na Dolnym Śl¹sku

135 Nowe-stanowisko-trzmieliny-brodawkowatej-E.-verrucosa-na-Dolnym-�l¹sku 135

Nowe stanowisko trzmieliny brodawkowatejEuonymus verrucosa Scop. (Celastraceae)na Dolnym �l¹sku

A new locality of Euonymus verrucosus Scop.(Celastraceae) in Lower Silesia

PIOTR GORZELAK

P. Gorzelak, Soko³owice 49, 56-400 Ole�nica; e-mail: [email protected]

ABSTRACT: A new locality of Euonymus verrucosus Scop. has been found in theeastern part of the Wzgórza Trzebnickie Hills, near Malerzów village. The speciesis critically endangered in Lower Silesia and the only locality could be threatenedby forest management.

KEY WORDS: Euonymus verrucosus, endangered species, Lower Silesia

Wstêp

Trzmielina brodawkowata (Euonymus verrucosa Scop.) jest gatunkiemwystêpuj¹cym we wschodniej oraz �rodkowej Europie. Jej zasiêg geograficznyobejmuje teren od Alp do Uralu, znana jest równie¿ z Kaukazu i Ma³ej Azji.W Polsce osi¹ga zachodni¹ granicê zasiêgu i jest spotykana czê�ciej tylko nawschód od Wis³y. Na zachód od tej rzeki staje siê coraz rzadsza, chocia¿ wniektórych rejonach (Jura Krakowsko-Wieluñska, Bory Tucholskie) posiadawiêksze skupienia stanowisk (Browicz, Gostyñska 1965; Seneta, Dolatowski1997; Zaj¹c i in. 2001). Na terenie Dolnego �l¹ska gatunek ten wystêpuje nakilku stanowiskach tylko w pó³nocno-wschodniej czê�ci regionu (Browicz,Gostyñska 1965; Zaj¹c i in. 2001). Trzmielina brodawkowata nie jest objêtaochron¹ gatunkow¹, lecz, ze wzglêdu na ma³¹ liczbê stanowisk, na Dolnym�l¹sku umieszczona zosta³a na li�cie zagro¿onych gatunków flory naczyniowejz kategori¹ zagro¿enia CR (krytycznie zagro¿ony � K¹cki i in. 2003).

GORZELAK P. 2009. A new locality of Euonymus verrucosus Scop. (Celastraceae) in LowerSilesia. Acta Botanica Silesiaca 4: 135�141.

136 Piotr-Gorzelak 136

1. Morfologia i biologia

Trzmielina brodawkowata jest krzewem osi¹gaj¹cym wysoko�æ do 2 m,o cienkich, ob³ych pêdach. W typowym przypadku s¹ one gêsto pokrytetwardymi, ciemnymi, skorupkowatymi brodawkami (ryc. 1). Li�cie maj¹ kszta³tw¹skoeliptyczny lub jajowaty, o d³ugo�ci do 6 cm, mog¹ byæ niewyra�niez¹bkowane lub prawie ca³obrzegie. Kwiaty s¹ czterokrotne, drobne (6�10 mm),koloru brunatnego, na bardzo cienkiej szypule. Kwitnie od maja do czerwca.Owoce s¹ czterokomorowe, ró¿owe lub ¿ó³tawoczerwone (ryc. 2), ma³e(6�10 mm). Nasiona, barwy czarnej, s¹ tylko czê�ciowo okryte pomarañ-czowoczerwonymi osnówkami (Seneta, Dolatowski 1997).

Trzmielina brodawkowata jest nanofanerofitem wystêpuj¹cym zazwyczajna glebach wapiennych, najliczniej w �wietlistych lasach o zwarciu 0,4�0,6,zupe³nie dobrze znosz¹c nawet silne ocienienie (Rutkowski 2004). Jednocze�niestanowi wa¿ny sk³adnik zaro�li kserotermicznych na odkrytych, nas³onecznionychmiejscach, zw³aszcza na ska³kach wapiennych i p³ytkich lessach (Browicz,Gostyñska 1965; Seneta, Dolatowski 1997). Jest krzewem uwa¿anym za gatunekregionalnie wyró¿niaj¹cy dla zespo³u gr¹du subkontynentalnego Tilio-Carpinetum Tracz., nale¿¹cego do zwi¹zku Carpinion betuli (Matuszkiewicz2002, 2006).

2. Charakterystyka stanowiska

Nowe stanowisko trzmieliny brodawkowatej odnalezione zosta³o na zachódod wsi Malerzów (ryc. 3). Stanowisko to znajduje siê na terenie nadle�nictwaOle�nica, w le�nictwie Malerzów, w oddziale 70 Am (kwadrat ATPOL CE 21). Wed³ugtypologii le�nej jest to siedlisko lasu �wie¿ego L�w (Sikorska 1999), natomiastw ujêciu fitosocjologicznym � zespó³ Galio sylvatici-Carpinetum, podzespó³typicum (ryc. 4), wariant ze Stachys sylvatica (Matuszkiewicz 2002, 2006).

Strukturê i sk³ad florystyczny p³atu z trzmielin¹ brodawkowat¹ ilustruje zdjêciefitosocjologiczne wykonane w dniu 02.07.2008 r. Zosta³o ono uzupe³nione danymiz planu urz¹dzania lasu dla le�nictwa Malerzów na lata 2003�2012:

� warstwa a: pokrycie 85%; drzewostan z³o¿ony z Carpinus betulus w wieku 85 lat;� warstwa b: pokrycie 80%; Acer pseudoplatanus 3, Coryllus avellana 3, Euonymusverrucosa 1, Padus avium 1, Sorbus aucuparia 1, Acer campestre +, Frangulaalnus +, Padus serotina +, Ulmus glabra +;� warstwa c: pokrycie 60%; Acer pseudoplatanus 2, Carpinus betulus 2,Maianthemum bifolium 1, Melica nutans 1, Oxalis acetosella 1, Polygonatummultiflorum 1, Rubus saxatilis 1, Acer campestre +, Asarum europaeum +, Stellariaholostea +, Viola reichenbachiana +.


Ryc. 2. Owocuj¹ca trzmielina brodawkowata (Euonymus verrucosa Scop.) na opisy-wanym stanowisku (fot. P. Gorzelak)

Fig. 2. Bearing fruit of Euonymus verrucosa Scop. in the new site (phot. P. Gorzelak)

Ryc. 1. Ga³¹zka trzmieliny brodawkowatej (Euonymus verrucosa Scop.) w okresiekwitnienia na opisywanym stanowisku (fot. P. Gorzelak)

Fig. 1. A twig of Euonymus verrucosa Scop. in a season of flowering in the newsite (phot. P. Gorzelak)


Gleba: brunatna na glinie lekkiej, piaszczystej. Stanowisko po³o¿one jestw g³êbi wydzielenia, z dala od dróg le�nych.

3. Potencjalne zagro¿enia i mo¿liwo�ci ochronystanowiska

Na opisywanym stanowisku zarówno warunki siedliskowe, jak i zbiorowisko,w którym wystêpuje trzmielina brodawkowata wydaj¹ siê byæ optymalne dlatego gatunku, uwzglêdniaj¹c fakt wystêpowania trzmieliny poza swoim zasiêgiemgeograficznym. Wystêpuj¹ tutaj dwa krzewy gatunku, bez widocznych oznakuszkodzeñ, kwitn¹ce i owocuj¹ce, o wysoko�ci 2 m oraz 1 m, wy³¹czaj¹c wiêczdarzenia losowe, najwiêksze zagro¿enie mo¿e byæ zwi¹zane z gospodark¹ le�n¹.

Dzia³aniem, które mo¿e mieæ wp³yw na stan tego cennego stanowiska, jestproces odnowienia drzewostanu, zapocz¹tkowany w roku 2001 przez pracowni-ków S³u¿by Le�nej nadle�nictwa Ole�nica. Polega³ on na wyciêciu i odnowieniugniazda o pow. 0,22 ha, zlokalizowanego w pobli¿u stanowiska trzmielinybrodawkowatej. Obecnie w drzewostanie tym planuje siê uzyskanie odnowieniapoprzez ciêcia w ramach rêbni IIb, czyli rêbni czê�ciowej pasowej. ZasadyHodowli Lasu przewiduj¹ dla rêbni IIb zarówno odnowienie naturalne jak równie¿,wobec trudno�ci uzyskania odnowienia naturalnego � odnowienie sztuczne.Odnowienie naturalne w ramach rêbni czê�ciowej pasowej uzyskuje siê poprzezprzerzedzenie drzewostanu g³ównego w ciêciu obsiewnym. Ciêcie powinno byæwykonane w roku nasiennym dla gatunku g³ównego (tworz¹cego drzewostan)� skutkuje to uzyskaniem obsiewu górnego, charakterystycznego dla gatunkówciê¿konasiennych tj. d¹b czy buk dla których to gatunków przeznaczona jestrêbnia IIb. Przerzedzaj¹c drzewostan uzyskuje siê równie¿ odpowiednie dlatych gatunków warunki wzrostu (Jaworski 1995). Podczas inicjacji procesówodnowienia w rêbni IIb wykorzystuje siê z regu³y jeden rok nasienny. W miarêwzrastania uzyskanego po ciêciu obsiewnym nalotu, kontynuowane s¹ ciêciaods³aniaj¹ce. Polepszaj¹ one warunki wzrostu m³odego drzewostanu, a ciêciaprowadzone s¹ a¿ do ca³kowitego usuniêcia drzewostanu g³ównego,z pozostawieniem min. 5% powierzchni u¿ytkowanego drzewostanu wrazz podszytem, do czasu jego naturalnego rozpadu. Odnowienie sztucznewprowadza siê w przypadku trudno�ci z uzyskaniem odnowienia naturalnego.Wykonywane w tym przypadku czynno�ci s¹ analogiczne, jak przy postêpieprac z odnowieniem naturalnym (pomijaj¹c sam proces powstania odnowienia).

Szans¹ na przetrwanie trzmieliny brodawkowatej w tym drzewostanie by³obyzlokalizowanie � w toku prac zwi¹zanych z odnowieniem drzewostanu �w miejscu wystêpowania gatunku kêpy starodrzewu, o wielko�ci ok. 0,19 ha(kolista powierzchnia o promieniu 25 m). Równie¿ minimalizacja zagro¿enia


Ryc. 3. Lokalizacja nowego stanowiska Euonymus verrucosa Scop. (wed³ug folderuinformacyjnego �Nadle�nictwo Ole�nica�)

Fig. 3. Location of the Euonymus verrucosa Scop. new site (according to thebooklet �Forest district of Ole�nica�)

Ryc. 4. P³at fitocenozy Galio sylvatici-Carpinetum z trzmielin¹ brodawkowat¹w podszycie (fot. P. Gorzelak)

Fig. 4. Plant community Galio sylvatici-Carpinetum with Euonymus verrucosa Scop.in undergrowth (phot. P. Gorzelak)


ze strony procesu u¿ytkowania lasu, wyznaczenie odpowiedniego kierunkuobalania, a zw³aszcza poprowadzenie szlaków zrywkowych z dala od pozostaj¹cejkêpy drzewostanu, zwiêkszy³oby szanse na zachowanie tego stanowiska.W pó�niejszym okresie (po wykonaniu wszystkich ciêæ w ramach rêbni IIb)wskazany by³by równie¿ monitoring stanu zachowania trzmieliny w zwi¹zkuze zmian¹ warunków �rodowiskowych. Proponowane dzia³ania s¹ zgodnez obowi¹zuj¹cymi Zasadami Hodowli Lasu, Zarz¹dzeniem nr 11A DyrektoraGeneralnego LP oraz uwzglêdniaj¹ g³osy �rodowisk ekologicznych (Kujawa-Pawlaczyk, Pawlaczyk 2003), s¹ to równie¿ dzia³ania bardzo po¿¹dane zewzglêdu na zmniejszanie siê obszaru zajmowanego przez wiele gatunków ro�linna swoich dotychczasowych stanowiskach, jak i wobec ich zaniku (K¹ckii in. 2003).

Literatura

BROWICZ K., GOSTYÑSKA M. 1965. Euonymus verrucosa Scop. - Trzmielinabrodawkowata � W: BIA£OBOK S., CZUBIÑSKI Z. (red.), Atlas rozmieszczeniadrzew i krzewów w Polsce. Zeszyt 4. � Zak³ad Dendrologii i ArboretumKórnickie PAN, Poznañ.

JAWORSKI A. 1995. Charakterystyka hodowlana drzew le�nych. � Wyd. Gutenberg,Kraków.

K¥CKI Z., DAJDOK Z., SZCZÊ�NIAK E. 2003. Czerwona lista ro�lin naczyniowychDolnego �l¹ska. � W: K¥CKI Z. (red.), Zagro¿one gatunki flory naczyniowejDolnego �l¹ska. � Instytut Biologii Ro�lin Uniwersytetu Wroc³awskiego, PolskieTowarzystwo Przyjació³ Przyrody �Pro Natura�, Wroc³aw.

KUJAWA-PAWLACZYK J., PAWLACZYK P. 2003. Ochrona rzadkich i zagro¿onych ro�linw lasach. � Wydawnictwo Klubu Przyrodników, �wiebodzin.

MATUSZKIEWICZ J. M. 2002. Zespo³y le�ne Polski. � Wydawnictwo Naukowe PWN,Warszawa.

MATUSZKIEWICZ W. 2006. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk ro�linnych Polski.� Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

MIREK Z., PIÊKO�-MIRKOWA H., ZAJ¥C A., ZAJ¥C M. 2002. Flowering plants andpteridophytes of Poland. A checklist. � Biodiversity of Poland 1: 1�442. �Wyd. Inst. Botaniki im. W. Szafera, PAN, Kraków, 442 ss.

Plan urz¹dzania lasu le�nictwa Malerzów (2003�2012). � Biuro Urz¹dzania Lasui Geodezji Le�nej w Brzegu.

Rozporz¹dzenie Ministra �rodowiska z dn. 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunkówdziko wystêpuj¹cych ro�lin objêtych ochron¹ (Dz. U. Nr 168, poz. 1764).

RUTKOWSKI L. 2004. Klucz do oznaczania ro�lin naczyniowych Polski ni¿owej. �PWN, Warszawa.

SENETA W., DOLATOWSKI J. 1997. Dendrologia. � Wydawnictwo Naukowe PWN,Warszawa.


SIKORSKA E. 1999. Siedliska le�ne. Cz. I. Siedliska obszarów ni¿owych. �Wydawnictwo Akademii Rolniczej, Kraków.

ZAJ¥C A., ZAJ¥C M. (red.) 2001. Atlas rozmieszczenia ro�lin naczyniowychw Polsce. � Prac. Chorologii Komputerowej Inst. Botaniki UJ, Kraków.

Zarz¹dzenie Nr 11 A Dyrektora Generalnego Lasów Pañstwowych z dnia 11 maja1999 r.

Summary

Euonymus verrucosa occurs in the northern and central parts of Europe, itsgeographical range spreads from the Alps to the Ural Mountains, it appears in theCaucasus Mountains and also Asia Minor. Euonymus verrucosa can reach thewestern boundary of its range in Poland and it often appears only to the east fromVistula River. A new locality of Euonymus verrucosa has been found near Malerzówvillage (Fig. 1).

Euonymus verrucosa could be threatened in this locality by forest management.A protection of the species in situ is advisable using the way of a forest managementcontrol connected with tree restoration efforts.

Documents

na Dolnym Śl¹sku