervan werden vijf edities opgenomen met als oudste editie deze uit

1995 en als recentste deze uit 2013. Deze vijf edities werden dus in de voorgaande analyses vijf keer

opgenomen aan eenzelfde aantal van 6,148 citaten. We kunnen ons echter de vraag stellen of dit

boek enerzijds evenveel invloed had op het moment van verschijnen tegenover nu, en of het boek

anderzijds vroeger evenveel geciteerd werd als nu. Een handboek bouwt door de jaren heen een

bepaalde reputatie op en de invloed ervan neemt toe waardoor er meer naar wordt gerefereerd. Bij

het refereren zal men ook vooral naar de nieuwste versie teruggrijpen. Bovendien is het sinds de

opkomst van het internet en de bijbehorende online mogelijkheden steeds eenvoudiger geworden

voor academici om aan wetenschappelijke teksten te geraken. Wetenschappers lezen gemiddeld

50% meer sinds de jaren '70, en spenderen minder tijd per werk (Renear & Palmer, 2009).

Wetenschappelijke bronnen zijn dus eenvoudigweg meer beschikbaar geworden en bereiken een

groter publiek. Een logisch gevolg hiervan is dat ze ook meer zullen worden geciteerd. Daarom

menen we dat we zelf tot een bepaalde herverdeling van de citaten moeten komen over

verschillende edities heen. Idealiter wordt hierbij rekening gehouden met de volgorde van

verschijnen om zo een bepaalde tijdscorrectie aan te brengen en meer citaten te verdelen (en

impliciet dus meer gewicht en belang) te geven aan de recentere boeken.

52

Een eerste, heel intuïtieve mogelijkheid is om de citaten lineair te verdelen over de verschillende

edities. Hiervoor wordt een nieuwe Cb (aantal citaten) berekend voor elk van de verschillende edities

van het boek, die dan in de basisformule van Sectie 5.2.2 kan worden gebruikt. Cb wordt bepaald op

basis van de volgende methode:

Cb1 = q * r

Cb2 = (q-1) * r

Cb3 = (q-2) * r

...

Waarbij Cb1 de meest recente versie is van een bepaald boek, Cb2 is de tweede recentste versie, en zo

verder. q staat voor het totaal aantal edities van het boek die aanwezig zijn in de steekproef. Deze

vermenigvuldigen met een coëfficiënt r, die we op de volgende manier berekenen:

)1...)2()1((

*

qqq

qCr

b

We nemen een eenvoudig voorbeeld om dit te illustreren. Stel dat we van een boek 3 edities hebben

gevonden, met een totaal van 40 citaten, dan is r = 40 * 3 / (3+2+1) = 20. Dit wil zeggen dat de citaten

als volgt worden verdeeld over de verschillende boeken: Cb1 = 3 x 20 = 60 citaten, Cb2 = (3-1) x 20 = 40

citaten en Cb3 = (3-2) x 20 = 20 citaten. Er wordt een evenredige, lineaire verdeling verkregen van de

citaten waarbij in dit geval de meest recente editie drie keer meer citaten krijgt toegewezen dan de

oudste gevonden editie. We krijgen nu een figuur gelijkaardig aan Figuur 10 met een verrekende

tijdscorrectie volgens deze eerste methode voor de boeken met meerder edities.

53

Figuur 13: Gewogen relatieve frequentie van (C)SR, per periode, met tijdscorrectie methode 1

Uit Figuur 13 wordt duidelijk dat de gevonden trend uit de voorgaande analyse in Figuur 10 nog

duidelijker naar voor komt. Dit is logisch aangezien de invloed en bijgevolg ook het belang van een

boek wordt verschoven naar de recentere edities. Wanneer we Figuur 10 en Figuur 13 vergelijken,

wordt echter duidelijk dat er een al te groot verschil is ontstaan tussen de oorspronkelijke en de

aangepaste methode. In het voorbeeld van het boek van Grant zal het gewicht voor het meest

recente boek nu namelijk vijf keer groter zijn dan het gewicht van het oudste boek. Dit zorgt

natuurlijk voor enkele aanzienlijke verschuivingen in de resultaten. Daarom wordt een tweede

alternatieve methode voorgesteld die op een minder extreme wijze rekening houdt met een

tijdscorrectie. We baseren ons hiervoor op het begrip van de 'constante groeivoet' zoals deze wordt

gebruikt in de financiële wereld. Deze groeivoet wordt steeds opgeteld bij een bepaalde waarde of

stam waardoor een constante groei wordt bekomen.

In deze tweede methode wordt analoog aan de eerste methode op zoek gegaan naar een nieuwe

waarde Cb (aantal citaten voor een boek) om in de algemene formule zoals beschreven in Sectie 5.2.2

te gebruiken. We definiëren nu Cb echter op volgende manier:

Cb1 = stam + (r*q)

Cb2 = stam + (r*(q-1))

…

-1,0

-0,5

0,0

0,5

1,0

1,5

2,0

…-85 86-90 91-95 96-00 01-05 06-10 11-15

Ge

mid

de

lde

Bb

Periode

54

Om de parameter stam te bepalen, wordt eerst het aantal gevonden edities q van een boek

(verminderd met één) vermenigvuldigd met het aantal keer dat dit boek wordt geciteerd over alle

edities van het boek. Vervolgens wordt dit gedeeld door het totaal aantal edities q.

q

CqStam

b*)1( .

Coëfficiënt r wordt als volgt berekend:

)1...)2()1((

qqq

Cr

b.

Op deze manier worden niet het totaal aantal citaten van alle edities lineair herverdeeld over alle

edities zoals in onze eerste methode, maar is het slechts het aantal citaten van één editie dat lineair

toegevoegd wordt aan een vaste waarde (de stam).

We verduidelijken dit terug met het eenvoudige voorbeeld van voorheen. Gegeven is opnieuw de

situatie van een boek met 3 edities en een totaal van 40 citaten. De stam is in dit geval stam = (3-

1)*40/3 = 26,67. En r = 40/(3+2+1) = 6,67. We verdelen de citaten dus als volgt: Cb1 = 26,67 + (3*6,67)

= 46,67 citaten, Cb2 = 26,67 + (2*6,67) = 40 citaten en Cb3 = 26,67 + (1*6,67) = 33,34 citaten.

In Tabel 1 worden de twee methodes naast elkaar gelegd en wordt duidelijk dat Methode 2 leidt tot

meer gematigde resultaten.

Methode 1 Methode 2

Recentste boek 60 46,67

Middelste boek 40 40

Oudste boek 20 33,34

Totaal 120 120

Tabel 1: Vergelijking methodes van tijdscorrectie

Er wordt voorkeur gegeven aan de resultaten van Methode 2 aangezien deze voor een gematigdere

en naar ons aanvoelen realistischere verdeling zorgen van de citaten over verschillende edities van

een boek. Methode 2 zorgt bovendien voor een kleine maar significante correctie in de resultaten.

Het belang van (C)SR, waarbij de invloed van een boek met eerdere edities wordt bepaald volgens

55

Methode 2, wordt samengebracht met de oorspronkelijke resultaten zonder tijdscorrectie in Figuur

14.

Figuur 14: Gewogen relatieve frequentie van (C)SR, per periode, zonder en met tijdscorrectie methode 2

Figuur 14 toont het originele verloop zonder tijdscorrectie (analoog aan Figuur 10) en het verloop

met tijdscorrectie, zoals uiteengezet in Methode 2. De tijdscorrectie zorgt voor een aantal kleine

verschuivingen ten voordele van de recentere edities. Methode 2 wordt voor volgende analyses

verder gebruikt wanneer het belang van verschillende edities van eenzelfde boek moet worden

bepaald.

In Sectie 5.2.2 werd reeds uitvoerig gewezen op de invloed dat één specifiek boek kan hebben op het

verloop van de grafiek. Het is daarom belangrijk steeds voor ogen te houden dat de grafiek

voornamelijk de aandacht voor (C)SR weergeeft in functie van de invloed dat een boek heeft. Een

invloedrijk boek dat (C)SR al dan niet bespreekt gaat de grafiek sterk naar boven dan wel naar

beneden duwen. Aangezien het aantal keer dat de boeken worden geciteerd exponentieel verdeeld

is (Figuur 12), betekent dit ook dat één heel invloedrijk boek significant meer invloed zal hebben op

het verloop van de grafiek dan meerdere boeken met een lagere invloed.

Concluderend kan worden gesteld dat er wel degelijk belang wordt gehecht aan (C)SR in de

handboeken strategisch management. Vijf van de zeven periodes hebben een positieve score. Indien

rekening wordt gehouden met de vaststelling dat invloedrijke boeken een sterk effect kunnen

hebben op de score kunnen we stellen dat voor deze periodes ook de meest invloedrijke boeken

-1,0

-0,5

0,0

0,5

1,0

1,5

2,0

…-85 86-90 91-95 96-00 01-05 06-10 11-15

Gem

idd

eld

e B

b

Periode

Zonder correctie Correctie methode 2

56

(C)SR bespreken. Dit is een belangrijk resultaat doordat het feit dat deze invloedrijke handboeken

CSR bespreken, het concept ook algemeen gekender en mainstream zal worden.

In de overige twee periodes kan worden opgemerkt dat de gemiddelde score negatief is. Voor de

periode 91-95 hebben we gezien dat dit voornamelijk wordt veroorzaakt door het zeer invloedrijke

boek Contemporary Strategy Analysis van Grant. Dit boek is met 6148 veruit het meest geciteerde en

dus meest invloedrijke boek uit deze periode, dat bovendien (C)SR niet bespreekt. Voor de periode

96-00 zagen we reeds in Figuur 3 dat (C)SR op zich minder wordt besproken in de handboeken.

Bovendien hebben enkele van de boeken uit deze periode een gemiddeld tot hoog citeergewicht

(hoge invloed). Dit kan niet gecompenseerd worden door enkele andere handboeken met een

gemiddeld citeergewicht die (C)SR wel bespreken. Dit resulteert in een negatieve score voor periode

96-00 wat betreft het belang dat aan het concept van CSR wordt gegeven.

5.2.4 Gewogen relatieve frequentie van alle concepten

Nu per decennium het al dan niet bespreken van (C)SR gewogen is aan de (academische) invloed dat

een handboek heeft, trachten we deze analyse ook uit te voeren voor alle negen omschreven

concepten. Samen geven deze namelijk een totaalbeeld voor de hele thematiek rond corporate social

responsibility. We vertrekken vanuit dezelfde basisformule zoals deze werd gebruikt in Sectie 5.2.2.

(1) (2)

)1

(*tot

bb

C

CnB

Deze formule dient te worden aangepast aangezien het niet meer louter gaat om een ja-of-nee vraag

zoals in Sectie 5.2.2, waar boeken die CSR bespreken een score van respectievelijk 1 of -1 krijgen

toebedeeld. Daarom vertrekken we in deze analyse vanuit de ratio n zoals deze werd berekend

Sectie 5.1.3.2.

8

concepten

m

n

Het aantal besproken concepten per boek wordt gedeeld door acht (het totaal aantal concepten),

wat resulteert in een afzonderlijke score per boek. Deze score geeft ons zoals vermeld een ratio n die

57

aangeeft hoeveel van de acht concepten worden besproken in het betreffende boek (1). Deze ratio

wordt vervolgens vermenigvuldigd met het gewicht dat de invloed van het boek weergeeft (2). De

ratio n werkt in deze formule als een soort hefboom die de citeergewichtscomponent (2) groter

maakt naarmate er meer concepten worden besproken en er dus meer belang aan de thematiek

rond CSR wordt gegeven wordt door een boek. Op die manier zal Bb hoog zijn voor boeken die zowel

invloedrijk zijn als meerdere concepten bespreken. Anderzijds zal Bb laag zijn voor boeken die weinig

concepten bespreken en weinig invloed hebben. Een belangrijk verschil met de analyse die enkel het

voorkomen van de term (C)SR meet (Sectie 5.2.2) is dat een boek in deze analyse geen negatieve

score kan krijgen. Indien een boek geen enkel concept bespreekt is Bb gelijk aan 0. Voor boeken met

meerdere edities hebben we bij de berekening van het gewicht (met andere woorden de invloed)

gebruik gemaakt van de tijdscorrectie volgens Methode 2 die werd beschreven in Sectie 5.2.3. Figuur

15 geeft het resultaat weer.

Figuur 15: Gewogen relatieve frequentie van de thematiek rond CSR, per periode, met tijdscorrectie methode 2

De vorm van de grafiek in Figuur 15 is gelijkaardig aan deze uit Figuur 14: namelijk een daling in de

eerste drie periodes gevolgd door een continue stijging. Het hefboomeffect is hier duidelijk zichtbaar

in de meer uitgesproken stijging in het tweede deel van Figuur 15. Zoals Figuur 6 reeds duidelijk

maakte, bespreken de handboeken in de latere periodes inderdaad meerdere van de concepten die

de thematiek rond CSR uitmaken. In Figuur 11 zagen we dan weer dat in de latere periodes ook

0,00

0,10

0,20

0,30

0,40

0,50

0,60

0,70

0,80

0,90

1,00

…-85 86-90 91-95 96-00 01-05 06-10 11-15

Ge

mid

de

lde

Bb

Periode

58

meerdere invloedrijke boeken voorkomen die ten minste het concept (C)SR bespreken. De

combinatie van deze twee tendensen uit Figuur 6 en Figuur 11, zorgt voor de grote stijging die wordt

waargenomen in de latere periodes van de grafiek in Figuur 15.

De hoge piek uit Figuur 14 in de periode …-85 komt nu in Figuur 15 plots gematigder naar voor. Een

verklaring is hiervoor te vinden in het feit dat de hoge citeergewichtscomponent van het boek

Corporate Strategy van Ansoff wordt gematigd door een lagere score n. Dit komt omdat het boek

slechts twee concepten bespreekt. Het meest invloedrijke boek laat zich dus nog duidelijk zien, maar

wordt toch verder genuanceerd.

Wanneer een verdere vergelijking wordt gemaakt met Figuur 14, is duidelijk dat de periode 91-95

ook hier een lage gemiddelde score heeft. Deze periode wordt nog steeds sterk beïnvloed door het

zeer invloedrijke boek Contemporary Strategy Analysis van Grant dat geen enkele van de concepten

bespreekt. Voor de periode 96-00, is merkbaar dat het gemiddelde, relatief gezien tegenover de

andere periodes, wel hoger ligt dan in Figuur 14. Dit valt te verklaren doordat hier alle concepten

worden opgenomen in deze periode waar (C)SR minder aan bod kwam (zoals we reeds zagen in

Figuur 3).

Als we de thematiek van corporate social responsibility bekijken, met inbegrip van alle gerelateerde

concepten, kan worden vastgesteld dat een duidelijke blijvende stijging kan worden waargenomen

vanaf de periode 91-95 met betrekking tot het belang dat aan deze thematiek wordt gegeven. Het

belang voor deze thematiek wordt bepaald door verschillende factoren. Een groter aantal boeken

dat per periode tenminste één van de concepten bespreekt zal voor een stijging zorgen. Het aantal

concepten zal deze stijging verder vergroten. Ten slotte zal de invloed van een boek de grootste

impact hebben op deze gemiddelde score.

5.2.5 Verband met onderzoeksvraag 2

De analyses uit Sectie 5.2.1 tot 5.2.4 geven ons een zicht op onze tweede onderzoeksvraag, namelijk

hoe de thematiek rond corporate social responsibility aan belang gewonnen heeft in de handboeken.

We hebben in deze Sectie gekeken naar het belang dat aan de thematiek rond CSR wordt gegeven in

de handboeken strategisch management door na te gaan in welke mate de invloedrijke boeken deze

thematiek bespreken. Meermaals werd de aandacht gevestigd op de impact dat één boek kan

hebben op deze gemiddelde scores. Wanneer we opnieuw het meest geciteerde boek, Corporate

Strategy van Ansoff, als voorbeeld nemen, wordt duidelijk dat dit de score voor de periode …-85

59

sterk naar boven duwt. Dit is terecht, Ansoff bespreekt namelijk social responsibility en philanthropy

(Ansoff, 1965). Wel wijdt hij slechts 2 bladzijden van de totale 222 bladzijden aan deze begrippen.

Daarom vergelijken we nu Figuur 15 die het belang voor de thematiek rond CSR in de invloedrijke

boeken weergeeft met Figuur 9 die het percentage bladzijden weergeeft dat aan de thematiek wordt

besteed.

Dit brengt een genuanceerder beeld naar voor. In de periode 86-90 en voornamelijk de periode …-85,

is duidelijk dat de thematiek wel wordt besproken in enkele invloedrijke handboeken, maar het

percentage bladzijden dat wordt besteed aan de thematiek is zeer laag. De periode 91-95 wordt

gekarakteriseerd door een lage score in Figuur 15. Zoals reeds gezegd, wordt dit voornamelijk

veroorzaakt door het zeer vaak geciteerde boek Contemporary Strategy Analysis van Grant. We zien

echter wel dat de minder invloedrijke boeken uit deze periode wel meer pagina's besteden aan de

thematiek in vergelijking met de voorgaande periodes.

Ook voor de periode 96-00, merken we een relatief lage score op in Figuur 15. Net als in de

voorgaande periode zien we echter terug een sterke stijging in het aantal bladzijden.

Vanaf de periode 01-05 wordt het echt duidelijk dat de thematiek aan belang heeft ingewonnen door

de jaren heen. Naast het feit dat meer en meer invloedrijke boeken de thematiek bespreken, worden

een groter aantal concepten besproken en het totaal aantal bladzijden dat wordt uitgetrokken voor

die bespreking blijft hoog.

We bekijken nu terug onze tweede onderzoeksvraag: 'Heeft de thematiek rond corporate social

responsibility aan belang gewonnen in de handboeken door de jaren heen?' In conclusie kan worden

gesteld dat er sprake is van een toename in het belang van de thematiek rond corporate social

responsibility in de handboeken strategisch management. Het aantal bladzijden blijft duidelijk stijgen

en ondanks het feit dat enkele invloedrijke handboeken in de jaren '90 de thematiek niet bespreken,

zien we vanaf de eeuwwisseling terug een stijging waarbij ook de invloedrijke handboeken de

thematiek bespreken.

5.2.6 Extra analyse - Plaats en context van de thematiek in het handboek

Nu het belang van de thematiek rond CSR door de jaren heen is besproken, willen we ter afsluiting

nagaan op welke plaats in het boek de concepten worden besproken. Dit zegt niet onmiddellijk iets

over het belang dat aan CSR wordt gegeven door het boek, maar het kan wel duiden op een

60

specifieke context waarin de thematiek rond CSR wordt besproken. We nemen hiervoor steeds de

plaats van het hoofdstuk waarin het hoofdonderwerp (zoals het in Hoofdstuk 3.2 werd gedefinieerd)

besproken wordt. Dit wordt bekeken in verhouding tot het totaal aantal hoofdstukken in het boek.

Een boek met een laag percentage wijst op het behandelen van CSR als hoofdonderwerp in het begin

van het boek. Een boek met een hoog percentage daarentegen, bespreekt het concept dat als

hoofdonderwerp wordt beschouwd eerder tegen het einde van het boek. In deze analyse worden

enkel de klassieke handboeken opgenomen. De plaats in het boek in het geval van een compendium

of een verzamelwerk is namelijk niet relevant, aangezien deze niet volgens een bepaalde

terugkomende structuur zijn opgebouwd zoals wel het geval is bij een klassiek handboek. Bovendien

worden terug enkel de boeken opgenomen die ten minste een van de concepten bespreken. Dit

resulteert in een steekproefgrootte van 61.

Figuur 16: Plaats van het hoofdonderwerp in het boek

Figuur 16 geeft een histogram weer dat het aantal boeken weergeeft voor verschillende mogelijke

plaatsen in een boek. Deze figuur illustreert een duidelijke trend. De concepten worden voornamelijk

besproken ofwel in het begin van het boek ofwel helemaal op het einde. 24 op een totaal van 61

boeken bespreken de concepten in het eerste vijfde van het boek (0-10% en 11-20%) en 16 boeken

bespreken de concepten in het laatste vijfde van het boek (81-90 en 91-100%). Door naar het

specifieke gedeelte of hoofdstuk te kijken waarin de concepten worden besproken, kan extra inzicht

worden verworven in dit resultaat.

0

2

4

6

8

10

12

14

16

18

20

0-10 11-20 21-30 31-40 41-50 51-60 61-70 71-80 81-90 91-100

Aan

tal b

oek

en

Relatieve plaats in boek

61

We bekijken eerst de boeken die de concepten in het eerste deel bespreken. Hier merken we op dat

er twee categorieën naar voor komen. Meer specifiek zijn er twee soorten hoofdstukken waarin de

concepten een plaats hebben gekregen. Ten eerste zijn er de algemene, inleidende hoofdstukken.

Deze hebben titels als 'the strategic management proces', 'the content of strategy', 'the nature of

strategic management', 'the concept of strategy', ... Deze boeken bevinden zich voornamelijk ook in

de eerste 0-10% categorie. Doordat de boeken de concepten van sociale verantwoordelijkheid

(voornamelijk business ethics en CSR) in dit eerder algemene, inleidende gedeelte bespreken,

kunnen we stellen dat zij deze alleszins als een integraal onderdeel van strategisch management

beschouwen.

Een tweede categorie die we onderscheiden, bevindt zich voornamelijk in het gedeelte 11-20%. Hier

is vooral sprake van hoofdstuktitels met bepaalde kernwoorden: 'goals', 'mission', 'objectives',

'values' en 'purpose', maar ook 'social responsibility' als kernwoord op zich. Deze begrippen bevinden

zich allen in ongeveer dezelfde inhoudelijke sfeer en het lijkt inderdaad een logische plaats in het

boek om de concepten te bespreken. De kernwoorden spreken voor zich: het zijn de hoofdstukken

die handelen over de overkoepelende missie en visie van een organisatie, met andere woorden de

reden van hun bestaan met de daarbij horende waarden en verantwoordelijkheden. Deze

hoofdstukken bevinden zich ook logischerwijze vooraan in het boek.

Dit brengt ons vervolgens bij de groep boeken die de thematiek rond corporate social responsibility

helemaal op het einde bespreken. In tegenstelling tot de boeken die de concepten in het begin

bespreken, is het hier moeilijker om aan te voelen in welke context de concepten hier worden

besproken. Wanneer specifiek de hoofdstukken worden bekeken waarin ze worden besproken,

wordt duidelijk dat de hoofdstukken onderling diverser zijn tegenover in het begin van de

handboeken. Het is wel duidelijk dat één relatief dominant onderwerp optreedt. Ongeveer de helft

van de boeken in de groepen 81-90 en 91-100% bespreken in de laatste hoofdstukken de thematiek

rond corporate governance. Overigens zijn er ook enkele boeken die een hoofdstuk wijden aan CSR

achteraan het boek.

Samenvattend kan worden besloten dat de concepten van CSR voornamelijk vooraan in de boeken

worden besproken, in het kader van de missie en bestaansreden van een organisatie. In dit opzicht

zien de handboeken die CSR bespreken dit dus effectief als een belangrijk en integraal deel van het

domein strategisch management, en niet als een losstaand gegeven. Verder merkten we op dat

indien CSR eerder achteraan het boek wordt besproken, dit voornamelijk in het kader van corporate

governance gebeurt.

62

6. Conclusie

In Hoofdstuk 1 werd verondersteld dat CSR een onderwerp is dat door de jaren heen aan aandacht

heeft gewonnen. Met dit onderzoek wordt getracht na te gaan of deze veronderstelling wordt

bevestigd in de handboeken strategisch management. Hiervoor werden twee gerelateerde

onderzoeksvragen vooropgesteld. Hoe is de thematiek rond CSR geëvolueerd door de jaren heen in

de handboeken strategisch management? En heeft de thematiek rond CSR aan belang ingewonnen in

deze handboeken door de jaren heen?

Om op deze vragen een antwoord te vinden, hebben we gebruik gemaakt van een literatuurstudie in

de handboeken strategisch management. Eerst werd besproken hoe relevante bronnen werden

geselecteerd en welke data uit deze bronnen verzameld zou worden. Naast louter kwantitatieve

gegevens, werd ook gefocust op kwalitatieve gegevens met betrekking tot de inhoud, onder de vorm

van bepaalde concepten. Deze concepten gerelateerd aan CSR werden elke afzonderlijk toegelicht

door middel van een afzonderlijke literatuurstudie. Hierbij kwamen we tot enkele belangrijke

vaststellingen. Meestal bestaat voor deze concepten geen universeel aanvaarde definitie. Dit zorgt

ervoor dat zowel de inhoudelijke reikwijdte van een concept als de onderlinge relatie en hiërarchie

tussen deze concepten niet steeds even duidelijk is. Daarom werd hoofdzakelijk gefocust op het

achterhalen van de achterliggende aspecten en dimensies van deze concepten en hun relatie met

CSR. Verder werd ook algemeen het domein van strategisch management besproken, vergezeld van

de plaats die CSR in dit domein inneemt.

Daarna stelden we de resultaten voor die uit dit onderzoek voortkwamen. Deze resultaten worden

nu samengevat aan de hand van de onderzoeksvragen om tot een eenduidig antwoord te komen

voor beide vragen.

Hoe is de thematiek rond CSR geëvolueerd door de jaren heen in de handboeken strategisch

management?

In een eerste analyse werd per periode nagegaan hoeveel boeken het begrip (C)SR bespreken

tegenover het totaal aantal handboeken voor die periode. Hierbij was een stijgende tendens

merkbaar, maar deze evolutie was nog te grillig om reeds sterke uitspraken te formuleren. Als we

deze zelfde analyse uitvoerden voor de drie frequent voorkomende concepten (en dan vooral

stakeholder theory en corporate governance), werd een duidelijke stijging merkbaar. Als laatste werd

deze analyse ook uitgevoerd voor alle concepten samen, namelijk voor de thematiek in het

63

algemeen. Hier was terug sprake van een positieve tendens, wat erop wijst dat meer handboeken de

thematiek rond CSR bespreken.

Vervolgens werd ook naar de evolutie van de concepten onderling gekeken. Hier konden twee

vaststellingen worden gemaakt. Ten eerste dreef CSR als term door de jaren heen de oudere term SR

naar de achtergrond. Ten tweede werd duidelijk dat voornamelijk sinds het tweede deel van de jaren

'90 de handboeken meerdere andere concepten gerelateerd aan CSR beginnen te bespreken.

Omdat door de jaren heen steeds meer concepten besproken worden, zijn we nagegaan hoe het

begrip CSR zich specifiek verhoudt tegenover de andere concepten. De literatuurstudie met

betrekking tot de concepten toonde aan deze overlappen en inwisselbaar worden gebruikt. Daarom

wilden we nagaan in hoeveel van de handboeken CSR als hoofdconcept naar voor kwam. Uit deze

analyse kwam naar voor dat (C)SR van alle concepten het meest wordt besproken in de handboeken.

Wanneer verder inhoudelijk wordt gekeken, wordt duidelijk dat (C)SR ook frequent als een

hoofdonderwerp wordt beschouwd. Enkel in de periode rond de eeuwwisseling nemen andere

concepten (voornamelijk business ethics en corporate governance) tijdelijk de plaats over van (C)SR

als dominant hoofdonderwerp.

Deze eerste analyses bevestigden de evolutie van het concept CSR die Carroll beschreef in het artikel

Corporate Social Responsibility - Evolution of a Definitional Construct van 1999. De opkomst van de

verschillende concepten sinds de jaren ‘80 in de academische literatuur wordt ook in de handboeken

bevestigd. Ook het stijgend belang voor deze onderwerpen in de jaren '90 wordt weerspiegeld in de

handboeken doordat CSR als hoofdonderwerp aan belang inboet. De laatste jaren heeft CSR zijn

plaats als hoofdonderwerp terug opgeëist. Ook aandacht voor bepaalde maatschappelijke

problemen wordt in de handboeken weerspiegeld. Het concept corporate governance krijgt meer

aandacht in het kader van de grote schandalen met CEO's in de jaren '90 en '00. Ook de opkomst van

sustainable development komt in de handboeken naar voor, parallel aan de stijgende aandacht voor

problemen als klimaatsverandering.

Op basis van deze analyses komen we tot een antwoord op de eerste onderzoeksvraag. Er is een

evolutie van de thematiek rond CSR in de handboeken strategisch management in die mate dat er

meerdere concepten worden besproken in de latere periodes en dat er een stijging is in het aantal

boeken dat ten minste één concept bespreekt. CSR wordt bovendien reeds sinds het begin vaak als

hoofdonderwerp gezien tegenover de andere concepten. De opkomst en het voorkomen van de

gerelateerde concepten vertonen verder ook parallellen met de ontwikkelingen in de academische

literatuur en maatschappelijke hot topics.

64

Heeft de thematiek rond CSR aan belang gewonnen in deze handboeken door de jaren heen?

Nu een antwoord werd geformuleerd op de eerste onderzoeksvraag met betrekking tot de thematiek

rond CSR in de handboeken, is het de bedoeling om na te gaan of er meer belang uitgaat naar deze

thematiek. Dit belang werd op twee manieren nagegaan. Ten eerste werd dit belang uitgedrukt als

percentage van het aantal bladzijden dat de boeken besteden aan de thematiek van CSR tegenover

het totaal aantal bladzijden. Hierbij kon een duidelijke stijgende trend worden opgemerkt. Deze

stijgende lijn kan deels worden verklaard door het groter aantal concepten dat opkomt door de

jaren. Aangezien deze concepten echter allen gerelateerd zijn aan de thematiek rond CSR kan

alleszins wel worden gesteld dat een groter percentage bladzijden wordt besteed aan het bespreken

van deze thematiek.

Ten tweede wordt het belang ook uitgedrukt in functie van het al dan niet bespreken van de

thematiek rond CSR door invloedrijke handboeken. Hier wordt verondersteld dat indien invloedrijke

handboeken de thematiek bespreken door de jaren heen, men ervan uit kan gaan dat het belang

voor de thematiek stijgt. Hoe meer invloed een handboek heeft, hoe meer gewicht het kreeg in de

uitgevoerde analyses. Om de invloed te bepalen van een boek werd gekeken naar het aantal keer dat

het wordt geciteerd. Bij deze analyses werd bovendien een tijdscorrectie doorgevoerd voor de

handboeken met meerdere edities, waarbij meer gewicht aan de recentere boeken wordt gegeven

en minder gewicht aan de oudere. Op deze manier werd geprobeerd de toenemende reputatie en

betere beschikbaarheid van deze boeken te in te calculeren.

Ten eerste werd opnieuw gefocust op het verloop voor enkel het concept (C)SR. Hiervoor werd het

al dan niet bespreken van (C)SR gekoppeld aan een gewichtscomponent bepaald door de invloed van

het boek. Hierbij was er sprake van een duidelijke de impact van invloedrijke boeken op de

gemiddelde scores per periode. Bij de periodes 91-95 en 96-00 werd een negatieve score

geregistreerd. Een oorzaak hiervoor kon gevonden worden in enkele invloedrijke boeken die (C)SR

niet bespreken en de algemene vaststelling dat in deze periode (C)SR in minder boeken besproken

werd ten voordele van andere gerelateerde concepten. Bij de overige periodes bemerkten we wel

een positieve score. Indien rekening wordt gehouden met de vaststelling dat invloedrijke boeken een

sterk effect hebben op deze score, kan worden gesteld dat voor deze periodes ook de meest

invloedrijke boeken (C)SR bespreken. In de laatste drie periodes is een sterk stijgende lijn merkbaar,

wat betekent dat meer en meer invloedrijke boeken (C)SR bespreken.

De onderzoeksvraag is echter breder en daarom werd ook nagegaan hoe het belang evolueert voor

de thematiek rond CSR. Dezelfde analyses werden uitgevoerd voor de volledige groep gerelateerde

concepten. Hierbij kwam ongeveer eenzelfde tendens naar voor als in de analyse voor het concept

65

(C)SR op zich. Het voornaamste verschil bemerken we in de stijging in de latere periodes die veel

meer uitgesproken is ten gevolge van enkele invloedrijke boeken die meerdere concepten

bespreken. Bovendien werd duidelijk dat eenzelfde boek met meerdere edities de thematiek in

eerdere uitgaven niet bespreekt, maar dit in latere edities wel doet. Eens de thematiek zijn intrede

heeft gemaakt in deze boeken, blijft het ook aanwezig in latere edities.

Een analyse werd ook uitgevoerd met betrekking tot de plaats van het boek waarin de thematiek van

CSR wordt besproken. In het merendeel van de gevallen wordt de thematiek besproken in de

algemene, inleidende hoofdstukken en in het kader van de goals, missie, waarden en bestaansreden

van een organisatie. In de meeste andere gevallen wordt het achteraan het boek besproken in het

kader van corporate governance.

Op basis van deze analyses kan een antwoord worden geformuleerd voor de tweede

onderzoeksvraag. Er is een voorzichtige stijging merkbaar in het belang voor de thematiek rond CSR

vóór de eeuwwisseling. Er worden steeds meer bladzijden besteed aan de thematiek, maar enkele

invloedrijke handboeken blijven nog achter in de bespreking van de thematiek. Voor de laatste 15

jaren bemerken we een duidelijke stijging voor het belang dat aan de thematiek gegeven wordt.

Meer invloedrijke boeken bespreken de concepten en het aantal bladzijden dat gespendeerd wordt

aan deze bespreking blijft hoog.

Afsluitend bespreken we nog enkele beperkingen die deze studie kent en de eventuele

mogelijkheden tot verder onderzoek. Een eerste beperking ligt in de selectie van de bronnen, meer

specifiek de handboeken strategisch management. Er werd geprobeerd een representatieve sample

te bekomen door ten rade te gaan in de voornaamste universitaire instellingen voor management.

Hoe verder in het proces van het verzamelen van de gegevens, hoe frequenter steeds dezelfde

boeken gevonden werden in deze bibliotheken. Dit doet vermoeden dat de voornaamste werken

werden opgenomen in deze studie en dat zoveel mogelijk een werkbare en representatieve

steekproef werd bereikt. We wezen echter meermaals op de impact dat één boek kan hebben in de

analyses die een citeergewichtscomponent berekenen voor de handboeken. Het is dus mogelijk dat

bepaalde handboeken die een impact zouden hebben op deze analyses buiten deze steekproef zijn

gevallen.

Een tweede beperking ligt in het verzamelen van de gegevens in de handboeken strategisch

management. Voor bepaalde gegevens is de verzameling ervan eenvoudig en duidelijk (voorbeelden

hiervan zijn de titel van het boek, het jaar van uitgave, het totaal aantal bladzijden, ...). De

verzameling van andere gegevens is echter minder eenduidig en meer afhankelijk van een menselijke

inschatting (voorbeelden hiervan zijn het hoofdonderwerp in een boek, het type handboek, ...). We

66

hebben steeds getracht voor het verzamelen van deze gegevens zo sluitend mogelijke regels voorop

te stellen maar toch blijft er steeds een kleine marge open die een bepaalde menselijke inschatting

en beslissing vereist.

Dit leidt ons onmiddellijk naar mogelijkheden voor verder onderzoek. Met de digitalisering van

handboeken, zoals bijvoorbeeld uitgevoerd door Google Books, kunnen in de toekomst meer

nauwkeurige analyses worden uitgevoerd. Hierbij kunnen concrete en zeer specifieke metrieken

worden bepaald zoals bijvoorbeeld het expliciet tellen van het aantal keer dat een concept

voorkomt, het nagaan van de volgorde waarin de concepten voorkomen, het aantal keer dat het per

hoofdstuk wordt besproken, … Deze specifieke metrieken die door de digitalisering van deze boeken

mogelijk wordt gemaakt, brengt een waaier aan zeer nauwkeurige, kwantitatieve analyses met zich

mee. Bovendien stelt deze digitalisering het onderzoek ook in staat om een grotere sample te

bemachtigen. Hierdoor zouden de conclusies significanter kunnen worden.

Een tweede mogelijk pad voor verder onderzoek wordt gevormd door een gelijkaardig onderzoek

van handboeken die specifiek handelen over Corporate Social Responsibility. Hoewel dit zal leiden

tot een kleinere sample, kan dit inzicht geven in de evolutie van de specifieke concepten die worden

beschouwd als deel van CSR door de jaren heen. Analyses met deze boeken als onderwerp kunnen

ook sommige conclusies in deze studie versterken. Indien bijvoorbeeld het aantal boeken specifiek

gefocust op CSR stijgt, kan dit ons resultaat bevestigen dat er inderdaad sprake is van een

toenemend belang voor CSR.

67

7. Bibliografie

Afuah, A. (2004). Business Models – a Strategic Management Approach. New York: McGraw Hill.

Albert, K. J. (1983). The Strategic Management Handbook. New York: McGraw-Hill.

Amason, A. C. (2011). Strategic Management – From Theory to Practice. New York: Routledge.

Angwin, D., Cummings, S., & Smith, C. (2007). The Strategy Pathfinder – Core Concepts and Micro

Cases. Malden: Blackwell Publishing.

Ansoff, I. H. (1965). Corporate Strategy: an Analytic Approach to Business Policy for Growth and

Expansion. McGraw-Hill.

Arora, P., & Dharwadkar, R. (2011). Corporate governance and corporate social responsibility (CSR):

The moderating roles of attainment discrepancy and organization slack. Corporate Governance: an

International Review, 19(2), 136-152.

Asch, D., & Bowman, C. (1989). Readings in Strategic Management. London: Macmillan.

Barney, J. B., & Hesterly, W. S. (2006). Strategic Management and Competitive Advantage – Concepts

and Cases. New Jersey: Pearson-Prentice-Hall Inc.

Barney, J. B., & Hesterly, W. S. (2010). Strategic Management and Competitive Advantage – Concepts

and Cases (3rd ed.). New Jersey: Pearson-Prentice-Hall, Inc.

Benn, S., & Bolton, D. (2011). Key Concepts in Corporate Social Responsibility. Sage.

Besanko, D., Dranove, D., Shanley, M., & Schaefer, S. (2007). Economics of Strategy (4th ed.). New

Jersey: John Wiley & Sons, Inc.

Bowman, C., & Faulkner, D. (1997). Competitive and Corporate Strategy. Times Mirror International

Publishers Ltd.

Budd, R. W., Thorp, R. K., & Donohew, L. (1967). Content Analysis of Communications. Macmillan

New York.

Cannon, T. J. (1968). Business Strategy and Policy. New York: Harcourt, Brace & World, Inc.

Capon, C. (2008). Understanding Strategic Management. Harlow: Pearson Education Ltd.

68

Carpenter, M. A., & Sanders, W. G. (2007). Strategic Management – a Dynamic Perspective. New

Jersey: Prentice-Hall, Inc.

Channon, D. F. (1997). Encyclopedic Dictionary of Strategic Management. Oxford: Blackwell

Publishers Ltd.

Coda, V. (2010). Entrepreneurial Values and Strategic Management. Hampshire: Palgrave MacMillan.

Collis, D. J., & Montgomery, C. A. (1997). Corporate Strategy – Resources and the Scope of the Firm.

McGraw-Hill.

Coulter, M. (2002). Strategic Management in Action (2nd ed.). New Jersey: Prentice-Hall, Inc.

Coulter, M. (2013). Strategic Management in Action (6th ed.). New Jersey: Prentice-Hall, Inc.

Croon, P. (1973). Strategie en Strategiebepaling. Rotterdam: Universitaire Pers.

David, F. R. (1999). Strategic Management – Concepts and Cases (7th ed.). New Jersey: Prentice-Hall

Inc.

De Wit, B., & Meyer, R. (2004). Strategy: Process, Content, Context – An International Perspective (3rd

ed.). Andover, Hants: Southwestern – Cengage Learning.

De Wit, B. & Meyer, R. (2010). Strategy: Process, Content, Context – An International Perspective (4th

ed.). Andover, Hants: Southwestern – Cengage Learning.

Digman, L. A. (1990). Strategic Management: Concepts, Decisions, Cases (2nd ed.). Boston: Richard D.

Irwin, Inc.

Dobson, P., & Starkey, K. (1993). Blauwdruk voor Strategisch Management. Oxford: Blackwell

Publisherd Ltd.

Douma, S. (1993). Ondernemingsstrategie. Den Haag: Kluwer Bedrijfswetenschappen.

Ebner, D., & Baumgartner, R. J. (2006, September). The relationship between sustainable

development and corporate social responsibility. In Corporate Responsibility Research

Conference (Vol. 4, No. 5.9).

Carroll, A. B. (1979). A three-dimensional conceptual model of corporate performance. Academy of

Management Review, 4(4), 497-505.

69

Carroll, A. B. (1991). The pyramid of corporate social responsibility: Toward the moral management

of organizational stakeholders. Business Horizons, 34(4), 39-48.

Carroll, A. B. (1998). The four faces of corporate citizenship. Business and Society Review, 100(1), 1-7.

Carroll, A. B. (1999). Corporate social responsibility evolution of a definitional construct. Business &

Society, 38(3), 268-295.

Chandler, A. D. (1990). Strategy and Structure: Chapters in the History of the Industrial

Enterprise (Volume 120). MIT press.

Clarkson, M. B. E. (1988). Corporate social performance in Canada, 1976-86. In L. E. Preston (Ed.),

Research in corporate social performance and policy (pp. 241-265). Greenwich, CT: JAI Press.

Clarkson, M. B. E. (1995). A stakeholder framework for analyzing and evaluating corporate social

performance. Academy of Management Review, 20(1), 92-117.

Crane, A., & Matten, D. (2007). Business Ethics: Managing Corporate Citizenship and Sustainability in

the Age of Globalization. USA: Oxford University Press.

Dahlsrud, A. (2008). How corporate social responsibility is defined: an analysis of 37

definitions. Corporate Social Responsibility and Environmental Management, 15(1), 1-13.

Denis, D. J., & Denis, D. K. (1995). Performance changes following top management dismissals. The

Journal of Finance, 50(4), 1029-1057.

Donaldson, T., & Preston, L. E. (1995). The stakeholder theory of the corporation: Concepts,

evidence, and implications. Academy of Management Review, 20(1), 65-91.

Egels, N. (2005). Sorting out the mess. A review of definitions of ethical issues in business. GRI

Reports.

Evans, V. (2013). Key Strategy Tools. Harlow: Pearson Education Ltd.

Faulkner, D., & Johnson, G. (1992). The Challenge of Strategic Management. London: Kogan Page.

Fassin, Y., Van Rossem, A., & Buelens, M. (2011). Small-business owner-managers’ perceptions of

business ethics and CSR-related concepts. Journal of Business Ethics, 98(3), 425-453.

Fitzroy, P, & Hulbert, J. M. (2005). Strategic Management – Creating Value in Turbulent Times.

Chichester: John Wiley & Sons, Ltd.

70

Freeman, R. E. (2010). Strategic Management: a Stakeholder Approach. Cambridge University Press.

Freeman, R. E., & Reed, D. L. (1983). Stockholders and stakeholders: a new perspective on corporate

governance. California Management Review, 25(3), 88-106.

Friedman, M. (13 september 1970). The social responsibility of business is to increase its profits. New

York Times Magazine, p. 173-178.

Garriga, E., & Melé, D. (2004). Corporate social responsibility theories: Mapping the territory. Journal

of Business Ethics, 53(1-2), 51-71.

Ghemawat, P. (1999). Strategy and the Business Landscape – Text and Cases. Reading,

Massachusetts: Addison-Wesley Publishing Company.

Grant, R. M. (1995). Contemporary Strategy Analysis: Concepts, Techniques, Applications (2nd ed.).

Oxford: Blackwell Business.

Grant, R. M. (1998). Contemporary Strategy Analysis – Concepts, Techniques, Applications (3rd. ed.).

Oxford: Blackwell Business.

Grant, R. M. (2008). Contemporary Strategy Analysis (6th ed.). Oxford: Blackwell Business.

Grant, R. M. (2010). Contemporary Strategy Analysis (7th ed.). Chichester: John Wiley & Sons Ltd.

Grant, R. M. (2013). Contemporary Strategy Analysis – Text and cases (8th ed.). Chichester: John Wiley

& Sons Ltd.

Grant, R. M., & Jordan, J. (2012). Foundations of Strategy. Chichester: John Wiley & Sons Ltd.

Grant, R. M., & Jordan, J. (2015). Foundations of Strategy (2nd ed.). Chichester: John Wiley & Sons Ltd.

Greenley, G. E. (1989). Strategic Management. Hertfordshire: Prentice Hall.

Haberberg, A., & Rieple, A. (2001). The Strategic Management of Organizations. Harlow: Pearson

Education, Ltd.

Hardy, L. (1987). Successful Business Strategy – How to Win the Market Place. London: Kogan Page.

Harjoto, M. A., & Jo, H. (2011). Corporate governance and CSR nexus. Journal of Business

Ethics, 100(1), 45-67.

Harzing, A. W., & Van der Wal, R. (2007). Google Scholar: the democratization of citation

analysis. Ethics in Science and Environmental Politics, 8(1), 61-73.

71

Hatten, K. J., & Hatten, M. L. (1988). Effective Strategic Management: Analysis and Action. New

Jersey: Prentice-Hall, Inc.

Henry, A. E. (2011). Understanding Strategic Management (2nd ed.). Oxford: Oxford University Press.

Hill, C. W. L., & Jones, G. R. (1998). Strategic Management – An Integrated Approach (4th ed.). Boston:

Houghton Mifflin Company.

Hill, C. W. L, & Jones, G. R. (2009). Theory of Strategic Management (8th ed.). Chichester: John Wiley

& Sons Ltd.

Hitt, M. A., Freeman, R. A., & Harrison, J. S. (2001). The Blackwell Handbook of Strategic

Management. Oxford: Blackwell Publishers Ltd.

Hitt, M. A., Ireland, R. D., & Hoskisson, R. E. (2003). Strategic Management – Competitiveness and

Globalization (5th ed.). Ohio: Thomson Southwestern

Houlden, B. (1990). Understanding Company Strategy – An Introduction to Thinking and Acting

Strategically. Oxford: Basil Blackwell Ltd.

Houthoofd, N. (1996). Strategisch Management – Concepten, Analysemethoden en Toepassingen.

Leuven: Garant.

Howe, W. S. (1986). Corporate Strategy. Hampshire: MacMillan Eduction, Ltd.

Hsieh, H. F., & Shannon, S. E. (2005). Three approaches to qualitative content analysis. Qualitative

Health Research, 15(9), 1277-1288.

Hunger, D. J., & Wheelen, T. L. (1996). Strategic Management (5th ed.). Reading, Massachusetts:

Addison-Wesley Publishing Company.

Hunger, D. J., & Wheelen, T. L. (2001). Essentials of Strategic Management (2nd ed.). New Jersey:

Prentice-Hall, Inc.

Hussey, D. (1998). Strategic Management – From Theory to Implementation (4th ed.). Oxford:

Butterworth-Heinemann.

Jamali, D., Safieddine, A. M., & Rabbath, M. (2008). Corporate governance and corporate social

responsibility synergies and interrelationships. Corporate Governance: an International

Review, 16(5), 443-459.

72

Jauch, L. R., & Glueck, W. F. (1988). Business Policy and Strategic Management (5th ed.). Singapore:

McGraw-Hill.

Johnson, G., & Scholes, K. (1989). Exploring Corporate Strategy. Hertfordshire: Prentice Hall.

Johnson, G., Scholes, K., & Whittington, R. (2008). Exploring Corporate Strategy – Text and Cases (8th

ed.). Hertfordshire: Prentice Hall.

Johnson, G., Scholes, K., & Whittington, R. (2011). Exploring Strategy – Text and Cases (9th ed.).

Hertfordshire: Prentice-Hall.

Jones, G. R., & Hill, C. W. L. (2012). Strategic Management Essentials (3rd ed.). Andover, Hants:

Southwestern - Cengage Learning.

Karlöf, B. (1987). Business Strategy in Practice. Chichester: John Wiley & Sons, Ltd.

Katsoulakos, P., Koutsodimou, M., Matraga, A., & Williams, L. (2004). A historic perspective on the

CSR movement. CSRQuest Sustainability Framework.

Khan, K. S., Kunz, R., Kleijnen, J., & Antes, G. (2003). Five steps to conducting a systematic

review. Journal of the Royal Society of Medicine,96(3), 118-121.

Kouwenhoven, A. O. (1981). Inleiding tot de Bibliografie: Ten Dienste van Opleiding, Onderzoek en

Praktijk. Van Gorcum.

Lewis, P. V. (1985). Defining ‘business ethics’: Like nailing jello to a wall. Journal of Business

Ethics, 4(5), 377-383.

Lohr, S. (2009). Sampling: Design and Analysis. Nelson Education.

Lynch, R. (2009). Strategic Management (formerly ‘Corporate Strategy’) (5th ed.). Harlow: Pearson

Education Ltd.

Machi, L. A., & McEvoy, B. T. (2012). The Literature Review: Six Steps to Success. Corwin Press.

Mansfield, R. (1986). Company Strategy and Organizational Design. Kent: Croom Helm Ltd.

Matten, D., & Crane, A. (2005). Corporate citizenship: Toward an extended theoretical

conceptualization. Academy of Management Review, 30(1), 166-179.

73

McCarthy, D. J., Minichiello, R. J., & Curran J. R. (1975). Business Policy and Strategy: Concepts and

Readings. Boston: Richard D. Irwin, Inc.

McGee, J., Thomas, H., & Wilson, D. (2010). Strategy – Analysis and Practice (2nd ed.). Berkshire:

McGraw-Hill.

McWilliams, A., & Siegel, D. (2001). Corporate social responsibility: a theory of the firm

perspective. Academy of Management Review, 26(1), 117-127.

McWilliams, A., Siegel, D. S., & Wright, P. M. (2006). Corporate social responsibility: Strategic

implications. Journal of Management Studies, 43(1), 1-18.

Miller, A. (1998). Strategic Management (3rd. ed.). New York: McGraw-Hill.

Montanari, J. R., Morgan, C. P, & Bracker, J. S. (1990). Strategic Management – A Choice Approach.

Orlando: The Dryden Press.

Moon, J. (2007). The contribution of corporate social responsibility to sustainable

development. Sustainable Development, 15(5), 296-306.

Morden, T. (1999). An Introduction to Business Strategy – A Strategic Management Approach (2nd

ed.). Berkshire: McGraw-Hill.

Nag, R., Hambrick, D. C., & Chen, M. J. (2007). What is strategic management, really? Inductive

derivation of a consensus definition of the field. Strategic Management Journal, 28(9), 935-955.

Okoye, A. (2009). Theorizing corporate social responsibility as an essentially contested concept: is a

definition necessary?. Journal of Business Ethics,89(4), 613-627.

Pearce, J. A. II, & Robinson, R. B. J. (2003). Strategic Management – Formulation, Implementation and

Control (8th ed.). New York: McGraw-Hill.

Pearson, G. (1990). Strategic Thinking. Hertfordshire: Prentice-Hall.

Peng, M. W. (2009). Global Strategic Management (2nd ed.). Andover, Hants: Southwestern –

Cengage Learning.

Petticrew, M., & Roberts, H. (2008). Systematic Reviews in the Social Sciences: a Practical Guide. John

Wiley & Sons.

Pettigrew, A., Thomas, H., & Whittington R. (2002). Handbook of Strategy and Management. London:

Sage Publications Ltd.

74

Pitts, R. A., & Lei, D. (2000). Strategic Management – Building and Sustaining Competitive Advantage

(2nd ed.). London: Southwestern – Thomson Learning.

Pümpin, C. (1987). The Essence of Corporate Strategy. Brookfield, Vermont: Gower

Rahman, S. (2011). Evaluation of definitions: ten dimensions of corporate social responsibility. World

Review of Business Research, 1(1), 166-176.

Renear, A. H., & Palmer, C. L. (2009). Strategic reading, ontologies, and the future of scientific

publishing. Science, 325(5942), 828-832.

Robert, M. (1993). Strategy Pure and Simple. New York: McGraw-Hill.

Roberts, R. W. (1992). Determinants of corporate social responsibility disclosure: an application of

stakeholder theory. Accounting, Organizations and Society, 17(6), 595-612.

Rowe, A. J., Mason, R. O., & Dickel, K. E. (1982). Strategic Management and Business Policy: a

Methodological Approach. Reading, Massachusetts: Addison-Wesley publishing company.

Rowe, A. J., Mason, R. O., Dickel, K. E., & Snyder, N. H. (1990). Strategic Management: a

Methodological Approach (3rd ed.). Reading, Massachusetts: Addison-Wesley Publishing Company.

Rowe, A. J., Mason, R. O., Dickel, K. E., Mann, R. B., & Mockler R. J. (1994). Strategic Management: a

Methodological Approach (4th ed.). Reading, Massachusetts: Addison-Wesley Publishing Company.

Saloner, G., Shepard, A., & Podolny, J. (2001). Strategic Management. New York: John Wiley & Sons

Ltd.

Sanchez, R., & Heene, A. (2004). The New Strategic Management – Organization, Competition and

Competence. New York: John Wiley & Sons, Ltd.

Schendel, D., Hofer, C. W. (1979). Strategic Management: a New View of Business and Policy

Planning. Toronto: Little, Brown and Company.

Smith, A. (12 oktober 2014). Fortune 500 companies spend more than $15bn on corporate

responsibility. Financial Times.

Spulber, D. F. (2004). Management Strategy. New York: McGraw-Hill.

Stacey, R. D. (1996). Strategic Management and Organizational Dynamics (2nd ed.). London: Pitman

Publishing

75

Stacey, R. D. (2000). Strategic Management and Organizational Dynamics – The Challenge of

Complexity (3rd ed.). Harlow: Pearson Education Ltd.

Stacey, R. D. (2011). Strategic Management and Organizational Dynamics – The Challenge of

Complexity (6th ed.). Harlow: Pearson Education Ltd.

Stark, A. (1992). What's the matter with business ethics?. Harvard Business Review, 71(3), 38-40.

Sutherland, J., & Canwell, D. (2004). Key Concepts in Strategic Management. Hampshire: Palgrave

MacMillan.

The Economist (17 januari 2008). Just good business. The Economist.

The Economist (18 juli 2008). Guru. The Economist.

The Economist (17 november 2009). Triple Bottom Line. The Economist.

Thomas, H., & O’Neal, D. (1996). Strategic Integration. Chichester: John Wiley & Sons, Ltd.

Thomas, H., O’Neal, D., & Ghertman, M. (1997). Strategy, Structure and Style. Chichester: John Wiley

& Sons, Ltd.

Thompson, J. L. (1990). Strategic Management – Awareness and change. London: Chapman and Hall.

Thompson, J. L. (2001). Strategic Management (4th ed.). London: Thomson Learning.

Thompson, J. L., & Martin, F. (2005). Strategic Management – Awareness and Change (5th ed.).

London: Thomson Learning.

Thompson, J. L., & Martin, F. (2010). Strategic Management – Awareness and Change (6th ed.).

Hampshire: Southwestern, Cengage Learning EMEA.

Thompson, A. A. J, & Strickland, A. J. III. (1992). Strategic Management – Concepts and Cases (6th ed.).

Boston: Richard D. Irwin, Inc.

Thomson, N., & Baden-Fuller C. (2010). Basic Strategy in Context – European Text and Cases.

Chichester: John Wiley & Sons, Ltd.

Tsoutsoura, M. (2004). Corporate Social Responsibility and Financial Performance. Center for

Responsible Business.

76

Ullmann, A. A. (1985). Data in search of a theory: a critical examination of the relationships among

social performance, social disclosure, and economic performance of US firms. Academy of

Management Review, 10(3), 540-557.

Van Marrewijk, M. (2003). Concepts and definitions of CSR and corporate sustainability: Between

agency and communion. Journal of Business Ethics,44(2-3), 95-105.

Vinten, G. (2002). The corporate governance lessons of Enron. Corporate Governance: The

International Journal of Business in Society, 2(4), 4-9.

Waddock, S. A., & Graves, S. B. (1997). The corporate social performance-financial performance

link. Strategic Management Journal, 18(4), 303-319.

Wang, S. (2015). Literature review of corporate social responsibility. In Chinese Strategic Decision-

making on CSR (pp. 7-28). Springer Berlin Heidelberg.

Wartick, S. L., & Cochran, P. L. (1985). The evolution of the corporate social performance

model. Academy of Management Review, 10(4), 758-769.

Wheelen, T. L., & Hunger, J. D. (2002). Strategic Management and Business Policy (8th ed.). New

Jersey: Prentice-Hall, Inc.

White, C. (2004). Strategic Management. Hampshire: Palgrave MacMillan.

Witcher, B. J., & Chau, V. S. (2010). Strategic Management – Principles and Practice. Hampshire:

Cengage Learning EMEA.

Wright, P., Pringle, C. D., & Kroll, M. J. (1992). Strategic Management – Text and Cases. Needham

Heights: Allyn and Bacon.

Wood, D. J. (1991). Corporate social performance revisited. Academy of Management Review, 16(4),

691-718.

77

8. Bijlagen

Bijlage 1: Lijst concepten Agency Theory Business Ethics Civil Society Codes of Conduct Code of Ethics Community Relations Complexity Theory Corporate Accountability Corporate Citizenship Corporate Responsibility Reporting (Corporate) Social Responsibility Corporate Sustainability Eco-Efficiency Employee Engagement Employee Health and Safety Environment Ethical Consumerism Fair Trade Globalisation Corporate Governance Green Marketing Greenwash Human Rights Inter- and intragenerational Equity NGO's Corporate Social Performance Philantropy Pollution and waste management Postcolonialism Product Stewardship Resource-Based View Responsible Leadership Risk Management Shareholder Value Social and Societal Marketing Social Capital Social Entrepreneurship Social Partnerships Socially Responsible Investment Stakeholder Theory Stewardship Sustainable Development Sweatshops System Approaches Triple Bottom Line Voluntary Regulation

78

Bijlage 2: Conceptmatrix

Titel Handboek Auteur(s) Jaar Druk CSR SR BE Sthol Phil CG SD CSP CC

Ondernemingsstrategie - Analyse van het ondernemingsbeleid, gericht op groei en expansie Ansoff 1965 1

x

x

Business strategy and policy Cannon 1968 1

Strategie en strategiebepaling Croon 1973 1

Business policy and strategy - concepts and readings McCarthy, Minichiello, & Curran 1975 1

x

Strategic Management - a new view of business policy and planning Schendel & Hofer (Eds.) 1979 1

Strategic Management & Business Policy - A Methodological approach Rowe, Mason, & Dickel 1982 1 x

x

x

The strategic management handbook Albert (Ed.) 1983 1

Company strategy and organizational design Mansfield 1986 1

x

Corporate Strategy Howe 1986 1

The essence of corporate strategy Pumpin 1987 1

Successful business strategy - how to win the market-place Hardy 1987 1

Business strategy in practice Karlöf 1987 1

Effective strategic management - analysis and action Hatten & Hatten 1988 1

x

x

Business policy and strategic management Jauch & Glueck 1988 5

x

x

Readings in strategic management Asch & Bowman (Eds.) 1989 1

x x

Exploring Corporate Strategy Johnson & Scholes 1989 2

x

x

Strategic management Greenley 1989 1

x x x

Understanding company strategy - an introduction to thinking and acting strategically Houlden 1990 1

Strategic management - A choice approach Montanari, Morgan & Bracker 1990 1

x x

Strategic thinking Pearson 1990 1

x

Strategic management: concepts, decisions, cases Digman 1990 2

x

Strategic management - a methodological approach Rowe et al. 1990 3

x

Strategic Management - Awareness & change Thompson 1990 1

x x x

x

Strategic management - Text and cases Wright, Pringle & Kroll 1992 1 x

x

Strategic management - concepts and cases Thompson & Strickland 1992 6 x

x x

x

The challenge of strategic management Faulkner & Johnson 1992 1

79

Titel Handboek Auteur(s) Jaar Druk CSR SR BE Sthol Phil CG SD CSP CC

Blauwdruk voor strategisch management Dobson & Starkey 1993 1

x x x

Ondernemingsstrategie Douma 1993 1

x

Strategy Pure & Simple Robert 1993 1

Strategic management - a methodological approach Rowe et al. 1994 4 x

x x

x

Contemporary Strategy Analysis - Concepts, techniques, applications Grant 1995 2

Strategisch management - concepten, analysemethoden en toepassingen Houthoofd 1996 1

Strategic integration Thomas & O'Neal (Eds.) 1996 1 x

x

x

Strategic Management Hunger & Wheelen 1996 5

x x x

x

x

Strategic management & organisational dynamics Stacey 1996 2

Strategy, structure and style Thomas, O'Neal & Ghertman (Eds.) 1997 1

Encyclopedic Dictionary of Strategic Management Channon (Ed.) 1997 1

x

Competitive & Corporate strategy Bowman & Faulkner 1997 1

Corporate Strategy - Resources and the scope of the firm Collis & Montgomery 1997 1

x

Strategic management Miller 1998 3

x

x

Strategic management - from theory to implementation Hussey 1998 4 x

x x

x x

Strategic Management - an integrated approach Hill & Jones 1998 4 x

x x

x

Contemporary Strategy Analysis - Concepts, techniques, applications Grant 1998 3

An introduction to business strategy - a strategic management approach Morden 1999 2

x x x

x

x

Strategic management - Concepts & Cases David 1999 7

x x

x

Strategy and the business landscape - text and case Ghemawat 1999 1

Strategic Management - Building and sustaining competitive advantage Pitts & Lei 2000 2

x x

Strategic management & organisational dynamics - the challenge of complexity Stacey 2000 3

Strategic Management Saloner, Shepard & Podolny 2001 1

The strategic management of organisations Haberberg & Rieple 2001 1

x x

x

The blackwell handbook of strategic management Hitt, Freeman & Harrison (Eds.) 2001 1 x

x x

x

x

Essentials of strategic management Hunger & Wheelen 2001 2

x

x

x

Strategic management Thompson 2001 4

x x

Handbook of strategy & management Pettigrew, Thomas & Whittington (Eds.) 2002 1 x

x x x x

x

Strategic management in action Coulter 2002 2 x

x x

Strategic Management and business policy Wheelen & Hunger 2002 8

x x x

x

80

Titel Handboek Auteur(s) Jaar Druk CSR SR BE Sthol Phil CG SD CSP CC

Strategic management - formulation, implementation, and control Pearce & Robinson 2003 8 x

x x

x

Strategic management - competitiveness and globalization Hitt, Ireland & Hoskisson 2003 5

x

x

Key concepts in strategic management Sutherland & Canwell 2004 1 x

x

Management Strategy Spulber 2004 1

x x

The new strategic management - organization, competition and competence Sanchez & Heene 2004 1

x x

x

Business Models - a strategic management approach Afuah 2004 1 x

x x

x

Strategy - Process, Content, Context - An international perspective De Wit & Meyer 2004 3

x

x

x

x

Strategic Management White 2004 1 x

x

x

x

Strategic Management - creating value in turbulent times Fitzroy & Hulbert 2005 1

x x

x

Strategic Management - Awareness & change Thompson & Martin 2005 5

x x x

x

Strategic management and competitive advantage - concepts and cases Barney & Hesterly 2006 1

x

The strategy pathfinder - core concepts and micro cases Angwin,Cummings & Smith 2007 1 x

x

x x

x

Strategic management - a dynamic perspective Carpenter & Sanders 2007 1

x

x

Economics of strategy Besanko et al. 2007 4

x

Understanding strategic management Capon 2008 1

Contemporary Strategy Analysis Grant 2008 6 x

x

x x

Exploring Corporate Strategy - text and cases Johnson, Scholes & Whittington 2008 8 x

x x x x

Strategic management (formerly 'Corporate strategy') Lynch 2009 5 x

x x

x

Global strategic management Peng 2009 2 x

x x

x x

Theory of strategic management Hill & Jones 2009 8

x x

x

Entrepreneurial Values & strategic management Coda 2010 1

x

Basic strategy in context - european text and cases Thomson & Baden-fuller 2010 1 x

x x

x

Strategic management - principles and practice Witcher & Chau 2010 1 x

x x

x

Strategy - Analysis and practice McGee, Thomas & Wilson 2010 2 x

x

x

Strategic Management - Awareness & change Thompson & Martin 2010 6

x x x

x

Strategic management and competitive advantage - concepts and cases Barney & Hesterly 2010 3

x

Strategy - Process, Content, Context - An international perspective De Wit & Meyer 2010 4

x

x

x

x

Contemporary Strategy Analysis Grant 2010 7 x

x

x x

Strategic Management - from theory to practice Amason 2011 1

x

Understanding strategic management Henry 2011 2 x

x

81

Titel Handboek Auteur(s) Jaar Druk CSR SR BE Sthol Phil CG SD CSP CC

Strategic management & organisational dynamics - the challenge of complexity Stacey 2011 6

Exploring Strategy - text and cases Johnson, Scholes & Whittington 2011 9 x

x x x x

Foundations of strategy Grant & Jordan 2012 1 x

x x

x

Strategic management essentials Jones & Hill 2012 3

x x

x

Key strategy tools Evans 2013 1 x

x

Strategic management in action Coulter 2013 6 x

x x

Contemporary strategy analysis - text and cases Grant 2013 8 x

x

x x

Foundations of strategy Grant & Jordan 2015 2 x

x x

x

CSR Corporate Social Responsibility; SR Social Responsibility; BE Business Ethics; Sthol Stakeholder Theory; Phil Philanthropy; CG Corporate Governance; SD

Sustainable Development; CSP Corporate Social Performance; CC Corporate Citizenship

x concept besproken; x concept besproken en hoofdonderwerp

82

Bijlage 3: Overige gegevens

Titel Auteur(s) Jaar Blz TotBlz Hfdstk TotHfdstk Type Cit

Ondernemingsstrategie - Analyse van het ondernemingsbeleid, gericht op groei en expansie Ansoff 1965 2 222 4 10 HB 10280

Business strategy and policy Cannon 1968

HB 148

Strategie en strategiebepaling Croon 1973

HB 3

Business policy and strategy - concepts and readings McCarthy, Minichiello, & Curran 1975 3 490 5 9 HB 64

Strategic Management - a new view of business policy and planning Schendel & Hofer (Eds.) 1979

Verz 1274

Strategic Management & Business Policy - A Methodological approach Rowe, Mason, & Dickel 1982 13 682 5 13 HB 420

The strategic management handbook Albert (Ed.) 1983

Verz 61

Company strategy and organizational design Mansfield 1986 1 176 2 12 HB 30

Corporate Strategy Howe 1986

HB 55

The essence of corporate strategy Pumpin 1987

HB 12

Successful business strategy - how to win the market-place Hardy 1987

HB 31

Business strategy in practice Karlöf 1987

HB 21

Effective strategic management - analysis and action Hatten & Hatten 1988 16 314 9 22 HB 62

Business policy and strategic management Jauch & Glueck 1988 3 418 2 12 HB 869

Readings in strategic management Asch & Bowman (Eds.) 1989 19 427 Verz 55

Exploring Corporate Strategy Johnson & Scholes 1989 4 318 5 11 HB 7223

Strategic management Greenley 1989 11 395 6 14 HB

Understanding company strategy - an introduction to thinking and acting strategically Houlden 1990

HB 42

Strategic management - A choice approach Montanari, Morgan & Bracker 1990 20 416 11 12 HB 65

Strategic thinking Pearson 1990 2 222 2 10 HB 71

Strategic management: concepts, decisions, cases Digman 1990 4 401 3 12 HB 189

Strategic management - a methodological approach Rowe et al. 1990 9 355 4 12 HB 420

Strategic Management - Awareness & change Thompson 1990 5 614 5 15 HB 563

Strategic management - Text and cases Wright, Pringle & Kroll 1992 5 276 3 11 HB 8

Strategic management - concepts and cases Thompson & Strickland 1992 6 276 2 10 HB 172

The challenge of strategic management Faulkner & Johnson 1992

HB 61

Blauwdruk voor strategisch management Dobson & Starkey 1993 7 151 5 5 HB 3

83

Titel Auteur(s) Jaar Blz TotBlz Hfdstk TotHfdstk Type Cit

Ondernemingsstrategie Douma 1993 1 353 2 12 HB 12

Strategy Pure & Simple Robert 1993

HB 82

Strategic management - a methodological approach Rowe et al. 1994 16 572 3 11 HB 420

Contemporary Strategy Analysis - Concepts, techniques, applications Grant 1995

HB 6148

Strategisch management - concepten, analysemethoden en toepassingen Houthoofd 1996

HB 0

Strategic integration Thomas & O'Neal (Eds.) 1996 82 400 Verz 6

Strategic Management Hunger & Wheelen 1996 22 411 3 15 HB 371

Strategic management & organisational dynamics Stacey 1996

HB 2744

Strategy, structure and style Thomas, O'Neal & Ghertman (Eds.) 1997

Verz 3

Encyclopedic Dictionary of Strategic Management Channon (Ed.) 1997 3 308 Comp 34

Competitive & Corporate strategy Bowman & Faulkner 1997

HB 184

Corporate Strategy - Resources and the scope of the firm Collis & Montgomery 1997 19 197 8 8 HB 453

Strategic management Miller 1998 7 457 1 12 HB 4

Strategic management - from theory to implementation Hussey 1998 20 691 8 30 HB 101

Strategic Management - an integrated approach Hill & Jones 1998 14 471 2 14 HB 3029

Contemporary Strategy Analysis - Concepts, techniques, applications Grant 1998

HB 6148

An introduction to business strategy - a strategic management approach Morden 1999 20 503 9 28 HB 6

Strategic management - Concepts & Cases David 1999 7 339 1 10 HB 2467

Strategy and the business landscape - text and case Ghemawat 1999

HB 554

Strategic Management - Building and sustaining competitive advantage Pitts & Lei 2000 18 462 1 13 HB 168

Strategic management & organisational dynamics - the challenge of complexity Stacey 2000

HB 2744

Strategic Management Saloner, Shepard & Podolny 2001

HB 15

The strategic management of organisations Haberberg & Rieple 2001 5 657 2 16 HB 127

The blackwell handbook of strategic management Hitt, Freeman & Harrison (Eds.) 2001 19 740 Verz 166

Essentials of strategic management Hunger & Wheelen 2001 12 197 2 11 HB 371

Strategic management Thompson 2001 8 904 3 25 HB 2483

Handbook of strategy & management Pettigrew, Thomas & Whittington (Eds.) 2002 36 488 17 21 HB 245

Strategic management in action Coulter 2002 4 335 2 8 HB 289

Strategic Management and business policy Wheelen & Hunger 2002 26 339 2 13 HB 2420

Strategic management - formulation, implementation, and control Pearce & Robinson 2003 16 344 2 11 HB 1760

84

Titel Auteur(s) Jaar Blz TotBlz Hfdstk TotHfdstk Type Cit

Strategic management - competitiveness and globalization Hitt, Ireland & Hoskisson 2003 7 436 10 13 HB 2893

Key concepts in strategic management Sutherland & Canwell 2004 3 284 Comp 32

Management Strategy Spulber 2004 4 411 2 14 HB 36

The new strategic management - organization, competition and competence Sanchez & Heene 2004 6 211 8 14 HB 226

Business Models - a strategic management approach Afuah 2004 13 255 13 13 HB 531

Strategy - Process, Content, Context - An international perspective De Wit & Meyer 2004 42 643 11 11 HB 1043

Strategic Management White 2004 8 801 18 18 HB

Strategic Management - creating value in turbulent times Fitzroy & Hulbert 2005 24 418 13 14 HB 82

Strategic Management - Awareness & change Thompson & Martin 2005 9 853 2 18 HB 563

Strategic management and competitive advantage - concepts and cases Barney & Hesterly 2006 4 341 * * HB 799

The strategy pathfinder - core concepts and micro cases Angwin,Cummings & Smith 2007 32 317 10 11 HB 27

Strategic management - a dynamic perspective Carpenter & Sanders 2007 12 396 2 13 HB 219

Economics of strategy Besanko et al. 2007 5 581 Verz 2503

Understanding strategic management Capon 2008

HB 67

Contemporary Strategy Analysis Grant 2008 10 463 2 17 HB 6148

Exploring Corporate Strategy - text and cases Johnson, Scholes & Whittington 2008 20 592 4 15 HB 7223

Strategic management (formerly 'Corporate strategy') Lynch 2009 13 747 6 20 HB 948

Global strategic management Peng 2009 30 434 12 12 HB 11

Theory of strategic management Hill & Jones 2009 23 474 11 13 HB 84

Entrepreneurial Values & strategic management Coda 2010 11 226 Verz 13

Basic strategy in context - european text and cases Thomson & Baden-fuller 2010 48 405 6 16 HB 14

Strategic management - principles and practice Witcher & Chau 2010 4 314 2 11 HB 24

Strategy - Analysis and practice McGee, Thomas & Wilson 2010 25 545 15 16 HB 132

Strategic Management - Awareness & change Thompson & Martin 2010 9 764 6 17 HB 563

Strategic management and competitive advantage - concepts and cases Barney & Hesterly 2010 4 341 * * HB 799

Strategy - Process, Content, Context - An international perspective De Wit & Meyer 2010 49 649 11 11 HB 1043

Contemporary Strategy Analysis Grant 2010 2 475 2 18 HB 6148

Strategic Management - from theory to practice Amason 2011 9 277 10 10 HB 24

Understanding strategic management Henry 2011 23 431 12 12 HB 182

Strategic management & organisational dynamics - the challenge of complexity Stacey 2011

HB 2744

85

Titel Auteur(s) Jaar Blz TotBlz Hfdstk TotHfdstk Type Cit

Exploring Strategy - text and cases Johnson, Scholes & Whittington 2011 16 531 4 15 HB 7223

Foundations of strategy Grant & Jordan 2012 33 487 1 10 HB 36

Strategic management essentials Jones & Hill 2012 24 259 2 9 HB 92

Key strategy tools Evans 2013 9 339 Comp 3

Strategic management in action Coulter 2013 3 214 2 7 HB 289

Contemporary strategy analysis - text and cases Grant 2013 4 429 2 16 HB 6148

Foundations of strategy Grant & Jordan 2015 2 363 1 10 HB 36

HB klassiek handboek; Comp compendium; Verz verzamelwerk

* Business Ethics besproken in afzonderlijke kaderstukken doorheen het boek, geen specifiek hoofdstuk