Na straży heraldycznej poprawności

325

DR MARCIN M. WISZOWATY KATEDRA PRAWA KONSTYTUCYJNEGO I INSTYTUCJI POLITYCZNYCH WYDZIAŁ PRAWA I ADMINISTRACJI UNIWERSYTET GDAŃSKI

Na straży heraldycznej poprawności.

Organy władzy i organy doradczo-opiniodawcze

właściwe w sprawach heraldyki samorządowej

w Polsce na tle innych krajów europejskich

I. Po blisko półwieczu przerwy wynikającej z niesprzyjających realiów społeczno-politycznych, od kilkunastu lat zauważamy w Polsce i innych krajach regionu wzrost zainteresowania zagad-nieniami prawnej regulacji heraldyki samorządowej1. Przedmio-tem tego zainteresowania, a jednocześnie jego konsekwencją, jest przede wszystkim sama regulacja prawna, będąca dowodem uznania przez państwo tej sfery stosunków społecznych za wy-magającą szczegółowej regulacji. Efektem jej przyjęcia jest rosną-cy dorobek zarówno doktryny, jak i praktyki – tak w sferze orzecznictwa, jak i innych aktów stosowania i stanowienia prawa w postaci decyzji i uchwał organów jednostek samorządu teryto-rialnego dotyczących symboliki samorządowej. W warunkach go-spodarki wolnorynkowej opartej na konkurencji, w której biorą udział również jednostki samorządu terytorialnego, spójny i atrak-

1 Termin „heraldyka samorządowa” jest w pracy używany zamiennie lub

obok pojęć „heraldyki ziemskiej, miejskiej i lokalnej”. Wynika to z faktu braku w Polsce jednolitej terminologii dotyczącej herbów innych niż rodowe, pań-stwowe, korporacyjne i kościelne. Artykuł traktuje ogółem o tej sferze heraldy-ki, nie różnicując herbów używanych przez miasta, powiaty, województwa, gminy i inne jednostki lokalne.

Marcin M. Wiszowaty

326

cyjny system identyfikacji, jaki oferują herby, stanowi o ich wyso-kiej wartości praktycznej, którą zachowały pomimo upływu wie-ków od narodzin heraldyki2. Można więc powiedzieć, że herby zostały ponownie docenione.

Podobnie jak w przypadku samej heraldyki, kwestia regulacji prawnej jej zagadnień dzieli Europę Środkową i Wschodnią oraz Zachodnią. Tradycje heraldyki miejskiej i ziemskiej w naszym re-gionie Europy nieznacznie ustępują metryką krajom Zachodu i wykazują wiele wzajemnych podobieństw3. Istotną kwestią jest w tej dziedzinie przerwa spowodowana burzliwą historią regionu, która doprowadziła wiele państw do utraty ich suwerenności, a w najnowszych czasach – do ustanowienia ustroju zdecydowa-nie niesprzyjającego rozwojowi heraldyki. Można w tym wypadku mówić o częściowym zaprzepaszczeniu wielowiekowego dziedzic-twa i kilkukrotnym rozpoczynaniu dzieła odbudowy i porządko-wania heraldyki ziemskiej nieomal od początku. Dotyczy to szcze-gólnie kwestii regulacji prawnej heraldyki miejskiej i samorządo-wej w Europie Środkowej i Wschodniej. Z uwagi na zniesienie monarchii i ustanowienie ustroju republikańskiego (lub uzyskanie niepodległości) należało stworzyć ją od nowa. Stąd większość tu-tejszych regulacji sięga najdalej czasów dwudziestolecia między-

2 Zob. S. Kamosiński, Rewitalizacja przestrzeni niematerialnej i materialnej

wsi. Kształtowanie wizerunku obszarów wiejskich, „Samorząd Terytorialny” 2011, nr 9, s. 16.

3 Chociaż znane są przykłady XI- i XII-wiecznych godeł miejskich, uważa się, że herby miejskie rozpowszechniły się w Europie Zachodniej ok. XIII w. Naj-pierw na pieczęciach używanych przez władze miast pojawiły się godła, które później przeszły na tarcze, flagi i inne elementy identyfikacyjne miast. Ustano-wienie w XII i XIII w. przywilejów zawierających wzorce ustrojowe (lubecki i magdeburski) dla tworzenia miast, wpłynęły na rozwój miast w Cesarstwie Niemieckim i sąsiednich państwach, w tym na ziemiach polskich, szczególnie w XIII i XIV w. Powstawaniu miast towarzyszyły nadania herbów, na ogół z nadań założycieli – królów, duchowieństwa i możnowładztwa, a także lokal-nych społeczności, jak w przypadku gmin miejskich we Włoszech, Francji czy w Niderlandach (A. Znamierowski, Wielka księga heraldyki, Warszawa 2008, s. 241–242). Pod tym względem historia całej Europy jest podobna, chociaż w jej wschodniej części następuje przesunięcie czasowe ok. 50–100 lat.

Na straży heraldycznej poprawności. Organy władzy i organy…

327

wojennego, pomimo bogatych, ale na ogół niemożliwych do kon-tynuowania, tradycji regulacji prawnej z czasów monarchicznych. Kraje Europy Zachodniej mogą poszczycić się w tej dziedzinie dłuższym i bogatszym dorobkiem. Zachodnioeuropejska heraldy-ka miejska rozwijała się w ciągu minionych stuleci nieomal bez przerwy i bez przeszkód. W państwach monarchicznych ciągłość ta dotyczy na ogół również regulacji prawnej.

Najnowszą tendencją w zakresie regulacji prawnej heraldyki, za-uważalną w krajach naszego regionu Europy od lat 80. i 90. XX w., jest zwiększenie kontroli państwa nad tworzeniem herbów, szczególnie w zakresie ich jakości i zgodności z regułami sztuki. Jej przejawem jest ustanawianie wyspecjalizowanych ciał kole-gialnych o charakterze eksperckim, działających przy organach władzy publicznej. Skala ich uprawnień jest zróżnicowana i od-mienna w poszczególnych krajach. Wspólną cechą jest konsultacja dotycząca zgodności herbu z zasadami heraldyki oraz związków z lokalną tradycją i historią jako obligatoryjna przesłanka legalno-ści procedury tworzenia herbu.

Przedmiotem niniejszego opracowania jest prezentacja funk-cjonujących w Europie organów będących przejawem kontroli państwa nad heraldyką samorządową, ze szczególnym uwzględ-nieniem polskiej Komisji Heraldycznej. Celem artykułu jest kate-goryzacja rozwiązań występujących w tej dziedzinie w skali Euro-py oraz ich ocena z punktu widzenia skuteczności w realizacji za-łożonego celu, jakim jest zachowanie zgodności heraldyki miej-skiej z zasadami heraldyki i estetyki oraz spójności systemu he-raldycznego w skali całego państwa.

Temat ten – jak dotąd – nie doczekał się opracowania w litera-turze prawnonaukowej. Dominują krótkie popularyzatorskie pre-zentacje obowiązującego w Polsce stanu prawnego lub opracowa-nia naukowe traktujące o wybranych szczegółowych problemach prawa do posługiwania się herbami jednostek samorządu teryto-rialnego przez osoby fizyczne i prawne, szczególnie w obrocie go-

Marcin M. Wiszowaty

328

spodarczym4. Heraldyka pozostaje zagadnieniem poruszanym przede wszystkim przez przedstawicieli nauk pomocniczych hi-storii. Z uwagi na ograniczone ramy objętościowe, niniejsze opra-cowanie obejmie wybrane przykłady, a rozważania ograniczą się do kwestii ustrojowych, związanych z organizacją i kompetencja-mi organów heraldycznych w sprawach heraldyki miejskiej i samorządowej.

II. W Europie możemy wymienić trzy podstawowe modele re-gulacji prawnej zagadnień heraldyki.

Pierwszy model opiera się na istnieniu odrębnego, wyspecjali-zowanego organu właściwego w sprawach heraldyki. Kompeten-cje takiego organu nie ograniczają się do opiniowania projektów herbów zgłaszanych przez wnioskodawców, ale obejmują prawo do nadawania herbów. Drugi z modeli przewiduje kontrolę pań-stwa nad tworzeniem herbów lokalnych poprzez ustanowienie rejestru, który prowadzi naczelny organ administracji, zazwyczaj minister. Rejestracja herbu wymaga spełnienia przez niego wy-mogów zgodności z zasadami heraldyki. W tym celu powołuje się przy organie rejestracyjnym (najczęściej ministrze) organy kon-sultacyjne, których skład tworzą eksperci z dziedziny heraldyki. Na podstawie ich opinii minister (lub inny właściwy organ) decy-duje o rejestracji herbu, a więc o jego zatwierdzeniu. Trzeci z mo-deli opiera się na pełnym przekazaniu praw do tworzenia herbów

4 Zob. np.: K. Woryna, Herby miejskie w nowym prawie własności przemysło-

wej, „Samorząd Terytorialny” 2001, nr 7–8; M. Korbolewski, Ochrona prawna herbu, „Wspólnota” 2005, nr 24; M. Bernaczyk, Problem dalszego wykorzysty-wania herbów i innych symboli samorządowych opublikowanych w Biuletynie Informacji Publicznej, „e-Biuletyn Centrum Badań Problemów Prawnych i Ekono-micznych Komunikacji Elektronicznej” z 24.09.2007 r., http://cbke.prawo. uni. wroc. pl/files/ebiuletyn/Problem_dalszego_wykorzystywania.pdf, odczyt: 7.10.2013 r. Na tym tle wyróżnia się opracowanie przedstawicieli nauk historycznych, któ-rego poziom merytoryczny nie odbiega od wymogów obowiązujących w na-ukach prawnych, a wnioski są interesujące również dla dziedziny nauk praw-nych (zob. W. Drelicharz, Z. Piech, Podstawy prawne symboliki samorządowej III Rzeczypospolitej [w:] Współczesna heraldyka samorządowa i jej problemy, pod red. W. Drelicharza i Z. Piecha, Kraków 2000, s. 7–18).


329

lokalnych wspólnot i miejscowości organom samorządu teryto-rialnego. Nie jest to zawsze efekt świadomej decyzji, ale raczej konsekwencja szczątkowej regulacji lub nieudanych prób sforma-lizowania tej kwestii i poddania jej większej kontroli.

Obecnie w Europie odrębne organy właściwe w sprawach he-raldyki istnieją w: Belgii, Danii, Litwie, Luksemburgu, Łotwie, Ni-derlandach, Portugalii, Rosji, Słowacji, Szwecji, dwóch regionach Hiszpanii, Zjednoczonym Królestwie, Szkocji, Irlandii i w Polsce. Wśród nich palmę pierwszeństwa pod względem metryki oraz zakresu kompetencji i specjalizacji dzierży brytyjskie Kolegium Heraldyczne (College of Arms), istniejące nieprzerwanie od 1484 r., kiedy powstało na mocy przywileju króla Ryszarda III5. Przywilej nadawania herbów należał tradycyjnie do monarchy. Został on przekazany przez angielskiego króla powołanym w tym celu urzędnikom Korony, tzw. Królom Herbowym (King of Arms). W Kolegium Heraldycznym, którego właściwość miejscowa roz-ciąga się obecnie na Anglię, Walię i Irlandię Północną działa trzech Królów Herbowych. Na terenie Szkocji analogiczne uprawnienia posiada Lyon King of Arms. Należy zaznaczyć, że również w przy-padku kilku innych państw, miejscowe organy heraldyczne są właściwe nie tylko w sprawach heraldyki samorządowej, ale także w pozostałych kategoriach herbów, takich jak rodowe, w tym szla-checkie (w państwach monarchicznych), herby jednostek wojsko-wych, herby państwa i rodziny królewskiej oraz herby podmiotów komercyjnych.

Charakterystyka, chociażby pobieżna, kształtu ustrojowego, kompetencji i zasad działania wszystkich wymienionych organów znacznie przekroczyłaby ramy niniejszego opracowania. Ponadto, część z tych kompetencji nie dotyczy heraldyki samorządowej będącej tematem niniejszego artykułu. Z tych powodów ograni-czymy się do wybranych państw, których regulacje reprezentują

5 Wśród usług Kolegium znajduje się: nadawanie herbów, flag, sztandarów,

odznak, usługi artystyczne, heraldyczne i genealogiczne, wykonywanie eksper-tyz, identyfikacja herbów, rejestracja genealogii, potwierdzanie prawa do herbu i tytułów (College of Arms: http://www.college-of-arms.gov.uk) odczyt: 3.10.2013 r.

Marcin M. Wiszowaty

330

wskazane wcześniej kategorie rozwiązań prawnych dotyczących kontroli państwa nad jakością i spójnością heraldyki samorządo-wej. Przykłady te pozwolą na pełniejszą, krytyczną analizę pol-skich rozwiązań, pod których adresem od dawna zgłasza się za-strzeżenia i postulaty zmian.

III. Brytyjskie Kolegium Heraldyczne jest bardzo rzadkim (je-dynym obok Irlandii) przykładem wyspecjalizowanego organu państwa wyposażonego w kompetencje władcze dotyczące nada-wania herbów samorządowych. W zdecydowanej większości państw kompetencje dotyczące nadania czy ustanowienia herbu lokalnej wspólnoty posiadają lokalne organy władzy, ministrowie, głowa państwa, a najczęściej są to kompetencje podzielone mię-dzy organ lokalny i centralny.

Królestwo Niderlandów jest przykładem kontynuacji wielo-wiekowej tradycji nadawania herbów przez monarchę. W tej dziedzinie króla wspomaga wyspecjalizowany organ pod nazwą Hoge Raad van Adel (Wysoka Rada Szlachty). Rada została powo-łana dekretem monarchy z 1814 r. Składała się z ekspertów w dziedzinie heraldyki, genealogii i archiwistyki, spełniających ponadto określone wymogi dotyczące wieku, wykształcenia i po-chodzenia społecznego6. Początkowo przewidziana jako organ właściwy w sprawach tytułów i heraldyki szlacheckiej, Rada już w grudniu 1814 r. otrzymała mocą dekretu monarchy uprawnie-nia w zakresie konsultacji nadań herbów dla osób prawa prywat-nego i publicznego. Niejasne sformułowanie zostało doprecyzo-wane w dekrecie królewskim z 23 kwietnia 1919 r., który stano-wił, że pragnące posługiwać się herbami (poza osobami fizyczny-mi) miasta, wsie, prowincje, korporacje zawodowe, instytucje re-ligijne i edukacyjne oraz zarządy okręgów wodnych (waterschap)

6 24 czerwca 1814 r. powstało Kolegium Heraldyczne, przemianowane de-

kretem z 24 grudnia 1814 r. na Wysoką Radę Szlachty (Historisch Overzicht, s. 1, Hoge Raad van Adel – dalej HRvA, http://www.hogeraadvanadel.nl/Historisch %20overzicht.pdf, odczyt: 3.10.2013 r.). Dekrety wymagały, aby minimalny wiek członków rady wynosił 25 lat, aby co najmniej dwóch z nich legitymowało się szlacheckim pochodzeniem, a dwóch wykształceniem prawniczym.


331

powinny zwracać się w tej sprawie do króla, który konsultuje się z Radą7. Po zmianie Konstytucji Królestwa Niderlandów z 1983 r. znoszącej prawo monarchy do nadawania nowych tytułów szla-checkich (poza rodziną królewską), herby używane przez osoby prawne, w tym jednostki samorządowe, stały się głównym przedmiotem działalności Rady. Z dniem 1 stycznia 2014 r. wej-dzie w życie akt ministra ds. wewnętrznych ograniczający obo-wiązywanie regulacji dotyczących nadań do herbów osób prawa publicznego8. Rada w obecnym kształcie działa na mocy art. 79 Konstytucji Niderlandów oraz ustawy o szlachectwie z 1994 r.9, która ustala jej skład oraz kompetencje. Zgodnie z art. 6 ustawy, Rada składa się z pięciu osób powoływanych dekretem królew-skim. Kompetencje Rady w zakresie heraldyki samorządowej i innej, niezwiązanej ze szlachecką, wynikają z nadal obowiązują-cych przepisów dekretów królewskich z 1814 r. wydanych przed wejściem w życie obecnie obowiązującej Konstytucji Królestwa Niderlandów z 1815 r. oraz późniejszych aktów prawnych (ustaw i aktów wykonawczych) doprecyzowujących pierwotną regulację. Ich współczesna interpretacja ustaliła praktykę, wedle której Ra-da jest organem konsultacyjnym przy ministrze spraw wewnętrz-nych, właściwym w sprawach herbów ziemskich. Obecny skład Rady, który tworzą w większości osoby pochodzenia szlacheckie-go, również odzwierciedla zasady ustalone w dekretach królew-

7 Dekret Królewski nr 32 z 24 grudnia 1814 r. o Wysokiej Radzie Szlachty (HRvA

– Wapens, http://www.hogeraadvanadel.nl/wapens.php, odczyt: 3.10.2013 r.). Dekret królewski z 23 kwietnia 1919 („Staatsblad” nr 181). Polską nazwę „za-rząd okręgu wodnego” zaczerpnięto z Konstytucji Królestwa Niderlandów w tłumaczeniu A. Głowackiego i B. Szepietowskiej [w:] Konstytucje państw Unii Europejskiej, pod red. W. Staśkiewicza, Warszawa 2011.

8 Zob. postanowienie z 12 września 2013 Ministra ds. Wewnętrznych nr 2013–0000459488 w sprawie nadawania, zatwierdzania i modyfikacji herbów (…) (Staatscourant nr 26583/2013).

9 Ustawa o szlachectwie (Wet op de adeldom) z 10 maja 1994 r. („Staatsblad” nr 360). Art. 79 Konstytucji umożliwia powoływanie stałych kolegiów dorad-czych w sprawach ustawodawstwa i administracji państwa, jednak wyłącznie w drodze ustawy lub w wykonaniu ustawy.

Marcin M. Wiszowaty

332

skich z 1814 r. czteroosobowy Sekretariat Rady składa się ze znawców zagadnień heraldyki i genealogii. Rada prowadzi od 1816 r. rejestr nadań herbów, który obejmuje m.in. herby prowin-cji, gmin, miast i okręgów wodnych. Herby wsi znajdują się poza rejestrem i regulacją ustawową. Zasady ich nadawania i używania mogą regulować organy lokalne.

Nadanie herbu potwierdza ozdobny dyplom z opisem i ręcznie malowanym wizerunkiem herbu jako wzorem urzędowym (wy-konywany na koszt wnioskodawcy). Minister Spraw Wewnętrz-nych decyzją (Beschikking) z 1977 r. ustalił ogólne wytyczne doty-czące zasad prawidłowego projektowania i modyfikowania her-bów publicznych osób prawnych i jednostek podziału terytorial-nego10. Zgodnie z ustaloną procedurą, wniosek dotyczący nadania lub modyfikacji herbu jest przesyłany najpierw do Rady w celu odbycia nieoficjalnych konsultacji. Wówczas można, w drodze wymiany korespondencji, ustalić satysfakcjonujący obie strony kształt herbu. Następnie oficjalny wniosek składany jest do mo-narchy, który za pośrednictwem ministra ds. wewnętrznych kon-sultuje się z Radą. Wcześniejsza konsultacja i akceptacja Rady po-woduje, że ten etap ma zazwyczaj charakter formalny. Artysta heraldyk działający na zlecenie Rady sporządza dyplom nadania herbu, który dekretem królewskim jest nadawany wnioskującemu

10 Wśród wytycznych zawarto wymogi, aby herb był zgodny z regułami ni-

derlandzkiej heraldyki, możliwie jak najprostszy, unikający podziałów tarcz i rozbudowanej emblematyki, obowiązkowo opatrzony odpowiednią koroną rangową. Obok szczegółowych wytycznych dotyczących dodatkowych elemen-tów herbu (ograniczenie stosowania dewiz, trzymaczy, odmiennych koron rangowych do herbów, którym uprzednio zatwierdzono takie elementy, ko-nieczność uzasadnienia zastosowanych godeł na podstawie argumentów histo-rycznych) nie uniknięto ogólnych sformułowań – jak wymóg, aby herb był este-tyczny (decyzja Ministra Spraw Wewnętrznych nr B76/3937 z 18 października 1977 r. ustalająca wytyczne w sprawie projektów herbów nadawanych instytu-cjom publicznym (…) tekst na stronie Rady: http://www.hogeraadvanadel.nl/ wapens_richtlijnen.php, odczyt: 3.10.2013 r.).


333

podmiotowi. Średni czas procedury to ok. 6 miesięcy, a koszty do-tyczące sporządzenia aktu nadania herbu to ok. 750–1000 euro11.

Na Łotwie przyjęto model mieszany. Decyzję w sprawie przy-jęcia herbu podejmują organy samorządowe, ale państwo zacho-wało prawo do kontroli tworzonych herbów poprzez ustanowie-nie wymogu ich rejestracji, uzależnionej od spełnienia wymogów merytorycznych. Rolę organu wyspecjalizowanego w sprawach heraldyki pełni na Łotwie Państwowa Komisja Heraldyczna, która powstała w 1923 r. i po powojennej przerwie została reaktywo-wana w 1988 r. – jeszcze w czasach Związku Sowieckiego. Po od-zyskaniu niepodległości Komisję zreformowano, nawiązując do wielu rozwiązań przedwojennych. Co ciekawe, jest ona usytuowa-na przy Prezydencie Łotwy, który ustala jej szczegółowe zadania i powołuje skład12, ale nie posiada kompetencji dotyczących za-twierdzania czy rejestracji herbów na Łotwie. To zadanie spoczy-wa na Ministrze Kultury, który prowadzi rejestr herbów. Organy samorządowe w celu ustanowienia lub modyfikacji herbu mają obowiązek uzyskania wpisu do rejestru prowadzonego przez Mi-nistra. Procedura rejestracyjna wymaga pozytywnej opinii Komi-sji Heraldycznej, do której oficjalnie zwraca się Minister, ale która w praktyce opiniuje wizerunek herbu dwukrotnie – na etapie pro-jektowym oraz później w ramach oficjalnej procedury rejestracyj-nej13. Komisja ma charakter konsultacyjno-doradczy. Obligatoryj-

11 Na podstawie informacji opublikowanych na oficjalnej stronie Rady: http://www.hogeraadvanadel.nl/wapens_procedure.php, odczyt: 3.10.2013 r.

12 Pierwszą decyzję w tej sprawie wydał Prezydent Guntis Ulmanis 14 lutego 1994 r. Kolejne modyfikacje nastąpiły w 1997 i w 2003 r., kiedy Prezydent Va-ira Vike-Freiberga dokonała poszerzenia składu Komisji i uściślenia jej kompe-tencji oraz w najnowszym akcie Prezydenta z 2012 r. (na podstawie: Valsts Heraldikas komisija, http://www.president.lv/pk/content/?cat_id=1139&lng=lv, odczyt: 3.10.2013 r.).

13 Na stronie internetowej Komisja przedstawia procedurę zgodną z przyję-tą praktyką funkcjonowania. Wynika z niej, że najpierw odpowiedni organ sa-morządu terytorialnego przesyła do Ministra Kultury zgłoszenie dotyczące woli podjęcia prac nad nowym lub modyfikacji istniejącego herbu. Wówczas przesy-ła się do Komisji opis projektu, a następnie Komisja zbiera się w celu wydania opinii. W posiedzeniu może uczestniczyć autor projektu oraz przedstawiciel

Marcin M. Wiszowaty

334

ność zasięgania jej opinii w sprawie tworzenia i modyfikowania herbów lokalnych wynika przede wszystkim z ustawy z 1 grudnia 2005 r. o herbach oraz ustawy z 19 lutego 1998 r. o herbie pań-stwowym Łotwy14. Rejestracja herbu dokonywana jest na pod-stawie decyzji administracyjnej Ministra Kultury, od której projek-todawca może się odwołać zgodnie z przepisami prawa admini-stracyjnego. Pozytywna decyzja Ministra jest, wraz z wizerunkiem herbu, publikowana w dzienniku urzędowym Republiki Łotew-skiej „Latvijas Vēstnesis”. Decyzja odmowna wymaga uzasadnie-nia15.

Skład Komisji powoływany jest przez Prezydenta spośród osób wykazujących się wiedzą w dziedzinach, które są właściwe dla działalności Komisji. Prezydent powołuje Przewodniczącego Ko-misji i jego dwóch zastępców. Jeden z zastępców, odpowiedzialny za sprawy administracyjne, jest powoływany spośród pracowni-ków Kancelarii Prezydenta (obsługę administracyjną Komisji za-pewnia Kancelaria Prezydenta). Drugi zastępca – ds. naukowych – powoływany jest spośród członków Komisji. Komisja zbiera się nie rzadziej niż raz w miesiącu (kworum wynosi 1/2 pełnego składu). Decyzje podejmowane są w drodze uzgodnień. Głosowa-nie odbywa się tylko na wniosek członka Komisji. W razie równej liczby głosów, przeważa głos przewodniczącego. Członkowie mają prawo do wynagrodzenia16. Wśród innych zagadnień, którymi władz samorządowych. Negocjacje między Komisją a projektodawcami kończy się osiągnięciem porozumienia. Wówczas rozpoczyna się oficjalna procedura, której najważniejszy, merytoryczny etap przebiega bez zakłóceń i możliwie szybko dzięki przeprowadzeniu stosownych działań wcześniej.

14 Ģerboņu likums Latvijas Vēstnesis (Latvijas Vēstnesis 2005, nr 201 (3359), 16.12.2005), Par Latvijas valsts ģerboni (Latvijas Vēstnesis 1998, nr 7, nr 58/59 (1119/1120), 05.03.1998). Obie ustawy były już kilkukrotnie nowelizowane.

15 Na podstawie: art. 3–6 ustawy o herbach i instrukcji Państwowej Komisji Heraldycznej: Par pieteikumu iesniegšanas kārtību, pašvaldību ģerboņu apstipri-nāšanu un reģistrēšanu (http://www.president.lv/pk/ content/?cat_id=6777, odczyt: 3.10.2013 r.).

16 Zarządzenie Prezydenta Republiki Łotewskiej z 7 czerwca 2012 r. nadają-ce Regulamin Państwowej Komisji Heraldycznej (Valsts Heraldikas Komisijas Nolikums), http://www.president.lv/images/modules/items/ PDF/1475_001.pdf.


335

zajmuje się Komisja wymienić warto opiniowanie projektów me-dali i odznak przyznawanych na Łotwie, a także precyzyjne okre-ślanie odcieni barw narodowych stosowanych w druku, czy przy produkcji flag i wizerunków herbu17. Co ciekawe, ustawa o her-bach umożliwia także zarejestrowanie w Ministerstwie Kultury herbów osobistych, co powoduje objęcie ich ochroną prawną wy-nikającą z ustawy, a także prawa cywilnego18.

Nieco inny model kontroli państwa nad heraldyką samorzą-dową występuje w Portugalii. Doszło tam do włączenia organizacji pozarządowej w proces podejmowania decyzji w sprawie za-twierdzenia herbów lokalnych. Ponadto, szczegółowe zasady po-prawnego tworzenia herbów zostały uregulowane w akcie usta-wowym. Zgodnie z ustawą o heraldyce jednostek samorządowych i osób prawnych prawa publicznego19, organem właściwym w sprawach merytorycznych dotyczących herbów jednostek sa-morządu terytorialnego i podziału terytorialnego (regionów ad-ministracyjnych, gmin, freguesias, miast i wsi) jest Komisja Heral-dyczna Stowarzyszenia Archeologów Portugalskich20. Procedura ustanowienia czy modyfikacji herbu obejmuje obligatoryjną kon-sultację projektu herbu (a także flagi i pieczęci) przez rzeczoną Komisję. Procedura w przypadku herbów samorządowych składa się z kilku etapów. Najpierw organ wykonawczy (zarząd) osoby prawnej składa wstępny wniosek do Wydziału ds. Heraldyki Lo-

17 Valsts prezidenta Valsts heraldikas komisija: Par valsts karoga un ģerboņu

krāsām, „Latvijas Vēstnesis” 2009, nr 60 (4046), 21.04.2009 r. 18 Według danych z lutego 2012 r. w rejestrze znajduje się 14 herbów rodowych

(Z. Lielbārde, Dzimtas ģerbonis – tavas ģimenes vērtību simbols Likumu un Valsti, http://www.lvportals.lv/print.php?id=246067, 30.03.2012, odczyt: 3.10.2013 r.).

19 Lei n.° 53/91 (07.08.1991) Heráldica autárquica e das pessoas colectivas de utilidade púbica administrativa („Diario da República”, 1, Seria A, nr 180, s. 3904–3906).

20 Ta prestiżowa organizacja naukowo-społeczna powstała w 1863 r. jako Stowarzyszenie Portugalskich Architektów Miejskich. Wśród jej celów, poza działalnością naukową, znajduje się ochrona dziedzictwa kulturowego Portuga-lii (na podstawie informacji ze strony internetowej stowarzyszenia: http://www.arqueologos.pt/p_aap.html, odczyt: 04.10.2013 r.).

Marcin M. Wiszowaty

336

kalnej (Gabinete de Heráldica Autárquica) w Ministerstwie Pla-nowania i Administracji Terytorialnej (Ministério do Planeamento e da Administração do Território). Wydział ten przekazuje wnio-sek do zaopiniowania przez Komisję Heraldyczną i pośredniczy w jej kontaktach z wnioskodawcą. W razie zastrzeżeń ze strony Komisji są one przekazywane wnioskodawcy, a cała procedura jest ponawiana do momentu osiągnięcia porozumienia lub wyco-fania wniosku. Uzyskanie pozytywnej opinii Komisji jest obligato-ryjne. Po jej otrzymaniu właściwy organ (w przypadku jednostki samorządowej – organ stanowiący) podejmuje, na wniosek zarzą-du, uchwałę w sprawie ustanowienia herbu i ewentualnie innych emblematów. Uchwała wraz z koniecznymi załącznikami (wize-runkiem, opisem i objaśnieniami dotyczącymi herbu) zostaje przekazana do publikacji w ogólnokrajowym dzienniku urzędo-wym „Diário da República”. Jeżeli treść uchwały jest zgodna z wcześniejszymi ustaleniami, dochodzi do publikacji oraz reje-stracji herbu przez ministra wymienionego wyżej urzędu21. Usta-wa precyzuje zarówno wymogi formalne, związane z procedurą konsultacyjną, jak i wynikające z reguł heraldyki. Jest to najbar-dziej szczegółowa w Europie regulacja o randze ustawowej doty-cząca zasad heraldycznych. Zawarto w niej zarówno ogólne reguły tworzenia herbów, jak i kwestie szczegółowe, takie jak kształt tar-czy, dobór godła czy innych elementów herbu22.

Aktualna regulacja prawna zagadnień heraldycznych w Repu-blice Irlandii jest efektem interwencji władz zmierzającej do za-

21 Na stronie internetowej Perelhal (jednostki samorządowej typu freguesia)

znajduje się krótkie studium przypadku: pełny opis procedury, jaką przeszły wła-dze lokalne w celu ustanowienia herbu (zob. http://www.perelhal.maisbarcelos.pt /?vpath=/inicio/junta_freguesia/heraldica/, odczyt: 04.10.2013 r.).

22 Tytułem przykładu można wymienić zasady ogólne wymienione i scha-rakteryzowane w art. 10 ustawy. Są to: prostota, jednoznaczność, oryginalność, prawidłowa stylizacja heraldyczna, proporcje, prawidłowe zastosowanie barw metali (kolorów heraldycznych). Kolejne artykuły (11–19) poświęcono tarczy, koronie rangowej (z kategoryzacją w zależności od typu jednostki samorządo-wej), dewizom i innym elementom herbu, a także fladze i pieczęci. Ustawa za-kazuje używania herbu państwowego jako elementu herbu lokalnego (art. 3).


337

kończenia kryzysu, jaki wywołało podważenie legalności działań podejmowanych w dziedzinie nadań herbów od powstania nie-podległego państwa irlandzkiego w 1921 r., czyli w ciągu 80 lat. Wątpliwości na tym tle doprowadziły nawet do zaprzestania w latach 2003–2005 nowych nadań herbów z powodu zawiesze-nia działalności organu właściwego ds. heraldyki, jakim jest Główny Herold Irlandii. Zmiany w prawie z 2005 r. zakończyły kryzys, ale do tej pory nie udało się, pomimo prób, przyjąć kom-pleksowej, ustawowej regulacji heraldycznej w Republice Irlandii, co grozi ponownym kryzysem w tej kwestii23.

Główny Herold Irlandii jest kontynuatorem urzędu Króla Her-bowego ds. Irlandii w ramach brytyjskiego Kolegium Heraldycz-nego, a więc to on posiada kompetencję do nadawania herbów osobom fizycznym i prawnym, w tym jednostkom samorządu te-rytorialnego i miastom. Oryginalnym rozwiązaniem jest jego kompetencja do nadawania herbów osobom zagranicznym pod warunkiem ich związków lub zasług dla Irlandii oraz braku orga-nu właściwego ds. heraldyki w państwie ich siedziby. Procedura nadawania herbów jest podobna jak w przypadku Zjednoczonego

23 Powodem zgłoszonych zastrzeżeń była podstawa prawna działalności

Głównego Herolda Irlandii i jego kompetencji, które wywodzono z przywileju króla angielskiego z 1552 r. Przywilej przewidywał ustanowienie odrębnego Króla Herbowego ds. Irlandii (Ulster King of Arms) w ramach angielskiego Ko-legium Heraldycznego. Śmierć ostatniego z heroldów w 1941 r. zeszła się w czasie z powstaniem niepodległego państwa irlandzkiego, w którym jednak kontynuowano działalność urzędu heraldycznego tylko pod zmodyfikowaną nazwą. Uznano wówczas, że uprawnienia herolda przeszły na państwo irlandz-kie wraz z uzyskaniem niepodległości, na mocy irlandzko-brytyjskiego traktatu. W 1943 r. to właśnie decyzją Głównego Herolda Irlandii nadano państwu herb. Podważenie legalności urzędu po 1943 r. wiązało się z wieloma komplikacjami natury prawnej i politycznej. Ostatecznie w 2005 r. doszło do nowelizacji usta-wy z 1997 r. o narodowych instytucjach kultury, w której uregulowano status prawny i kompetencje Herolda. Najwyższy urząd heraldyczny wznowił wkrótce swoją działalność. Jest to ciekawe zagadnienie ustrojowe związane z kontynu-acją instytucji monarchicznych po republikańskiej transformacji ustrojowej (zob. S. J. Murphy, An Irish Arms Crisis, http://homepage.eircom.net/%257 Eseanjmurphy/chiefs/armscrisis.htm, odczyt: 04.10.2013 r.).

Marcin M. Wiszowaty

338

Królestwa. Herold konsultuje i zatwierdza projekty herbów zgło-szone przez wnioskodawców. W przypadku jednostek samorzą-dowych musi to być kompetentny organ władzy lokalnej. Herold prowadzi oficjalny rejestr herbów24.

Obecnie, na mocy ustawy o narodowych instytucjach kultury, Główny Herold Irlandii jest powoływany spośród członków Za-rządu Biblioteki Narodowej. Zarząd powołuje także Komisję ds. Genealogii i Heraldyki (Committee on Genealogy and Heraldry), która zajmuje się obsługą i opiniowaniem wniosków o nadanie herbu wpływających do Herolda. Ustawa bardzo ogólnie reguluje działalność tych dwóch organów. Herold jest powoływany „od czasu do czasu”, a Komitet nie ma kadencji. W jego skład wchodzi z urzędu Herold oraz Dyrektor Biblioteki, ale bez prawa głosu, a także osoby spoza składu zarządu, jeśli istnieje potrzeba i uza-sadnienie25. W irlandzkim ustawodawstwie nie istnieje zakaz two-rzenia i posługiwania się herbami bez rejestracji lub nadania przez Głównego Herolda, co poważnie osłabia jego rangę.

Ostatni, popularny szczególnie w naszej części Europy, model polega na pełnym przekazaniu kompetencji w zakresie tworzenia herbów władzom jednostek samorządu terytorialnego. Jak wspo-mniano, jest to na ogół raczej wynik braku szczegółowej regulacji niż świadomy zabieg. W konsekwencji sfera heraldyki nie podlega kontroli państwa, co skutkuje nieomal pełną dowolnością w tej mierze. W takiej sytuacji zdarza się, że rolę nieoficjalnego arbitra w zakresie poprawności heraldycznej herbów odgrywają organi-zacje społeczne zrzeszające miłośników heraldyki lub organizacje naukowe, do których należą eksperci w dziedzinie heraldyki. Ich opinie, jakkolwiek fakultatywne i niewiążące, wypełniają częścio-wo lukę powstałą z powodu braku kontroli państwa nad heraldy-ką samorządową. Jako przykład można podać dwa państwa. Pierwszym z nich do niedawna była Polska, gdzie w latach 90. XX

24 Office of the Chief Herald, http://www.nli.ie/en/intro/heraldry-introduction.

aspx, odczyt: 04.10.2013 r. 25 Art. 13 National Institutions Act of 1997 (Irish Statute Book, ustawa nr

11/1997).


339

w. rolę nieoficjalnego konsultanta w omawianej dziedzinie pełniło Polskie Towarzystwo Heraldyczne26. Późniejsze zmiany w usta-wodawstwie oraz powołanie Komisji Heraldycznej jest m.in. efek-tem działań podejmowanych przez członków Towarzystwa. W składzie Komisji od jej początku zasiadają członkowie Towa-rzystwa. Pierwszy Prezes Komisji prof. S. K. Kuczyński był jedno-cześnie przewodniczącym PTHer.

Drugi z przykładów to Ukraina, gdzie regulacja prawna prze-kazuje organom jednostek samorządowych wyłączne uprawnie-nia do ustanawiania lokalnych herbów i innych oznak. Zgodnie z obecnie obowiązującą regulacją prawną, zasadą jest posługiwa-nie się herbem państwowym na pieczęciach urzędowych, również organów lokalnych. Rozwiązanie takie ma dwie funkcje. Po pierw-sze, umożliwia przejściowe unormowanie kwestii symboliki uży-wanej przez samorządy do czasu ustanowienia przez nie wła-snych herbów (co nie jest jednak obowiązkiem samorządów). Po drugie, wzmacnia poczucie jedności państwa poprzez stosowaną jednolitą symbolikę, co w warunkach ukraińskich nie jest bez zna-czenia. Te jednostki, które pragną używać własnego herbu, mogą uczynić to w drodze stosownej uchwały organu stanowiącego27. Nadzieje na uregulowanie kwestii heraldycznych wzrosły po wy-daniu przez Prezydenta Ukrainy w maju 2000 r. dekretu w spra-wie heraldyki na Ukrainie28. Dekret przewiduje powołanie Pań-stwowego Rejestru Heraldycznego Ukrainy oraz specjalnej komi-sji przy Prezydencie, odpowiedzialnej za prowadzenie rejestru oraz opiniowanie projektów herbów i innych oznak używanych przez organy władzy publicznej. Praktyka dalece odbiega od wy-

26 S. K. Kuczyński, Konferencja naukowa „Heraldyka samorządowa – tradycja

i współczesność”, „Biuletyn Polskiego Towarzystwa Heraldycznego” 1996, nr 14, s. 18–19.

27 Ustawa o samorządzie terytorialnym na Ukrainie (Закон України Про мі-сцеве самоврядування в Україні, „Відомості Верховної Ради України”, (BBP), 1997, nr 24, poz. 170 z późn. zm.). А. Гречило, Новий закон і старі проблеми (http://uht.org.ua/ua/part/municip/zakon/, odczyt: 05.10.2013 r.).

28 Dekret Prezydenta Ukrainy nr 694/2000 z 18 maja 2000 r. (Указ През-идента України про впорядкування геральдичної справи в Україні).

Marcin M. Wiszowaty

340

tycznych zawartych w przepisach. Najdobitniejszym przykładem stanu regulacji heraldycznej na Ukrainie jest fakt, że do tej pory nie doszło do ustalenia wzoru Wielkiego Herbu Ukrainy, do czego ustawodawcę zobowiązuje art. 20 Konstytucji z 1996 r. Do tej pory nie powołano także rejestru herbów wymienionego w dekrecie prezydenckim. Funkcję komisji wymienionej w dekrecie pełni dawna Komisja ds. Wyróżnień Państwowych przemianowana na Komisję ds. Wyróżnień Państwowych i Heraldyki powołana na mocy art. 106 pkt 28 Konstytucji Ukrainy jako organ doradczy Pre-zydenta. Szczegółowe zasady jej działalności określają dekrety prezydenckie29. Zgodnie z dekretem prezydenckim, Komisja skła-da się z czterech członków: w tym przewodniczącego i jego za-stępcy (w praktyce Prezydent powołuje w jej skład dodatkowe osoby z grona pracowników własnej kancelarii oraz ekspertów z dziedzin pokrewnych heraldyce, co wynika m.in. z dodatkowych obowiązków, jakie spoczywają na komisji wykonującej także za-dania dawnej komisji ds. wyróżnień państwowych)30. Prezydent powołuje przewodniczącego, a na jego wniosek pozostałych członków. W praktyce przypadki, w których organy samorządowe zwracają się do Komisji są bardzo rzadkie (ok. 20 przypadków w minionej dekadzie). Znaczenie Komisji jest marginalne. Do rangi głównego arbitra urastają organizacje heraldyczne. W przypadku Ukrainy jest to przede wszystkim Ukraińskie Towarzystwo Heral-dyczne (Українське геральдичне товариство), które posiada bogaty dorobek w dziedzinie opiniowania oraz projektowania herbów dla jednostek samorządowych. Towarzystwo opracowało także szczegółowe wytyczne dotyczące tworzenia herbów w zgo-dzie z regułami heraldyki, które udostępniło na swojej stronie

29 Zob. m.in. załącznik do dekretu prezydenta nr 1211 z 31 grudnia 2011 r.

(Указ Президента України, 31.12.2011, nr 1211/2011: Положення про Ко-місію державних нагород та геральдики).

30 Zob. akt powołania członków komisji w liczbie 10 osób (załącznik do de-kretu prezydenta nr 1211 z 31 grudnia 2011 r., Указ Президента України, 31.12.2011, nr 1211/2011: Cклад Комісії державних нагород та геральдики).


341

internetowej31. Jego członkowie aktywnie wspierają prace nad kompleksową regulacją prawną ukraińskiej heraldyki oraz zasia-dają w składzie Komisji przy Prezydencie Ukrainy32.

IV. Charakterystyka polskich rozwiązań prawnych w zakresie heraldyki samorządowej wymaga krótkiego wprowadzenia histo-rycznego, które pozwoli na pełniejsze wyjaśnienie powodów obecnego stanu i głównych problemów występujących w tej dzie-dzinie. Kwestie te są charakterystyczne dla całego regionu Europy Środkowej i Wschodniej.

Zmiany ustrojowe i społeczne, jakie stały się udziałem państw Europy Środkowej i Wschodniej w II połowie XX wieku wpłynęły znacząco na wiele dziedzin życia. Ich konsekwencją bezpośrednio po II wojnie światowej było – w skrajnych przypadkach – wciele-nie dawnych państw w skład Związku Sowieckiego i utrata nie-podległości, jak stało się np. z Ukrainą, Białorusią czy państwami bałtyckimi – Litwą, Łotwą i Estonią33. Znalezienie się w sferze wpływów sowieckich (bez względu na fakt zachowania państwo-wości) oznaczało sukcesywną likwidację tych aspektów funkcjo-nowania państwa i społeczeństwa, które uznano za należące do dawnego porządku, a więc niemożliwe do pogodzenia z doktry-nami opartymi na nowoczesności i postępie. Jednocześnie starano się jednak zachować szczątkowe elementy tradycji, które uzasad-

31 Zob. А. Гречило, Методичні рекомендації з питань геральдики і пр-

апорництва областей, районів, районів у містах та територіальних гр-омад міст, селищ і сіл (територіальні та муніципальні символи), http://uht.org.ua/ua/part/municip/recomend/, odczyt: 04.10.2013 r.

32 W tym miejscu chciałbym podziękować p. Andrijowi Greczyle z Ukraiń-skiego Towarzystwa Heraldycznego, wieloletniemu członkowi Komisji ds. Wy-różnień Państwowych i Heraldyki przy Prezydencie Ukrainy, autorowi projek-tów licznych herbów samorządowych, za cenną pomoc w zgłębianiu meandrów ukraińskiej heraldyki i jej regulacji prawnej.

33 W przeciwieństwie do małych państw, jak Estonia, Litwa czy Łotwa, ze względu na rozmiar terytorium i liczbę ludności Ukraińcy stanowili jednak ważną i wpływową grupę społeczną od początku Związku Sowieckiego (zob. J. Hrycak, Historia Ukrainy 1772–1999. Narodziny nowoczesnego narodu, Lublin 2000, s. 160 i 172 i n.).

Marcin M. Wiszowaty

342

niałyby tezę o ciągłości państwa w nowym kształcie społeczno-ustrojowym. Koncesjonowane odwoływanie się do tradycji naro-dowych stanowiło element świadomej polityki władz komuni-stycznych. Działania te podejmowane były w warunkach centrali-zacji władzy publicznej i wzrastającej kontroli państwa nad jed-nostką, czego przykładem w przypadku Polski był fakt likwidacji struktur samorządu terytorialnego w 1950 r., potwierdzony w Konstytucji z 1952 r.34 Opisaną tendencję można dostrzec rów-nież w symbolice używanej w sferze publicznej. Zmianom ustro-jowym towarzyszyły zmiany w sferze insygniów oraz symboli prywatnych, ze szczególnym uwzględnieniem heraldyki i weksylo-logii jako dziedzin ściśle związanych z tradycją i historią państwa. Widomym przejawem tej ingerencji była modyfikacja herbów państw socjalistycznych, a w wielu przypadkach wręcz zastąpie-nie ich aheraldycznymi emblematami35. Zmiany objęły także inne obszary heraldyki – w tym herby rodzinne, kościelne i lokalne.

Stosunek władz PRL do zagadnień herbów i heraldyki charak-teryzowało zróżnicowanie w sferze prawa i praktyki. O ile w tej pierwszej na ogół państwo rezygnowało ze szczegółowej regulacji, o tyle w drugiej miały miejsce zdarzenia dowodzące negatywnego stosunku władz do tradycyjnej symboliki, przede wszystkim w po-staci rugowania herbów z przestrzeni publicznej (np. poprzez niszczenie, zakrywanie)36.

34 M. Kallas, A. Lityński, Historia ustroju i prawa Polski Ludowej, Warszawa 2000, s. 26.

35 W Polsce utrzymano herb, chociaż w uszczerbionej formie, a dodatkowo, niezgodnie z regułami heraldyki, określono go w Konstytucji i ustawach jako „godło” (zob. M. M. Wiszowaty, Symbole państwowe III Rzeczypospolitej Polskiej, „Państwo i Prawo” 2011, nr 7–8, s. 30–43). Modyfikacje herbu zastosowano jeszcze tylko w Czechosłowacji. W przypadku pozostałych państw – wcielonych do Związku Sowieckiego jako republiki związkowe, nowo utworzonych (NRD, Jugosławia) i pozostałych (Albania, Bułgaria, Rumunia) doszło do zamiany her-bu na emblemat stanowiący twórcze odzwierciedlenie emblematu całego Związku Sowieckiego z elementami nawiązującymi do symboliki narodowej.

36 E. Gigilewicz, Herby biskupów polskich w okresie PRL [w:] Polska heraldyka kościelna. Stan i perspektywy badań, pod red. K. Skupieńskiego i ks. A. Weissa, Warszawa 2004, s. 193–194.


343

W kwestii herbów rodzinnych, państwo wyraziło swoje ofi-cjalne désintéressement jeszcze w 1921 r., kiedy w Konstytucji stwierdzono, że „Rzeczpospolita Polska nie uznaje (…) żadnych herbów, tytułów rodowych ani innych”37. Deklaracji tej nie zmie-niono w późniejszych aktach, co należy uznać per facta concluden-tia za jej utrzymanie w mocy. W praktyce posługiwanie się her-bami rodowymi, z początku wręcz niebezpieczne jako dowód przynależności do grupy kapitalistyczno-obszarniczej uznanej w preambule do Konstytucji z 1952 r. za wroga ludu38, z czasem uległo stygmatyzacji w sferze obyczajowej.

Heraldyka kościelna w PRL podzieliła losy rodowej, stając się elementem niemile widzianym w przestrzeni publicznej państw socjalistycznych. Z drugiej strony, w przeciwieństwie do rodowej, była to część heraldyki, która nadal wykazywała pewną żywot-ność39. Sprzyjał temu bez wątpienia konserwatyzm i tradycjona-lizm organizacji kościelnej, chociaż i w tym zakresie w XX wieku zaszły daleko idące zmiany zmierzające w kierunku nowoczesno-ści40. Heraldyka kościelna podlegała ponadto regulacjom we-

37 Art. 96 ust. 2 ustawy z 17 marca 1921 r. Konstytucja Rzeczypospolitej Pol-

skiej (Dz. U. RP nr 44, poz. 267). 38 „Polski lud pracujący pod przewodem bohaterskiej klasy robotniczej,

opierając się na sojuszu robotniczo-chłopskim, walczył (…) o zniesienie wyzy-sku polskich kapitalistów i obszarników” oraz „(…) władza ludowa – dzięki ofiarnym i twórczym wysiłkom polskiego ludu pracującego, w walce z zacie-kłym oporem rozbitków starego ustroju kapitalistyczno-obszarniczego – doko-nała wielkich przeobrażeń społecznych” (Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej uchwalona przez Sejm Ustawodawczy 22 lipca 1952 r., Dz. U. nr 33, poz. 232).

39 Było kilka powodów takiego stanu rzeczy, do których można zaliczyć czę-ściową autonomię, jaką cieszył się Kościół, utrzymanie sfer religijnego życia codziennego, a szczególnie odświętnego, w których herby znajdowały swoje zastosowanie (od wystroju kościołów podczas wizyt hierarchów, po listowniki, pieczęcie biskupie, formularze i druki czy inne przedmioty osobistego i litur-gicznego użytku (E. Gigilewicz, op. cit., s. 191)).

40 Nie były to jednak zmiany rewolucyjne. Jak pisze P. Dudziński: „Kiedy po Soborze Watykańskim II (…) oczekiwano, że Kościół katolicki zerwie z »pompa-tyczną przeszłością«, której elementem miał być herb, stało się inaczej” (Współ-

Marcin M. Wiszowaty

344

wnętrznym – prawodawstwu kościelnemu, ze szczególnym uwzględnieniem papieskiego41.

Jedyną sferą heraldyki, która pozostała względnie żywa były herby miast i województw. Wykazywała ona jednak tendencje wynikające z obowiązującej ideologii. W efekcie, w herbach miej-skich czy wojewódzkich pojawiły się elementy charakterystyczne dla ludowego państwa. Dodatkowo część dawnych herbów wy-magała zmiany. Dotyczyło to szczególnie herbów niemieckich miast z terenów, które weszły w skład Polski po II wojnie świato-wej lub – rzadziej – herbów miejscowości, których godło nawią-zywało do herbów dawnych właścicieli czy zawierało inne niepo-żądane elementy42. Powstawały nowe miasta i nowe jednostki podziału terytorialnego, które przyjmowały nowe herby. W sferze tej panowała duża dowolność, a w efekcie brak spójności w skali kraju.

Sytuacja pod pewnymi względami przypominała tę, która za-istniała w okresie międzywojennym, gdy państwo polskie odro-

czesna heraldyka i zwyczaje heraldyczne w kościołach chrześcijańskich, Warsza-wa 2007, tom 1, s. 10).

41 Charakterystykę podstaw prawnych heraldyki kościelnej zawiera: P. Du-dziński, Współczesna heraldyka…, tom 1, s. 75 i n. Zob. np. Dekret Kongregacji Konsystorialnej z 15 stycznia 1915 r. o zakazie umieszczania tytułów i oznak świeckich w tytułach i herbach biskupich („Acta Apostolicae Sedis” 1915, t. 7, s. 172) czy Dekret Kongregacji Konsystorialnej z 12 maja 1951 r. o zakazie używania świeckich tytułów szlacheckich w tytułach i herbach biskupich („Acta Apostolicae Sedis” 1951, t. 43, s. 480). W latach 1951 i 1969 r. w Polsce wydano przepisy, które nakazywały rezygnację z niektórych tradycyjnych emblematów herbów biskupich (infuły i mitry) oraz poprawne posługiwanie się kolorystyką (np. stosowanie zielonego koloru kapelusza biskupiego w miejsce popularnego czerwonego zastrzeżonego dla kardynałów). Badacze uznają okres PRL za cza-sy kryzysu heraldyki kościelnej (zob. E. Gigilewicz, op. cit., s. 200–201).

42 Jako przykłady można wskazać herb Włocławka, z którego w 1950 r. usu-nięto infułę biskupią czy herb Mirska, z którego po II wojnie światowej usunię-to krzyż jako symbol religijny, a także herb Wrocławia i herb Tarnowskich Gór, które w początkach Polski Ludowej zmodyfikowano w ramach zrywania z nie-mieckim dziedzictwem Śląska. Co ciekawe, ta druga miejscowość znajdowała się w okresie międzywojennym w granicach RP, ale jej herb ustanowił Jerzy Fryderyk von Ansbach w XVI w.


345

dziło się w nowych granicach po ponad stu latach obcych rządów. Było to odczuwalne również w sferze symboliki należącej do od-miennych systemów heraldycznych. Ziemie polskie wchodziły w skład trzech odrębnych organizmów państwowych z różnymi systemami prawnymi i odmiennym podziałem terytorialnym. Przykładowo, w dawnym zaborze rosyjskim funkcjonowały gu-bernie, z których każda posiadała własny herb stosowany w obie-gu urzędowym. Uzyskanie niepodległości w 1918 r. wyzwoliło uczucia patriotyczne manifestowane również w sferze heraldyki. Powstające lub kontynuujące działalność organy władzy sponta-nicznie zastępowały symbolikę stosowaną do tej pory w oficjal-nym obrocie (głównie na pieczęciach), a pochodzącą z poprzed-niego okresu, wizerunkami polskiego orła. Na Śląsku, szczególnie w okresie plebiscytu i powstań, popularne wśród polskich Śląza-ków było posługiwanie się orłem śląskim, natomiast Kaszubi się-gali po czarnego gryfa książąt zachodniopomorskich. Częste było wykorzystywanie historycznej symboliki Rzeczypospolitej przed-rozbiorowej43.

Działania zmierzające do uporządkowania sfery oficjalnych symboli, podejmowane przez cały okres międzywojenny, nie przyniosły pozytywnego rezultatu nawet na poziomie woje-wództw, pomimo aż trzykrotnego podejmowania prób i zaawan-sowanego stadium prac44.

43 K. K. Kuczyński, Polskie herby ziemskie, Warszawa 1993, s. 269–270. 44 Każda z podejmowanych w tej mierze inicjatyw wynikała z innych powo-

dów. W ustawie z 1921 r. o ustanowieniu Orderu Orła Białego przewidziano wśród jego oznak łańcuch orderowy składający się z ogniw ozdobionych m.in. herbami województw. Ich wzory miały zostać ustalone w drodze ustawowej (zob. art. 3 pkt d) – ustawy z 4 lutego 1921 r. o ustanowieniu Orderu Orła Bia-łego, Dz. U. nr 24, poz. 136). Za taką podstawę prawną można uznać art. 4 roz-porządzenia Prezydenta RP z 13 grudnia 1927 r. o godłach i barwach pań-stwowych oraz o oznakach, chorągwiach i pieczęciach (Dz. U. nr 115, poz. 980), który przewidywał obowiązkowe ustanowienie herbu województw, w szcze-gólności w celu stosowania na tablicach urzędów wojewódzkich i samorządo-wych. Pomimo zaawansowanych prac projektowych (gotowy był zarówno pro-jekt herbów, jak i projekt rozporządzenia Prezydenta RP nadającego herby 16 ówczesnym województwom) od pomysłu odstąpiono z powodu planowanych

Marcin M. Wiszowaty

346

Również działania zmierzające do regulacji prawnej herbów mniejszych jednostek samorządu terytorialnego nie zostały za-kończone pełnym sukcesem, chociaż należy odnotować kilka uda-nych inicjatyw. W art. 4 rozporządzenia Prezydenta RP z 13 grud-nia 1927 r. o godłach i barwach państwowych oraz o oznakach, chorągwiach i pieczęciach, znalazł się przepis, który umożliwiał władzom miejskim fakultatywnie stosować „w swej oznace” w miej-scu przewidzianym na herb województwa „własny historycznie uzasadniony herb”. Nie zezwalano jednak w tej mierze na pełną dowolność. Herby województw oraz „miast odznaczonych orde-rem” musiał zatwierdzić Prezydent RP, a herby innych miast – na wniosek magistratu i rady miejskiej, „według własnego uznania”, zatwierdzał Minister Spraw Wewnętrznych w porozumieniu z Ministrem Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego.

Wiele miast wykorzystało uprawnienie wynikające z nowych przepisów. O skuteczności i trwałości przyjętych wówczas roz-wiązań może świadczyć fakt, że w przypadku 82 obecnie używa-nych herbów miast, jedną z podstaw prawnych ich używania są nadal obowiązujące ówczesne zarządzenia ministra wydane na podstawie rzeczonej ustawy, zatwierdzające wzory herbów45.

Okres PRL nie wpłynął na znaczący postęp w dziedzinie regu-lacji prawnej polskiej heraldyki. W pierwszych dekadach okresu powojennego można mówić wręcz o regresie tej dziedziny z opi-sanych już powodów. Powrót heraldyki do łask wiązał się z ob-chodami 1000-lecia państwa polskiego. Był to jednak krótkotrwa-

zmian podziału terytorialnego. Ustawa z 1932 r. zmieniła formę łańcucha orde-rowego Orderu Orła Białego, eliminując z niego herby wojewódzkie (zob. art. 1 pkt 1 ustawy z 18 marca 1932 r. w sprawie zmiany ustawy z dnia 4 lutego 1921 r. o ustanowieniu orderu „Orła Białego”). Jak podaje S. K. Kuczyński, Ministerstwo Spraw Wewnętrznych w 1939 r. odstąpiło od koncepcji łącznej regulacji wszystkich herbów wojewódzkich na rzecz zatwierdzania każdego z nich osob-nym aktem prawnym. Opracowano nawet projekt stosownego rozporządzenia. Do wybuchu wojny nie udało się jednak nadać mu formy obowiązującej (S. K. Kuczyński, Polskie herby…, s. 271–274).

45 Na podstawie danych z Internetowego Systemu Aktów Prawnych Sejmu RP (http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU19271150980, odczyt: 04.10.2013).


347

ły wzrost zainteresowania. Nowy podział administracyjny kraju, wprowadzony w 1975 r., spowodował powrót do dyskusji o no-wych możliwościach praktycznego wykorzystania herbów. Roz-ważano m.in. umieszczenie podobizn herbów na tablicach reje-stracyjnych samochodów na wzór szwajcarski i niemiecki46. Prze-pisy ustawy z 1978 r. o odznakach i mundurach47 można uznać za mały krok w kierunku regulacji prawnej heraldyki. Przewidywały one możliwość ustanawiania herbów przez rady narodowe stop-nia miejskiego i wojewódzkiego. W ustawie nie było jednak kon-kretnych wskazówek dotyczących zasad ich ustanawiania. Na mo-cy art. 3 ustawy „mogła” je ustalić Rada Państwa, czego jednak do końca PRL nie uczyniła. Sama ustawa stanowiła jedynie, że her-bem „może być znak nawiązujący do historii bądź tradycji albo do współczesnych zdarzeń i osiągnięć charakterystycznych dla dane-go województwa lub miasta”. W przepisie nie ma żadnego odnie-sienia do reguł heraldyki.

Znaczący postęp nastąpił dopiero w latach 90. XX w. wraz z przywróceniem samorządu terytorialnego i kolejną reformą ustrojową państwa, m.in. modyfikującą podział terytorialny i przy-wracającą powiaty. Wszystkie jednostki samorządowe uzyskały prawo do ustanawiania własnych herbów. Nowelizacja ustawy o odznakach i mundurach z 1998 r.48 wprowadziła do niej dwie istotne zmiany. Po pierwsze, art. 3 uzyskał nowe brzmienie, z któ-rego wynika obowiązek ustanawiania herbów samorządowych w zgodzie z zasadami heraldyki, weksylologii i miejscową tradycją historyczną, a także zaopiniowania przez ministra właściwego do spraw administracji publicznej. Nowy art. 2a ustawy przewidywał powołanie Komisji Heraldycznej jako organu opiniodawczo-doradczego w sprawach heraldyki i innych symboli używanych przez jednostki samorządu terytorialnego. Kompetencję do powo-

46 S. K. Kuczyński, op. cit., s. 282–283. 47 Ustawa z 21 grudnia 1978 r. o odznakach i mundurach (Dz. U. nr 31, poz.

130). 48 Ustawa z 29 grudnia 1998 r. o zmianie niektórych ustaw w związku

z wdrożeniem reformy ustrojowej państwa (Dz. U. nr 162, poz. 1126).

Marcin M. Wiszowaty

348

ływania składu Komisji ustawa powierzyła ministrowi właściwe-mu do spraw administracji publicznej (art. 2a ust. 1). Strukturę, tryb powoływania i odwoływania oraz szczegółowe zasady postę-powania Komisji Heraldycznej określiła Rada Ministrów w sto-sownym rozporządzeniu49.

Komisja składa się z 13 osób, w tym przewodniczącego i jego zastępcy, sekretarza i 10 członków. Prawo wskazania kandydatów do komisji posiadają w odpowiednich częściach: minister właści-wy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego (5 osób), Komisja Wspólna Rządu i Samorządu Terytorialnego (5 osób) oraz minister właściwy do spraw administracji publicznej (3 oso-by). Jak stanowi ustawa, do składu Komisji powołuje się „w szcze-gólności osoby wyróżniające się wysokim poziomem wiedzy z zakresu heraldyki i weksylologii, przedstawicieli organizacji, których statutowe cele związane są z heraldyką i weksylologią oraz przedstawicieli jednostek samorządu terytorialnego”. Użycie określenia „w szczególności” umożliwia więc powołanie w jej skład osób, które nie spełniają wymienionych kryteriów. Zapewne na wypadek takiej, hipotetycznej sytuacji, rozporządzenie przy-znało przewodniczącemu Komisji prawo do zapraszania na jej posiedzenia specjalistów z zakresu heraldyki i weksylologii (§ 6 pkt 2). Prawo to nie jest oczywiście zależne od bieżącego składu i kompetencji członków Komisji. Przepisy nie określają kadencji komisji. Jej obsługę administracyjną zapewnia ministerstwo ob-sługujące ministra ds. administracji publicznej. Członkom Komisji przysługują wynagrodzenie oraz inne wynikające z przepisów świadczenia. Komisja powinna wydawać opinie we właściwych zakresowi jej działania sprawach w terminie 30 dni od otrzymania stosownego wniosku (§ 8). W posiedzeniu komisji może brać udział, bez prawa głosu, przedstawiciel jednostki samorządu tery-torialnego, która zwróciła się o zaopiniowanie wzoru herbu lub innego insygnium, emblematu czy symbolu (§ 9 rozporządzenia).

49 Rozporządzenie Rady Ministrów z 27 lipca 1999 r. w sprawie Komisji He-

raldycznej (tj. Dz. U. z 2013 r., poz. 723, pierwotny tekst: Dz. U. z 1999 r., nr 70, poz. 779).


349

Decyzje podejmowane są w formie uchwał, w głosowaniu jawnym, zwykłą większością głosów. Przewodniczący dysponuje głosem przeważającym w razie równego wyniku. Kworum wynosi 1/2 składu Komisji (§ 7).

Nie ulega wątpliwości, że wbrew popularnemu przekonaniu, herby oficjalnie opiniuje minister, a nie Komisja Heraldyczna, któ-ra pełni rolę organu konsultacyjnego przy ministrze. Jej rady za-sięga minister w procedurze opiniowania herbów tworzonych w drodze uchwał organów stanowiących jednostek samorządu terytorialnego podejmowanych na podstawie ustaw o samorzą-dzie gminnym, powiatowym lub województwa oraz ustawy o od-znakach i mundurach. Chociaż mało prawdopodobna, ale zgodna z prawem i możliwa, byłaby sytuacja, w której opinia ministra różni się od zdania Komisji. Decyzję w tej sprawie podejmuje bo-wiem minister. Komisja udziela także konsultacji władzom i orga-nom administracji publicznej odnośnie do właściwego używania symboli. Wreszcie – ma prawo opiniowania i przygotowywania projektów wzorcowych aktów prawnych dotyczących heraldyki, flag, symboli, insygniów itp. oznak używanych przez organy wła-dzy publicznej. Odpowiedź na pytanie o obligatoryjność procedu-ry opiniowania herbu nie jest już jednoznaczna. Stanowisko dok-tryny i orzecznictwa jest w tej kwestii niejednoznaczne50. Za uprawnione można by uznać twierdzenie, że samo uzyskanie opi-nii jest obligatoryjne, ale ponieważ ustawa nie wspomina o „zgo-dzie”, więc w razie uzyskania negatywnej opinii, wymóg ustawo-wy jest spełniony. Za właściwsze uznać należy stanowisko, które za podstawę opinii opisanej w art. 3 ust. 3 ustawy o odznakach i mundurach, przyjmuje spełnienie wymogów określonych w art. 3 ust. 2 tejże ustawy, a więc w uproszczeniu – zgodność z wymo-gami heraldyki i miejscową tradycją. Należy więc stwierdzić, że tak jak brak opinii narusza pierwszy z wymogów, tak opinia nega-

50 Zob. w szczególności: wyrok WSA w Krakowie z 15.07.2010 r. (sygn. akt

III SA/Kr 177/10), wyrok WSA w Kielcach z 03.03.2010 r. (sygn. akt II SA/Ke 68/10), wyrok WSA w Gorzowie Wlk. z 24.10.2007 r. (sygn. akt II SA/Go 630/07), wyrok NSA z 25.05.2006 r. (sygn. akt I OSK 462/06).

Marcin M. Wiszowaty

350

tywna oznaczać musi brak spełnienia drugiego z wymogów, jakie ustawa stawia przed projektem herbu (lub innej odznaki). W kon-kluzji należy stwierdzić, że legalność uchwały ustanawiającej herb jednostki samorządowej będzie zależała m.in. od uzyskania nie tylko opinii właściwego ministra, ale opinii pozytywnej.

Przepisy nie przewidują obowiązku ustanawiania herbów przez jednostki samorządowe w Polsce. Nie ma także ich rejestru prowadzonego przez ministra czy Komisję Heraldyczną. Na pyta-nie o dopuszczalność ustanowienia herbu bez dochowania obo-wiązku uzyskania opinii ministra lub wbrew negatywnej opinii, należy odpowiedzieć przecząco. Prawo co prawda nie przewiduje kar za ustanowienie herbów i posługiwania się nimi bez spełnie-nia ustawowego wymogu ich zaopiniowania przez ministra. Nale-ży jednak uznać, że zgodnie z zasadą legalizmu, organy władzy publicznej są zobowiązane do działania na podstawie i w grani-cach prawa, a więc przyjęcie uchwały bez spełnienia wymogu uzyskania pozytywnej opinii może stanowić podstawę do później-szego stwierdzenia nieważności takiej uchwały przez wojewódzki sąd administracyjny w ramach nadzoru nad działalnością jedno-stek samorządu terytorialnego.

V. Status prawny i zakres uprawnień polskiej Komisji Heral-dycznej wzbudza zastrzeżenia nieomal od początku jej funkcjo-nowania. Ocena kształtu polskiej regulacji w dziedzinie heraldyki samorządowej dokonana na tle rozwiązań innych państw euro-pejskich prowadzi do kolejnych wniosków i postulatów de lege ferenda. W tym miejscu ograniczymy je do ogólnych zagadnień ustrojowych, pomijając szczegółowe zagadnienia proceduralne wynikające z innych aktów prawnych.

Na początek należy stwierdzić, odnosząc się do pytania posta-wionego na wstępie artykułu, że powołanie wyspecjalizowanego organu w sprawach herbów używanych przez organy władzy pu-blicznej zawsze powoduje poprawę poziomu heraldyki, w tym heraldyki samorządowej. Skala tego zjawiska jest zależna od za-kresu kompetencji danego organu, szczególnie od faktu, czy jego opinia jest wiążąca i stanowi przesłankę konieczną ustanowienia


351

herbu, czy ma tylko charakter niewiążących zaleceń. Przyznanie kompetencji do opracowania projektu herbu władzom jednostki samorządowej jest zgodne z ideą decentralizacji władzy i samo-rządu terytorialnego. Usytuowanie organu konsultacyjnego w ło-nie Rady Ministrów odpowiada z kolei założeniom ustrojowym polskiej administracji publicznej. Powołanie podobnej Komisji przy Prezydencie nie byłoby zgodne z konstytucyjnym podziałem kompetencji w łonie władzy wykonawczej i jej relacjami z wła-dzami samorządowymi. Do pozytywnych cech polskiej regulacji należy zaliczyć fakt wpływu, jaki mają mieszkańcy tworzący lo-kalną wspólnotę, reprezentowani przez organy lokalne, na kształt herbu swojej wspólnoty. Wpływ ten powinien jednak podlegać nadzorowi merytorycznemu na podstawie zasad estetyki i sztuki heraldycznej, które są obce większości ludzi.

Odwołując się do rozwiązań występujących w innych pań-stwach europejskich, których wprowadzenie w Polsce warto by-łoby rozważyć, należy wymienić instytucję obligatoryjnego ogól-nopaństwowego rejestru herbów. Jego wprowadzenie w polskich warunkach wiązałoby się z koniecznością korekty wielu herbów ustanowionych przed zmianą przepisów z 1999 r. wprowadzają-cych nowe wymogi dotyczące poprawności heraldycznej herbów. Znawcy uznają, że większość z tych herbów nie spełnia wymogów obecnie obowiązującej ustawy i jest niezgodna z regułami heral-dyki51. Konieczność rejestracji herbów umożliwiłaby wprowadze-nie stosownych korekt w wyglądzie herbów miast, gmin, powia-tów i województw.

Wśród innych propozycji, również częściowo wzorowanych na regulacjach obcych, warto wymienić uregulowanie w akcie usta-wowym podstaw prawidłowej heraldyki samorządowej52, usta-

51 R. Horbaczewski, Herbowy lampart zamiast barana, „Rzeczpospolita”

z 30.12.2012 r. 52 Nie będzie to trudne wobec faktu, że od dawna gotowe są liczne opraco-

wania na ten temat autorstwa polskich ekspertów w dziedzinie heraldyki i weksylologii. Zob. np. spójny katalog ogólnych wytycznych w: Wnioski I Kra-

Marcin M. Wiszowaty

352

wowy zakaz posługiwania się herbem państwowym w herbach jednostek terytorialnych, uściślenie terminologii ustawowej, w któ-rej użyto niejasnych sformułowań: „emblematy”, „insygnia”, a szcze-gólnie „inne symbole”.

Regulacja podstaw prawidłowej heraldyki jako źródła kryte-riów, na których opiera się ocena prawidłowości tworzonych her-bów jest ważna jako sposób uniknięcia w tej dziedzinie uznanio-wości, a także zapewnienia spójności heraldyki tworzonej na pod-stawie regulacji prawnej i konsultacji Komisji, w skali czasowej i ogólnokrajowej. Komisja powinna też zostać wyposażona w upraw-nienia o charakterze edukacyjnym. Publikowanie opracowanych przez Komisję materiałów popularyzujących heraldykę, a także dokumentacji poszczególnych spraw związanych z tworzeniem herbów miałoby znaczny walor edukacyjny i poznawczy. Poziom wiedzy heraldycznej jest w Polsce bardzo niski. Ponadto, konse-kwencje II wojny światowej odczuwalne w strukturze społecznej kraju mają wpływ także na heraldykę. Tytułem przykładu można wymienić problem lokalnych społeczności napływowych, a także terenów historycznie nienależących do Polski. Tworzenie symbo-liki takich społeczności i terenów jest wyjątkowo trudne i na ogół przerasta możliwości władz samorządowych. Jest to problem wy-jątkowy w skali całej Europy.

Ustanowienie obligatoryjnego rejestru herbów będzie się z pew-nością wiązało ze znacznym zwiększeniem ilości wniosków wpływających do Komisji. Analiza praktyki stosowania ustawy w zakresie opiniowana projektów herbów dowodzi, że czas na wydanie opinii przez ministra często przekracza rok, co uzasadnia on oczekiwaniem na konsultację Komisji53. Należałoby rozważyć wprowadzenie kadencji członków Komisji, umożliwiającą częstszą wymianę jej składu, ewentualnie także jego poszerzenie lub zwiększenie fachowego personelu pomocniczego. Pełnienie funk-

kowskiego Kolokwium Heraldycznego w sprawie symboliki samorządowej III Rzeczypospolitej [w:] Współczesna heraldyka…, s. 235–240.

53 Zob. interpelacja nr 5182 z 19.09.2008 r. w sprawie funkcjonowania Ko-misji Heraldycznej i odpowiedzi, Sejm IV kadencji.


353

cji w Komisji po poszerzeniu zakresu jej kompetencji i zadań, wy-magałoby zatrudnienia w pełnym wymiarze czasu z wszelkimi konsekwencjami, jak ograniczenie możliwości wykonywania innej działalności zawodowej. Eksperci, dla których taka forma związa-nia się z Komisją nie byłaby atrakcyjna, mogliby świadczyć na jej rzecz pomoc fachową w formie ekspertyz i opinii, również podle-gających publikacji.

Powołanie Komisji Heraldycznej i ustanowienie obowiązku konsultacji z ministrem (a de facto z Komisją) wzorów tworzo-nych herbów samorządowych uznać należy za krok w dobrym kierunku. Jest to jedynie pierwszy z wielu kroków, które należy postawić na drodze do uporządkowania polskiej heraldyki samo-rządowej. Bogaty dorobek, jakim mogą pochwalić się w tej kwestii niektóre państwa europejskie, może stanowić cenny wzór dla Pol-ski, podobnie jak nasz przykład może posłużyć jako inspiracja dla innych państw, szczególnie z tego regionu Europy. Należy mieć nadzieję, że dzięki proponowanym zmianom w regulacji prawnej bogata pod względem kulturowym i praktycznym dziedzina he-raldyki powróci w Polsce na należne jej miejsce z korzyścią dla państwa i jego obywateli.

Documents

Na straży heraldycznej poprawności