Najważniejsze surowce mineralne - występowanie w Polsce i na świecie

Surowce w Polsce Sposób powstania geneza

Rodzaj skały Czas powstania Występowanie w Polsce Występowanie na

świecie

Węgiel kamienny – skała osadowa

pochodzenia roślinnego,

zawierająca 75-97%

pierwiastka węgla, powstała

głównie w karbonie (era

paleozoiczna) ze szczątków

roślinnych, które bez

dostępu tlenu uległy

uwęgleniu

Osadowa organiczna Paleozoik - karbon Górnośląski Okręg

Przemysłowy: np. Ruda

Śląska, Chorzów,

Lubelskie Zagłębie

Węglowe: np. Bogdanka

Wielka Brytania, Francja,

Niemcy, Polska, Ukraina,

Rosja (Peczorskie,

Kuźnieckie,

Czeremchowskie),

Kazachstan, Chiny ( na

północ od rzeki Jangcy),

Indie (okolice Kalkuty),

USA (Apallachy, G. Skaliste), Brazylia,

Kolumbia, RPA , Australia

Węgiel brunatny Węgiel brunatny to skała

osadowa pochodzenia

organicznego roślinnego

powstała w trzeciorzędzie w

erze kenozoicznej ze

szczątków roślin

obumarłych bez dostępu

powietrza.

Osadowa organiczna Paleogen, neogen Bełchatów, Turoszów,

Konin

Niemcy (Kolonia, Drezno),

Polska, Czechy,

Rosja(okolice Moskwy,

Ural, Irkuck), Chiny, USA

(Dakota), Australia

Ropa naftowa najlepsze warunki do

powstania bitumin były w

okresach transgresji

morskich, gdzie ze szczątków roślinnych i

zwierzęcych na dnie

zbiorników wodnych

wytwarzały się gaz i ropa

Osadowa organiczna perm Dębno, Krosno Odrzańskie,

Kamień Pomorski

Arabia Saudyjska

(wschodnia część kraju),

Rosja (Zagłębia:

Zachodniosyberyjskie, Peczorskie,

Uralsko_Wołżańskie), USA

(zatoka Meksykańska,

Teksas, Kolorado, Nowy

Meksyk, Alaska), Iran,

Chiny, Meksyk, Wenezuela

(Maracaibo), Norwegia

(Szelf M. Północnego),

Libia, Egipt, Nigeria, szelf

M. Północnego (Norwegia,

Wlk. Brytania), Kanada,

Jura, kreda Jasło, Krosno, Robczyce

wybrzeże M. kaspijskiego

(Kazachstan, Uzbekistan),

Kuwejt, Katar, ZEA, Jawa,

Borneo

Gaz ziemny (złoża

samodzielne, bez ropy

naftowej)

najlepsze warunki do

powstania bitumin były w

okresach transgresji

morskich, gdzie ze

szczątków roślinnych i

zwierzęcych na dnie

zbiorników wodnych

wytwarzały się gaz i ropa

Osadowa organiczna Jura, kreda, neogen Przemyśl, Lubaczów

(podkarpackie)

Holandia, Niemcy, szelf M.

Północnego (Norwegia,

Wlk. Brytania)Rosja,

Uzbekistan, Turkmenistan,

Arabia Saudyjska,

Indonezja, Algieria, Libia,

Egipt, USA, Kanada,

Wenezuela, Kolumbia,

Argentyna, Australia

perm Brońsko, Kościan, Załęcze

(Wielkopolska)

Sól kamienna Powstaje na skutek odparowania roztworów z

wody morskiej.

Osadowa chemiczna perm Sieroszowice, Inowrocław, Kłodawa

Neogen (miocen) Bochnia, Wieliczka

siarka powstanie złóż siarki w

Polsce wiąże się z

oddziaływaniem procesów

chemicznych na pokłady

gipsów w trzeciorzędzie

Osadowa chemiczna Neogen (miocen) Tarnobrzeg, Osiek

Gipsy powstawały na przestrzeni

wszystkich er, zarówno w

wodzie jaki i lądzie wskutek

gromadzenia się różnych

składników mineralnych

Osadowa chemiczna jura Nida

wapienie Sedymentacja muszli w

środowisku wodnym

Osadowa organiczna jura Częstochowa (Jura

Krakowsko -

Częstochowska)

piaskowce Zlepione lepiszczem w wyniku diagenezy ziarenka

piasku

Osadowa okruchowa paleogen Karpaty

piaski Powstaje w wyniku

sedymentacji (osadzania się)

materiału w środowisku

wodnym.

Osadowa okruchowa

luźna

neogen Wyszków

granity Stygniecie magmy magmowa perm Strzegom, Strzelin (Sudety)

Cynk i ołów Powstały w wyniku hydrotermalne trias Olkusz, Bytom, Zawiercie

akumulacji minerałów w

szczelinach skalnych przez

roztwory wód juwenilnych.

powstawały na skutek

zalewów morza i

odsłaniania lądu w klimacie

ciepłym i suchym

miedź Powstają na skutek

akumulacyjnej działalności

wód, które transportowały

zwietrzelinę zawierającą

minerał miedzi lub w skutek

krystalizacji magmy lub lawy

powstawały jako złoża

pochodzenia osadowego,

które gromadziły się

podczas licznych transgresji

morskich w erze

paleozoicznej

Wietrzeniowe

pochodzenia

osadowego

perm Polkowice, Sieroszowice,

Lubin, Rudna

Rudy żelaza skały pochodzenia

magmowego i osadowego,

powstałe już w prekambrze i

erze paleozoicznej na skutek

silnych ruchów tektonicznych i zalewania

wodami morskimi; obecnie

w Polsce spotykane w

rejonie Suwałk

(miejscowość Krzemianka),

w Sudetach

Magmowe i osadowe prekambr Suwalszczyzna (teren

Wigierskiego PN - nie

eksploatowane), Sudety

(nie eksploatowane),

sprowadzamy głównie ze Szwecji

Chiny, Brazylia, Australia,

Rosja, USA, Indie,

Ukraina, Szwecja, Francja

USA, RPA, Kanada

uran pierwiastek ------------- Rudawy Janowickie

(Miedzianka, Kowary),

Masyw Śnieżnika, G.

Świętokrzyskie, G.

Izerskie, nie eksploatowane

od lat 50 tych XX wieku

(wcześniej eksploatowane przez ZSRR)

Kanada, USA, Republika

Demokratyczna Konga,

Australia, RPA, Namibia,

Niger, Rosja, Uzbekistan,

Francja

Boksyty (aluminium) Wodorotlenki aluminium

powstają w klimacie

gorącym i wilgotnym w

wyniku wietrzenia

glinokrzemianów

osadowa Nie występuje

marmur Powstaje z przeobrażenia

wapieni, rzadziej dolomitów

metamorficzna Sudety (Masyw Śnieznika),

G. Swietokrzyskie

Włochy (Carrera),

Chorwacja (Wyspa Brac)

Diageneza (ang. diagenesis) to zespół procesów fizycznego i chemicznego przekształcania osadów, który rozpoczyna się w chwili

zdeponowania osadu, choć następuje głównie po jego przykryciu przez młodsze osady. Diageneza obejmuje procesy przebiegające przy

względnie niskich temperaturach (poniżej 300 st. C) i ciśnieniu. W początkowym okresie diagenezy dochodzi do przemian biologicznych oraz

wczesnej cementacji. zespół procesów zachodzących przy względnie niskiej temperaturze i niskim ciśnieniu, prowadzących do wytworzenia

litych skał z materiałów osadowych

Przykłady:

piasek (skała luźna) - (diageneza) - piaskowiec (skała lita)

żwir (skała luźna) - (diageneza) - zlepieniec (skała lita)

Sedymentacja, osadzanie, w geologii gromadzenie się na powierzchni skorupy ziemskiej, pod wpływem siły ciężkości, materiałów niesionych

przez wody płynące, lodowce, wiatr, rozpuszczonych lub zawieszonych w wodzie. Sedymentacja poprzedzana jest przez procesy wietrzenia i

erozji obszarów (tzw. obszarów alimentacyjnych) dostarczających materiał do miejsc osadzania (tzw. basenów sedymentacyjnych). Wyróżnia

się:

1) sedymentację mechaniczną - gromadzenie się okruchów skalnych i ziaren mineralnych,

2) sedymentację organogeniczną - gromadzenie się szczątków organizmów (roślinnych lub zwierzęcych) lub powstawanie osadu wskutek ich

działalności fizjologicznej,

3) sedymentację chemiczną - osadzanie się związków chemicznych wytrąconych z roztworów wodnych.

Sedymentacja prowadzi do powstawania skał osadowych

Metamorfizm, zespół procesów geologicznych zachodzących w obrębie skorupy ziemskiej, powodujący zmiany składu chemicznego i

mineralnego oraz struktury i tekstury jej skał, przy czym ich przeobrażenie (metamorfoza) odbywa się zwykle w fazie stałego stanu skupienia.

Czynnikami wywołującymi metamorfizm są: wysoka temperatura, wysokie ciśnienie, często także czynniki chemiczne. Procesy metamorfizmu

przebiegać mogą pod wpływem jednego z nich lub przy udziale wszystkich, w związku z tym wyróżnia się trzy rodzaje metamorfizmu:

1) metamorfizm kontaktowy (termiczny) - zachodzi najczęściej w pobliżu intruzji magmowych i spowodowany jest działaniem wysokiej

temperatury,

2) metamorfizm dyslokacyjny (dynamiczny) - zachodzi w rejonach objętych ruchami skorupy ziemskiej (fałdowania i uskoki) i spowodowany

jest występowaniem olbrzymich nacisków (ciśnienia kierunkowego),

3) metamorfizm regionalny (termodynamiczny) - związany z pogrążeniem skał na dużą głębokość pod grubą pokrywą innych utworów, dzięki

czemu jednocześnie działa wysoka temperatura i duże ciśnienie.

W wyniku działania procesów metamorfizmu tworzą się skały metamorficzne.

Przykłady:

wapień (skała osadowa) - (metamorfizm) - marmur (skała przeobrażona)

granit (skała magmowa) - (metamorfizm) - gnejs (skała przeobrażona)

piasek (skała osadowa luźna) - (diageneza) - piaskowiec (skała osadowa lita) - (metamorfizm) - kwarcyt (skała przeobrażona)

Najważniejsze wydarzenia w dziejach Ziemi (z uwzględnieniem Polski)

Era

ok

res

Ep

ok

a

Oro

gen

eza

Góry

skały Dry

f

kon

tyn

ent

ów

klimat Roślin

ność

zwierzęta

Sk

am

ienia

ł

ości

przew

od

ni

e zlodowacenia

Ken

ozo

iczna

Neo

gen

ho

locen

Części świata to wyspy, Afryka

połączona z Arabią,

europa z Azją, M.

Śródziemne -

pozostałość po

oceanie Tetydy

ocieplenie Trawy, ptaki, ssaki,

naczelne,

australopitek -

(3,8 mln lat

temu - J.

Tanganika),

pitekantrop

(1,8 mln lat

temu), Homo

Sapiens (40 -

30 tys.)

Plejsto

cen

ochłodzenie Zlodowacenie:

Bałtyckie

Srodkowopolskie

Południowopolskie

Plio

cen

mio

cen

alpejsk

ie

Pireneje, Alpy,

Apeniny,

G.Dynarskie,

Karpaty,

Himalaje, Kaukaz, Zagros,

Czerskiego,

Wierchojańskie,

Kordyliery

Mag

mo

we, só

l kam

ienna

i siarka w

Po

lsce

paleo

gen

Olig

ocen

Ciepły, suchy

Eo

cen

paleo

cen

Mezo

zoiczn

a

Kred

a

Po

czątek

alpejsk

iej

Atlas, Apeniny,

Pireneje,

Skały

magmowe,

kreda

pisząca

Rozpad Pangei,

powstanie części

Atlantyku. i

Indyjskiego

ochłodzenie Liściaste,

iglaste, gady

dinozaury),

płazy, A

mo

nity

belem

ity

Jura

wapienie Ciepły i

wilgotny

trias

Sól, rudy

żelaza,

węgiel

kamienny i brunatny

Zwrotnikowy

(gorący i

suchy)

paleo

zoiczn

a

perm

hercy

ńsk

ie

Ardeny, Harz,

Wogezy, Ural,

Rudawy, Masyw

Czeski, Sudety,

Ałtaj, Apallachy,

Tien Szan,

Wielkie Góry

Wododziałowe,

Świętokrzyskie

Skały

magmowe,

wapienie,

sól

kamienna,

miedź, ropa

naftowa

Zwrotnikowy

kontynentalny

Glony, gąbki,

koralowce

Jeżowce,

stawonogi,

ryby

Try

lob

ity

grap

tolity

Karb

on

Węgiel

kamienny

Powstanie Pangei równikowy

Dew

on

kaled

oń

skie

Pieniny,

Szkockie,

Kambryjskie,

Kaledońskie,

Skandynawskie,

Jabłonowe,

Sajany, Sudety,

Świętokrzyskie

Powstanie Laurazji,

Europa połączona z

Am. PN. i

Grenlandią, Azja

oddzielona,

Początek podziału

Gondwany

Polaczenie Europy i

Azji z Gondwaną

Sy

lur

ord

ow

ik

kam

br

Rozpad kontynentu

prekambryjskiego

na: Am. Pn z

Grenlandią, Europę

i Gondwanę

Prek

amb

r i archaik

Wy

stępo

wały

, zjawisk

a wu

lkan

iczne

Płw. Kolski

Część

Skandynawii

Granity,

gnejsy,

łupki

krystaliczne,

piaskowce,

zlepieńce,

rudy żelaza

w Szwecji,

Brazylii i

Australii,

uran w

Australii, Kanadzie,

Zairze i

Zambii,

miedź w

Zairze i

Zambii

Początki

powstawania

kontynentów (

tarcze, płyty,

platformy)

Na początku

chłodny i

zimny, pod

koniec gorący i

suchy

Życie skąpe,

utajone

Początek

zlodowacenia

podział skał ze względu na genezę i przykłady

Skały

Zbiór minerałów, powstały w określonym procesie geologicznym, wykazujący jednolitą budowę i skład mineralogiczny.

Magmowe

Powstają z zakrzepłej magmy (stop krzemianowy z

rozpuszczonymi w nim gazami i przegrzanymi

roztworami wody, występujący w obrębie płaszcza i

skorupy ziemskiej) lub lawy (magma pozbawiona

substancji lotnych w czasie wydobywania się na

powierzchnię).

Osadowe

Powstałe na skutek nagromadzenia rozdrobnionych cząstek innych skał oraz ze

szczątków roślinnych i zwierzęcych, a także w wyniku wytrącania sie z roztworów

wodnych; występują na powierzchni litosfery

Przeobrażone

Powstają na skutek

przeobrażenia skał

magmowych i

osadowych pod

wpływem wysokiego

ciśnienia i wysokiej temperatury

Zmianom ulega skład

mineralny, struktura

Kwaśne

Zawierają

ponad 60% krzemionki

(SiO2),

jasne i

gęste

Zasadowe

Zawierają

poniżej 60% krzemionki,

ciemne,

rzadkie

Jawno

Krystaliczn

e

(głębinowe)

Powstają

głęboko pod

powierzchni

ą gruntu w

wysokiej

temp i

wysokim

ciśnieniu, im

głębiej

powstają tym większe

kryształy

Skryto

Krystaliczn

e

(wylewne)

Powstają

płytko pod

powierzchni

ą gruntu lub

na jego

powierzchni,

lawa stygnie

tak szybko,

że nie ma

czasu na krystalizacje

minerałów

Okruchowe

Powstają na skutek rozdrobnienia innych

skał

Organiczne

Powstają z nagromadzenia

obumarłych szczątków roślin i

zwierząt

Chemiczn

e

Powstają w

wyniku

wytrącania

z roztworu

wodnego

Luźne

Ziarna nie uległy

złączeniu ani

zespoleniu

Zwięzłe

Ziarna

połączon

e ze sobą

przez to,

że są

mocno

rozdrobni

one i

sprasowa

ne

Lite

Poszcze

gólne

ziarna

są ze

sobą

mocno

złączon

e

lepiszcz

em

Roślinne

Powstają z

nagromadzeni

a szczątków

roślinnych

Zwierzęce

Powstają z

nagromadze

nia

szczątków

obumarłych

zwierząt

Granit

Sjenit

Liparyt

Porfir

kwarcowy

Dioryt

Gabro

Andezyt

Melafir

Bazalt

Migdałowiec

labradoryt

Granit

Sjenit

Dioryt

Gabro

labradoryt

Liparyt

Porfir

kwarcowy

Andezyt

Bazalt

Pumeks

Melafir

obsydian

Piasek

Żwir

Głaziki

Otoczaki

Głazy

tuf

Ił

Glina

Muł

less

Piaskow

iec

Iłowiec

Mułowi

ec

Zlepieni

ec

Brekcja

margiel

Węgiel

kamienny,

brunatny

Torf

Ropa naftowa

Gaz ziemny

Wapienie

Kreda

Opoka

Geza

Sól

kamienna,

potasowa

Gips

Anhydryt

Dolomit

Trawertyn

gejzeryt

Gnejs (z granitu)

Amfibolit (z gabro,

diorytu)

Kwarcyt (z

piaskowców,

mułowców)

Łupek grafitowy (z

ilastych)

Fyllit Marmur (z wapieni)

procesy kształtujące powierzchnię Ziemi

Wewnętrzne (endogeniczne)

To procesy geologiczne wywołane energią wnętrza Ziemi. Powodują powstanie nierówności poprzez wypiętrzenie gór, wyżyn, grzbietów oceanicznych oraz tworzenie

rowów i zapadlisk tektonicznych.

Działanie procesów endogenicznych wyjaśnia teoria tektoniki płyt litosfery.

górotwórcze izostatyczne Lądotwórcze

epejrogeniczne

Trzęsienia

Ziemi

plutonizm wulkanizm metamorfizm

To powolne

ruchy skorupy

ziemskiej

odpowiedzialne

za powstawanie

gór. Zachodzą w strefie

zgniatania

materiału

zgromadzonego

w obniżeniach

(geosynklinach)

na krawędzi

płyt litosfery.

Powolne,

pionowe

ruchy

skorupy

ziemskiej

wywołane zachwianiem

równowagi

grawitacyjnej

(izostazji)

zarówno

przez

czynniki

zewnętrzne

jak i

wewnętrzne.

Zachodzą w obszarach,

gdzie zmienił

się

(zwiększył

lub

zmniejszył)

pionowy

nacisk na

powierzchnię

litosfery.

To powolne

pionowe ruchy

lądów wywołane

przemieszczaniem

się magmy na

skutek prądów konwekcyjnych

wewnątrz Ziemi

Nagły ruch

skorupy ziemskiej

związany z

nagłym

przemieszczeniem

się magmy lub mas skalnych w

skorupie

ziemskiej.

Miejsce

przesunięcia

warstw skalnych

wewnątrz ziemi -

ognisko

(hipocentrum)

Miejsce na

powierzchni ziemi nad hipocentrum

to epicentrum

Obszary

występowania:

obszary graniczne

płyt litosfery,

obszary

wulkaniczne,

obszary młodych

gór fałdowych

Obejmują krzepnięcie

magmy w skorupie

ziemskiej oraz

przemiany skał z nią

sąsiadujących

(metamorfizm kontaktowy). W wyniku

intruzji magmowych

wewnątrz litosfery różne

formy.

To ogół zjawisk

związanych z

wydobywaniem się

magmy na powierzchnię

Ziemi. Istotą zjawisk

wulkanicznych jest istnienie w głębi ziemi

ognisk magmowych

składających się z

glinokrzemianów i

innych związków

chemicznych i gazów.

Proces ten jest wywołany

prawdopodobnie

prężnością gazów.

Klasyfikacja wulkanów:

1. stożkowy Powstaje z law kwaśnych

i stałych produktów

wybuchu wulkanów,

lawa wydobywa się w

miejscu kolizji płyt

litosfery a lawę stanowią

stopione skały budujące

sial. Są wysokie, a

nachylenie stoków

wynosi kilkadziesiąt

stopni. Przykłady:

Wezuwiusz, Kluczewskaja Sopka

2. tarczowy

To zespół procesów

geologicznych zachodzących w

obrębie skorupy ziemskiej,

powodujący zmiany składu

chemicznego i mineralnego

oraz struktury i tekstury jej skał, przy czym ich przeobrażenie

(metamorfoza) odbywa się

zwykle w fazie stałego stanu

skupienia.

Czynnikami wywołującymi

metamorfizm są: wysoka

temperatura, wysokie ciśnienie,

często także czynniki chemiczne.

Procesy metamorfizmu

przebiegać mogą pod wpływem

jednego z nich lub przy udziale wszystkich, w związku z tym

wyróżnia się trzy rodzaje

metamorfizmu:

1) metamorfizm kontaktowy

(termiczny) - zachodzi najczęściej

w pobliżu intruzji magmowych i

spowodowany jest działaniem

wysokiej temperatury,

2) metamorfizm dyslokacyjny

(dynamiczny) - zachodzi w rejonach objętych ruchami

skorupy ziemskiej (fałdowania i

Powstaje z law

zasadowych, lawa

wydobywa się w miejscu

rozchodzenia się płyt

litosfery, lawa to

przetopiony materiał z

warstwy bazaltowej

simy, wybuch przebiega

spokojnie, stożek jest

niski o małym stopniu

nachylenia. Przykłady:

Mauna Loa

uskoki) i spowodowany jest

występowaniem olbrzymich

nacisków (ciśnienia

kierunkowego),

3) metamorfizm regionalny

(termodynamiczny) - związany z

pogrążeniem skał na dużą

głębokość pod grubą pokrywą

innych utworów, dzięki czemu

jednocześnie działa wysoka

temperatura i duże ciśnienie.

formy

Góry fałdowe

Powstają w

wyniku

zgniatania i

fałdowania

osadów

zgromadzonych

w

geosynklinach

lub przesunięcia płaszczowin

Przykłady

fałdowych:

Himalaje,

Alpy,

Karpaty,

Kordyliery,

Andy

Góry zrębowe

Powstają w

wyniku

pionowego

przemieszczania

W ich wyniku

niektóre obszary

ulegają

wydźwignięciu

(np. Zat.

Botnicka,

Meksykańska,

część M.

Śródziemnego,

wybrzeże Egiptu, Jawa) a inne

obniżaniu (np.

wybrzeża

Holandii, okolice

Odessy, Wyspa

Południowa w

Nowej Zelandii)

Lakolit

Lawa wciska się między

warstwy skalne i zastyga

w postaci soczewek

Batolit

Nieregularne bloki

granitowe o znacznych

rozmiarach pod

powierzchnią Ziemi, powstałe z zastygłej

magmy.

Lopolit, Fakolit, Dajki,

Żyły pokładowe (sille)

Produkty wybuchu

wulkanów:

Lawa - zbudowana z

tlenków krzemu i innych

metali, jej prędkość

zależy od nachylenia

stoków i zawartości

krzemionki (kwaśne -

wolne, zasadowe - szybkie)

Gazy - wydobywają się z

krateru i potoków lawy,

H2O, CO2, N2, SO2,

CO, F2, Cl2

Bomby wulkaniczne -

zakrzepła lawa o

krztałtach

wrzecionowatych lub

nieregularnych o wielkości główki kapusty

W wyniku działania procesów

metamorfizmu tworzą się skały

metamorficzne.

mas skalnych

wzdłuż

uskoków

tektonicznych

Przykłady:

Sudety,

Wogezy,

Schwarzwald,

Smocze.

Góry

wulkaniczne Są

konsekwencją

gwałtownych

erupcji

wulkanicznych.

Wyrzucany

przez wulkan

materiał może

tworzyć całe

masywy.

Przykłady: Kilimandżaro,

góry na

Kamczatce, w

Japonii, na

Hawajach, w

Polsce:

masywy: Ślęży,

Strzegomia,

Strzelina

Lapille - okruchy lawy

wielkości ziarna grochu

Piaski i popioły - drobny

materiał skalny

procesy zewnętrzne

czynnik Proces (rodzaje procesów) formy

grawitacja Ruchy grawitacyjne (ruchy masowe) odpadanie Jamy, nisze, kieszenie

obrywanie Nisze, wyrwy skalne

osuwanie Osuwiska

spełzywanie

Lawiny

spłukiwanie

Woda zawierająca CO2 krasowienie Kras powierzchniowy Bruzdy (żłobki), żebra, studnie, leje z

wymycia

Kras podziemny Jaskinie, leje zapadliskowe, uwały, polje,

mogoty, ponor, wywierzysko

W jaskiniach Stalaktyty, stalagmity, stalagnaty

(kolumny), draperie, makarony,