Mövzu: Giriş mühazir si. Botanika - əbitkil r haqqında kompleks elmdir. ə

czaçılıqda botanikanın h miyy ti. Ə ə ə əHüceyr haqqında t lim. Bitki hüceyr sinin ə ə əxüsusiyy tl ri. ə əBitki toxumaları, onların quruluşu, funksiyaları v orqanlarda yerl şm si. ə ə əBitki toxumaların t snifatı.ə

Botanikanın qısa inkişaf tarixi və bölmələri

Botanika adı "Botane" yunan sözündən götürülmüş və mənası bitki, ot deməkdir. Botanika bitkilər haqqında kompleks elmdir. Botanika bioloji elm olub, bitkilərin quruluşunu, həyat-fəaliyyətini, mənşəyini, yayılmasını, yer üzərinin bitki örtüyünü öyrənir.

Bitkilər haqqında ilk yazılı məlumatlar qədim Şərqin gil lövhələrində verilmişdir. Bir elm kimi botanikanın əsası qədim yunanlar tərəfindən qoyulmuşdur. Botanikanın "atası" qədim yunan filosofu və təbiətşunası Teofrast hesab olunurdu.Lakin orta əsrlərdə botanikanın inkişafında bir durğunluq yaranmış və XVI əsrdən etibarən yenidən inkişafı sürətlənmişdir. Kapitalizmin meydana gəlməsi, Kopernik və Qaliley tərəfindən günəş sisteminin kəşfi , mikroskopun kəşfini botanikanın inkişafına böyük təsiri olmuşdur. .

GÖRK MLİ BOTANİKL RƏ Ə

Teofrast

Botanikanın inkişafında isveç alimi K. Linneyin böyük rolu olmuşdur. O, 10000-ə qədər bitki növünü əhatə edən sistem yaratmışdır. Lakin onun sistemi süni sistem olmuşdur. IX əsrdə mikroskoplar təkmilləşdirildikdən sonra hüceyrə haqqında biliklər genişlənmiş və hüceyrə nəzəriyyəsi yaradılmışdır. Bu nəzəriyyənin əsasını qoyanlar fransız bioloqu Dyutroşe, rus botaniki Qoryaninov, alman botaniki Şleyden və zooloqu Şvann olmuşlar.

XIX əsrin ortalarında ingilis alimi Ç. Darvin "Növlərin mənşəyi" əsərində canlıların təkamülü, təbii seçməni elmi əsaslarla izah etmişdir.

Azərbaycanda botanika elmi sahəsində akad. Qrossqeym, Karyakin, Rzazade, Prilipko, Tutayuq, Abtalıbov, Axundov, Hacıyev və AM EA-nın Botanika institutunun digər əməkdaşları böyük fəaliyyət göstərmişlər.

Hal-hazırda botanika inkişaf edərək o qədər genişlənmişdir ki, onun ayrı-ayrı bölmələri müstəqil elmlərlə çevrilməmişlər.

Botanikanın aşağıdakı əsas bölmələri vardır:

Bitki morfologiyası (yunanca "morfe" – forma və "loqos" elm və ya "təlim") – bitkilərin və onların ayrı-ayrı orqanlarının formasını, şəkildəyişmələrini, müxtəlifliyini öyrənir, onların əmələ gəlmə qanunauyğunluqlarını izah edir.Bitki anatomiyası (yunanca "anotemneyn" – kəsmək deməkdir) – bitkilərin və onların toxumalarının daxili quruluşunu öyrənir. Bitki anatomiyası XVII əsrin ortalarında mikroskop ixtira edildikdən sonra meydana gəlmiş, bu sahədə böyük nailiyyətlər isə XIX və XX əsrlərdə əldə edilmişdir. Anatomiya xırdalanıb poroşok şəklinə salınmış və morfoloji əlamətlərin təyin etmək mümkün olmayan bitki xammallarını təyin etməyə imkan verir. Bitki anatomiyası bitki toxumaları, onların mənşəyi və inkişafı üzrə qanunauyğunluqlar haqqında təlimdir.Bitki fiziologiyası (yunan sözü "fizis" – təbiət deməkdir) – bitkilərdə gedən həyati prosesləri: böyümə, inkişaf, qidalanma, tənəffüs, çoxalma və s. öyrənir. Fiziologiyanın əsası XVIII əsrdə həyata keçirilən bitkilərin qidalanması üzrə aparılan təcrübələr əsasında qoyulmuşdur. Hal-hazırda bitki fiziologiyası sürətlə inkişaf edən bir elmdir. Fiziologiya anatomiya ilə sıx bağlıdır. Bitki orqanlarının quruluşu ilə fizioloji funksiya arasındakı əlaqə fizioloji anatomiyanın yaranmasına səbəb olmuşdur.Bitki biokimyası – bitkilərdə gedən kimyəvi prosesləri öyrənir. Bitki biokimyası və fiziologiyası birlikdə bitkilərdə dərman maddələrinin toplanması prosesini öyrənməyə imkan verir ki, onun da əsasında bitkilərin dərman kimi istifadə olunan hissələrinin toplanma dövrü, necə saxlanılması və digər məsələlər müəyyən edilir.

Sitologiya (yunanca "kitos" – hüceyrə deməkdir) – hüceyrələrin quruluşunu və həyat-fəaliyyətini öyrənir.

Bitki embriologiyası (yunanca "embrion" – ruşeym deməkdir) ruşeymin və toxumun inkişafını öyrənir, həmçinin cinsi və q/cinsi çoxalma orqanlarının əmələ gəlmə qanunauyğunluqlarını, mayalanma prosesini, ruşeymin və bütün toxumun inkişafını öyrənir.

Btiki genetikası (yunanca "genezis" – mənşə deməkdir) – bitki orqanizmlərinin irsiyyətini və dəyişkənliyini öyrənir. Genetika seleksiyasının nəzəri əsasını təşkil edir.

Bitki sistematikası (yunan sözü "sistematikos"-dan götürülmüş və mənası – bölünmüş deməkdir) – müxtəlif bitki növlərini qruplara bölür, onların qohumluğunu, mənşəyini müəyyən edir. Sistematika bitkiləri təsnif edir, onların vahid sistemdə birləşdirir. Sistematika morfologiya ilə sıx əlaqədardır və onun göstəricilərinə əsaslanır. Sistematikanın vəzifələrinə təkamül əsasında bitkiləri təsnif etmək və bütünlükdə bitki aləminin sistemini müəyyən etmək daxildir. Sistematika növlərin məcmuyunu müəyyən edir, onların da oxşar əlamətlərinə və mənşəyinə görə ayrı-ayrı sistematik qruplara ayırır. Bu da bitki aləminin dərk edilməsini və bitkilərin istifadə istiqamətlərini müəyyənləşdirməyi asanlaşdırır.

Bitki ekologiyası (yunanca "oykos" – ev, həyat sürdüyü yer) – bitkilərlə, onların bitdiyi şərait arasındakı qarşılıqlı əlaqəni öyrənir. Bitki ekologiyası XIX əsrin sonu və XX əsrin əvvəllərində meydana gəlmiş və hal-hazırda təbiət haqqında elmlərin ən mühüm sahəsidir.

Bitki çoğrafiyası – bitki növlərinin yer kürəsində yayılma qanunauyğunluqlarını öyrənir.

Geobotanika (yunanca "keos"-torpaq) və ya fitosenologiya (yunanca "fiton" – bitki, "kenozi" – ümumi və ya fitosenoz – bitkilərin cəmi) yer kürəsinin bitki örtüyünü, bitki qruplaşmalarını – burada iri ağaclar, kollar (meşəaltı) və ot bitkiləri birgə yaşayırlar. Beləliklə geobotanika bitki örtüyünü, onun elementlərini, onların yaranma qanunauyğunluqlarını öyrənir.

Paleobotanika (yunanca "pelayos" – qədim deməkdir) – qədim epoxalarda həyat sürmüş, hal-hazırda qazıntı şəklində tapılan bitki qalıqlarını, suxurlardakı bitki izlərini, daşlaşmış bitkiləri öyrənir və bitkilərin təkamülü haqqında təsəvvürlər yaratmağa köməklik edir.

Göstərilən əsaslı bölmələrdən başqa botanikanın bir sıra tətbiqi (xırda)bölmələri da vardır. Onlardan ən başlıcaları botaniki ehtiyat.unaslıq və ya

iqtisadi botanikadır.Botanikanın bir sıra digər şaxələri də vardır. Məs. bitki morfologiyası

daxilində karpologiya ayırd olunur ki, o da meyvələr və toxumlar haqqında biliklər bölməsidir. Bitki anatomiyası hüdudlarında çiçək tozcuğunu öyrənən polilologiya sahəsi vardır. Botanikanın yosunları öyrənən sahəsi alkologiya, mamırları öyrənən sahəsi briologiya, ayıdöşəyiləri (qıjıları) öyrənən sahəsi isə pteridologiya adlanır. Botanikanın dendropologiya sahəsi ağacları və kolları öyrənir. Botanikanın göbələkləri öyrənən sahəsi mikologiya, şibyələri öyrənən sahəsi isə lixenologiya adlanır.

Botanikanın czaçılıq ə üçün h miyy ti.ə ə ə Botanika əczaçılıq təhsilində ixtisas fənlərindən biri olan farmakoqnoziyanın öyrənilməsində baza rolunu

oynayır. Dərman bitki xammallarının makroskopik və mikroskopik analizində botanikada bitki orqanlarının morfologiyası və anatomik quruluşu üzrə qazanılmış biliklərin mühüm əhəmiyyəti vardır. Botanikada qazanılmış bitkilərin fiziologiyası üzrə biliklərbioloji fəal maddələrin (dərman maddələrinin) biosintezi və metabolizmini dərk etməyə və onların toplanılma qanunauyğunluqlarını başa düşməyə köməklik göstərir.

botanikadan alınmış biliklər əczaçı-bakalavr əməli fəaliyyətində mühüm əhəmiyyəti kəsb edirlər. Məlumdur ki, dərman preparatlarının 30%-i dərman bitki xammalından hazırlanır. Bununla əlaqədar bir sıra problemlər ortaya çıxır ki, əczaçı-bakalavr onları başa düşməli və həll etməyi bacarmalıdır. Ilk növbədə əczaçı-bakalavr bitkiləri tanımağı və xarakterizə etməyi bacarmalıdır ki, bunun üçün də bitkilərin morfologiyası və sistematikası üzrə yaxşı biliklər çox vacibdir.

Dərman bitki xammalının eyniliyinin təyini makroskopik və mikroskopik əlamətlərin öyrənilməsi əsasında aparılır. Dərman bitki xammalının keyfiyyətini təyin edən standartların mühüm bir bölməsini makroskopik və mikroskopik xarakteristika təşkil edir. Makroskopik analizi həyata keçirmək üçün bitkilərin morfologiyası üzrə mükəmməl biliklərin olması və müvafiq botanika terminologiyasının mənimsənilməsi vacibdir. Mikroskopik analizi apararkən əczaçı-bakalavr analitik bitki xammalını anatomik cəhətdən öyrənməlidir ki, bunun da həyata keçirilməsində bitki anatomiyası üzrə biliklər köməklik edir.

Bitki fiziologiyası üzrə alınan biliklər bitkilərdə 1-ci və 2-ci metabolitlərin əmələ gəlməsi ilə gedən prosesləri dərk etməyə imkan verir. Həmin metabolitlərin bir çoxu farmakoloji fəal olub, tibb təcrübəsində geniş istifadə olunurlar.

Yabanı bitən dərman bitkilərinin xammallarının tədarükü bir çox kənd və şəhər aptekləri tərəfindən həyata keçirilir. Ona görə də yerli floranı bilmək tədarük işini düzgün planlaşdırmağa və təşkil etməyə imkan verir.

Farmakoqnostlar bitki ehtiyatlarının təyini üzrə sərvətşünaslıq tədqiqatları aparılmalıdır. Bu tədqiqatların həyata keçirilməsi yerli floranı öyrənmədən, botaniki çoğrafiyanın elementlərini və geobotanik metodları bilmədən mümkün deyildir. Əczaçı-bakalavrlar təbiətin mühafizəsi üzrə başlıca tədbirləri yerinə yetirməlidir və dərman-bitki xammallarının tədarükündə onları nəzərə almalıdır.

Hüceyr d n b hz ed n elm ə ə ə ə sitologiya adlanır Hüceyrə canlı orqanizmlərin çox kiçik

struktur və funksional vahididir. Çox kiçik orqanizmlər bir hüceyrədən, iri orqanizmlər isə milyarlarla hüceyrələrdən təşkil olunmuşlar ki, onların hər biri müəyyən funksiya yerinə yetirir və nisbi müstəqildirlər. Çoxhüceyrəli bitki orqanizmində hər bir hüceyrə muxtariyyət təşkil edir və müstəqil fəaliyyət göstərir. Hüceyrə ilk dəfə 1665-ci ildə Robert Huk tərəfindən kəşf olunmuşdur. O, adi mantardan düzəldilmiş nazik kəsiyə özünün quraşdırdığı mikroskopda baxarkən hüceyrəvi quruluşu aşkar etmiş və "Mikroqrafiya" adlı əsərində bu məlumatı dərc etmişdir.

Robert Huk (1635-1703)

Prokariotik və eukariotik hüceyrələr

Bütün canlı orqanizmlərin hüceyrələrinə görə 2 əsas qrupa bölmək olar: prokariotlar və eukariotlar (carion sözü yunan dilindən götürülmüş və mənası nüvə (qoz meyvəsinin nüvəsi-ləpəsi) deməkdir. Prokariotlar nüvəsiz, eukariotlar isə formalaşmış nüvəyə malik hüceyrəli canlılardır. Prokariotları başqa sözlə bakteriyalar da adlandırırlar. Göy-yaşıl yosunlar da prokariotlara aiddir.

Eukariotik hüceyrələrin ölçüləri:10 -100 mкm Prokariotik hüceyrələrin ölçüləri: 2-3 mkm

Prokariot hüceyrələrin eukariot hüceyrələrdən əsas fərqi ondan ibarətdir ki, onlarda gen daşıyıcıları olan DNT xromosomlara cəmləşməmişlər, dairəvi zəncirdə birləşmişlər ki, onun da zülal qılafı yoxdur. Eukariot hüceyrələrdə isə gen daşıyıcıları xromosomlardır ki, onlar da morfoloji cəhətdən tam formalaşmış nüvədə yerləşmişlər. Həm də xromosomlardakı DNT-zülallar-histonlarla kompleks şəkildə birləşmişlər. Histonlar isə arqinin və lizin aminturşuları ilə zəngindirlər. Bundan başqa eukariot hüceyrələrdə müxtəlif orqanoidlər olur ki, prokariot hüceyrələr onlardan məhrumdurlar.

Prokariot hüceyrələr sadə bölünmə yolu ilə d:d, dartılıb 2 bərabər hissəyə ayrılmaqla və ya bir qədər kiçik ölçülü bala hüceyrə əmələ gətirməklə çoxalırlar, lakin heç vaxt mitoz yolla bölünmürlər. Eukariot orqanizmlərin hüceyrələri isə mitoz yolla bölünüb çoxalırlar. Eukariotik hüceyrələrə xas olan bir sıra proseslər, məs. faqositoz, pinositoz və sikloz (protoplazmanın dairəvi hərəkəti) prokariot hüceyrələr aşkar edilməmişlər.

Prokariot hüceyrələrdə metabolizm prosesində d:d maddələr mübadiləsində askorbin turşusu tələb olunmur, eukariot hüceyrələr isə onsuz keçinə bilmirlər.

Hüceyr l rin forması v ə ə ə ölçül riə

parenxim(1,2,3,4,5) və parenxim(1,2,3,4,5) və

prozenxim(6) hüceyrələrprozenxim(6) hüceyrələr

Forma və ölçülərinə görə hüceyrələri 2 qrupa bölürlər: 1)

parenxim hüceyrələr; 2) prozenxim hüceyrələr. Parenxim hüceyrələrdə

3 ölçü (uzunluq, en və qalınlıq) təxminən eyni olur. Prozenxim hüceyrələr isə uzunsov olurlar;

onların uzunluğu, eni və qalınlığından bir neçə dəfə artıq

olur.

Bitki hüceyrəsi qılafdan(divardan)və protoplastdan təşkil olunmuşdur. Əvvəl protoplast protoplazma adlanırdı. Protoplast – fərdi hüceyrənin protoplazmasıdır; bitki hüceyrəsində qılafla əhatə olunmuş protoplazma protoplast adlanır.Protoplast nüvədən, sitoplazmadan və onun içərisində yerləşən orqanoidlərdən təşkil olunmuşdur. Orqanoidlərə mitoxondrilər, lizosomlar, ribosomlar, endoplazmatik şəbəkə, holci aparatı, plastidlər aiddirlər.

Bitki hüceyrəsi ilə heyvan hüceyrəsi arasında olan əsas fərqlər:

-hüceyrə divarının selulozadan təşkili

-vakuolların olması

-plastidlərin olması

BİTKİ HUCEYRƏSİNİN SXEMİBİTKİ HUCEYRƏSİNİN SXEMİ1- hüceyrə divarı: a - ilk;b - ikincili2 - sitoplazma:a – plazmolemma;b – hialoplazm;c - vacuolar membrani (tonoplast)3 - xloroplast4 - mitoxondriy5 – Holci apparati6 - endoplasmatik retikulum7 - ribosomlar8 – nüvə:

a – məsaməli nüvə pərdəciyi; b – nukleotidlər;

c - nuclear sap9 - vakuol

10 – hüceyrə daxili boşluq11 – qonşu hüceyrənin divari

ORQANOİDL RƏ

SİTOPLAZMA Protoplastın böyük bir hissəsi olub, xarici

tərəfdən yarımkeçirici membran – plazmalemma, daxili tərəfdən isə digər membran – tonoplastla əhatə olunmuşdur. Plazmalemma sitoplazma ilə qılafın arasında yerləşir və sitoplazmanı qılafdan təcrid edir. Plazmalemma (və ya plazmatik membran) 3 qatdan təşkil olunmuş və aşağıdakı funksiyaları yerinə yetirir: 1) hüceyrə ilə ətraf mühit arasında maddələr mübadiləsini həyata keçirir; 2) hüceyrə qılafının selülozalı mikrofibrinlərinin sintezini və qılafda toplanmasını tənzimləyir; 3) hüceyrənin böyüməsi və differensiayasını tənzim edən hormonal və xarici siqnalları ötürür.

Sitoplazmanın əsasını kialoplazma və ya matriks təşkil edir.

Sitoplazma üzvi və qeyri üzvi maddələrdən təşkil olunmuşdur. Sitoplzamadakı əsas üzvi maddələrə zülallar, karbohidratlar, ribonuklein turşularıvə lipidlər aiddir. Sadə zülallardan (proteinlərdən) sitoplazmada histonlar, albuminlər, qlobulinlər, mürəkkəb zülallardan (proteinlərdən) isə nuleoproteidlər, lipoproteidlər, qlyukoproteidlərə təsadüf edilir.

Qeyri üzvi maddələrdən sitoplazmanın tərkibində 90%-ə qədər su, 2-6%-ə qədər digər maddələr, d.d xlorid, fosfat, nitrat, sulfat turşularının My, Ca, Na, K-lu duzları, mikroelementlər (Fe, Mn, Co, Cu, Zn, İ və s. vardır).

NÜVƏ Nüvə eukariotik hüceyrələrin əsas hissələrindən biridir.

Nüvə hüceyrənin həyat fəaliyyətini tənzim edir, genetik informasiyanı daşıyır və hüceyrə bölünərkən irsi xüsusiyyətləri bala hüceyrələrə ötürür. Nüvə xaric edildikdə və ya məhv olduqa hüceyrədə məhv olur.

Orqanoidlərdən yalnız mitoxondrilər və plastidlər öz fəaliyyətində müəyyən qədər müstəqil olub, nüvədən asılı deyillər.

Kimyəvi tərkibcə nüvə sitoplazmaya çox yaxındır, onun kimi zülal təbiətlidir, lakin DNT-nin olması ilə ondan fərqlənir.

Nüvə nüvə qılafından, nukleoplazmadan (və ya karioplazmadan), nüvəciklərdən və xromatin əsasından təşkil olunmuşdur. Nüvə qılafı 2 qat membrandan təşkil olunmuşdur ki onun da üzərində məsamələr vardır.

Hüceyrə bölünəndə xromatin əsası (sapları) xromosomlara çevrilirlər. Xromosomlarda DNT yerləşir və onun vasitəsilə irsi xüsusiyyətlər daşınır.

PLASTİDL RƏ

Plastidlər stromadan və onu əhatə edən 2 qat membrandan və piqmentlərdən təşkil olunmuşlar. Plastidlər, fotosintez prosesini aparan eukariotik orqanizmlərdə, yosunlarda və bəzi bir

hüceyrəlilərdə vardır. Göbələklər, bakteriyalar, selikli göbələklər (miksosmisetlər) və göy-yaşıl yosunlar plastidlərdən məhrumdurlar. Plastidlər müstəqil orqanellalar kimi yalnız sitoplazma içərisində yerləşirlər. Onlar zülal-lipid təbiətlidirlər.

Plastidlərin 3 tipi məlumdur: xloroplastlar, xromoplastlar və leykoplastlar.

MİTOXONDRİLƏR (yunanca mitos – sap,

xondrom – dənəcik deməkdir. Xaricdən 2 qat membranla əhatə olunmuşlar. Mitoxondrilər hüceyrələrin enerji və ya tənəffüs mərkəzləri hesab olunurlar. Onlarda çox sayda fermentlər toplaşmışlar onlarında sayəsində üzvi maddələr parçalanır, xeyli enerji ayrılır, tənəffüs prosesi gedir, ADF-in sintezi baş verir.

RİBOSOMLAR . Qranul formalı xırda cisimciklərdir,

diametrləri 15-45 mkm-dir. . Hüceyrədə olan RNT-nin 65%-i ribosomlarda cəmləşmişdir.

Ribosomlar hüceyrənin zülal sintezi mərkəzləridir.

HOLCİ APARATI Bu aparat (orqanoid) ilk dəfə italyan alimi

Holci tərəfindən hüceyrədə (sitoplazmada) aşkar edilmiş və onun şərəfnə belə adlandırılmışdır. Bütün eukariotik hüceyrələrdə holci aparatı mövcuddur. Holci aparatı ayrı-ayrı diktiosomlardan təşkil olunmuşdur. Diktiosomlar çənlərdən (bir-birilə təmasda olmayan) əmələ gəlmişdir. Diktiosomların sayı birdən bir neçəyə qədər olur. Belə hesab olunur ki, diktiosomlarda polisaxaridlər sintez olunur, onlar da holci qabarcıqları vasitəsilə hərəkət edərək hüceyrə qılafının əmələ gəlməsində iştirak edirlər.

LİZOSOMLAR (yunanca "lizis"-həll olma, parçalanma, "soma" bədən deməkdir). . Xırda, müxtəlif forma və ölçülü cisimciklər olub, tərkiblərində zülalları, nuklein turşularını, yağları parçalayan fermentlər vardır.

ENDOPLAZMATİK ŞƏBƏKƏ Endoplazmatik şəbəkə 1945-ci ildə

Porter tərəfindən elektron mikroskopunun köməyilə aşkar edilmişdir. Endoplazmatik şəbəkə qalınlığı 30-40 A olan, zülal-lipoid təbiətli membranlardan təşkil olunmuşdur ki, onlar da borular qabarcıqlar, kisələr, kanalcıqlar əmələ gətirirlər və sitoplazmanın müxtəlif sahələrini bir-birilərilə və nüvə ilə birləşdirirlər. Membranlar 2 qat olub, aralarında ensiz, şəffaf boşluq vardır. Endoplazmatik şəbəkə çox müxtəlif funksiyalar yerinə yetirir. Membranların səthində hər cür biokimyəvi reaksiyalar gedir. Membranların səthindəki ribosomlarda isə zülalların sintezi, amin turşularının və spesifik polipeptidlərin polimerləşməsi, uzun kanalcıqların membranlarının səthində isə yağların və karbohidratların sintezi həyata keçirilir. Endoplazmatik şəbəkə həmçinin hüceyrə daxilində və hüceyrədən kənar sitoplazma daxilində maddələrin daşınmasını, habelə vakuolların, mikrocisimciklərin, diktiosomların, ümumiyyətlə hüceyrə membranlarının yaranmasını həyatakeçirir.

SFEROSOMLAR Kürəşəkilli, işığı güclü sındıran və tərkibi fermentlərlə zəngin

cisimciklərdir. Endoplazmatik şəbəkənin uc tərəflərində əmələ gəlir. Onların əsas funsiyası yağların sintezi və toplamasıdır.

Hüceyrənin daxilində bir qat membranla əhatə olunan, ölçüləri

0,2- 1,5 mkm olan kiçik sferitik və elipsoidal cisimciklər

mikrocisimciklər adlanır. Bunlara öncə qlioksisomlar və

peroksisomlar aiddir. Qlioksisomlar piyləri karbohidratlara

çevirən fermentlər saxlayır, bu da ki toxumların cücərilməsi

zaman baş verir. Onların daxilində qlioksil turşusunun sikli baş

verir. Peroksisomlar plastidlər və mitoxondriyalar kimi

avtonom cisimciklər olub, fototənəffüsdə, qlikol turşusunun

metabolizmində iştirak edir.

Paramural cisimciklər- öncə plazmalemmanın vakuola

qabarılması şəklində əmələ gələn xüsusi cisimciklərdir ki,

bunlar da sonra plazmalemmadan ayrılıb sitoplazmaya keçir və

ya vakuolun daxilində asılmış vəziyyətdə qalır. Çox güman

onlrın funksiyası huceyrə divarı ilə sitoplamanın arasında olan

əlaqə və hüceyrə divarının əmələ gəlməsi ilə bağlıdır.

Plazmidlər- xəlqə şəklində olan, avtonom, xromosomlarla bağlı

olmayan, ikiqat zəncirvari DNT molekullardır. Onlar irsiyyətin

xromosomdan kənar faktorlarına aiddir. Onları gen

mühəndisliyində yad DNT-n daşıyıcısı kimi istifadə edirlər.

PROTOPLASTIN TÖR M L RİƏ Ə Ə

HÜCEYRƏ DİVARI

(QILAF) Hüceyrə divarı hüceyrəyə forma və möhkəmlik verir, protoplastı qurumaqdan və

mexaniki təsirlərdən qoruyur. O, həmçinin vakuolun osmotik təzyiqinə qarşı

hüceyrəni davamlı edir və hüceyrənin bu təzyiqin təsirilə dağılmasının qarşısını

alır. Hüceyrə qılafı şəffafdır, asanlıqla günəş işığını özündən buraxır. Su və kiçik

molekullu maddələr qılafdan asan keçir, lakin iri molekullu maddələr isə qılafdan

keçə bilmirlər. Hüceyrə divarı əsasını sellüloza, hemisellüloza və pektin maddələri təşkil edir.

Sellülozalı divarda çox miqdarda ultramikroskopik boşluqlar olur ki, onlar da hüceyrə yaşlandıqca protoplastın əmələ gətirdiyi müxtəlif maddələrdə dolur. Nəticədə divarın odunlaşması, mantarlaşması, kutinləşməsi, selikləşməsi, minerallaşması baş verir.

Son zamanlara qədər hüceyrə divarı protoplastın qeyri fəal məhsulu hesab olunurdu. Hal-hazırda isə müəyyən edilmişdir ki, o, spesifik funksiyalara malikdir. Maddələrin udulması, nəql edilməsi və ifrazında mühüm rol oynayır. Həzm fəallığı da vardır.

pinkpinkblue İkincili dəyişmənin növü

İkincili dəyişməni əmələ gətirən

maddəOna təsir edən reaktivin adı Reaksiyanın nəticəsi

lignifikasiya lignin anilin sulfat SARI RƏNG

Suberilizasiya suberin Sudan III Çəhrayi

Kutinləşmə kutin Sudan III Çəhrayi

Selikləşmə selik methylene blue göy

minerallaşma Kalsium və silisium birləşmələri

Hidroxlorid turşusu Əmələ gəlmiş duzların parçalanması

Vakuollar (hüceyr şir si)ə ə

Latınca "vakuus" boşluq deməkdir. Eukariotik hüceyrələrin protoplastındakı boşluqlardır. Vakuollar endoplazmatik şəbəkədən əmələ gəlir və içərisi hüceyrə şirəsi ilə dolmuş olur Vakuollar kürəvi, sapşəkilli, çubuğabənzər və d. formalarda olurlar.

Vakuolların möhtəviyyatı olan hüceyrə şirəsi üzvi və qeyri üzvi maddələrin sudakı

məhlulundan ibarətdir. Hüceyrə şirəsində müxtəlif təbiətli müalicə əhəmiyyətli

maddələr (alkaloidlər, flavonoidlər, qlikozidlər və d.) olur. Vakuollar bir neçə

funksiya yerinə yetirirlər. Onlar hüceyrənin daxili su mühitini formalaşdırır və

bunun da sayəsində su-duz mübadiləsi tənzim olunur. Vakuolların digər mühüm

funksiyası hüceyrədaxili mayenin hidrostatik turqor təzyiqini saxlamasıdır. Başqa

funksiyası ehtiyat qida maddələrini və hüceyrənin metabolizminin son məhsullarını

toplayıb saxlamasıdır. Vakuollarda çox hallarda antosian qrupu piqmentləri

toplanır. Onlar hüceyrə şirəsini qırmızı, bənövşəyi, göy və s. rənglərə boyayırlar.

Hüceyrəşirəsi əksər hallarda zəif turş mühitə, nadir hallarda neytral və

qələvi mühitə malik olur. Müxtəlif bitkilərin hüceyrə şirəsinin kimyəvi tərkibi

müxtəlifdir. Hüceyrə şirəsinin tərkibində cürbəcür üzvi turşular, karbohidratlar,

qlikozidlər, tanidlər, piqmentlər, alkaloidlər, vitaminlər, həmçinin qeyri üzvi

maddələr: nitrat, fosfat, xlorid və d. turşuların Ca, My, Na, K duzları və s. olur. Bu

maddələrin hamısı hüceyrənin qidalanmasına, mürəkkəb üzvi birləşmələrin

sintezinə sərf olunur və ya tullantılara və maddələr mübadiləsinin digər son

məhsullarına çevrilir.

Erqast maddələr Maddələr mübadiləsi nəticəsində əmələ gələn

maddələr erqast maddələr adlanır. Bunlara əczaçılıqda diaqnostik əlamət kəsb edən ehtiyyat və ekskretor maddələrdə aiddir

Hüceyr nin osmotik ə xüsusiyy tl ri:ə ə Hər hüceyrə maksimal qüvvə ilə suyu özünə sorur, nəticədə

hüceyrənin möhtəviyyatı qılafa təzyiq göstərir. Hüceyrə qılafı elastiki

olduğu üçün bu təzyiqin təsirindən enliləşir, qılaf eyni zamanda gərginlik xassəsi daşıdığından, həm də sıxılmağa başlayır,

sıxılma nəticəsində qılaf hüceyrənin daxili möhtəviyyatına təzyiq

göstərir. Sıxılma nəticəsində enliləşmiş qılafın hüceyrə möhtəviyyatına

göstərdiyi təzyiq turqor təzyiqi adlanır. Turqor təzyiqi nəticəsində hüceyrə

gərgin vəziyyət alır. Hüceyrənin belə bir gərgin vəziyyəti turqor

vəziyyəti Adlanır(1). Hüceyrələrin və bütün orqanizmin turqor vəziyyəti

normal vəziyyətdir. Hüceyrə su ehtiyatını itirdikdə gərginlik azalır, turqor vəziyyəti pozulur. Artıq daxildən qılaflara təzyiq edilmir, onlar boşalır,

bəzən də qırışır. Beləliklə, bitki solğun görünür. Hüceyrədə turqor

vəziyyətinin pozulmasına plazmoliz deyilir(2). Plazmoliz zamanı protoplazma hüceyrənin divarından aralanır və komacıq şəklində

hüceyrənin içərisinə çəkilir. Bitkilər yenə də su sorduqda, normal vəziyyət alır, yəni hüceyrələrdə turqor vəziyyəti bərpa olunur. Plazmolizdən

turqora qayıdma prosesi deplazmoliz adlanır.

HÜCEYR L RIN Ə ƏBOLÜNM SI Ə V BOYÜM SIƏ Ə

Çoxalma, canlı hüceyrənin əsas xassələrindən biridir. Hüceyrələrin çoxalması onların bölünməsi yolu ilə baş verir. Hüceyrələrin bölünməsi zamanı bitkilərin boyu və ümumi kütləsi artır. Bəzən hüceyrələr başqa yollarla da (məsələn, tumurcuqlanma və s.) çoxala bilir. Hüceyrələrin üç bölünmə üsulu vardır:

1) mitoz və ya mürəkkəb bölünmə, 2) meyoz və ya reduksion bölünmə, 3) amitoz və yaxud düzünə

Bitki toxumalarBitki toxumalarıı

Mənşəyi, funksiyaları, quruluşu və forması eyni olan hüceyrələr qrupuna

toxuma deyilir.

Bitki toxumalarının müxtəlif təsnifatı mövcuddur və onların hamısı şərti

xarakter daşıyır və təhsilin təkminləşdirilməsi ilə bağlı yaranıb. Biz bitki

toxumalarını yerinə yetirdiyi vəzifəyə görə təsnifatlandıracağıq:

Törədici toxuma və ya meristemlər

Örtük toxumaları

Mexaniki toxumalar

Ötürücü toxumalar

Əsas toxuma lar

Ifrazat(sekretor) toxumaları

Törədici toxuma və ya meristemlər

Meristema yunan sözü olub “meristos”- bölünən, “stema”- toxuma (bölünən toxuma) sözlərindən götürülmüşdür. Meristemlar embrional, başlanğıc toxumalar olub, bütün digər toxumaları törədir və bitkilərin böyüməsini təmin edir.

Bitki orqanizmində yerləşməsinə görə meristemlər

aşağıdakı qruplara bölünür:

Təpə (apikal).

Yan (lateral).

a) ilkin (prоkambi, peritsikl); b) ikinci (kambi,

fellоgen)

Aralıq (interkalyar) .

Yara örtən (zəda, və ya travmatik).

Örtük toxumalariÖrtük toxumalarına epidermis, epiblema, mantar, qabıq, peridema aiddir. Mənşəyinə görə

epidermis və epiblema ilk (birinci), digərləri isə ikincili örtük toxumalarıdır.

EPİDERMİS-(yun. «epi» – üstündə, «derma» - dəri) - canlı hüceyrələrdən ibarət olan ali bitkilərin yarpaq, cavan zoğ, çiçək hissələri və meyvələrində xarici toxuma örtüyü.

Ətraf mühitin zərərli təsirlərindən bitkiləri

qorumaq üçün və bitdiyi şəraitdən asılı

olaraq əksər bitkilərin epidermisinin

üzərində mühafizəedici elementlər

(törəmələr): kutikula, mum təbəqəsi,

tükcüklər və s. əmələ gəlirlər. Törəmələrin

əmələ gəlməsi bitkilərin bitdiyi şəraitlə

əlaqədardır.

Tükcüklər başcıqlı, ulduzşəkilli,

qarmaqvari, pulcuqşəkilli və s. olurlar.

Onlar silisium və Ca duzlarını

hopduraraq minerallaşır, sərtləşir,

kəsici xassə kəsb edir. Bəzən

tükcüklərin qılafı kütinləşir, odunlaşır

və sərtləşir (qabaqda olduğu kimi).

Emergenslər (lat. «emergere» – irəli

çıxmaq, qabağa çıxmaq) –

epidermisin üzərində əmələ gələn,

tükçüklərə bənzər çıxıntılardır , lakin

onların əmələ gəlməsində nəinki

epidermis, eyni zamanda dərin

yerləşmiş toxumalar da iştirak edirlər

(məs.: qızılgül və itburnu tikanları və

s.).

Ağızçıqlar. Ətraf mühitlə bitki orqanizmi arasında əlaqə epidermisdəki xüsusi törəmələr olan – ağızcıqlar vasitəsilə həyata keçirilir.

Ağızcıq ətrafı hüceyrələrin sayı və yerləşmə xarakterinə görə ağızcıq aparatının bir neçə tipi vardır.

Adi ağızcıqlarla yanaşı su ağızcıqları da vardır ki, onlar yarpaqlardan suyu damcı şəklində ifraz edirlər. Onlara hidatodlar deyilir.

PERİDEMA (yun. «peri» – yanında, «derma» - qabıq) - bitkil rd olan ə əkompleks ikinci örtük toxuması.

1-EPİDERMİSİN QALIQLARI 2-MANTAR( fellema) 3-FELLOGEN 4-FELLODERMA

TÖKÜLƏN QABIQ

EPİBLEMA V YA ƏRİZODERMA(1)-kokun ilk örtuk toxuması

MEXANİKİ TOXUMA -bitkinin özün əv xarici mühitin mexaniki t sirl rin qarşı dözümlülük v ə ə ə ə əmöhk mlik ver n, bir növ armatur rolunu oynayan bitki ə əhüceyr sinin ixtisaslaşmış qrupları.ə Коllenxim, sklerenxim v əsklereidl r bölünür.ə ə KOLLENXİM

A

B

BUCAQLI KOLLENXİM* LÖVHƏVARİ KOLLENXİM *QARIŞIQ KOLLENXİM

ÖTÜRÜCÜ TOXUMALARÖtürücü toxumalar bitki orqanizmində qida maddələrinin yeraltı və yerüstü orqanları arasında hərəkətini həyata keçirirlər. Bitki orqanizmində qida maddələri bir-birinə əks olan 2 istiqamətdə: enən və qalxan axınla hərəkət edirlər. Qalxan axın traxeyalar və traxeidlərlə, enən axın isə ələkvari borularla və peyk(müşaidəedici) hüceyrələri ilə hərəkət edir.

Ötürücü topalarÖtürücü toxumalar bitki orqanizmində nizamsız

yerləşməmişlər, kompleks qruplar olan ötürücü topalara

toplanmışlar. 4 qrup ötürücü topalar ayırd olunur: 1) SadƏə

topalar; 2) Ümumi topalar; 3) Mürəkkəb topalar; 4) Lifli-

boru topaları.

Lifli-boru topaları mürəkkəb topalarla mexaniki

toxumaların birləşməsindən əmələ gəlmişdir. Bu ötürücü

topalar ən mükəmməl və geniş yayılmış topalardır. Lifli-boru

topalarında 2 hissə: ksilem və floem ayırd edilir. Ksilemanın

tərkibinə su boruları, traxeidlər, oduncaq lifləri və oduncaq

parenximi daxildir. Floem ləkvari borulardan, peyk-

hüceyrələrdən, floem liflərindən və floem parenximindən

təşkil olunmuşdur.radial topalar:1-floem, 2-ksilem,3- kambiy, 4- sklerenxim

sentrofloem konsentrik topa sentroksilem konsentrik topa

ƏSAS TOXUMA-bitkilərdə ən geniş yayılmış toxumalardır. Əsas toxumalar bitkilərin bütün

orqanlarının əsas kütləsini təşkil edir və ötürücü, mexaniki, örtük və digər toxumalar arasındakı boşluqları doldururlar.

Bitki orqanizmində yerləşdiyi yeri,

yerinə yetirdiyi funksiyasına görə əsas toxumalar

5 qrupa bölünürlər:

1) Assimilyasion toxuma ( parenxim) və ya xlorofilli parenxim , xlorenxim.

2) Ehtiyat qida maddələrini toplayan toxuma.

3)Su toplayan

4) Aerenxim

5)Ötürücü hüceyrələr

İFRAZAT TOXUMALARI

Bitkilərin həyat fəaliyyəti prosesində elə maddələr əmələ gəlir ki, onlar bitkilərin sonrakı

həyatında iştirak etmirlər. Onlar bitkilərdəki xüsusi hüceyrələrdə, müxtəlif toxumalarda, yuvacıqlarda

toplanırlar. Xarici sekresiya maddələrinə isə efir yağları, nektar, su və s. Bu maddələr toplanan

toxumalara ifrazat toxumaları deyilir. 2 qrup ifrazat toxumaları vardır:

1) Daxili ifrazat toxumaları (sxizogen və lizigen tipli yerliklər, süd şirəsi boruları, (ixtisaslsşmış

hüceyrələr - idioblastlar)

2) Xarici ifrazat toxumaları su ağızcıqları, vəzicikli tükcüklər,vəziçiklər, nektarlıqlar, osmoforlar

(yunan sözü osmo- iy, phore- daşıyıcı) kimi termin təklif etdi. Bunlar bitkilərin xüsusi

strukturları(bitki orqanların və toxumaların) müxtəlif hissələri olub, adətən terpenoid və ya polifenol

təbiətli aromatik maddələr ifraz edirlər ki, bu da həşaratları bitkiyə cəlb edirlər) aiddir.

DİQQ TİNİZ GÖR ÇOX Ə Ə Ə SAGOLUNUZ!

Farmakoqnoziya və botanika kafedrasının dosenti Nərgiz Məmmədova