Naród, mniejszość, nacjonalizm, religia

Wawrzyniec Konarski

NARÓD, MNIEJSZO�Æ,NACJONALIZM, RELIGIA

� PRZYCZYNEK DO DYSKURSUO POJÊCIACH I POWI¥ZANIACH

MIÊDZY NIMI

NATION, MINORITY, NATIONALISM, RELIGION� A REASON FOR DISCUSSION ABOUT THE IDEAS

AND CONNECTIONS BETWEEN THEM

Forum Politologiczne � Tom 5INP UWM Olsztyn 2007

Dyskurs o narodzie i powi¹zanych z nim pojêciach ma rozleg³¹czasowo, niezwykle wielow¹tkow¹ i zró¿nicowan¹ pod wzglêdem in-terpretacji autorskich tradycjê. Je¿eli czynniki te uzupe³niæ o miej-sce jego prowadzenia tu i teraz, to Mor¹g, czyli miasto rodzinneJohanna Gottfrieda Herdera wydaje siê tu stosowne w najwy¿szymstopniu. To kapitalna merytorycznie, a zarazem symboliczna zachê-ta do otwartego i p³odnego intelektualnie rozpoczêcia i, miejmynadziejê, kontynuowania takiej debaty równie¿ w przysz³o�ci.

I. Naród

Praktycznie nie uda siê zliczyæ autorskich prób definiowaniapojêcia narodu i jego typologizacji. S¹ one bardziej lub mniej pre-

18 Wawrzyniec Konarski

cyzyjne, ze zrozumia³ych wzglêdów odzwierciedlaj¹ spo³eczno-kultu-rowe do�wiadczenia ich twórców, siêgaj¹c te¿ do swoistej metafory-ki, a niekiedy przybieraj¹c nawet postaæ intelektualnej prowokacji.W swoim eseju, �Co to jest naród?�, odbieranym dzi� jako wrêczepokowy, Ernest Renan stwierdzi³: �Naród jest [...] wielk¹ solidarno-�ci¹, stanowi¹c¹ rezultat procesu po�wiêcenia, a tak¿e rezultat po-czuæ zwi¹zanych z gotowo�ci¹ do po�wiêceñ. Naród wymaga dlaswego istnienia tradycji. [...] Istnienie narodu [...] jest codziennymplebiscytem [...]�. W innym miejscu doda³, i¿: �Naród jest zasad¹duchow¹, rezultatem g³êbokich oddzia³ywañ historycznych, rodzin¹duchow¹ [...]�1. Antonina K³oskowska wielokrotnie odnosi³a siê donarodu i pisz¹cych o nim badaczy. Komentuj¹c swego czasu pogl¹dyMaxa Webera nawi¹za³a te¿ na zasadzie a contrario do Renanastwierdzaj¹c, i¿: �Naród wystêpuje [...] w kontek�cie wielkich struk-tur spo³ecznych: pañstwa i spo³eczeñstwa, ale nie jest z nimi uto¿-samiany. [...] Weber ujmuje naród jako �Gemeinschaft�, jako wspól-notê warto�ci. Z tym nieroz³¹cznie wi¹¿e siê odniesienie do postawustanawiaj¹cych te warto�ci�2. Autorka ta, stosuj¹c pojêcie wspólno-ty, jednoznacznie wskazuje jakiego typu warto�ci uwa¿a za pierw-szoplanowe dla narodu. Pokazuje to jej konstatacja, i¿: �Naródw przeciwieñstwie do pañstwa jest zbiorowo�ci¹ spo³eczn¹ o charak-terze kulturowej wspólnoty�3. Tak¿e kultura, ale te¿ i historia s¹punktami wyj�cia dla Anthony�ego D. Smitha w jego rozwa¿aniachnad narodem. Jako dalsze jego cechy autor ten wymienia: �[...] ujed-nolicone terytorium, gospodarkê, system masowej o�wiaty i wspólneprawa�4. W�ród badaczy, dla których wspólnotowe ujêcie narodu niemusi jednak zasadzaæ siê na kulturze znacz¹c¹ rangê posiada Bene-dict Anderson. Czo³ow¹ tez¹ tego modnego obecnie badacza o prowe-

1 E. Renan, Co to jest naród?, w: L. Zdybel (red.), Byæ w narodzie: Szkiceo idei narodu, narodowej kulturze i nacjonalizmie, Lublin 1998, s. 209�210.

2 A. K³oskowska, Kultury narodowe u korzeni, Warszawa 1996, s. 85.3 Ibidem, s. 24.4 A.D. Smith, The Origins of Nations, �Ethnic and Racial Studies� 1989

vol. 12, no 3, s. 342.

19Naród, mniejszo�æ, nacjonalizm, religia...

niencji marksistowskiej jest przekonanie, ¿e naród �[...] to wyobra-¿ona wspólnota polityczna, wyobra¿ona jako nieuchronnie ograni-czona i suwerenna� [podkr. W.K.]5.

Istotê definicji o dos³ownie prowokuj¹cym wyd�wiêku dobrzeoddaj¹ dwie inne, autorstwa: Hugh Seton-Watsona i Roya Bradforda.Dla pierwszego z nich �[...] naród istnieje wówczas, gdy znacz¹caliczba ludzi w spo³eczno�ci uwa¿a siê za formuj¹c¹ naród [...]�,a utrzymuj¹c z kolei �[...] takie przekonanie, posiada ona ��wiado-mo�æ narodow¹� �6. Taka opinia zachêca niew¹tpliwie do wysoce su-biektywnego rozumienia pojêcia narodu. Pó³nocnoirlandzki rodowóddrugiego badacza, Roya Bradforda powoduje, ¿e ujmuje on naródjako zbiorowo�æ nastawion¹ konfrontacyjnie. Jest to dlañ �[...] grupaludzi, którzy podzielaj¹ wspólny b³¹d odnosz¹cy siê do ich pocz¹t-ków i wspóln¹ niechêæ do swych s¹siadów�7.

Koncept narodu czêstokroæ rozpatruje siê enumeratywnie po-przez wyliczenie tworz¹cych go elementów. Na etapie wspó³czesnymcoraz czê�ciej siêga siê tu do tematyki dotycz¹cej grupy etnicznejw jej szerokim rozumieniu, a wiêc poprzez akcentowanie znaczeniaodrêbno�ci, genealogii, poczucia swojsko�ci i obco�ci, czynników kul-turowych, zw³aszcza jêzyka b¹d� religii, tak¿e zamieszkiwanego te-rytorium. Widaæ to wyra�nie za spraw¹ wyodrêbnienia kryteriówobiektywnych dopomagaj¹cych w nadaniu jakiej� grupie rangi naro-du. Interesuj¹c¹ kompilacjê takich cech proponuj¹ Jaroslav Krejèii Vitezslav Velimsky wymieniaj¹c kolejno: �[...] terytorium, pañstwo(lub podobny status polityczny), jêzyk, kulturê i historiê�8. Badacze

5 B. Anderson, Wspólnoty wyobra¿one: Rozwa¿ania o �ród³ach i rozprze-strzenianiu siê nacjonalizmu, Kraków 1997, s. 19.

6 W. Pfaff, The Wrath of Nations: Civilization and the Fury of Nationalism,New York 1994, s. 58.

7 M. Ryan, Ethnicity and European Unity: An Irish Perspective (nieopubli-kowany maszynopis wyk³adu wyg³oszonego 14 listopada 1993 r. w Oksfordzie �w posiadaniu autora), s. 6.

8 J. Krejèi, V. Velimsky, Ethnic and Political Nations in Europe, London1981, s. 44.


ci wyodrêbniaj¹ te¿ cechê szóst¹, tym razem o charakterze subiek-tywnym, czyli �wiadomo�æ narodow¹. Równocze�nie przyznaj¹, ¿e:�Istniej¹ sytuacje, gdy brakuje niektórych lub nawet wiêkszo�ci kry-teriów obiektywnych, a jednak jaka� spo³eczno�æ czuje siê naro-dem�9. Uwa¿aj¹ przy tym, ¿e pogl¹d wyra¿any w tej kwestii przezotoczenie zewnêtrzne, a szczególnie s¹siadów, nie odgrywa znacz¹cejroli w d³u¿szym czasie. Pogl¹d taki wzbudza jednak w¹tpliwo�ci.Aprobata dlañ wydaje siê mo¿liwa tylko wtedy, gdy pominie siê lubpomniejszy wagê statusu politycznego, a szczególnie instytucjê pañ-stwa, jako najbardziej dojrza³y przejaw istnienia narodu. Na podsta-wie do�wiadczeñ wielu narodów wybijaj¹cych siê na niepodleg³o�ætrudno zaprzeczyæ, ¿e szansa utworzenia w³asnego pañstwa przezzbiorowo�æ maj¹c¹ obiektywne cechy narodu zale¿a³a czêstokroæ nieod niej samej, a od opinii wspomnianego otoczenia zewnêtrznego,czyli w praktyce wielkich mocarstw.

Podobnie uporz¹dkowan¹ klasyfikacjê atrybutów narodu, jakpowy¿si badacze proponuje te¿ naukowiec szkocki, James G. Kellas.Wedle niego obiektywne kryteria narodu tworz¹: �[...] terytorium,jêzyk, religia lub wspólne pochodzenie (chocia¿ nie wszystkie z nichs¹ zawsze obecne) [...]�10. Podobnie te¿, jak Krejèi i Velimsky zaatrybut narodu o charakterze subiektywnym uznaje on �wiadomo�æodrêbno�ci narodowej i, okazywane przez cz³onków danej spo³eczno-�ci, przywi¹zanie do niej. �W ostateczno�ci jest ni¹ �najwy¿sza lojal-no�æ� ze strony ludzi, którzy s¹ gotowi, by umrzeæ za swój naród�� konkluduje Kellas11. Widaæ tu wyra�ne nawi¹zanie do klasycznejdefinicji nacjonalizmu Hansa Kohna, wedle którego jest nim �[...]stan umys³u, w którym najwy¿sz¹ lojalno�æ jednostka odczuwa wobecpañstwa narodowego [...]�12. Kolejny autor, Michael Ryan, wylicza-nie cech narodu rozpoczyna od �wiadomo�ci narodowej, dodaj¹c na-

9 Ibidem.10 J.G. Kellas, The Politics of Nationalism and Ethnicity, London 1991, s. 2.11 Ibidem, s. 2�3.12 H. Kohn, Nationalism: Its Meaning and History, New York 1965, s. 9.


stêpnie jêzyk, do�wiadczenia historyczne, geografiê, religiê i ogólneczynniki kulturowe13. Jeszcze wiêcej elementów, bo a¿ dziewiêæ, któresk³adaj¹ siê na model narodu, wyró¿nia Marek Waldenberg, przyczym trzy z nich maj¹ tu walor oryginalno�ci. S¹ to kolejno: sym-bolika (wspólny zasób uczuæ i my�li), poczucie wspólnoty miêdzylud�mi ró¿nych klas i warstw spo³ecznych oraz fakt istnieniaw przesz³o�ci lub wspó³cze�nie pañstwa postrzeganego jako swojelub te¿ przejawianie woli utworzenia takiego pañstwa b¹d� auto-nomii14.

Mo¿na za³o¿yæ, ¿e badacz ten ma tu na my�li autonomiê tery-torialn¹ vel regionaln¹. Wypada podkre�liæ, ¿e stanowi ona etappo�redni na drodze do spe³nienia g³ównego postulatu narodu d¹¿¹-cego do uzyskania pe³nej podmiotowo�ci miêdzynarodowej, jakimjest ¿¹danie utworzenia pañstwa narodowego. Sam termin �autono-mia� pochodzi z jêzyka greckiego i rozumiana jest jako ustanawianienorm przez tych, których maj¹ obowi¹zywaæ15. Autonomia teryto-rialna (lub regionalna) nale¿y do pojêæ prawno-politycznych i wystê-puje w pañstwie unitarnym. Jej zasad¹ jest ograniczenie zakresukontroli przez w³adze centralne jakiego� pañstwa w sferê sprawprzypisanych organom ustawodawczym i wykonawczym, wybiera-nym przez ludno�æ zamieszkuj¹c¹ wydzielone terytorium tego pañ-stwa. Ludno�æ taka czêstokroæ przypisuje sobie cechy narodu ma³e-go i zale¿nego, natomiast centrum decyzyjne zwykle woli nazywaæj¹ mniejszo�ci¹, zw³aszcza narodow¹ lub etniczn¹16.

Przytoczone definicje narodu sk³aniaj¹ do ich usystematyzowa-nia zarówno pod wzglêdem chronologicznym, jak i za spraw¹ opinii

13 M. Ryan, op. cit., s. 5.14 M. Waldenberg, Narody zale¿ne i mniejszo�ci narodowe w Europie �rod-

kowo-Wschodniej: Dzieje konfliktów i idei, Warszawa 2000, s. 23-24.15 W kwestii rozumienia terminu �autonomia� por.: F. Elliott, A Dictionary

of Politics, Harmondsworth (Middlesex) et al. 1977, s. 32 i Wielka EncyklopediaPowszechna PWN, t. 1, Warszawa 1962, s. 489.

16 Na ten temat zob. M. Hroch, Ma³e narody Europy: Perspektywa histo-ryczna, Wroc³aw 2003.


prezentowanych przez ró¿nych badaczy, w tym zarówno tych daw-niejszych, uwa¿anych za klasyków, jak i wspó³czesnych. Jerzy Szac-ki proponuje, by przyj¹æ, ¿e od czasów O�wiecenia w rozwa¿aniachnad narodem, jako wyodrêbnion¹ kategori¹ badawcz¹, przewa¿aj¹dwie szko³y my�lenia. Pierwsza z nich uwypukla rozumienie narodujako zbiorowo�ci zamieszkuj¹cej wspólne dla niej terytorium i pod-danej jednakowym prawom. Z kolei wedle drugiej naród postrzega-ny jest przede wszystkim jako historycznie kszta³tuj¹ca siê wspólno-ta kulturowa17. Rodowód obu tych szkó³ my�lenia wyprowadza Szac-ki z dorobku badawczego Jeana Jacquesa Rousseau i Johanna Got-frieda Herdera. Ten pierwszy podkre�la³ rolê narodu jako wspólnotypolitycznej, u tego drugiego natomiast szczególn¹ rangê odgrywa³opojmowanie narodu jako wspólnoty kulturowej. Na tej kanwie poz gór¹ stu latach historyk niemiecki, Friedrich Meinecke, sformu³o-wa³ dwie koncepcje narodu: politycznego, czêstokroæ okre�lanego za-miennie jako obywatelski oraz kulturowego, wystêpuj¹cego te¿ jakoetniczny [podkr. W.K.]18. Da³o to pocz¹tek niezwykle p³odnej nauko-wo i praktycznie wci¹¿ trwaj¹cej dyskusji, której uczestnicy docenia-j¹ co prawda Meineckego, ale te¿ nie chc¹ byæ odeñ gorsi pod wzglê-dem proponowanych okre�leñ. I tak, A.D. Smith wprowadza �tery-torialn¹� i �etniczn¹� formê narodu,19 Andrzej Walicki wyró¿nianarody (ale tak¿e nacjonalizmy) na �obywatelskie� i �etniczne�20,natomiast Jürgen Habermas nie kryje swych preferencji dla tradycjizainicjowanej przez Rousseau, nazywaj¹c naród �demokratyczn¹

17 J. Szacki, Historia my�li socjologicznej, czê�æ pierwsza, Warszawa 1983,s. 144. Zob. te¿ M. Ben�a, Status of Persons Belonging to Ethnic Minorities inthe States of Europe, Bratislava 1998, s. 10.

18 F. Meinecke, Weltbürgertum und Nationalstaat: Studien zur Genesis derdeutschen Nationalstaates, München-Berlin 1928, s. 3.

19 Por.: A.D. Smith, The Ethnic Revival, Cambridge 1981, s. 18 oraz idem,The Ethnic Origins of Nations, Oxford 1986, s. 134�135.

20 A. Walicki, Koncepcje to¿samo�ci narodowej i terytorium narodowegow my�li polskiej czasów porozbiorowych, �Archiwum historii filozofii i my�lispo³ecznej� 1993, nr 38, s. 217.


wspólnot¹ woli� i dodaj¹c, ¿e jest to �naród obywatelski�, a nie�wspólnota pierwotna�21.

Zasadniczym punktem odniesienia dla obu szkó³ my�lenia, za-pocz¹tkowanych przez Rousseau i Herdera, staje siê fakt istnieniapañstwa lub jego brak. Zasadno�æ nazywania pierwszej z nich �kon-cepcj¹ zachodni¹� wynika st¹d, i¿: �W Europie Zachodniej nowocze-sne pañstwa narodowe uformowa³y siê z ju¿ istniej¹cych organi-zmów politycznych, a po rewolucji prezentowa³y siê jako wspólnotaobywateli, którzy dziêki swej zbiorowej suwerenno�ci stanowili na-ród�22. W opisie tak rozumianego narodu najwa¿niejsze staj¹ siêprzede wszystkim okre�lenia typu: lud (people), spo³eczeñstwo oby-watelskie (civil society) lub ogó³ obywateli (citizenry), w³asny rz¹dczy obywatelstwo pañstwowe, a tak¿e suwerenno�æ23. Natomiastwyprowadzanie pojêcia narodu z �[...] kategorii naturalnych, to zna-czy dotycz¹cych realno�ci, które istnia³y ju¿ przed powstaniem pañ-stwa, takich jak jêzyk, pochodzenie czy kultura [...]� kojarzone jestzwykle z Europ¹ �rodkow¹ i Wschodni¹, st¹d okre�lenie �koncepcja�rodkowo- lub wschodnioeuropejska�24. Z grona tych kategorii bezw¹tpienia jêzyk, jako element szeroko pojêtej kultury, najpe³niejoddaje rozumienie narodu wystêpuj¹ce i dziedziczone w tej w³a�nieczê�ci Europy. Jednoznacznie podkre�li³ to Herder uwa¿aj¹c, ¿e �[...]naród jest odrêbn¹ istno�ci¹ naturaln¹, której pretensja do politycz-nego uznania opiera siê na posiadaniu wspólnego jêzyka�. Ali�ciHerder nie bagatelizowa³ zupe³nie znaczenia narodu jako organiza-cji politycznej, preferuj¹c jednak traktowanie jej jako �[...] rzecz

21 J. Habermas, Obywatelstwo a to¿samo�æ narodowa: Rozwa¿ania nadprzysz³o�ci¹ Europy, Warszawa 1993, s. 9.

22 A. Altermatt, Sarajewo przestrzega: Etnacjonalizm w Europie, Kraków1998, s. 37. Zob. te¿: K. Trzciñski, Obywatelstwo w Europie: Z dziejów ideii instytucji, Warszawa 2006, zw³aszcza s. 127 i nn, tak¿e passim.

23 Na ten temat por. m.in.: ibidem, passim; U. Altermatt, op. cit., s. 38;J.G. Kellas, op. cit., 30 i passim; K. Kwa�niewski, O nacjonalizmie inaczej,�Sprawy narodowo�ciowe: Seria nowa� 1996, tom V � zeszyt 1 (8), s. 66.

24 U. Altermatt, op. cit., s. 37.


wtórn¹ i zdeterminowan¹ przez czynniki kulturowe�25. InterpretacjaHerdera okazuje siê niezwykle przydatna, je¿eli prze�ledziæ losynarodów pozbawionych swego pañstwa, czêstokroæ przez setki lat,ale poprzez trwanie w swojej kulturze, a zw³aszcza jêzyku, legitymi-zuj¹cych w ten sposób swoje propañstwowe aspiracje. Do losów ta-kich narodów Herder odniós³ siê w ksiêdze szesnastej najwa¿niej-szej pracy swego autorstwa, czyli My�lach o filozofii dziejów26. Coszczególnie ciekawe, osobny rozdzia³ po�wiêci³ dziejom i kulturzenarodów s³owiañskich (w tym Polakom). Herder demonstrowa³ wo-bec nich niezwyk³¹, jak na Niemca, ¿yczliwo�æ, zupe³nie niewidocz-n¹ w pogl¹dach tak wybitnych intelektualistów niemieckich, jakAugust Wilhelm Schlegel czy G.W.F. Hegel27. To fakt, ¿e z jegopogl¹dów przebija idealizowanie S³owian, których jêzyków nota benenie zna³, ale zwrócenie przezeñ uwagi na tê rodzinê ludów europej-skich przyczyni³o siê �[...] przede wszystkim do wzrostu dumy naro-dowej ludów po³udniowej S³owiañszczyzny�. Z drugiej wszak¿e stro-ny wywody Herdera zosta³y pó�niej instrumentalnie wykorzystaneprzez S³owian. W rezultacie, w sposób przezeñ niezamierzony mia³Herder swój udzia³ w �[...] rozwoju nacjonalizmu s³owiañskiegow XIX wieku�28.

Nale¿y pamiêtaæ, ¿e niekiedy podejmowane s¹ próby przedsta-wiania narodu jako po³¹czenia czynników politycznych i kulturo-wych. Tak czyni¹ badacze fiñscy, Erik Allardt i Christian Starck,postrzegaj¹c naród jako system spo³eczny, który w kilku dziedzinachpodziela wspóln¹ kulturê, utrzymuj¹c, lub maj¹c nadziejê na stwo-rzenie, spo³ecznej i politycznej jedno�ci w ramach jakiego� teryto-

25 Oba cyt. Herdera za: J. Szacki, op. cit., s. 144. Zob. te¿ A. Wolff-Powê-ska, Niemiecka my�l polityczna wieku o�wiecenia, Poznañ 1988, zw³aszczas. 190�193 i 217�218.

26 J.G. Herder, My�li o filozofii dziejów, tom II, Warszawa 1962, s. 303�338.27 T. Namowicz, Johann Gottfried Herder: Z zagadnieñ prze³omu o�wiece-

nia w Niemczech w drugiej po³owie XVIII wieku, Olsztyn 1995, s. 152�153.28 Ibidem, s. 157.


rium geograficznego29. Podobny kszta³t posiada interpretacja naro-du, na któr¹ sk³adaj¹ siê trzy opisowe cechy wyszczególnione przezinnego autora z Finlandii, Jyrki Iivonena. Pierwsz¹ z tych cech jest�[...] czynnik etniczny, który oznacza, ¿e ludzie tworz¹cy naród musz¹posiadaæ wspólne t³o etniczne i wspóln¹ historiê�. Na drug¹ sk³adasiê �[...] zdefiniowane terytorium, na którym ludzie tworz¹cy naróds¹ wiêkszo�ci¹ w ramach [zamieszka³ej tam � przyp. W.K.] popula-cji�30. I wreszcie, tak rozumiany naród musi mieæ charakter wspól-noty politycznej, czyli takiej, któr¹ reprezentuj¹ organizacje i insty-tucje sprawuj¹ce w³adzê na danym terytorium.

Nawi¹zywanie do obu powy¿szych szkó³ my�lenia na temat na-rodu mo¿e powodowaæ pewne trudno�ci wówczas, gdy termin �naródpolityczny� (lub obywatelski) traktowane jest jako to¿same z pojê-ciem �naród pañstwowy�. Taki pomys³ nie wydaje siê zasadny. Zga-dzam siê z A. K³oskowsk¹ (która nawi¹zuje tu do Juliusza Barda-cha), wedle której koncept �narodu pañstwowego� nale¿y rozumieæjako �[...] okre�lenie wczesnej formy zbiorowo�ci zró¿nicowanej et-nicznie, ale podporz¹dkowanej jednemu pañstwu, którego admini-stracyjna polityka prowadzi do stopniowego ujednolicenia w dziedzi-nie kultury [...]. Pojêcie narodu pañstwowego powinno jednak byæuzupe³nione okre�leniem roli dominuj¹cej kultury w jego dzia³a-niach przywódczych w stosunku do innych elementów etniczniei stanowo z³o¿onego pañstwa. Naród pañstwowy nie wyrasta bo-wiem bez ugruntowania w jakich� etnicznych podstawach�31.M. Waldenberg tak okre�lany naród nazywa �narodem tytularnym�.Jest to dlañ naród, �[...] który � historycznie rzecz ujmuj¹c � d¹¿y³(b¹d� �ci�lej: d¹¿y³a pewna jego czê�æ) do utworzenia danego pañ-

29 E. Allardt, C. Starck, Språkgränser och samhällsstruktur: Finlandssven-skarna i ett jämförande perspektiv, Stockholm 1981, s. 19.

30 J. Iivonen, Independence or Incorporation? The Idea of Poland�s NationalSelf-Determination and Independence within the Russian and Soviet Socialismfrom the 1870s to the 1920s, Helsinki 1990, s. 7.

31 A. K³oskowska, op. cit., s. 29�30.


stwa b¹d� je proklamowa³, który traktuje je z regu³y jako wysokocenion¹ warto�æ narodow¹ i z regu³y stanowi najwiêksz¹ czê�æ jegomieszkañców [...]. Niektórzy cz³onkowie narodu pañstwowego ¿ywi¹ponadto przekonanie, ¿e tylko ten naród winien byæ pe³noprawnymgospodarzem w tym pañstwie, natomiast inne mieszkaj¹ce w nimspo³eczno�ci narodowe winny byæ traktowane jako obywatele ni¿szejkategorii�32. W istocie zatem badacz ten idzie dalej ani¿eli K³oskow-ska w jako�ciowej ocenie tak rozumianego narodu.

Mo¿na za³o¿yæ, i¿ przyk³adami pañstw, które ilustruj¹ koncepcjêokre�lon¹ powy¿ej jako zachodnia, s¹, w g³ównym stopniu, Francja,Wielka Brytania, Stany Zjednoczone Ameryki i Szwajcaria. Zasadnete¿ wydaje siê, by w przekroju historycznym za egzemplifikacjê kon-cepcji zwanej wschodni¹, uznaæ dwa pañstwa kojarzone z szerokopojmowanym Zachodem, czyli Niemcy i W³ochy. Nie zmienia to fak-tu, ¿e koncepcjê tê, w przewa¿aj¹cym stopniu, potwierdzaj¹ przyk³a-dy pañstw narodowych powsta³ych w Europie �rodkowo-Wschod-niej. Chodzi tu zarówno o te, które pojawi³y siê ju¿ w XIX wieku,a nastêpnie po zakoñczeniu I wojny �wiatowej, jak i te, powsta³e poroku 1989. Jak pokazuj¹ wyniki referendum w Czarnogórze z maja2006 roku, a tak¿e wci¹¿ trwaj¹ca debata wokó³ przysz³o�ci Kosowa,proces ten siê nie zakoñczy³. Z drugiej strony do�æ ³atwo mo¿nawyodrêbniæ niewielkie liczebnie narody (lub spo³eczno�ci uwa¿aj¹cesiê za narody, które, zamieszkuj¹c unitarne de iure pañstwa zachod-nioeuropejskie, czuj¹ siê przede wszystkim wspólnotami etnicznymi,a dopiero potem czê�ci¹ wiêkszych zbiorowo�ci posiadaj¹cych wspól-ne prawa i obowi¹zki. Tendencjê te ilustruj¹ politycznie niesamo-dzielne narody celtyckie, ¿yj¹ce na terytorium Wielkiej Brytaniii we Francji, czyli Szkoci, Walijczycy i Bretoñczycy. Nie s¹ to przy-k³ady wy³¹czne, by wspomnieæ Basków, Kataloñczyków, rdzennychmieszkañców Grenlandii i Wysp Owczych czy Korsykanów. Te, w isto-cie, narody zale¿ne wyra¿aj¹c nierzadko (a przynajmniej czê�æ

32 M. Waldenberg, op. cit., s. 29�30.


z nich) d¹¿enie do w³asnej pañstwowo�ci lub przynajmniej do jakiej�formy autonomii (b¹d� te¿ ni¹ dysponuj¹c) wychodz¹ w pierwszymrzêdzie z przes³anek etnicznych, udowadniaj¹c w ten sposób aktu-alno�æ koncepcji �rodkowo- b¹d� wschodnioeuropejskiej w realiachEuropy Zachodniej.

II. Koncept i typologia mniejszo�ci

Pojêciem �ci�le powi¹zanym z narodem jest kategoria mniejszo-�ci, a szczególnie mniejszo�ci narodowej. Oba te okre�lenia s¹ czê-stokroæ stosowane zamiennie. International Encyclopedia of SocialSciences nawi¹zuj¹c siê do ogólnie rozumianej mniejszo�ci podaje, ¿ejest to �[...] grupa ludzi ró¿ni¹ca siê od innych w tym samym spo-³eczeñstwie ze wzglêdu na rasê, narodowo�æ, religiê b¹d� jêzyk. Ludzi,którzy okre�laj¹ siebie jako grupê ró¿n¹ i s¹ tak okre�lani przezinnych, z negatywn¹ konotacj¹ [...]�33. Zdaniem Jerzego Tomaszew-skiego mniejszo�ci to: �[...] spo³eczno�ci trwale zamieszkuj¹ce napewnym terytorium (zw³aszcza pañstwa), ró¿ni¹ce siê od wiêkszo�cijego mieszkañców (lub od spo³eczno�ci panuj¹cej politycznie) cech¹(lub cechami), które powoduj¹ uznawanie ich w �wiadomo�ci spo-³ecznej za odmienne, a w stosunkach spo³ecznych wywo³uj¹ nierazdyskryminacjê; cech¹ tak¹ bywa religia, jêzyk, �wiadomo�æ narodo-wa, kultura itd.�34. Jeszcze obszerniej postrzega mniejszo�ci R.A.Schermerhorn, dla którego s¹ one �[...] subgrupami w ramach kul-tury, które mo¿na wyodrêbniæ z grupy dominuj¹cej z powodu ró¿nicw fizjonomii, jêzyku, zwyczajach lub wzorcach kulturowych (w³¹cza-j¹c w to kombinacjê tych czynników). Takie subgrupy s¹ postrzega-ne jako z za³o¿enia ró¿ne i �nie nale¿¹ce� do grupy dominuj¹cej;z tego powodu s¹ �wiadomie lub nie�wiadomie wykluczone z pe³nego

33 G. Babiñski, Lokalna spo³eczno�æ polonijna w Stanach ZjednoczonychAmeryki w procesie przemian, Wroc³aw 1977, s. 29.

34 J. Tomaszewski, Mniejszo�ci, w: Nowa encyklopedia PWN, tom 4, War-szawa 1996, s. 253.


uczestnictwa w ¿yciu kulturalnym. Z regu³y takie wykluczenie, przy-najmniej czê�ciowo, opiera siê na przyczynach historycznych, któreró¿nicuj¹ zaplecze subgrupy od tego, które w³a�ciwe jest grupie do-minuj¹cej. Termin �subgrupa� oznacza grupê, która jest podleg³adominacji grupy panuj¹cej i [która oznacza � przyp. W.K.] nieko-niecznie grupê mniejsz¹ liczebnie�35 . Wedle Schermerhorna mniej-szo�ci stanowi¹ efekt stosunków, do których dochodzi wewn¹trzszeroko rozumianej sfery w³adzy. Autor ten wylicza cztery kategoriemniejszo�ci w zale¿no�ci od sposobu ich powstania. �S¹ to (1) grupyzmuszone do podporz¹dkowania poprzez podbój; lub (2) grupy poj-mane si³¹ i przetransportowane; lub (3) migranci zaakceptowani zewzglêdów podyktowanych rozwag¹ (prudential); lub (4) grupy zmu-szone do silnej wewnêtrznej solidarno�ci z powodu przesuniêcia granicpolitycznych�36. Podane definicje pokazuj¹, ¿e zw³aszcza w socjolo-gicznym dyskursie na temat mniejszo�ci kryterium wysuwanym naplan pierwszy nie jest ilo�æ (mniejszo�æ jako grupa liczebnie mniej-sza od wiêkszo�ci statystycznej), tylko zajmowana przez ni¹ pozycja(mniejszo�æ rozumiana jako grupa podporz¹dkowana innej grupiewystêpuj¹cej jako wiêkszo�æ)37. To drugie kryterium uzyskuje tu rangêwiod¹c¹, albowiem �[...] socjologowie do definicji mniejszo�ci w³¹cza-j¹ stwierdzenie w³a�ciwego jej pewnego upo�ledzenia, ujmuj¹c j¹ zewzglêdu na jej sytuacjê, a nie liczebno�æ�. St¹d te¿ w ujêciu socjo-logicznym mniejszo�æ okre�la siê zwykle �[...] nie jako statyczn¹demograficzn¹ kategoriê, ale jako dynamiczn¹ postawê polityczn¹�38.

35 R.A. Schermerhorn, These Our People: Minorities in American Culture,Boston 1949, s. 5�6.

36 Ibidem, s. 7.37 Szerzej o tym por. m.in.: H. Van Amersfoort, Minority as a Sociological

Concept, �Ethnic and Racial Studies� 1978, vol. 1, no 2; A.C. Hepburn, Minoritiesin History, w: A.C. Hepburn (red.), Minorities in History, London 1978, s. 1�2;H. Zaman, The Concept of Minority (with an Analytical Bibliography of MinorityGroup Relations in World Perspective), London 1981, s. 11 i nn.

38 A. K³oskowska, op. cit., s. 22. Por. te¿: R. Brubaker, Nacjonalizm ina-czej: Struktura narodowa i kwestie narodowe w nowej Europie, Warszawa-Kra-ków 1998, s. 77; J.A. Sigler, Minority Rights: A Comparative Analysis, Westport(Conn.) 1983, s. 5.


Na tym tle dochodzi niekiedy do paradoksu wyra¿anego poprzezsytuacjê, w której liczebna wiêkszo�æ podporz¹dkowana jest grupieilo�ciowo mniejszej. Wówczas to przede wszystkim cecha podporz¹d-kowania, a nie czyja� niewielka liczebno�æ umo¿liwia nazwaniemniejszo�ci¹ nawet takiej grupy, która statystycznie mo¿e przewa-¿aæ. Model wzajemnych stosunków zasadzaj¹cy siê na dominacji(kulturowej, ekonomicznej, politycznej) jednej grupy, nie dysponuj¹-cej liczebn¹ przewag¹ nad inn¹, statystycznie liczniejsz¹, mo¿naby³o wielokrotnie stwierdziæ w ramach brytyjskiego imperium kolo-nialnego (Afryka Po³udniowa, Cypr, Indie, Irlandia, Palestyna), rów-nie¿ holenderskiego (Indie Wschodnie), w polityce Austro-Wêgierczy Rosji carskiej w trakcie podbijania przez ni¹ kolejnych teryto-riów w Azji39.

Debata wokó³ mniejszo�ci w ogóle swoj¹ najczêstsz¹ kontynu-acjê znajduje w dyskursie na temat mniejszo�ci narodowej. Wysi³kiw kierunku sformu³owania powszechnie akceptowanej definicji mniej-szo�ci narodowej expressis verbis i, co za tym idzie, okre�laj¹cych j¹standardów i przys³uguj¹cych jej praw, podejmowane s¹ w �rodowi-skach naukowców od czasu zakoñczenia pierwszej wojny �wiatowej40.

39 Na ten temat por. m.in.: ibidem, s. 8; H. van Amersfoort, op. cit., s. 219;E.P. Kaufmann (red.), Rethinking Ethnicity: Majority Groups and DominantMinorities, London-New York 2004; R.A. Schermerhorn, op. cit., s. 6; S. Tägil,Vad konstituerar en etnisk/nationall minoritet?, w: G. Karlsson (red.), Nationaleog etniske minoriteter i Norden i 1800- og 1900-tallet. (Repporter til den XXnordiske historikerkongres, Reykyavik 1987, bind II), Reykyavik 1987, s. 9.

40 Szerzej o tym por. m.in.: A. K³oskowska, op. cit., s. 22; C. CruiseO�Brien, What Rights Should Minorities Have?, w: G. Ashworth (red.), WorldMinorities: Volume One, Sunbury 1977; S. Pawlak, Ochrona mniejszo�ci narodo-wych w Europie, Warszawa 2001, s. 18�19, 71 i passim; B.G. Ramcharan, Pe-ople�s Rights and Minorities� Rights, �Nordic Journal of International Law�1987, vol. 56, fasc. 1, s. 17�18 i passim; D. Simonides, Standardy europejskiedotycz¹ce mniejszo�ci narodowych, w: I. Kabziñska-Stawarz, S. Szynkiewicz(red.), Konflikty etniczne: �ród³a � typy � sposoby rozstrzygania (Materia³yz konferencji zorganizowanej przez Zak³ad Etnologii Instytutu Archeologiii Etnologii Polskiej Akademii Nauk w Warszawie, 5�7 grudnia 1994), Warsza-wa 1996.


Termin ten nadal jednak sprawia du¿e trudno�ci z uwagi na to, ¿e:�Nie jest to [...] kategoria jednolita i jednoznacznie okre�lona ani³atwa do okre�lenia�41. Id¹c za A. K³oskowsk¹ mo¿na za³o¿yæ, ¿euzupe³nienie w tym wypadku terminu �mniejszo�æ� przymiotnikiem�narodowa� jest zasadne dlatego, ¿e: �Mniejszo�ciowe grupy zamiesz-kuj¹ czêsto zwarte, zwykle przygraniczne obszary, zachowuj¹ zwi¹z-ki z pañstwem lub krajem pochodzenia, który jest ich poza-granicz-n¹ metropoli¹�42, przez Rogersa Brubakera nazywanej �zagraniczn¹ojczyzn¹�43. Marek Waldenberg z kolei osadza pojêcie mniejszo�cinarodowej na tle rozwa¿añ o narodzie pañstwowym. Dla niego bo-wiem: �Mniejszo�æ narodowa jest czê�ci¹ innego narodu ni¿ naródpañstwowy�44.

Rozwa¿ania niniejsze nale¿y uzupe³niæ uwagami na temat jesz-cze dwóch innych, okre�lanych przymiotnikowo, typów mniejszo�ci,czyli etnicznej i jêzykowej.

Samo pojêcie etniczno�ci od dawna jest przedmiotem wielow¹t-kowej dyskusji w �wiecie nauki. Wywodzi siê z greckiego rzeczow-nika �etnos� t³umaczonego jako towarzystwo (lub grupa), lud b¹d�naród45. Co ciekawe, niemal identycznie rozumiane jest w jêzykupolskim ³aciñskie pojêcie �[...] �natio� czyli naród, a tak¿e lud [...]pierwotnie równie¿ wspólnota urodzenia, a przynajmniej pochodze-nia (³ac. �nascor�, �nasci�) [...]�46. Rangê tego drugiego podkre�la to, ¿ejest ono podstaw¹ terminu �nacjonalizm�, czêsto obecnie ³¹czonegow³a�nie z przymiotnikiem �etniczny�, co w efekcie daje zbitkê pojê-ciow¹ �etnonacjonalizm�, identyfikowan¹ zwykle jako nacjonalizm

41 A. K³oskowska, op. cit., s. 22.42 Ibidem, s. 21�22.43 R. Brubaker, op. cit., s. 6�7 i passim.44 M. Waldenberg, op. cit., s. 30.45 Por.: Y. Bromley, Theoretical Etnography, Moscow 1984, s. 9 i passim;

E.E. Cashmore, Ethnicity, w: E.E. Cashmore (red.), Dictionary of Race andEthnic Relations, London 1984, s. 85; Us and Them: The Psychology of Ethnona-tionalism (Report no 123, Formulated by the Committee on the InternationalRelations, Group for the Advancement of Psychiatry), New York 1987, s. 19.

46 K. Kwa�niewski, op. cit., s. 59.


o pod³o¿u kulturowym47. £¹czenie obu pojêæ, w istocie znacz¹cych tosamo, tyle ¿e w ró¿nych jêzykach, wzbudza zastrze¿enia u niektó-rych naukowców48. Co najciekawsze, stosowanie tej¿e zbitki ma licz-ne grono zwolenników tworz¹cych obecnie osobn¹ szko³ê my�lenia.Za jej animatora uwa¿a siê Amerykanina Walkera Connora49.

Zdecydowana wiêkszo�æ autorów zgadza siê, i¿ sednem etnicz-no�ci jest poczucie wyj¹tkowo�ci czy odrêbno�ci50. Nie wchodz¹cnadmiernie w meritum debaty odnotujmy tylko czê�æ pojawiaj¹cychsiê w jej trakcie opinii. Zdaniem Nathana Glazera i Daniela P. Moy-nihana etniczno�æ nale¿y uznaæ za przejawian¹ �[...] przez ludzitendencjê k³ad¹c¹ nacisk na znaczenie ich wyj¹tkowo�ci i to¿samo-�ci oraz na prawa wywodz¹ce siê z charakteru takiej grupy�51. Po-jêcie etniczno�ci jest zatem zbiorem cech typowych dla grupy etnicz-nej, st¹d oba te pojêcia mo¿na potraktowaæ zamiennie. Klasyk socjo-logii europejskiej, Max Weber podkre�la, ¿e grupa etniczna to takaspo³eczno�æ ludzka, która opiera siê na rzeczywistym lub wyobra¿o-nym przypuszczeniu o wspólnocie pochodzenia52. Wp³yw Webera dajesiê zauwa¿yæ w definicjach wielu innych badaczy. Zacytujmy dwóchz nich. Dla Ellisa Cashmore�a grup¹ etniczn¹ jest �[...] �wiadomaswej odrêbno�ci (self-conscious) zbiorowo�æ ludzka z³¹czona, lub bli-

47 Por.: M. Hroch, op. cit., s. 104; E. Loone, Nationalism and SovereigntyOverrides: Permissibility of Interventions in Other Polities, w: F. Dallmayr, J.M.Rosales (red.), Beyond Nationalism?: Sovereignty and Citizenship, Lanham (Ma-ryland)-Oxford 2001, s. 162�163.

48 Por.: M. Hroch, op. cit., s. 104; K. Kwa�niewski, op. cit., s. 67.49 Jego rangê intelektualn¹ oraz unifikuj¹c¹ dla tej szko³y my�lenia rolê

podkre�la zbiór artyku³ów zredagowany przez Daniele Conversi pt. Ethnonatio-nalism in the Contemporary World: Walker Connor and the Study of Nationa-lism, London-New York 2004.

50 Por.: K. Kwa�niewski, op. cit., s. 72; R.A. Reminick, Theory of Ethnicity:An Anthropologist�s Perspective, Lanham (Maryland)-London 1983, s. 6�7;T. Spira, Ethnicity and Nationality: The Twin Matrices of Nationalism, w:D. Conversi (red.), op. cit., s. 248�256; Us and Them, op. cit., s. 22.

51 N. Glazer, D.P. Moynihan, Introduction, w: N. Glazer, D.P. Moynihan(red.), Ethnicity: Theory and Experience, Cambridge (Mass.) 1975, s. 3.

52 Zob. Us and Them, op. cit., s. 20.


sko powi¹zana, poprzez podzielane do�wiadczenia�53. NatomiastS³awoj Szynkiewicz uwa¿a, ¿e jest to �[...] grupa deklaruj¹ca wspól-notê odziedziczonej i specyficznej kultury, maj¹ca zdolno�æ upowszech-nienia tego prze�wiadczenia i na tej podstawie uznaj¹ca w³asn¹odrêbno�æ w otaczaj¹cym �wiecie�54. Dwaj jeszcze inni autorzy sku-piaj¹ siê na cechach sk³adowych etniczno�ci vel grupy etnicznej.I tak, dla Erika Allardta termin ten �[...] odnosi siê do jakichkolwiekpodzia³ów grupowych na kanwie rasy, jêzyka lub kultury�55. Z koleiMilton Gordon stwierdza, ¿e ka¿da grupa rozumiana jako etnicznaokre�lana jest przez rasê, religiê lub pochodzenie narodowe, b¹d�te¿ przez kombinacjê tych kategorii56.

Dla zdefiniowania mniejszo�ci etnicznej u¿yteczne staje siê tzw.wê¿sze rozumienie grupy etnicznej zaproponowane przez Ewê No-wick¹. Rozumienie to �[...] nie odnosi siê ani do narodów, ani doplemion, lecz jedynie do grup, które stoj¹ niejako po�rodku w roz-woju �wiadomo�ci wspólnoty miêdzy plemieniem lub grup¹ o wspól-nych cechach obiektywnych [...] a narodem. [...] Jest to wiêc grupanie posiadaj¹ca organizacji pañstwowej ani innej formy centralnejorganizacji politycznej, ani te¿ ukszta³towanych ambicji politycz-nych�57. Je�li uzupe³niæ tê ostatni¹ opiniê o czynnik niewielkiej li-czebno�ci oraz o brak zewnêtrznego punktu odniesienia w postacipoza-granicznej metropolii (by przypomnieæ termin u¿yty przez K³o-skowsk¹), wówczas za mniejszo�æ etniczn¹ mo¿na uznaæ grupê maj¹c¹wiêkszo�æ cech typowych dla uprzednio zdefiniowanej ju¿ mniejszo-�ci w rozumieniu ogólnym (vide definicje Tomaszewskiego czy Scher-merhorna), ale nie powi¹zanej w³a�nie z t¹ poza-graniczn¹ metropo-

53 E.E. Cashmore, op. cit., s. 85.54 S. Szynkiewicz, Silva Ethnicum, w: I. Kabziñska-Stawarz, S. Szynkie-

wicz (red.), op. cit., s. 320.55 E. Allardt, What Constitutes a Language Minority?, �Journal of Multilin-

gual and Multicultural Development� 1984, vol. 5, nos. 3 & 4, s. 200.56 Zob. G. Babiñski, op. cit., s. 25.57 E. Nowicka, Etniczno�æ a sytuacja mniejszo�ciowa, �Przegl¹d Polonijny�

1989, z. 1 (51), s. 47.


li¹. Mo¿na za³o¿yæ, i¿ w realiach polskich cechy mniejszo�ci etnicz-nej posiadaj¹ np. Kaszubi, Karaimi czy polscy Tatarzy.

Mówi¹c w uproszczeniu przyjêcie nazwy mniejszo�æ jêzykowamo¿na potraktowaæ jako �wiadomie wybrane, wynikaj¹ce z konkret-nych warunków lokalnych, maj¹ce za cel ³agodzenie zwykle nega-tywnych do�wiadczeñ, okre�lenie grupy mniejszo�ciowej gdzie in-dziej nazywanej narodow¹ lub etniczn¹. Uznanie jakiej� mniejszo�ciza jêzykow¹ jest w wiêkszym stopniu rezultatem subiektywnego,a nie zobiektywizowanego podej�cia do takiej grupy zarówno ze stronydominuj¹cej wiêkszo�ci, jak i podporz¹dkowanej mniejszo�ci. Id¹ctym tropem zasadna wrêcz wydaje siê konkluzja, i¿ to, czy danagrupa wystêpuje jako ma³y naród zale¿ny, mniejszo�æ narodowa,etniczna czy te¿ w³a�nie jêzykowa, jest w du¿ym stopniu zale¿ne odszeroko pojêtej, etnopolitycznej specyfiki danego pañstwa, w tymtak¿e od kultury politycznej zamieszkuj¹cych je osób. Mo¿na za³o-¿yæ, ¿e im wiêksza niechêæ do wyci¹gania konstruktywnych wnio-sków z konfliktowej przesz³o�ci, tym czê�ciej stosowane s¹ okre�le-nia trudne do wzajemnego zaaprobowania tak przez wiêkszo�æ, jaki mniejszo�æ. St¹d te¿ te cztery powy¿sze pojêcia by³bym sk³onnyumie�ciæ na swoistym kontinuum ograniczonym dwoma biegunamiwyznaczonymi, z jednej strony przez ma³y naród zale¿ny (poziomantagonizmu), z drugiej za� przez w³a�nie mniejszo�æ jêzykow¹ (po-ziom koncyliacji). W centrum takiego kontinuum znalaz³aby siêz jednej strony mniejszo�æ narodowa (obok narodu zale¿nego),z drugiej za� mniejszo�æ etniczna (obok mniejszo�ci jêzykowej). Zo-bacz poni¿ej.

{naród zależny – mniejszość narodowa – mniejszość etniczna – mniejszość językowa}

Koncept ten zasadza siê na tym, i¿ wiêkszo�æ dominuj¹ca, zw³asz-cza w pañstwie unitarnym, nie jest sk³onna nadaæ jakiej� spo³eczno-�ci statusu ma³ego narodu zale¿nego, co najwy¿ej gotowa jest donazwania jej mniejszo�ci¹ jêzykow¹. Grupa bêd¹ca mniejszo�ci¹ prze-jawia tu preferencje odwrotne, id¹c w kierunku aspiracji uzyskania


statusu narodu zale¿nego jako zbiorowo�ci niejako naturalnie upra-womocnionej do poszukiwania szansy na utworzenie w³asnego pañ-stwa. Idea³em z punktu widzenia status quo staje siê taka sytuacja,gdy okre�lenie �mniejszo�æ jêzykowa� zyskuje aprobatê tak w oczachwiêkszo�ci, jak i mniejszo�ci. Najbli¿sza egzemplifikacja takiego sta-nu rzeczy wystêpuje w Finlandii, w której fiñskojêzyczna wiêkszo�æod kilkudziesiêciu lat koegzystuje ze szwedzkojêzyczn¹ mniejszo-�ci¹. W³a�nie aspekt czasowy nadaje tej sytuacji rangê swoistegoi d³ugo utrzymuj¹cego siê wzorca. �Z jednej strony, twórcom niepod-leg³ej Finlandii zale¿a³o na umocnieniu u jej mieszkañców �wiado-mo�ci bycia narodem po³¹czonym wspólnot¹ pochodzenia i zamiesz-kiwanego terytorium, z drugiej za� na prawnym zagwarantowaniuspecyfiki jego czê�ci sk³adowych, szczególnie grupy mniejszej liczeb-nie. Koncesj¹ udzielon¹ tej drugiej przez nowo powsta³e pañstwosta³o siê konstytucyjne uznanie dwujêzyczno�ci i przyjêcie stosowne-go ustawodawstwa. W odpowiedzi ludno�æ szwedzkojêzyczna osta-tecznie zadowoli³a siê statusem mniejszo�ci okre�lanej jako jêzyko-wa, dla której Szwecja stanowi �poza-graniczn¹� metropoliê, postrze-gan¹ wszak¿e w kategoriach sentymentalno-kulturowych, a niegeopolitycznych�58. Nie dziwi zatem, ¿e du¿o do powiedzenia maj¹tu naukowcy z Finlandii, a zw³aszcza ci, dla których szwedzki jestjêzykiem rodzimym. Wystarczy wspomnieæ cytowanego ju¿ ErikaAllardta. Wedle niego pojêcie mniejszo�ci jêzykowej mo¿na rozpatry-waæ na kanwie czterech kryteriów: samokategoryzacji (samoopisu);wspólnego pochodzenia; wyró¿nionych cech lingwistycznych, kultu-rowych lub historycznych odnosz¹cych siê do jêzyka oraz spo³eczne-go zorganizowania interakcji grup jêzykowych w taki sposób, który

58 W. Konarski, Prawno-edukacyjny status mniejszo�ci szwedzkojêzycznej wFinlandii, w: Z. Jasiñski, T. Lewowicki (red.), O�wiata etniczna w Europie �rod-kowej, Opole 2001, s. 138. Szerzej o sprzê¿eniu zagadnieñ mniejszo�ci i jêzykazob. �Journal of Multilingual and Multicultural Development� 1987, vol. 8, nos.1 & 2, [G. Mac Eoin, A. Ahlqvist, D. Ó hAodha (red.), Third InternationalConference on Minority Languages: General Papers, June 1986, Galway, Ire-land].


umiejscawia dan¹ grupê na pozycji mniejszo�ci59. Z wyj¹tkiem kry-terium pierwszego trzy pozosta³e mo¿na potraktowaæ jako adekwat-ne do pojêcia mniejszo�ci i, szerzej, grupy etnicznej. Najbardziejoryginalnym wyró¿nikiem tak rozumianej mniejszo�ci staje siê wiêcsamokategoryzacja, aczkolwiek chêci ku temu nigdy nie przejawiaj¹wszyscy cz³onkowie danej grupy. Je�li jednak takie okre�lenie jestafirmowane przez ich wiêkszo�æ wówczas stanowi to widocznyi wystarczaj¹cy sygna³ o charakterze pojednawczym, a nie konflik-towym wobec wiêkszo�ci. Przydanie sobie przez jak¹� grupê walorumniejszo�ci tylko jêzykowej (a nie etnicznej, narodowej czy ma³egonarodu zale¿nego) stanowi zarazem sygna³ o takim w³a�nie charak-terze wobec wiêkszo�ci. Nie mo¿na równie¿ wykluczyæ, ¿e to wiêk-szo�æ jako pierwsza mo¿e wys³aæ taki sygna³ i wówczas to ona maprawo liczyæ na reakcjê pozytywn¹ ze strony mniejszo�ci. W istociejednak jest to proces z³o¿ony i oparty na zachodz¹cym sprzê¿eniuzwrotnym, trudnym niekiedy do uchwycenia, je�li braæ pod uwagêmoment i autora jego zainicjowania. Niezale¿nie od tego, klasyfika-cjê Allardta uzupe³ni³bym o potrzebne tu kryterium kategoryzacjizewnêtrznej, czyli dokonywanej przez nie-cz³onków mniejszo�ci jêzy-kowej. Wzajemny respekt miêdzy tak rozumianymi i równocze�nieakcentowanymi rodzajami kategoryzacji stwarza gwarancje koncy-liacyjnego funkcjonowania danego pañstwa. Jego brak wymowniepokazuje konflikt jêzykowy we wspó³czesnej Belgii, który wci¹¿ mamiejsce mimo wprowadzonej federalizacji tego pañstwa.

III. Nacjonalizm i naród

W nawi¹zaniu do zobiektywizowanych kategorii naukowych �[...]nacjonalizm definiuje siê najczê�ciej jako doktrynê i zjawisko wyro-s³e na gruncie rewolucji przemys³owej w XVIII-wiecznej Europie

59 E. Allardt, op. cit., s. 201�203.


Zachodniej [podkr. W.K.]�60 . Jego pojawienie siê traktuje siê równo-cze�nie jako rezultat Rewolucji Francuskiej przybieraj¹cej � [...] for-mê idei politycznych jako�ciowo ró¿nych od �wiadomo�ci proto-naro-dowej, która mog³a byæ obecna w starych re¿imach�61. Dlatego te¿nacjonalizm nie ma �[...] znaczenia pejoratywnego w jêzykach an-gielskim i francuskim [...]� staj¹c siê szczególn¹ odmian¹ patrioty-zmu62. W interpretacjach zachodnioeuropejskich sprzyja to czêste-mu traktowaniu nacjonalizmu jako po³¹czenia tendencji uniwersali-stycznych z demokratycznymi. T³umaczy to czê�ciowo, dlaczegow pewnym momencie pojawi³y siê dwa, uwarunkowane aksjologicz-nie i regionalnie, pojêcia nacjonalizmu zachodniego i nacjonalizmuwschodniego [podkr. W.K.]. �Nacjonalizm zachodni ogranicza³y libe-ralne prawa podstawowe, natomiast nacjonalizm wschodni by³ znacz-nie bardziej nieumiarkowany. O ile nacjonalizm zachodni przedewszystkim rozbudowywa³ pañstwo � nowoczesne pañstwo narodowe� o tyle nacjonalizm wschodni nastawia³ siê w pierwszym rzêdzie natworzenie narodowej kultury wysokiej63. Podzia³ na takie odmianynacjonalizmu zosta³ dokonany przez Johna Plamenatza staj¹c siênastêpnie kanw¹ do sformu³owania dwóch innych jeszcze okre�leñ.Zdaniem cytowanego ju¿ Jamesa G. Kellasa nacjonalizm zachodnijest etnicznie �inkluzywny� (inclusive), wschodni za� �ekskluzywny�(exclusive). W konsekwencji, w ramach tego pierwszego �[...] obywa-tele zamieszkuj¹cy dane terytorium s¹ akceptowani jako cz³onkowienarodu i mog¹ tworzyæ �pañstwo narodowe� �, natomiast w ramachtego drugiego prawo to przys³uguje tylko tym, którzy posiadaj¹prawid³ow¹ wiarygodno�æ etniczn¹ [podkr. W.K.]64.

60 T. Soko³owski, Typologia nacjonalizmów i ich przejawy w konfliktach naro-dowo�ciowych Europy �rodkowej i Wschodniej, w: S. Helnarski (red.), Nacjonalizm:Konflikty narodowo�ciowe w Europie �rodkowej i Wschodniej, Toruñ 1995, s. 39.

61 H. Meadwell, Republics, Nations and Transitions to Modernity, �Nationsand Nationalism� 1999, vol. 5, part 1, s. 21.

62 A. Bromke, Nacjonalizm w nowoczesnym �wiecie, w: S. Helnarski (red.),op. cit., s. 10.

63 U. Altermatt, op. cit., s. 82.64 J.G. Kellas, op. cit., s. 73�74 i 27.


Niejednoznaczno�æ terminu nacjonalizm oddaj¹ jego zró¿nico-wane interpretacje autorskie. Mo¿e byæ on zatem ujmowany jako:�[...] szczególna odmiana patriotyzmu funkcjonuj¹ca w warunkachwspó³czesnego �wiata, [...] samoidentyfikacja, tj. wyró¿nienie zespo-³u cech ró¿ni¹cych nas od innych, [...] specyficzna ideologia integra-cyjna, [...] wreszcie zasada polityczna, g³osz¹ca, ¿e jednostki poli-tyczne (pañstwa) powinny siê pokrywaæ z jednostkami narodowo-�ciowymi�65. Istot¹ zachodzenia tej ostatniej zasady staje siê d¹¿eniedo kongruencji, czyli wzajemnego �dopasowania lub przystawania�pañstwa i kultury66.

Wedle Roberta Milesa nacjonalizm ujmowany jako ideologia za-wiera trzy g³ówne idee. �Po pierwsze dowodzi, ¿e okre�lona zbioro-wo�æ powinna byæ w stanie ustanowiæ instytucje i prawa, by przy ichpomocy okre�liæ swoj¹ w³asn¹ przysz³o�æ. Po drugie twierdzi, ¿eka¿da taka zbiorowo�æ zawiera unikatowy zestaw cech charaktery-stycznych, które identyfikuj¹ j¹ jako �naród�. Po trzecie [...] utrzymu-je, ¿e �wiat jest naturalnie podzielony na [...] tak wyró¿nione �naro-dy�. Taka kombinacja idei i roszczeñ tworzy oparcie dla strategiii ruchów politycznych, które, od dziewiêtnastego wieku, wywiera³yzasadniczy wp³yw na sposób politycznego zorganizowania �wiata�[podkr. W.K.]67. Z kolei cytowany ju¿ Anthony D. Smith nazywanacjonalizm najpierw �[...] ruchem ideologicznym na rzecz uzyska-nia lub utrzymania autonomii, jedno�ci i to¿samo�ci istniej¹cego lubpotencjalnego �narodu��, by zaraz potem stwierdziæ, i¿ �[...] poszuku-je [on sposobu � przyp. W.K.] na stworzenie narodu, nawet je¿eliwydaje siê, ¿e naród ju¿ istnieje�68.

Opinie wyra¿one przez Smitha zachêcaj¹ do rozwa¿enia gene-tycznych niejako zale¿no�ci miêdzy narodem i nacjonalizmem. Mo¿-na tu wyró¿niæ dwie szko³y my�lenia. Pierwsza z nich zak³ada pierw-

65 T. Soko³owski, op. cit., s. 39.66 Zob. E. Gellner, Narody i nacjonalizm, Warszawa 1991, s. 58.67 R. Miles, Nationalism, w: E.E. Cashmore, op. cit., s. 182�183.68 A.D. Smith, The origins of Nations..., s. 343.


szeñstwo narodu wobec nacjonalizmu, natomiast druga stwierdzazachodzenie zale¿no�ci odwrotnej. Nacjonalizm mo¿e byæ zatem roz-patrywany jako ideologia narodu ju¿ uformowanego lub te¿ jakoideologia tworz¹ca naród [podkr. W.K.]. Ho³dowanie tej drugiej in-terpretacji umiejscawia naród na pozycji zbiorowo�ci wykreowanejprzez nacjonalizm, czyli � personifikuj¹c to � przez intelektualistówbêd¹cych nosicielami my�li nacjonalistycznej. Z regu³y oznacza toopowiedzenie siê za genez¹ narodu jako bytu stosunkowo nowego,w pierwszym rzêdzie bêd¹cego konsekwencj¹ idei o�wieceniowychi procesu uprzemys³owienia, zawieraj¹cych siê w szeroko pojêtymprocesie modernizacji, czyli unowocze�niania. Jest to zatem odrzu-cenie lub pomniejszenie rangi pogl¹du o przedindustrialnej genezienarodów. Koncepcjê pierwszeñstwa nacjonalizmu wzglêdem narodusformu³owa³ Ernest Gellner. Wyja�ni³ j¹ nastêpuj¹co: �Nacjonalizmnie jest rozbudzaniem i walk¹ o prawa dla zbiorowo�ci naturalnychi danych. [...] Nacjonalizm stwarza narody, a nie na odwrót. [...]czyni on u¿ytek z wcze�niejszej, historycznie odziedziczonej prolife-racji kultur [...] jest to jednak u¿ytek nies³ychanie selektywny. [...]O¿ywia siê martwe jêzyki, wymy�la tradycje, wskrzesza fikcyjn¹pierwotn¹ czysto�æ. [...] Kulturowe strzêpy i ³aty, jakimi pos³ugujesiê nacjonalizm, s¹ czêsto arbitralnymi kreacjami. [...] Ale zasadanacjonalizmu [...] jest bardzo g³êboko zakorzeniona w warunkach,które sta³y siê obecnie naszym udzia³em, nie ma wcale charakteruakcydentalnego i nie pozwala siê ³atwo wyrugowaæ�69. W �wiecienauki pogl¹dy wyg³aszane przez Gellnera uznano za niezwykle cie-kawe poznawczo, na pierwszy rzut oka do�æ prowokuj¹ce i dlategozmuszaj¹ce do powa¿nej dyskusji. Odniesienie ich do konkretnychprzyk³adów, zw³aszcza w Europie XIX wieku, nie okaza³o siê bo-wiem zabiegiem prostym. Id¹c te¿ tropem rozumowania tego autoramo¿na uznaæ, ¿e og³aszanie �wiatu o pojawianiu siê tych narodówsta³o siê rozci¹gniêtym w czasie, intelektualnym �produktem� dwóch

69 E. Gellner, op. cit., s. 64 i 72�73.


zjawisk: O�wiecenia i rewolucji przemys³owej. W istocie bowiemproces ten rozwin¹³ siê w pe³ni dopiero w kilkadziesi¹t lat po Rewo-lucji Francuskiej i z ró¿nym natê¿eniem trwa praktycznie do dzisiaj,zreszt¹ za spraw¹ kolejnych, �dochodz¹cych� niejako przyczyn. Jegowitalno�æ ilustruje og³oszenie niepodleg³o�ci przez Czarnogórê3 czerwca 2006 roku, a tak¿e wci¹¿ trwaj¹ca debata wokó³ przysz³o-�ci Kosowa. Wcze�niej kwestia istnienia wielu ze wspó³cze�nie iden-tyfikowanych narodów albo nie by³o przedmiotem dyskusji, albo poprostu o nich zapomniano. Do grupy narodów europejskich zapo-mnianych lub wcze�niej nieistniej¹cych mo¿na zaliczyæ chocia¿byChorwatów, Estoñczyków, Finów, Litwinów, £otyszy, S³owaków, S³o-weñców czy Ukraiñców. Jednak w³a�nie z uwagi na te dwa kryteria:zapomnienia lub nieistnienia do procesu ich �konstruowania� trzebapodchodziæ ostro¿nie [podkr. W.K.].Wydaje siê bowiem, ¿e pojawie-nie siê w XIX stuleciu czê�ci z nich trzeba kojarzyæ bardziej z obu-dzeniem ich u�pionej �wiadomo�ci narodowej, czyli przypomnieniemo ich istnieniu, nie za� z powo³aniem ich do ¿ycia. To fakt, ¿e pro-cesy �budzenia� lub �stwarzania� narodów rozpoczê³y siê za spraw¹rosn¹cej presji modernizacyjnej, jednak z up³ywem czasu o specyficewiêkszo�ci nowych narodów decydowa³y przede wszystkim cechyetniczne, zw³aszcza jêzykowe, nie za� demokratyczny sposób ichkreowania70. W trakcie obwieszczania przez nacjonalistycznie zo-rientowanych intelektualistów faktu istnienia narodów europejskich,przywo³ywano w³a�nie znaczenie mitów, konkretnych wydarzeñ hi-storycznych i innych podobnych czynników, które czyni³y wiarygod-nym ten proces. Powi¹zanie koncepcji Gellnera z cytowanymi powy-¿ej narodami europejskimi mo¿e wiêc zarówno znale�æ uzasadnie-nie, jak i wzbudzaæ w¹tpliwo�ci. Czêstokroæ mamy tu bowiem doczynienia ze spo³eczno�ciami, które dobitniej akcentowa³y swojeaspiracje do uznania ich za pe³noprawne narody jeszcze na kilkaset

70 Na ten temat por.: E. Gellner, op. cit., s. 120; J.G. Kellas, op. cit., s. 27;M. Waldenberg, op. cit., s. 25�27.


lat przed okresem O�wiecenia (odwo³uj¹cy siê do tradycji swojejpañstwowo�ci Chorwaci, Litwini czy Ukraiñcy), jak i z takimi, któ-rych prawa do istnienia nikt praktycznie nie uznawa³ (pozosta³eprzyk³ady z podanych wy¿ej)71. W¹tpliwo�ci te przestaj¹ odgrywaæznaczenie, je¿eli uznaæ, ¿e narodami mog¹ byæ tylko spo³eczno�ciwy³onione w okresie posto�wieceniowym, a tak¿e potem.

Sam Gellner kierunek poszukiwañ stosownej egzemplifikacjiswojej koncepcji umiejscawia tak¿e poza Europ¹, stwierdzaj¹c: �Ist-nieje te¿ sprzê¿enie nacjonalizmu z procesami kolonializmu, impe-rializmu i dekolonizacji. Poniewa¿ spo³eczeñstwo industrialne po-wsta³o w zachodniej Europie, dosz³o do podboju niemal ca³ego �wia-ta przez europejskie si³y lub europejskich osadników. Europa zdomi-nowa³a Afrykê, Amerykê, Oceaniê i wiele regionów Azji [...] Podbicie�wiata przez Europê [...] zosta³o dokonane przez spo³eczeñstwao coraz wiêkszej orientacji na przemys³ i handel, a nie przez machi-nê militarn¹ czy przez wtargniêcie zwartego plemienia na obce te-reny�72. Wed³ug zatem koncepcji Gellnera, do wykszta³cenia siê prze-s³anek powoduj¹cych narodziny narodów (d¹¿¹cych do utworzeniaw³asnych pañstw) dosz³o g³ównie na obszarach skolonizowanychuprzednio przez pañstwa europejskie, a nastêpnie podlegaj¹cychprocesowi dekolonizacji. Przes³anki te wynika³y z rozci¹gniêtej cza-sowo presji modernizacyjnej powoduj¹c, ¿e stawianie tezy o naro-dach by³o uprawomocnione w pierwszym rzêdzie dziêki wiêzi poli-tycznej, nie za� etnicznej. Pierwsza z nich zosta³a ukszta³towana nabazie terytorium wytyczonego przez mocarstwa kolonialne. W okre-sie nastêpuj¹cym bezpo�rednio po upadku systemu kolonialnego tow³a�nie aspekt terytorialny stawa³ siê szans¹ na stworzenie narodupoprzez wypracowanie politycznej jedno�ci u mieszkañców danegoterytorium, odwrotnie do wzajemnie antagonizuj¹cych lokaln¹ lud-no�æ kwestii etnicznych. Rosn¹ce z biegiem lat znaczenie tych dru-

71 E. Gellner, op. cit., s. 172.72 Ibidem, s. 56�57.


gich okaza³o siê fatalne w skutkach dla wielu pañstw �czarnej� Afrykistawiaj¹c pod znakiem zapytania dalsze uto¿samianie konceptunarodu z lokaln¹, postkolonialn¹ interpretacj¹ pañstwa narodowego.W³a�nie dlatego w przekroju XX wieku punkt widzenia Gellneramo¿na w pierwszym rzêdzie zilustrowaæ konsekwencjami rozpaduimperiów kolonialnych, zw³aszcza w Afryce.

W tym miejscu wypada przypomnieæ interpretacjê Charlesa Til-ly�ego. Jej sednem s¹ dwa rodzaje nacjonalizmu, z których pierwszynazywany jest nacjonalizmem pañstwowym, drugi za� pañstwowo-twórczym [podkr. WK]. �Nacjonalizm pañstwowy wyra¿a siê w bez-wzglêdnym d¹¿eniu rz¹dz¹cych do podporz¹dkowania wszelkich po-czynañ pañstwa rozumianemu w pewien szczególny sposób intere-sowi narodowemu. Jako wystêpuj¹cy w imieniu ca³ego narodu, rz¹-dz¹cy roszcz¹ sobie prawo do ca³kowitego pos³uszeñstwa i wy³¹cznejlojalno�ci wszystkich obywateli. Z nacjonalizmem pañstwowotwór-czym mamy do czynienia wtedy, gdy przedstawiciele jakiej� popula-cji, aktualnie nie sprawuj¹cy zbiorowej w³adzy w ¿adnym pañstwie,roszcz¹ sobie prawo do autonomii politycznej lub nawet posiadaniaodrêbnego pañstwa�73. Rozpatruj¹c koncepcjê Tilly�ego wyra�niewidaæ, ¿e to w¹tki skupione wokó³ nacjonalizmu nazywanego prze-zeñ pañstwowotwórczym przewa¿aj¹ w naukowej dyskusji o obliczutego zjawiska w ostatnich dwustu latach. Wywo³uje to okre�lonekonsekwencje dla obecnego rozumienia pojêcia �ruchy nacjonalistycz-ne�, które wi¹¿e siê z wysi³kami grup etnonarodowych na rzeczzmiany struktury czy kszta³tu istniej¹cych pañstw74.

73 C. Tilly, Rewolucje europejskie, 1492-1992, Warszawa 1997, s. 66.74 Por.: J. Elklit, O. Tonsgaard, The Absence of National Movements: The

Case of the Nordic Area (Paper prepared for presentation at the workshop on�The Social Origins of Nationalist Movements�, ECPR Joint Sessions of Work-shops, Paris, April 10�15, 1989), Aarhus 1989, s. 5; W. Konarski, Autonomia czysecesja? Ruchy regionalistyczne jako forma nacjonalizmu we wspó³czesnej Euro-pie i ich mo¿liwy wp³yw na ideê zjednoczonej Europy, w: W. £ukowski (red.),To¿samo�æ regionów w Polsce w przestrzeni europejskiej, Katowice 2004, passim;J. Stefanowicz, Bunt mniejszo�ci, Warszawa 1977, passim.


W wieku dwudziestym zaczêto podejmowaæ próby typologizacjinacjonalizmu, zw³aszcza w perspektywie historycznej, rozpatrywa-nej zarówno w ujêciu globalnym, jak i regionalnym. Za przyk³ads³u¿y tu w pierwszym rzêdzie typologia Carltona J.H. Hayesa, któryjako nastêpuj¹ce po sobie wyró¿ni³ kolejno: nacjonalizm humanitar-ny okresu O�wiecenia, nacjonalizm jakobiñski z czasów RewolucjiFrancuskiej, nacjonalizm tradycjonalny, nacjonalizm liberalny oraznacjonalizm integralny (integrystyczny)75. Do typologii Hayesa na-wi¹zuj¹ inni autorzy. Liah Greenfeld ³¹czy terminy �naród� i �nacjo-nalizm� w postaci zbitki pojêciowej �naród-nacjonalizm�, absolutyzu-j¹c przy okazji polityczn¹ koncepcjê narodu i nacjonalizmu. Pogl¹dyGreenfeld komentuje A. K³oskowska stwierdzaj¹c: �Pojêcie nacjona-lizmu obejmuje [u Greenfeld � przyp. W.K.] tak¿e sam naród. Au-torka wyró¿nia kategoriê narodu-nacjonalizmu o charakterze indy-widualistyczno-liberalnym lub obywatelskim oraz kategoriê narodu-nacjonalizmu kolektywistyczno-autorytarnego. Wymienia tak¿e od-mianê narodu etnicznego. Ale jej rozwa¿ania skupiaj¹ siê na pierw-szej kategorii, któr¹ uznaje za jedynie w³a�ciw¹, dojrza³¹ formê na-cjonalizmu [...]. Stanowisko Greenfeld nie pozostawia ¿adnych w¹t-pliwo�ci co do tego, ¿e uto¿samia ona naród [...] ze spo³eczeñstwemokre�lonym jako �civil state� [...], którego pierwsz¹ realizacjê widziw Anglii�76. Jeszcze inn¹ klasyfikacjê, maj¹c¹ walor historycznyi regionalny, proponuje Peter Sugar. Odnosi on j¹ g³ównie do EuropyWschodniej odró¿niaj¹c nacjonalizm przed rokiem 1848, bêd¹cy �[...]romantycznym w swej kreacji narodu i mitu [...]� od okresu z lat1849�1914, którego cech¹ szczególn¹ sta³o siê �[...] znaczenie �lepe-go patriotyzmu jako absolutnego w³adcy (ruler)�77. KlasyfikacjêSugara mo¿na w pierwszym rzêdzie powi¹zaæ z nacjonalizmem

75 Typologia Hayesa podana za: U. Altermatt, op. cit., s. 33.76 A. K³oskowska, op. cit., s. 28�29. Zob. te¿ A. Walicki, op. cit., s. 217�219

i 230.77 W. Konarski, Modern Nationalist Tradition in Poland, w: A. Bozóki (red.),

Democratic Legitimacy in Post-Communist Societies, Budapest 1994, s. 128.


wzmiankowanym wcze�niej jako wschodni, nieco wy¿ej jako inte-gralny vel integrystyczny oraz z narodami okre�lanymi jako etniczne.

IV. Nacjonalizm, naród i religia

Zagadnieniem niezwykle interesuj¹cym jest prze�ledzenie po-wi¹zañ miêdzy nacjonalizmem (a co za tym idzie tak¿e narodem)i religi¹. Do�æ kategorycznie widzi je Ernest Gellner, dla któregorosn¹ca ranga nacjonalizmu jako rezultatu przemian modernizacyj-nych w znacz¹cym stopniu wp³ynê³a na obni¿enie spo³ecznej rangireligii. Rozpatruj¹c zachodzenie tego zjawiska pod k¹tem jego gene-zy i ewolucji badacz ten stwierdza: �[...] silne spo³eczno�ci lokalnetworz¹ strukturê spo³eczn¹ pozbawion¹ mobilno�ci. W takich spo-³eczno�ciach poczucie bezpieczeñstwa i pozycja spo³eczna wyznaczo-ne s¹ wy³¹cznie przez miejsce w tej hierarchii. Religia jest rytual-nym potwierdzeniem utrwalonego porz¹dku. Nastêpnie spo³eczno�cite nie potrafi¹ siê adaptowaæ do nowych warunków ekonomicznychi rozpadaj¹ siê. Powstaje masowe, mobilne i anonimowe spo³eczeñ-stwo, bez wyra�nej, trwa³ej struktury. [...] cz³onkowie takiego spo³e-czeñstwa [...] sw¹ to¿samo�æ mog¹ okre�liæ tylko przez zwi¹zekz pewn¹ wy¿sz¹ kultur¹ � religijn¹ lub narodow¹. W Europie t¹wy¿sz¹ kultur¹ by³ najczê�ciej nacjonalizm, �wiadomie dystansuj¹cysiê od jakiejkolwiek doktryny religijnej. Choæ [...] nawet w Europienie zawsze tak by³o. [...] kontrprzyk³adem jest Polska, której to¿sa-mo�æ by³a wyznaczona przez dwa czynniki: kulturê narodow¹i katolicyzm, ale to dlatego, ¿e katolicyzm jest w³a�ciwie jedyn¹religi¹ w tym kraju [...]. Ale to specjalny przypadek, podobny conajwy¿ej do Irlandii. Ogóln¹ zasad¹ w Europie jest przej�cie odlokalnej, zhierarchizowanej spo³eczno�ci do �wieckiego nacjonali-zmu�78. Wydaje siê, ¿e ten rozbudowany wywód Gellnera posiada

78 �Uniwersytet� nr 15, czerwiec 1995 (wywiad z Gellnerem przeprowadzo-ny przez Jacka Ho³ówkê).


dwa s³absze punkty. Po pierwsze bowiem pojemno�æ tre�ciowa pojê-cia �nacjonalizm� jest � w perspektywie ostatnich ponad stu lat� inna w Irlandii i inna w Polsce. Mimo bowiem rosn¹cej w XXwieku rangi republikanizmu � by wspomnieæ Sinn Féin (My Sami� irl.) i powi¹zan¹ z ni¹ Irlandzk¹ Armiê Republikañsk¹, IRA79

� w Irlandii stale wystêpowa³ (i wystêpuje) nacjonalizm znany jakokonstytucyjny. O jego witalno�ci �wiadcz¹ zw³aszcza ugrupowaniadzia³aj¹ce w Irlandii Pó³nocnej: najpierw Partia Nacjonalistyczna80,a nastêpnie Socjaldemokratyczna Partia Pracy, SDLP81. Jego wspó³-cze�nie wystêpuj¹c¹ w Republice Irlandii konserwatywn¹ odmianêuosabia najwiêksza tamtejsza partia, czyli Fianna Fáil82. Nacjona-lizm irlandzki, odwrotnie do specyfiki polskiej, jest zatem kilkupo-staciowy, czyli wewnêtrznie pluralistyczny, podczas gdy tradycj¹polsk¹ jest jego jedna postaæ, czyli monizm83. Drug¹ s³abo�æ przyto-czonego wy¿ej cytatu Gellnera, niezale¿nie od rozumienia pojêcianacjonalizm, stanowi pominiêcie przezeñ licznych zwi¹zków miêdzynim i religi¹ widocznych zw³aszcza za spraw¹ obserwacji narodówEuropy �rodkowo-Wschodniej84. Wyj¹tków w Europie jest zatem

79 Por.: W. Konarski, Irlandzka Armia Republikañska � etos i formy ekspre-sji, w: E. Hali¿ak, W. Lizak, L. £ukaszuk, E. �liwka SVD (red.), Terroryzmw �wiecie wspó³czesnym, Warszawa-Pieniê¿no 2004; W. Konarski, Nieprzejedna-ni: Rzecz o Irlandzkiej Armii Republikañskiej, Warszawa 1991; B. O�Brien, TheLong War: The IRA and Sinn Féin 1985 to Today, Dublin 1993; E. Moloney,A Secret History of the IRA, London et al. 2002.

80 Zob. B. Lynn, Holding the Ground: The Nationalist Party in NorthernIreland, 1945�1972, Aldershot Brookfield (Vermont) 1997.

81 Por. m.in.: T.P. Coogan, The Troubles: Ireland�s Ordeal, 1966�1995 andthe Search for Peace, London 1995; G. Drower, John Hume: Man of Peace,London 1996; J. Hume, Personal Views: Politics, Peace and Reconciliation inIreland, Dublin 1996.

82 Por. m.in.: T.P. Coogan, De Valera: Long Fellow, Long Shadow, London1995; W. Konarski, Pragmatycy i ideali�ci: Rodowód, typologia i ewolucja ugru-powañ politycznych nacjonalizmu irlandzkiego w XX wieku, Pu³tusk-Warszawa2001, s. 215�226 i passim.

83 Szerzej na temat tak ujêtej dychotomii zob. ibidem, s. 63�69 i passim.84 Zob. J. Coakley, Religion and Nationalism in the First World, w: D. Conver-

si (red.), op. cit., passim.


wiêcej, ni¿ zauwa¿a to Gellner. Z tego te¿ wynika potrzeba dos³ow-nego stwierdzenia, i¿ badacz ten w swej ostatniej uwadze traktujenacjonalizm jako �wieck¹ religiê85, nie odnosz¹c tego jednak do kon-kretnych narodów [podkr. W.K.].

Relacje miêdzy nacjonalizmem i religi¹ analizuje te¿ JamesG. Kellas, postrzega je wszak¿e mniej kategorycznie ani¿eli Gellner.Wedle niego religia �[...] nie zawsze zastêpowana jest przez nacjona-lizm, mo¿e natomiast z nim wspó³graæ. [...] ko�cio³y wzmocni³y na-cjonalizm w takich krajach jak Irlandia, Polska, Armenia, Izraeli Iran. Dlatego trudno jest ³¹czyæ wzrost nacjonalizmu ze spadkiem[znaczenia � przyp. W.K.] religii, mo¿e z wyj¹tkiem kilku, g³ówniematerialistycznych spo³eczno�ci. W niektórych przypadkach religiai nacjonalizm wspólnie odnosz¹ korzy�ci; w innych, kiedy ko�ció³jest mocno ponadnarodowy (jak Ko�ció³ rzymskokatolicki lub Islam),mog¹ mieæ miejsce napiêcia miêdzy lojalno�ci¹ wobec religii orazlojalno�ci¹ wobec pañstwa lub narodu�86. Kellas nawi¹zuje te¿w innym miejscu do szerszej perspektywy historyczno-geograficznej.Punktem odniesienia s¹ dlañ losy Szkotów jako narodu europejskie-go o rodowodzie przedindustrialnym. W opinii tego autora, o to¿sa-mo�ci narodowej Szkotów w stopniu zasadniczym decydowa³a reli-gia, a precyzuj¹c to, ko�ció³ rozumiany zarówno pod postaci¹ zesta-wu konkretnych warto�ci, ale te¿ jako instytucja: najpierw katolicki,a nastêpnie prezbiteriañski. Kellas odnosi swoje przemy�lenia rów-nie¿ do innych narodów, w³¹czaj¹c w to pozaeuropejskie, stwierdza-j¹c: �Istnieje wiele innych przyk³adów ko�cio³ów jako wsporników(sustainers) nacjonalizmu: ko�cio³y chrze�cijañskie, ormiañski i gru-ziñski; muzu³manie w Pend¿abie i Pakistanie oraz buddy�ci w SriLance w opozycji do hinduistów; katolicy w Irlandii Pó³nocnej w opo-zycji do protestantów; katolicy w Polsce, Czechos³owacji i na Wê-grzech w opozycji do rosyjskich komunistów i prawos³awnych chrze-

85 Ibidem, s. 213.86 J.G. Kellas, op. cit., s. 48.


�cijan�87. Od siebie zestaw ten uzupe³ni³bym o casus bo�niackichmuzu³manów stanowi¹cych w ostatnich kilkunastu latach chybanajbardziej spektakularny przyk³ad autoidentyfikacji narodowej,osadzonej w pierwszym rzêdzie nie na jêzyku, a na religii. Kellaswymienia wiêc konkretne przypadki, w których nacjonalizm mo¿ebyæ rozpatrywany zarówno na poziomie antagonizmu religijnego,jak te¿ ideowo-politycznego. Jednak zastrze¿enia wzbudza postawie-nie przezeñ znaku równo�ci miêdzy pojêciami: religii i ko�cio³a,zw³aszcza je�li ten drugi termin odnie�æ do jego instytucjonalnegorozumienia. Fakty historyczne wielokrotnie pokazywa³y, ¿e wy¿sihierarchowie ko�cio³a (oraz powi¹zani z nim intelektuali�ci), stano-wi¹cego instytucjonalny wyraz religii wyznawanej przez naród pod-porz¹dkowany, nierzadko wykazywali siê nadmiern¹ lojalno�ci¹ wobecpañstwa uciskaj¹cego. Wynika³a ona czêstokroæ z osi¹ganych przeznich korzy�ci dora�nych (np. zagwarantowania przez takie pañstwopokoju spo³ecznego) czy te¿ wrêcz maj¹tkowych88.

* * *

Zgodnie z podanym tytu³em niniejszego opracowania ma onorangê przyczynku. Dlatego te¿, jak napisa³em na pocz¹tku, poruszo-ne w nim w¹tki maj¹ w pierwszym rzêdzie zachêcaæ czytelnika dokontynuowania i pog³êbiania rozwa¿añ nad rozumieniem czterechg³ównych pojêæ, wymienionych w tym¿e tytule, a tak¿e wokó³ powi¹-zañ miêdzy nimi. Taka te¿ by³a zasadnicza intencja autora.

87 Ibidem, s. 26. Inne przyk³ady podaje te¿ J. Coakley, op. cit., 211, 213,217, 221 i passim.

88 Takie postêpowanie wy¿szej hierarchii duchownej Ko�cio³a katolickiegona ziemiach polskich w okresie zaborów egzemplifikuje Norman Davies w pracyBo¿e igrzysko: Historia Polski, tom II, Kraków 1992, s. 277�278 i 282�283.


BIBLIOGRAFIA

Allardt E., Starck C., Språkgränser och samhällsstruktur: Finlandssven-skarna i ett jämförande perspektiv, Stockholm 1981.

Allardt E., What Constitutes a Language Minority?, �Journal of Multilingu-al and Multicultural Development� 1984, vol. 5, nos. 3 & 4.

Altermatt A., Sarajewo przestrzega: Etnacjonalizm w Europie, Kraków 1998.Andersen B., Wspólnoty wyobra¿one: Rozwa¿ania o �ród³ach i rozprzestrze-

nianiu siê nacjonalizmu, Kraków 1997.Babiñski G., Lokalna spo³eczno�æ polonijna w Stanach Zjednoczonych Ame-

ryki w procesie przemian, Wroc³aw 1977.Benza M., Status of Persons Belonging to Ethnic Minorities in the States of

Europe, Bratislava 1998.Bromley Y., Theoretical Etnography, Moscow 1984.Brubaker R., Nacjonalizm inaczej: Struktura narodowa i kwestie narodowe

w nowej Europie, Warszawa-Kraków 1998.Cashmore E.E., Ethnicity, w: Cashmore E.E. (red.), Dictionary of Race and

Ethnic Relations, London 1984.Conversi D., Ethnonationalism in the Contemporary World: Walker Connor

and the Study of Nationalism, London-New York 2004.Coogan T.P., De Valera: Long Fellow, Long Shadow, London 1995.Coogan T.P., The Troubles: Ireland�s Ordeal, 1966�1995 and the Search for

Peace, London 1995.Cruise O�Brien C., What Rights Should Minorities Have?, w: Ashworth G.

(red.), World Minorities: Volume One, Sunbury 1977.Davies N., Bo¿e igrzysko: Historia Polski, tom II, Kraków 1992.Drower G., John Hume: Man of Peace, London 1996.Elklit J., Tonsgaard O., The Absence of National Movements: The Case of the

Nordic Area (Paper prepared for presentation at the workshop on �TheSocial Origins of Nationalist Movements�, ECPR Joint Sessions ofWorkshops, Paris, April 10-15, 1989), Aarhus 1989.

Gellner E., Narody i nacjonalizm, Warszawa 1991.Glazer N., Moynihan D.P., Introduction, w: Glazer N., Moynihan D.P. (red.),

Ethnicity: Theory and Experience, Cambridge (Mass.) 1975.Habermas J., Obywatelstwo a to¿samo�æ narodowa: Rozwa¿ania nad przy-

sz³o�ci¹ Europy, Warszawa 1993.Hepburn A.C., Minorities in History, w: Hepburn A.C. (red.), Minorities in

History, London 1978.


Herder J.G., My�li o filozofii dziejów, tom II, Warszawa 1962.Hroch M., Ma³e narody Europy: Perspektywa historyczna, Wroc³aw 2003.Hume J., Personal Views: Politics, Peace and Reconciliation in Ireland, Dublin

1996.Iivonen J., Independence or Incorporation? The Idea of Poland�s National

Self-Determination and Independence within the Russian and SovietSocialism from the 1870s to the 1920s, Helsinki 1990.

Kaufmann J. E. (red.), Rethinking Ethnicity: Majority Groups and Domi-nant Minorities, London-New York 2004.

Kellas J.G., The Politics of Nationalism and Ethnicity, London 1991.K³oskowska A, Kultury narodowe u korzeni, Warszawa 1996.Kohn H., Nationalism: Its Meaning and History, New York 1965.Konarski W., Autonomia czy secesja? Ruchy regionalistyczne jako forma

nacjonalizmu we wspó³czesnej Europie i ich mo¿liwy wp³yw na ideêzjednoczonej Europy, w: £ukowski W. (red.), To¿samo�æ regionóww Polsce w przestrzeni europejskiej, Katowice 2004.

Konarski W., Irlandzka Armia Republikañska � etos i formy ekspresji,w: Hali¿ak E., Lizak W., £ukaszuk L., �liwka E. SVD (red.), Terroryzmw �wiecie wspó³czesnym, Warszawa-Pieniê¿no 2004.

Konarski W., Modern Nationalist Tradition in Poland, w: A. Bozóki (red.),Democratic Legitimacy in Post-Communist Societies, Budapest 1994.

Konarski W., Nieprzejednani: Rzecz o Irlandzkiej Armii Republikañskiej,Warszawa 1991.

Konarski W., Pragmatycy i ideali�ci: Rodowód, typologia i ewolucja ugrupo-wañ politycznych nacjonalizmu irlandzkiego w XX wieku, Pu³tusk-War-szawa 2001.

Konarski W., Prawno-edukacyjny status mniejszo�ci szwedzkojêzycznejw Finlandii, w: Jasiñski Z., Lewowicki T. (red.), O�wiata etnicznaw Europie �rodkowej, Opole 2001.

Krejèi J., Velimsky V., Ethnic and Political Nations in Europe, London 1981.Kwa�niewski K., O nacjonalizmie inaczej, �Sprawy narodowo�ciowe: Seria

nowa� 1996, t. V � z. 1 (8).Loone E., Nationalism and Sovereignty Overrides: Permissibility of Inte-

rventions in Other Polities, w: Dallmayr F., Rosales J.M. (red.), BeyondNationalism?: Sovereignty and Citizenship, Lanham (Maryland)-Oxford2001.

Lynn B., Holding the Ground: The Nationalist Party in Northern Ireland,1945�1972, Aldershot Brookfield (Vermont) 1997.


Meadwell H., Republics, Nations and Transitions to Modernity, �Nationsand Nationalism� 1999, vol. 5, part 1.

Meinecke F., Weltbürgertum und Nationalstaat: Studien zur Genesis derdeutschen Nationalstaates, München-Berlin 1928.

Moloney E., A Secret History of the IRA, London et al. 2002.Namowicz T., Johann Gottfried Herder: Z zagadnieñ prze³omu o�wiecenia w

Niemczech w drugiej po³owie XVIII wieku, Olsztyn 1995.Nowicka E., Etniczno�æ a sytuacja mniejszo�ciowa, �Przegl¹d Polonijny� 1989,

z. 1 (51).O�Brien B., The Long War: The IRA and Sinn Féin 1985 to Today, Dublin 1993.Pawlak S., Ochrona mniejszo�ci narodowych w Europie, Warszawa 2001.Pfaff W., The Wrath of Nations: Civilization and the Fury of Nationalism,

New York 1994.Ramcharan B.G., People�s Rights and Minorities� Rights, �Nordic Journal

of International Law� 1987, vol. 56, fasc. 1.Reminick R.A., Theory of Ethnicity: An Anthropologist�s Perspective, Lan-

ham (Maryland)-London 1983.Renan E., Co to jest naród?, w: Zdybel L. (red.), Byæ w narodzie: Szkice

o idei narodu, narodowej kulturze i nacjonalizmie, Lublin 1998.Ryan M., Ethnicity and European Unity: An Irish Perspective (nieopubliko-

wany maszynopis wyk³adu wyg³oszonego 14 listopada 1993 r. w Oks-fordzie � w posiadaniu autora).

Schermerhorn R.A., These Our People: Minorities in American Culture, Bo-ston 1949.

Sigler J.A., Minority Rights: A Comparative Analysis, Westport (Conn.) 1983.Simonides D., Standardy europejskie dotycz¹ce mniejszo�ci narodowych,

w: Kabziñska-Stawarz I, Szynkiewicz S. (red.), Konflikty etniczne: �ró-d³a � typy � sposoby rozstrzygania (Materia³y z konferencji zorganizo-wanej przez Zak³ad Etnologii Instytutu Archeologii i Etnologii PolskiejAkademii Nauk w Warszawie, 5�7 grudnia 1994), Warszawa 1996.

Smith A.D, The Origins of Nations, �Ethnic and Racial Studies� 1989, vol. 12,no 3, s. 342.

Smith A.D., The Ethnic Origins of Nations, Oxford 1986.Smith A.D., The Ethnic Revival, Cambridge 1981.Soko³owski T., Typologia nacjonalizmów i ich przejawy w konfliktach naro-

dowo�ciowych Europy �rodkowej i Wschodniej, w: Helnarski S. (red.),Nacjonalizm: Konflikty narodowo�ciowe w Europie �rodkowej i Wschod-niej, Toruñ 1995.


Stefanowicz J., Bunt mniejszo�ci, Warszawa 1977.Szacki J, Historia my�li socjologicznej, czê�æ pierwsza, Warszawa 1983.Tägil S., Vad konstituerar en etnisk/nationall minoritet?, w: Karlsson G.

(red.), Nationale og etniske minoriteter i Norden i 1800- og 1900-tallet(Repporter til den XX nordiske historikerkongres, Reykyavik 1987,bind II), Reykyavik 1987.

Tilly C., Rewolucje europejskie, 1492�1992, Warszawa 1997.Tomaszewski J., Mniejszo�ci, w: Nowa encyklopedia PWN, tom 4, Warszawa

1996.Trzciñski K., Obywatelstwo w Europie: Z dziejów idei i instytucji, Warszawa

2006.Van Amersfoort H., Minority as a Sociological Concept, �Ethnic and Racial

Studies� 1978, vol. 1, no 2.Waldenberg M., Narody zale¿ne i mniejszo�ci narodowe w Europie �rodko-

wo-Wschodniej: Dzieje konfliktów i idei, Warszawa 2000.Walicki A., Koncepcje to¿samo�ci narodowej i terytorium narodowego w my�li

polskiej czasów porozbiorowych, �Archiwum historii filozofii i my�lispo³ecznej� 1993, nr 38.

Wolff-Powêska A., Niemiecka my�l polityczna wieku o�wiecenia, Poznañ 1988.Zaman H., The Concept of Minority (with an Analytical Bibliography of

Minority Group Relations in World Perspective), London 1981.

NATION, MINORITY, NATIONALISM, RELIGION� A REASON FOR DISCUSSION ABOUT

THE IDEAS AND CONNECTIONSBETWEEN THEM

SUMMARY

The discussion about nation and ideas connected with it hasa long tradition, tremendously multithreaded and varied in inter-pretations. We are practically unable of counting all attempts tocreate the definition of a nation. They are all more or less precise,for understandable reasons reflects their author�s social and cultu-


ral experiences, reaching for specific metaphors, and sometimes beinga form of intellectual provocation. A conception of a nation is stron-gly tied to the category of minority, especially the ethnic minority.Both those definitions are often used in turns. A very interestingissue is analyzing the connections between nationalism and religion.

Documents

Naród, mniejszość, nacjonalizm, religia