NAUKI EKONOMICZNE tom XVII - Wydawnictwo Naukowe PWSZ w ... · W swoim artykule podjął on, jak dotąd, pierwszą ... Model M-M uwzględniający podatek dochodowy W pierwszym modelu

WydawnictwoPaństwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Płocku

NAUKI EKONOMICZNEtom XVII

Wybrane problemy funkcjonowania przedsiębiorstw w gospodarce rynkowej

pod red. Jacka Grzywacza i Sławomira Kowalskiego

Zeszyty Naukowe PWSZ w PłockuPŁOCK 2013

REDAKCJA NACZELNA WYDAWNICTWAPAŃSTWOWEJ WYŻSZEJ SZKOŁY ZAWODOWEJ

W PŁOCKU

REDAKTOR NACZELNYprof. zw. dr hab. Krzysztof A. Kuczyński

SEKRETARZ REDAKCJImgr Katarzyna Atemborska

RECENZENTprof. dr hab. Krzysztof Marecki

REDAKCJA NAUKOWA TOMUprof. dr hab. Jacek Grzywacz

doc. dr inż. Sławomir Kowalski

ISSN 1644-888X

Skład, druk i oprawa:Agencja Reklamowa TOP

87-800 Włocławek, ul. Toruńska 148tel. 54 423 20 40, fax: 54 423 20 80

[email protected]

3

SPIS TREŚCI

EKONOMIA, ZARZĄDZANIE I FINANSE

1. Jacek Grzywacz ................................................................................ 7Przydatność teoretycznych zasad kształtowania struktury kapitału w przedsiębiorstwie

2. Jacek Grzywacz, Anna Jabłońska ..................................................... 22Tradycyjne i alternatywne możliwości finansowania małych i średnich przedsiębiorstw

3. Anna Skowronek-Mielczarek ........................................................... 41Wpływ czynników regionalnych na funkcjonowanie małych przedsiębiorstw

4. Barbara A. Sypniewska ................................................................... 54Marketing wielopoziomowy - szansa czy zagrożenie

5. Anna Nowacka, Mariola Szewczyk-Jarocka ....................................... 74Opinie uczniów szkół średnich na tematzjawiska korepetycji

6. Andrzej Jagodziński ........................................................................ 87Oczekiwania pracodawców w zakresie kompetencji absolwentów wyższych uczelni

POLITYKA REGIONALNA I ROLNICTWO

1. Sławomir Kowalski ....................................................................... 107Funkcjonowanie specjalnych stref ekonomicznych w Polsce w warunkach kryzysu

2. Piotr Michalik .............................................................................. 119Sprzedaż bezpośrednia produktów żywnościowych w mieście Kowal

4

WSPÓŁPRACA MIĘDZYNARODOWA

1. Непочатенко О.О., Кіфоренко О. В. .............................................. 137Теоретичні основи конкуренції: історичний генезис

2. Рибчак В. І .................................................................................. 147Напрями удосконалення державного регулювання підприємницької діяльності

3. Рибчак О. С. ................................................................................ 153Фінансові аспекти функціонування тіньової економіки

4. Бобко В.В. .................................................................................. 159Особливості оцінки основних засобів за національними та міжнародними стандартами

5. Курмаєв П. Ю. ............................................................................ 168Фінансові аспекти функціонува

EKONOMIAZARZĄDZANIE

I FINANSE

Zeszyty Naukowe PWSZ w Płocku Nauki Ekonomiczne, Tom XVII, 2013

Jacek Grzywacz

PRZYDATNOŚĆ TEORETYCZNYCH ZASAD KSZTAŁTOWANIA STRUKTURY

KAPITAŁU W PREDSIEBIORSTWIE

WprowadzenieJednym z wiodących problemów dotyczących działalności przed-

siębiorstw jest właściwe kształtowanie relacji pomiędzy pozyskiwany-mi źródłami finansowania. Jest to zagadnienie, gdyż struktura kapi-tału ma bezpośredni wpływ na rentowność jednostki, a także skalę ponoszonego ryzyka. Wcale zresztą nie jest łatwo pogodzić te dwa elementy, zaś uzyskiwany w praktyce kompromis właśnie pomiędzy zyskiem i ryzykiem zawsze jest pewną niewiadomą wobec trafności podejmowanych decyzji. Nie ulega przy tym wątpliwości, że dobrym sprzymierzeńcem są tu doświadczenia praktyczne przedsiębiorstw. Bezwzględnie jednak należy stale brać pod uwagę dorobek teoretycz-ny w tym zakresie, on bowiem znakomicie ułatwia zrozumienie nader przydatnych relacji jakie stale zachodzą pomiędzy różnorodnymi ka-tegoriami ekonomicznymi w firmie, stymulującymi efekty funkcjono-wania. Dowodzą tego podane w opracowaniu przykłady niektórych poglądów.

1. Różnorodność pojęciowa dotycząca struktury kapitału

Trudno jest w sposób syntetyczny pogrupować najważniejsze wnioski wynikające z funkcjonowania teorii na temat struktury kapi-tału. Wiele jest bowiem opinii dotyczących tej sfery działalności przed-siębiorstwa, różnie także akcentuje się poszczególne elementy kształ-tujące tę strukturę.

Dosyć często, mówiąc o strukturze kapitału, wskazuje się na struk-turę źródeł finansowania, czyli prawą (pasywną) stronę bilansu przedsiębiorstwa. W tym ujęciu określa się relację zachodzącą pomię-dzy kapitałami obcymi a własnymi. Niektórzy natomiast ograniczają ten problem do struktury kapitału stałego, czyli kapitału własnego

8 Jacek Grzywacz / Nauki Ekonomiczne, tom XVII, 2013.

i zobowiązań długoterminowych. Argumentem takiego podejścia jest założenie, że kapitał krótkoterminowy podlega ciągłej rotacji i w dłu-gim okresie nie ma znaczącego wpływu na wielkość kapitału w przed-siębiorstwie i jego strukturę.

Według innych z kolei należy posługiwać się definicją kapitału za-inwestowanego, obejmującego wyłącznie oprocentowany dług oraz kapitał własny.1

Znane jest również pojęcie optymalnej struktury kapitału, któ-ra zapewnia osiągnięcie optymalnej równowagi pomiędzy ryzykiem i korzyściami finansowymi. Korzyści te oznaczają:2

• minimalizację tzw. średniego ważonego kosztu kapitału (WACC)• maksymalizację wartości podmiotu, • maksymalizację zysku lub wskaźnika zysk/kapitał własny (ROE).

Dokonując analizy struktury kapitałowej oblicza się w praktyce wartości różnorodnych wskaźników finansowych, np.:3

• zobowiązania ogółem/kapitał własny, • zobowiązania ogółem/aktywa ogółem, • zobowiązania długoterminowe (lub krótkoterminowe) aktywa

ogółem, • kapitał własny/aktywa ogółem.

Wykorzystując do takiej analizy wartości księgowe zawarte w bi-lansie, twierdzi się, że są one arbitralne i mogą niejednokrotnie od-biegać od bieżących wartości rynkowych składników aktywów bądź pasywów. Używanie jednak wartości rynkowych ma również pewną wadę. Wartości te mogą bowiem podlegać zniekształceniu, m.in. po-przez nagłe zmiany krótkoterminowych oczekiwań inwestorów, wa-hania na giełdach papierów wartościowych czy też nacisk zarządu na osiąganie krótkoterminowych zysków.4

Należy zauważyć, że w dalszym ciągu nie ma wypracowanej jed-nolitej teorii struktury kapitału. Na jej kształtowanie wpływa bowiem wiele różnorodnych czynników. Warto jednak zwrócić uwagę na dwie grupy teorii:

1. statyczne, 2. dynamiczne.

Teoria statyczna (zwana również teorią rynku doskonałego) zakła-da, że dana jest wartość kapitału, niezbędna do finansowania przedsię-biorstwa, a głównym problemem jest ustalenie optymalnej struktury.

1 A. Cwynar, W. Cwynar, Optymalizacja struktury kapitału i kalkulacja kosztu kapitału spółki, w: Finan-sowanie rozwoju przedsiębiorstwa. Studia przypadków, red. M. Panfil, Difin, Warszawa 2008, s. 57. 2 S. Jędrasek, Pojemność zadłużeniowa jako instrument kształtowania struktury kapitału, Święto-krzyskie Centrum Edukacji na Odległość, Zeszyty Naukowe nr 8/2010, s. 349. 3 J. Grzywacz, Kapitał w przedsiębiorstwie i jego struktura, SGH, Warszawa 2012, s. 1264 M. Kędzior, Międzynarodowa struktura kapitału przedsiębiorstw, Wydawnictwo C.H. Beck, War-szawa 2011, s. 134.

9Przydatność teoretycznych zasad kształtowania struktury kapitału...

Przyjmuje się tu, że przedsiębiorstwo dąży do znalezienia docelowego wskaźnika poziomu zadłużenia.

Teorie dynamiczne zakładają zmienność wartości kapitału, który jest niezbędny w przedsiębiorstwie. Kluczowym zagadnieniem staje się natomiast kolejność pozyskiwania różnych źródeł kapitału.5 Do tej grupy teorii zalicza się np.:

• teorie związane z pojemnością zadłużenia przedsiębiorstw, które uwzględniają koszty bankructwa,

• teorię kolejności źródeł finansowania, • teorię agencji.

Biorąc pod uwagę czynniki wpływające na strukturę kapitału, moż-na wyróżnić:

• teorie podatkowe, w skład których wchodzi np. teoria Modi-glianiego-Millera,

• teorie niepodatkowe, jak np. teoria kosztów bankructwa, teoria kosztów agencji, teoria asymetrii informacji.

Nie ulega wątpliwości, że podstawą współczesnych, nowoczesnych teorii jest dorobek F. Modiglianiego i M.H. Millera, zaś ich model zwa-ny jest w skrócie modelem M-M. Pomimo że model ten zawierał za-łożenia, które w praktyce nie są spełnione, stał się punktem wyjścia wielu rozważań i dyskusji wyjaśniających istotę struktury kapitału.

Na bazie tego modelu ukształtowała się wspomniana wcześniej sta-tyczna teoria substytucji (Static Trade oj Theory). Model ten uwzględnia występujące w rzeczywistości koszty trudności finansowych, przez co przybliża teorię do rzeczywistych warunków panujących w go-spodarce, chociaż należy pamiętać, że badania empiryczne dowodzą, że dość słabo odzwierciedla ona rzeczywistość.

Interesującym, alternatywnym modelem jest teoria hierarchii źró-deł finansowania, zwana również teorią kolejności „dziobania”, okre-ślająca preferencje dotyczące wyboru kapitałów o odmiennym charak-terze. Nazwa ta pojawiła się po raz pierwszy w literaturze w latach 60. XX wieku. Według tego typu podejścia menedżerowie podejmują decyzję według pewnego schematu, zaś kwestia osiągnięcia docelowej struty jest sprawą drugorzędną. Mimo że propozycja ta wydaje się nie-co intuicyjna i mało naukowa, studia empiryczne dowodzą, że teoria ta znajduje dosyć silne odzwierciedlenie w praktyce gospodarczej.

Ciekawą syntetyczną próbę określenia teorii dotyczących struktury kapitału w przedsiębiorstwie przedstawili Michael J. Barclay oraz Clif-ford W. Smith. Według tych autorów istnieją trzy podstawowe katego-rie polityki finansowej przedsiębiorstwa:6

• teoria podatkowa (zapoczątkowana w modelu M-M), 5 K. Janasz, W. Janasz, J. Wiśniewski, Zarządzanie kapitałem w przedsiębiorstwie, Difin, Warszawa 2007, s. 526 M. J.Barclay, C. W. Smith, The determinats of corporate leverage and dividend Policies, „Journal of Applied Corporate Finance” 1995, Vol.7, No. 4.

10

• teoria kosztów informacyjnych, • teoria kosztów kontraktowych.

W ramach tych grup występują dwie podstawowe, wymienione już, teorie dotyczące struktury kapitału: teoria substytucji oraz teoria hierarchii źródeł finansowania, zaliczana do tzw. teorii wyboru.

Podsumowując, widać, że praktycznie nie jest możliwe określe-nie jednolitej zasady kształtowania optymalnej struktury kapitału w przedsiębiorstwie. Pomocne mogą być tu jednak pewne uniwersalne kryteria, które warto brać pod uwagę w każdym przypadku podejmo-wania decyzji finansowej. Wydaje się, że takimi kryteriami są przede wszystkim:

• zapewnienie płynności finansowej,• dążenie do wzrostu korzyści udziałowców, np. poprzez wzrost

zyskowności kapitałów własnych. Prawdziwą sztuką jest zatem utrzymanie racjonalnego kompro-

misu pomiędzy zyskiem i ryzykiem. Chodzi głównie o ryzyko finan-sowe kreowane przez określony poziom zadłużenia w przedsiębior-stwie. Wzrost tego zadłużenia prowadzi do wzrostu zyskowności, oczywiście przy spełnieniu określonych założeń. Ryzyko i zysk idą zatem cały czas w parze, zaś optymalna struktura kapitału ma dla każdego przedsiębiorstwa indywidualny wymiar. Powszechnie obo-wiązująca zasada, że udział długu nie powinien przekraczać 50% w strukturze kapitału ogółem, wydaje się racjonalnym wyznacznikiem zasad finansowania przedsiębiorstwa. Praktyka jednak często potwier-dza odstępstwa od tej reguły, przynoszące zresztą różne efekty.

2. Pierwsze teorie dotyczące struktury kapitału

Choć za prekursorów teorii struktury kapitału powszechnie uzna-ni są Franco Modigliani i Merton Miller, w rzeczywistości pierwsze próby opisania tego zjawiska pojawiły się już w 1952 roku, zaś ich au-torem był Durand. W swoim artykule podjął on, jak dotąd, pierwszą próbę opisania zależności pomiędzy kosztem kapitału a jego struk-turą.7 Głównym podmiotem zainteresowania Duranda był koszt ka-pitału własnego i obcego pozyskiwanego przez przedsiębiorstwo. Do rozważań nad tą kwestią skłoniły go zmiany, jakie zaobserwowano w strukturze kapitału spółek amerykańskich, polegające na wyraź-nym preferowaniu w finansowaniu zatrzymanych zysków oraz ka-pitału pozyskanego z emisji obligacji. Mimo że Durandowi nie udało się tak naprawdę wyjaśnić problemu przedstawionego w tytule jego

7 Artykuł zatytułowany był Cost of debtend and Equity Funds for Business. Trends and problem of Measurment (Koszt długu i kapitału własnego dla biznesu, trendy i problemy mierzenia). Patrz: J. Gajdka, Teorie struktury kapitału i ich aplikacja w warunkach polskich, Wydawnictwo Uniwersyteu Łódzkiego , Łódź 2002, s. 66

Jacek Grzywacz / Nauki Ekonomiczne, tom XVII, 2013.

11

pracy, to wnioskom, które wyciągnął, późniejsi badacze nadali miano „pierwotnych teorii struktury kapitału”. Punktem wyjścia w tych roz-ważaniach była sformułowana przez niego teza, że szacowanie kosztu kapitału jest tożsame z mierzeniem wartości przedsiębiorstwa. Jedno-cześnie za najwłaściwszy sposób wyceny uważał Durand dyskontowa-ną metodę dochodową.

Wykorzystywana w tej metodzie stopa dyskontowa, uwzględnia-jąca zarówno stopę odsetek jak i ryzyko, powinna równać się oczeki-wanej stopie zwrotu, która przez inwestorów może być utożsamiana z kosztem kapitału. W swoich rozważaniach Durand skoncentrował się zasadniczo na trzech podejściach mierzenia wartości spółek meto-dą dochodową:

• metoda zysku operacyjnego, • metoda zysku netto, • metoda tradycyjna (kompromisowa).

Wszystkie trzy podejścia opisują relację pomiędzy strukturą ka-pitału a wartością spółki w gospodarce, bez uwzględnienia podatku dochodowego. Warto zauważyć, że teorie te nie były zgodne wobec problemu relacji pomiędzy wielkością długu a kosztem kapitału i war-tością rynkową spółki.

Zgodnie z teorią zysku operacyjnego wartość spółki jest nieza-leżna od proporcji pomiędzy kapitałem własnym a kapitałem obcym. Zmieniająca się struktura kapitału powoduje jedynie zmiany w zakre-sie obciążenia ryzykiem poszczególnych grup inwestorów. Wraz ze zmianą struktury kapitału stały pozostaje koszt kapitału obcego oraz średnioważony koszt kapitału, natomiast zmianie ulega koszt kapita-łu własnego (wraz ze wzrostem udziału kapitału obcego rośnie koszt kapitału własnego, gdyż rośnie ryzyko w przeliczeniu na akcję i tym samym oczekiwana stopa zwrotu). Należy jednak zauważyć, że zgod-nie z opinią Duranda zależności te zachodzą jedynie pod warunkiem, że przedsiębiorstwo rozsądnie korzysta z kapitałów obcych i nie istnie-je bezpośrednie ryzyko bankructwa.

Teoria zysku netto zakłada z kolei, że wzrost udziału kapitału obce-go ma pozytywny wpływ na wzrost wartości przedsiębiorstwa, dzięki wykorzystaniu efektu dźwigni finansowej. Duże znaczenie ma zatem struktura kapitału, przy założeniu jednak stałości kosztu kapitału ob-cego i własnego. Koszt finansowania ze źródeł obcych jest niższy od kosztu kapitału własnego, co skłania do zastępowania kapitału wła-snego obcym.8 W efekcie maleje WACC.

Pewnym kompromisem pomiędzy tymi dwiema koncepcjami jest metoda tradycyjna. Zgodnie z nią wzrost zadłużenia powoduje wzrost rynkowej wartości spółki, jednak do momentu, kiedy inwestorzy wy-

8 D. Zawadzka, Struktura kapitału przedsiębiorstwa, w: Nowoczesne zarządzanie finansami przed-siębiorstwa, red. A. Bielawska, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2009, s. 91

Przydatność teoretycznych zasad kształtowania struktury kapitału...

12

kazują jeszcze popyt na instrumenty dłużne. Wraz z zadłużeniem rośnie także koszt kapitału obcego, spada również całkowity koszt kapitału. Spadek ten nie następuje jednak stale, gdyż po osiągnięciu określonego poziomu, który trudno jednoznacznie oszacować, koszt ten zaczyna rosnąć. Istnieje zatem pewna granica wzrostu udziału ka-pitału obcego, po przekroczeniu której struktura kapitału w przedsię-biorstwie jest coraz mniej efektywna.

3. Model M-M uwzględniający podatek dochodowy

W pierwszym modelu jego twórcy przyjęli szereg nierealistycz-nych wręcz założeń, trudnych do spełnienia. Dotyczyły one m. in. braku podatków. Tymczasem, w gospodarce z podatkiem dochodo-wym występuje tzw. efekt dźwigni podatkowej. Wynika on z faktu, że odsetki od kredytów i obligacji są zaliczane do kosztów uzyskania przychodów dla celów podatkowych. Obniża to koszt kapitału obcego, zaś przepływy finansowe od właścicieli i wierzycieli są tym większe, im większe jest oprocentowanie długu przedsiębiorstwa. Wynika z tego, że wartość przedsiębiorstwa rośnie, wraz ze wzrostem wielkości zadłuże-nia. Jeżeli weźmie się pod uwagę dwie firmy homogeniczne pod wzglę-dem ryzyka, to ceny rynkowe akcji tej korzystającej z długu są wyższe aniżeli tej, która finansowana jest w pełni kapitałem własnym.

Autorzy modelu stwierdzili również, że koszt kapitału własnego przedsiębiorstwa korzystającego z kapitału obcego równy jest koszto-wi kapitału własnego przedsiębiorstwa finansowanego jedynie kapi-tałem własnym, powiększonego o premię za ryzyko finansowe, która uzależniona jest od stopnia zadłużenia oraz stopy podatku dochodo-wego (pomniejszającej tę premię).

Premia za ryzyko finansowe rośnie wraz ze wzrostem długu, wzrost ten rekompensowany jest jednak korzyściami podatkowymi, a te z ko-lei powodują, że koszt kapitału własnego rośnie wolniej w porównaniu z sytuacją, gdy podatek dochodowy nie istnieje. W odniesieniu nato-miast do wpływu efektów tarczy podatkowej na średnioważony koszt kapitału efekty te powodują jego zmniejszanie się.

Poziom średnioważonego kosztu kapitału (WACC) nie zależy od kosztu kapitału obcego, a jedynie od udziału długu w pasywach. W przeciwieństwie do sytuacji bez podatku dochodowego, istnieje możliwość obniżenia całkowitego kosztu kapitału przez wprowadze-nie kapitałów obcych, co jednocześnie prowadzi do zwiększenia war-tości kapitałów własnych, przy wykorzystaniu tarczy podatkowej.

Podsumowując, uwzględnienie efektów tarczy podatkowej umożli-wiło autorom sformułowanie następujących wniosków:

1. Finansowanie długiem jest niezwykle korzystne, zaś najlep-szą strukturą kapitału jest wykorzystywanie długu do pełne-go pokrycia aktywów firmy.


13

2. Wraz ze wzrostem udziału długu w finansowaniu obniża się WACC i podnosi wartość firmy.

Należy również zauważyć, że kolejne zmiany dotyczące założeń modelu wprowadziły do niego podatki osobiste płacone przez inwe-storów od dochodów realizowanych z tytułu posiadanych akcji i ob-ligacji (tzw. model Millera). Podatek ten zmniejsza efektywną stopę zwrotu realizowaną przez inwestorów.

Ponieważ stopa podatku dochodowego od dywidend jest zwykle niższa od stopy podatku od odsetek naliczanych od obligacji, korzyść z tarczy podatkowej będzie mniejsza niż wynikałoby to z modelu bez podatków osobistych.

Szczegółowa analiza tego modelu pozwala na sformułowanie wnio-sku, że nie można jednoznacznie określić wpływu wzrostu zadłużenia na wartość rynkową przedsiębiorstwa, gdyż zależy on od wzajemnych relacji pomiędzy poszczególnymi stawkami podatkowymi.

4. Teoria kosztów trudności finansowych

Teoretyczne modele wyjaśniające związek pomiędzy wartością spółki a strukturą jej kapitału, opracowane przez Modiglianiego i Mil-lera, nie znalazły zastosowania w praktyce. Szybko okazało się bowiem, że wnioski z nich wypływające odbiegają od zjawisk obserwowanych w gospodarce. Przyczyną tego mogło być ignorowanie przez nich ist-nienia tzw. kosztów trudności finansowych, zwanych powszechnie kosztami bankructwa.9 Koszty te pojawiają się nie tylko w sytuacji upadłości oraz likwidacji przedsiębiorstwa, ale również w momencie, kiedy popada ono w trudności finansowe.

Koszty te można podzielić na bezpośrednie i pośrednie. Bezpośred-nie koszty bankructwa mogą wynikać m.in. ze sporów między wierzy-cielami, które przedłużają proces upadłości i likwidacji. Spory sądowe mogą niekiedy trwać kilka lat, a w tym czasie wartość nieużywanych maszyn i urządzeń maleje, co prowadzi do obniżenia wartości przed-siębiorstwa. Bezpośrednie koszty bankructwa dotyczą jednak przede wszystkim kosztów związanych z upłynnianiem aktywów, z czym wiążą się z kolei koszty obsługi prawnej i administracyjnej. Szacuje się, że wynoszą one około 3% wartości spółki.10 Zgodnie z literaturą przedmiotu koszty niezbędnej restrukturyzacji naprawczej przedsię-biorstwa (a w skrajnym przypadku także koszty jego likwidacji), które utraciło płynność finansową i zostało postawione w stan upadłości, stanowią właśnie bezpośrednie koszty bankructwa.11

9 S. A. Ross, R. W. Westerfield, J. Jaffe, Corporate finance, Irwin McGraw-Hill, Boston 1996, s. 417-420.10 Ibidem, s. 41911 A. Duliniec, Finansowanie przedsiębiorstwa, PWE, Warszawa 2007, s. 78.


14

Pośrednie koszty bankructwa posiadają znacznie większe znaczenie i określane są jako koszty utraconych możliwości. Wynikają one bowiem z działań zarządu zmierzających do krótkotrwałej poprawy sytuacji fi-nansowej firmy. Przykładem takich działań może być wyprzedaż majątku przedsiębiorstwa po zaniżonych cenach w celu poprawy płynności finan-sowej. Firma tracąc płynność, nie jest w stanie alokować kapitału nawet w wysoce zyskownych przedsięwzięciach ze względu na brak możliwo-ści wygospodarowania potrzebnych środków. Taka sytuacja w znaczący sposób pogarsza perspektywy firmy i obniża jej wartość.

Pośrednie koszty bankructwa mogą również wynikać z działań kontrahentów. Firma przeżywająca trudności finansowe otrzymuje mniej zamówień, gdyż klienci obawiają się, że w przyszłości nie bę-dzie ona w stanie zapewnić właściwej obsługi serwisowej. Z drugiej strony może nastąpić znaczne zaostrzenie warunków odbioru towaru. Dostawcy odmawiają bowiem współpracy na dotychczasowych wa-runkach i odmawiają udzielania kredytu handlowego, żądając zapłaty za towary gotówką. Przedsiębiorstwa ponoszą zatem owe koszty już w momencie pogorszenia się sytuacji finansowej, mimo że nie doszło jeszcze do rzeczywistego bankructwa.

Jeżeli firma jest notowana na giełdzie, ceny akcji zaczną oczywiście spadać, jak tylko wieść o kłopotach finansowych dotrze do właścicieli spółki. Pogorszy to i tak niebezpieczną relację długu do kapitału wła-snego. Można zatem wysnuć wniosek, że trudności finansowe mają tendencję do lawinowego narastania. Ich koszt oceniony został przez E. I. Altmana na ponad 20% wartości firmy.12 Zdobycie nowych fundu-szy w celu polepszenia sytuacji finansowej oznaczać będzie zaciągnię-cie kredytu lub emisję obligacji o wysokim oprocentowaniu. Koszt ze-wnętrznego finansowania długiem wzrośnie w tej sytuacji i pogorszy jeszcze bardziej relację długu do kapitału własnego. Nowa emisja akcji również nie będzie korzystna ze względu na niski poziom ich ceny.

Ryzyko niewypłacalności oraz bankructwa zwiększa się wraz ze wzrostem udziału kapitału obcego w strukturze pasywów. Jednocześnie rośnie koszt kapitału obcego, gdyż instytucje kredytujące oraz inwestorzy żądają wyższej stopy zwrotu wraz ze wzrostem ryzyka niewypłacalności. Sytuacja taka w oczywisty sposób prowadzi do wzrostu średnioważone-go kosztu kapitału, a tym samym obniżenia wartości przedsiębiorstwa. Korzystanie z kapitału obcego prowadzi bowiem do wzrostu wartości przedsiębiorstwa jedynie do momentu, kiedy korzyści z tytułu tarczy po-datkowej nie zrównają się z kosztami trudności finansowych.

Wysokie prawdopodobieństwo bankructwa może spowodować nie etyczne zachowania zarządu. Wiedząc, że wartość długu przekracza już wartość kapitału własnego, menedżerowie zaczną inwestować po-

12 E. I. Altman, A Further Empirical Investigation of the Bankruptcy Cost Question, „Journal of finan-ce” September 1984, s. 1067-1089.


15

zostałe pieniądze w niezwykle ryzykowne projekty licząc na wysokie zyski. Ryzyko niepowodzenia ponosić będą wierzyciele, a właścicie-le czerpać korzyści, jeżeli projekt okaże się udany. Jest to nieuczciwe względem wierzycieli.

Zgodnie z teorią kosztów bankructwa możliwość wystąpienia bez-pośrednich i pośrednich kosztów bankructwa powstrzymuje niektóre przedsiębiorstwa od zadłużania się. Dotyczy to szczególnie tych firm, dla których potencjalne koszty trudności finansowych są wysokie, a więc jed-nostek o dużym udziale aktywów niematerialnych i prawnych. Wartość rynkowa tych firm zależy bowiem w dużym stopniu od perspektyw ich rozwoju. W przypadku bankructwa ich wartość rynkowa jest bardziej narażona na spadek, gdyż nie dysponują one wystarczającym majątkiem trwałym, którego sprzedaż mogłaby zapewnić dopływ gotówki.

5. Teoria substytucji

Podejmowanie decyzji dotyczących kształtowania relacji pomiędzy kapitałem obcym a własnym w przedsiębiorstwie w praktyce często sprowadza się do znalezienia właściwych proporcji pomiędzy korzy-ściami podatkowymi korzystania z długu a kosztami potencjalnych trudności finansowych. Owa prawidłowość jest przedmiotem teo-rii substytucji.13 Ma ona charakter statystyczny, gdyż wnioski z niej wypływające opierają się na założeniu stałości kapitałów i aktywów przedsiębiorstwa.

Teoria substytucji zakłada istnienie optymalnej struktury kapitału (target capital structure), unikalnej dla każdej z firm, której osiągnięcia zapewnia maksymalną wartość przedsiębiorstwa przy minimalnym średnioważonym koszcie kapitału. Istotą optymalnej struktury kapi-tału jest znalezienie najlepszej z możliwych relacji pomiędzy długiem a kapitałem własnym przy uwzględnieniu zarówno kosztów jak i ko-rzyści korzystania z kapitału obcego. Przedsiębiorstwo szuka zatem kompromisu między maksymalizacją korzyści podatkowych i mini-malizacją kosztów trudności finansowych, który zapewni optymalną strukturę kapitału, czyli taką, przy której wartość jednostki jest naj-wyższa, a średni koszt kapitału najniższy.14

Osiągnięcie optymalnej struktury kapitału w praktyce nie jest jed-nak tak łatwe, jak przekonuje teoria substytucji. Istnieje bowiem cały szereg zdarzeń trudnych, a wręcz niemożliwych do przewidzenia, któ-re „wytrącają” firmy z owej optymalnej struktury.

Teoria ta dostarcza jedynie ogólnych wniosków dotyczących struk-tury kapitałowej przedsiębiorstwa, albowiem koszty trudności finan-sowych są w praktyce możliwe do oszacowania jedynie w przybliże-13 R. A. Brealey, S.C. Mayers, F. Allen, Corporate finance, McGraw-Hill, New York 2006, s. 488-489.14 A. Duliniec, Finansowanie…, op. cit., s. 77.


16

niu. Nasuwa natomiast kilka uwag dotyczących tego, czym należy się kierować przy ich ocenie.

1. Duży udział wartości niematerialnych i prawnych (WNiP), takich jak wysoka technologia, specjaliści, unikalne rynki zbytu, patenty, goodwill itp. powoduje, że firmy mniej chęt-nie się zadłużają. Dzieje się tak dlatego, że w przypadku ban-kructwa aktywa te dramatycznie tracą na wartości. Wynika z tego, że koszty trudności finansowych w tych firmach są wyższe od kosztów firm z dużą ilością aktywów trwałych, zwłaszcza gdy są łatwo zbywalne. Z tego powodu firmy o du-żym udziale WNiP posiadają niskie wskaźniki zadłużenia. Klasycznym przykładem są firmy farmaceutyczne.

2. Firma posiadająca wysoki stopień dźwigni operacyjnej po-winna ograniczyć stosowanie długu, aby nie powiększać swojej dźwigni łącznej. W ten sposób ograniczy swoje ryzyko łączne (całkowite).

3. Przedsiębiorstwo wykazujące wysoką podstawę do opodat-kowania, powinno korzystać z długu, aby osiągnąć korzy-ści tarczy podatkowej. Wartość i miejsce tarczy podatkowej w strategii kapitałowej firm są również problematyczne, gdyż suma korzyści podatkowych zależy od aktualnej sytuacji przedsiębiorstwa oraz prognoz na przyszłość. Firmy, które nie korzystają z tarczy podatkowej, a przeżywają trudności fi-nansowe, będą posiadać ochronę przed podatkami w postaci skumulowanej straty, ewentualnie strat bieżących. Będzie to efektem sytuacji finansowej firmy, nie zaś wynikiem świado-mego stosowania strategii dotyczącej struktury kapitałowej.

4. Firmy mało rentowne powinny być finansowane bardziej ka-pitałem własnym, gdyż efekty tarczy podatkowej nie wystą-pią u nich lub będą znikome. Ponadto zaciągając dług, nara-żają się na ryzyko trudności w spłacie i powiększenie w ten sposób kosztów trudności finansowych.

5. Im wyższa stopa podatku, tym większy efekt tarczy podat-kowej i jednocześnie niski koszt kapitału obcego. Powoduje to zachętę do korzystania z kapitału obcego.

Pomimo swoich wad, teoria substytucji jest zdecydowanym kro-kiem naprzód w stosunku do teorii Modiglianiego-Millera, która pro-ponowała wręcz nieograniczone zadłużanie się. Teoria substytucji zakłada istnienie granicy zadłużania się, powyżej której przyrost war-tości z tytułu dodatkowych korzyści finansowych jest zrównoważony przez spadek wartości przedsiębiorstwa z powodu wzrostu ryzyka niewypłacalności i związanych z tym kosztów trudności finansowych.

Podsumowując, teoria substytucji jest przydatna w ustalaniu czyn-ników decydujących o optymalnej strukturze kapitału. Zgodnie z za-


17

łożeniami teorii należy przede wszystkim wziąć pod uwagę wysokość dochodu do opodatkowania i stawek podatkowych, poziom ryzyka operacyjnego oraz strukturę aktywów przedsiębiorstwa.

6. Teoria hierarchii źródeł finansowania i teoria sygnalizacji (asymetrii informacji)

W latach 80. powstała nowa grupa teorii negująca kolejne ważne założenie rynku doskonałego, mówiąca o jednakowym dostępie do in-formacji o spółce dla wszystkich uczestników rynku kapitałowego. Na tej bazie powstała teoria asymetrii informacji, w ramach której można wydzielić dwa nurty:

teoria hierarchii źródeł finansowania: dotyczy decyzji menedżerów co do procesów kształtowania struktury kapitału tak, aby minimalizo-wać koszty związane z asymetrią informacji;

teoria sygnałów: zmiana struktury kapitału niesie ze sobą konkret-ną informację dotyczącą sytuacji przedsiębiorstwa, która wpływa na zachowania inwestorów; teoria ta ukazuje sposoby postępowania me-nedżerów w danej sytuacji, dzięki czemu inwestorzy mogą szybciej zareagować na sygnały dotyczące przedsiębiorstwa.

6.1. Teoria hierarchii źródeł finansowania Teorię tę zapoczątkował G. Donaldson. Została ona oparta o szero-

ko zakrojone badania, dotyczące rzeczywistych struktur kapitałowych występujących w amerykańskich spółkach. Wyniki przedstawionych przez Donaidsona badań są następujące:15

1. Dyrektorzy finansowi spółek preferują finansowanie we-wnętrzne, czyli z zysków niepodzielnych i przepływów z amortyzacji.

2. Przedsiębiorstwa starają się dostosować swoją docelową stopę dywidendy do oczekiwanych przyszłych przepływów finan-sowych oraz przewidywanych wydatków inwestycyjnych; po wypłacie dywidendy stopy te powinny się pokrywać.

3. W krótkim okresie dywidendy są „sztywne” lub, jak wolą niektórzy - „nie elastyczne” (sticky - klejące się, mające ten-dencję do pozostawania w jednej pozycji). Firmy niechętnie je podwyższają, jeżeli nie ma perspektyw na utrzymanie ich poziomu w długim okresie.

4. Polityka sztywnych dywidend, fluktuacje EBIT oraz nieprze-widywalne wielkości możliwości inwestycyjnych powodują, że wewnętrznie generowana gotówka jest czasem większa,

15 Na podstawie: R. A. Brealey, S.C. Mayers, F. Allen, Corporate finance, McGraw-Hill, Series in Finance, wyd. 4, 1991, s. 445-447 oraz E. F. Brigham, op.cit., s. 536-537.


18

czasem mniejsza od wydatków inwestycyjnych. Jeżeli przekra-cza wydatki, zarząd zadecyduje o kupnie łatwo zbywalnych papierów wartościowych; w przypadku nadwyżki potrzeb in-westycyjnych nad generowanymi wewnętrznie przepływami firma w pierwszym rzędzie zmniejszy swój zapas gotówki, na-stępnie sprzeda obce papiery wartościowe. Nadwyżki gotówki są zatem przeznaczane przede wszystkim na spłatę długu oraz zakup bezpiecznych papierów wartościowych.

5. Jeżeli firma potrzebuje jeszcze kapitału zewnętrznego, naj-pierw sięgnie po dług, następnie instrumenty hybrydowe, ta-kie jak obligacje zamienne, a dopiero w ostateczności dokona emisji akcji zwykłych.

Teoria hierarchii źródeł finansowania (Pecking Order Theory, teoria ko lejności „dziobania”) zakłada zatem, że przedsiębiorstwa preferują finansowanie wewnętrzne własne, a gdy konieczne jest zewnętrzne finansowanie, w pierwszej kolejności emitują papiery dłużne, a dopiero w ostateczności emitują nowe akcje. Akcje stano-wią zatem w tym ujęciu najmniej pożądany instrument w strukturze finansowania przedsiębiorstwa.16

6.2. Teoria sygnałów Teoria zrównoważonego wyboru (statystyczna teoria substytucji)

zakłada symetrię informacji, wspomniany autor zaś przyjął asymetrię informacji, oraz różne oczekiwania inwestorów. Symetria informacji oznacza, że inwestorzy posiadają taką samą ilość informacji o firmie, jak zarządzający nią menedżerowie. Jednak w rzeczywistości zarzą-dzający często dysponują szerszymi i lepszymi informacjami na temat firmy. Teoria asymetrii informacji zakłada zatem istnienie informacji znanych tylko nielicznym (głównie tylko zarządowi spółki), zaś nie-dostępnych dla ogółu. Informacje te, będące w posiadaniu tak zwa-nych insiderów), mogą mieć znaczący wpływ na decyzje podejmowa-ne przez zarządzających w kwestii kształtowania struktury kapitału. W teorii tej (znanej również jako teoria sygnałów) przyjmuje się nastę-pujące założenia:17

• rynki kapitałowe nie są doskonałe; • występuje asymetria informacji; • ceny akcji nie uwzględniają informacji niedostępnych powszechnie.

Kiedy więc zarządzający wiedzą, że sytuacja firmy ulegnie w nie-dalekiej przyszłości pogorszeniu, podejmują zwykle decyzję o emisji nowych akcji, aby pozyskać potrzebny kapitał akcyjny. Dlatego też in-westorzy często reagują na emisję nowych akcji, obniżając wycenę ich

16 W. Nawrot, Struktura finansowania przedsiębiorstw w Polsce na tle badań międzynarodowych, „Gospodarka Narodowa” 2007, nr 7-8.17 M. Kędzior, Międzynarodowa struktura…, op. cit., s. 155.


19

wartości. Jak zostało udowodnione empirycznie, emisja nowych akcji jest więc sygnałem, że sytuacja firmy uległa pogorszeniu, co wiąże się często ze spadkiem cen jej akcji. Najbardziej efektywnym sposobem sygnalizowania sytuacji firmy jest podnoszenie wskaźnika zadłuże-nia. Umowy pożyczkowe rodzą bowiem zobowiązanie firmy do sta-łych płatności podczas całego procesu pożyczkowego, z poważnymi konsekwencjami finansowymi w przypadku niedotrzymania terminu płatności. Dlatego zwiększenie zadłużenia jest zwykle wyraźnym sy-gnałem spodziewanych wysokich przepływów pieniężnych w przy-szłości. Zobowiązując się do przyszłych stałych płatność i związanych z obsługą długu, menedżerowie wyrażają swoje przekonanie o zdol-ności przedsiębiorstwa do uzyskiwania odpowiednich przychodów.

Ponadto, ceny aktywów dłużnych są znacznie mniej zmienne niż ceny akcji. Ponieważ obligacje wiążą się ze stałymi wypłatami, zaś wypłaty dy-widend są zmienne z powodu ogłoszenia informacji na temat przyszłych wyników firmy, ceny akcji reagują zwykle w dużo większym stopniu.

Inwestorzy świadomi asymetrii informacyjnej poszukują zatem sygnałów potwierdzających ich przypuszczenia wobec przyszłości przedsiębiorstwa. Istotnym takim sygnałem jest np. informacja o wy-płacie dywidendy. Praktyka gospodarcza potwierdza, że poziom wy-płaty dywidendy jest powiązany z wartością rynkową akcji. Pojawie-nie się informacji o zmniejszeniu dywidendy interpretowane jest przez inwestorów jako pogorszenie sytuacji jednostki.

Przedstawiona teoria sygnałów zakłada, że minimalizując kosz-ty informacyjne związane z emisją akcji, przedsiębiorstwo bardziej skłonne jest zaciągać dług, jeśli firma jest nie dowartościowana na ryn-ku, zaś emitować akcje, gdy firma jest przewartościowana. Emisja akcji po cenie wyższej niż jej realna wartość jest bowiem bardziej atrakcyjna dla menedżerów. Przykładowo, historyczne ruchy cen tłumaczyły naj-lepiej wybory dotyczące emisji nowych akcji lub obligacji, co zostało opublikowane w studium P. R. Marscha (Wielka Brytania).18 Inni auto-rzy potwierdzili podobne przypadki w USA.

PodsumowaniePodane, nieliczne przykłady bogatego dorobku teoretycznego do-

tyczącego struktury kapitału dowodzą jego dużego znaczenia i ni-czym nie straciły na aktualności. Nie jest dobrze kiedy dorobek ten podważa się, argumentując to faktem, że dzisiejsza rzeczywistość gospodarcza skłania przedsiębiorców i teoretyków do ciągłych po-szukiwań racjonalnych rozwiązań. Tymczasem teoria finansów sta-le potwierdza wagę głoszonych poglądów nawet wówczas, gdy nie znajdują one zrozumienia. Pyzatym należy pamiętać, że bogactwo 18 P. R. Marsch, The Choice Between Debt and Equity: an Empirical Study, „Journal of Finance” 1995, Vol. 6


20

różnorodnych ujęć teoretycznych jest w wielu przypadkach oparte na wynikach rzetelnych badań empirycznych, o których mogą czę-sto pomarzyć ci, którzy ostro krytykują doświadczenia teoretyczne innych osób. Rzeczywiście, czasy się zmieniają, ale w żadnym stop-niu nie można z góry negować różnych poglądów, nawet jeśli mają one charakter historyczny. Z całą pewnością poglądy te uczą m. in. pokory i wstrzemięźliwości przed zbyt pochopnym, ryzykow-nym podejmowaniem decyzji finansowych. Szkoda, że tak często się o tym zapomina.

Bibliografia:1. Cwynar A., W. Cwynar, Optymalizacja struktury kapitału i kalkulacja kosztu

kapitału spółki, w: Finansowanie rozwoju przedsiębiorstwa. Studia przypad-ków, red. M. Panfil, Difin, Warszawa 2008.\

2. Jędrasek S., Pojemność zadłużeniowa jako instrument kształtowania struktury ka-pitału, Świętokrzyskie Centrum Edukacji na Odległość, Zeszyty Naukowe nr 8/2010.

3. Grzywacz J., Kapitał w przedsiębiorstwie i jego struktura, SGH, Warszawa 2012.4. Kędzior M., Międzynarodowa struktura kapitału przedsiębiorstw, Wydaw-

nictwo C.H. Beck, Warszawa 2011.5. Janasz K., Janasz W., Wiśniewski J., Zarządzanie kapitałem w przedsiębiorstwie,

Difin, Warszawa 2007.6. Altman E. I., A Further Empirical Investigation of the Bankruptcy Cost Question,

„Journal of finance” September 1984, s. 1067-1089.7. Gajdka J., Teorie struktury kapitału i ich aplikacja w warunkach polskich, Wydaw-

nictwo Uniwersyteu Łódzkiego , Łódź 2002.8. Barclay J. M., Smith C. W., The determinats of corporate leverage and dividend Poli-

cies, „Journal of Applied Corporate Finance” 1995, Vol.7, No. 4.9. Ross S. A.,. Westerfield R. W, Jaffe J., Corporate finance, Irwin McGraw-Hill,

Boston 1996.10. Duliniec A., Finansowanie przedsiębiorstwa, PWE, Warszawa 2007.11. Marsch P. R., The Choice Between Debt and Equity: an Empirical Study,

„Journal of Finance” 1995, Vol. 612. Nawrot W., Struktura finansowania przedsiębiorstw w Polsce na tle badań między-

narodowych, „Gospodarka Narodowa” 2007, nr 7-8.

USEFULNESS OF THEORETICAL PRINCIPLES OF THE FORMING OF THE STRUCTURE OF CAPITAL IN THE ENTERPRISE

Key words: structure of capital, model M-m, costs of financial diffi-culties, theory of the substitution, theory of source of finances, the-ory of signals

SummaryThe problem of the forming of the relation between acquired sour-ce of finances is one from leading in the activity of companies. The


21

article is describing few examples of the rich theoretical possessions concerning the structure of capital which the determination is facili-tating understanding reports which constantly are occurring among all sorts economic categories in the company, stimulating effects of functioning.



Jacek GrzywaczAnna Jabłońska

TRADYCYJNE I ALTERNATYWNE MOŻLIWOŚCI FINANSOWANIA MAŁYCH

I ŚREDNICH PRZEDSIĘBIORSTW

WprowadzenieWszystkie przedsiębiorstwa, bez względu na swoją wielkość,

miejsce czy zakres działalności potrzebują źródeł finansowania. Fi-nansowanie przybiera różne formy i rozmiary, zależnie od potrzeb i możliwości przedsiębiorstwa finansowanego oraz przyjętej przez nie strategii finansowania. O potrzebach i najodpowiedniejszych do zaspokajania owych potrzeb formach finansowania decydują liczne czynniki, takie jak: wyniki finansowe przedsiębiorstwa, bieżący koszt kapitału, poziom kontroli akcjonariuszy oraz ich stosunek do podej-mowania ryzyka, jakość kadry menedżerskiej, perspektywy rozwoju przedsiębiorstwa, jego pozycja i ryzyko rynkowe, cechy specyficzne branży, a także faza rozwoju, w której znajduje się przedsiębiorstwo, czy rodzaj systemu finansowego, w jakim działa.

Począwszy od czasu gwałtownego wzrostu zainteresowania całym sektorem małych i średnich przedsiębiorstw (MSP)1 w latach osiem-dziesiątych i dziewięćdziesiątych, na łamach prasy oraz licznych pu-blikacjach naukowych, prowadzona jest dyskusja na temat czynników sprzyjających rozwojowi przedsiębiorczości oraz w konsekwencji, zwiększeniu tempa wzrostu gospodarczego, najczęściej mierzonego poziomem dynamiki Produktu Krajowego Brutto (PKB).

1 Mały przedsiębiorca, w myśl przepisów ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (Dz. U. z 2010 r. Nr 220, poz. 1447, z późn. zm.), to przedsiębiorca, który w co najmniej jednym z dwóch ostatnich lat obrotowych zatrudniał średniorocznie mniej niż 50 pracowników oraz osiągnął roczny obrót netto ze sprzedaży towarów, wyrobów i usług oraz operacji finanso-wych nieprzekraczający równowartości w złotych 10 milionów euro, lub sumy aktywów jego bi-lansu sporządzonego na koniec jednego z tych lat nie przekroczyły równowartości w złotych 10 milionów euro. Dla średniego przedsiębiorcy powyższe wskaźniki określono na poziomie 250 pra-cowników, 50 mln euro w przypadku obrotu, oraz 43 mln euro w przypadku sumy bilansowej.

23Tradycyjne i alternatywne możliwości finansowania małych...

1. Źródła pozyskania kapitału

Prowadzenie działalności gospodarczej wymaga znacznego nakła-du kapitału. Zaangażowane kapitały stanowią niezbędny mechanizm funkcjonowania każdego przedsiębiorstwa, bez tego bowiem nie jest możliwy jego rozwój. W literaturze przedmiotu istnieje wiele podzia-łów potencjalnych źródeł finansowania przedsiębiorstw, opartych na różnorodnych kryteriach, wśród których warto wyróżnić:

* prawo własności kapitału: − kapitał własny, − kapitał obcy;

* źródło pochodzenia kapitału: − wewnętrzne, − zewnętrzne;

* czas dysponowania określonym kapitałem: − krótkoterminowe, − długoterminowe;

* cel finansowania − pierwotne − bieżącej, − rozwoju, czyli procesów inwestycyjnych2.

Podział źródeł finansowania ilustruje rysunek 1.

Rysunek 1: Formy finansowania przedsiębiorstwa.

Źródło: T. Enz, S. Kraenzlin, C. Ravara, Economic Briefing no. 39, Credit Suisse Eco-nomic Research, Zurich 2005, s.5

2 A. Skowronek–Mielczanek, Małe i średnie przedsiębiorstwa. Źródła finansowania. Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2005, s. 1-4.

24

Każde przedsiębiorstwo posiada aktywa (majątek obrotowy i trwa-ły) niezbędne do prowadzenia działalności operacyjnej. Aby sfinan-sować potrzebne składniki majątku, przedsiębiorstwo musi pozyskać odpowiedni kapitał. Przez kapitał rozumie się fundusze (zasoby fi-nansowe) powierzone przedsiębiorstwu przez jego właścicieli3. Kapi-tał własny w większości przedsiębiorstw jest głównym źródłem jego finansowania. Daje on dawcy tego kapitału prawo własności przed-siębiorstwa. Uczestniczy on w podziale wypracowanego zysku lub pokryciu straty odpowiednio do wniesionych udziałów. Jego cechą charakterystyczną jest długoterminowe zaangażowanie, statyczność oraz trwałe związanie z funkcjonowaniem firmy. Kapitały własne wy-stępują w zależności od formy prawnej prowadzonej działalności pod różnymi nazwami, np. w spółkach osobowych jest to kapitał własny, w spółkach kapitałowych nosi nazwę kapitału zakładowego, zapaso-wego lub rezerwowego.

Kapitały obce cechuje natomiast to, że są one oddane do dyspozycji przedsiębiorstwa na okresowy czas, po którym powinny zostać zwró-cone. Korzystanie z tego źródła wiąże się z określonymi kosztami. Po-życzone środki oraz odsetki muszą być spłacone w określonym z góry terminie, niezależnie od sytuacji finansowej. W przeciwnym razie wierzyciele mogą postawić przedsiębiorstwo w stan upadłości i doma-gać się należnych im środków finansowych. W przypadku likwidacji firmy zobowiązania wobec wierzycieli spłacane są w pierwszej kolej-ności, przed właścicielami4. Dawcy kapitału obcego nie mają jednak wpływu na decyzje dotyczące działalności przedsiębiorstwa, a jedy-nie jak wykorzystywany będzie pożyczony przez nich kapitał. Ważna w przypadku kapitału obcego jest możliwość zmniejszenia obciążeń podatkowych przedsiębiorstwa, gdyż płacone odsetki uznawane są za koszt uzyskania przychodu i zmniejszają podstawę opodatkowa-nia. Jest to tzw. „tarcza podatkowa”. Przy odpowiednim korzystaniu z kapitału obcego przedsiębiorstwo może odnieść duże korzyści finan-sowe, powstaje wówczas efekt dźwigni finansowej, który może pozy-tywnie wpłynąć na rentowność kapitałów własnych.

Finansowanie hybrydowe posiada cechy zarówno kapitału wła-snego, jak i obcego. Jest to połączenie tradycyjnych form finansowania obcego z prawami pochodnymi5. Finansowanie hybrydowe, zwane w skrócie „mezzanine” powstało w latach 80 – tych w Ameryce Pół-nocnej, stąd sprowadzone zostało do Europy. Jak już wspomniano,

3 A. Duliniec, Struktura i koszt kapitału w przedsiębiorstwie, Wyd. naukowe PWN Warszawa 2001, s.12.4 J. Ickiewicz, Pozyskanie, koszt i struktura kapitału w przedsiębiorstwie, Szkoła Główna Handlowa – Oficyna Wydawnicza, Warszawa 2004, s. 39-41.5 J. Grzywacz, Kapitał w przedsiębiorstwie i jego struktura, Szkoła Główna Handlowa – Oficyna Wydawnicza, Warszawa 2012, s. 47.

Jacek Grzywacz, Anna Jabłońska / Nauki Ekonomiczne, tom XVII, 2013.

25

łączy w sobie cechy długu i kapitału własnego i z tego powodu do-skonale wypełnia lukę miedzy dwiema tradycyjnymi warstwami fi-nansowania (kapitałem własnym i dłużnym).

Tabela 1. Porównanie najważniejszych cech kapitału dłużnego, własnego i kapi-tału typu mezzanine.

Dług Mezzanine Kapitał własny

Perspektywa ekonomiczna Kapitał dłużny Kapitał własny Kapitał własny

Perspektywa prawna Kapitał dłużny Kapitał własny Kapitał własny

Kwestie podatkowe Odsetki możliwe do odliczenia od podatku

Odsetki możliwe do odliczenia od podatku

Opodatkowanie

Zaangażowanie inwestora w zarządzanie

Brak bezpośredniego zaangażowania

Brak bezpośredniego zaangażowania

Brak bezpośredniego zaangażowania (prawo głosu)

Okres zaangażowania 3-5 lat 5-8 lat Nie limitowany

Zabezpieczenie Wymagane Brak zabezpieczeń Brak zabezpieczeń

Cel Ściśle określony w umowie Nie zdefiniowany Nie zdefiniowany

Faza rozwoju spółki

Może być stosowane w spółkach na etapie roz-woju i wzrostu, ekspansji, dojrzałości

Może być stosowane w spółkach na etapie rozwoju i wzrostu, ekspansji, dojrzałości i zmian w strukturze własności

Może być stosowa-ne na wszystkich etapie rozwoju spółki, zarówno seed i start-up (w postaci kapitału wysokiego ryzyka i private equity), jak i później poprzez emisje akcji

Źródło: T. Enz, C. Ravara, Mezzanine Finance – A Hybrid Instrument with a Future, Economic Briefing no.42, Credit Suisse, Zurich, 2006, s. 8, 12

Do typowych hybrydowych papierów wartościowych można za-liczyć obligacje zamienne (convertibles). Dają one ich posiadaczom możliwość zamiany obligacji na wcześniej ustaloną ilość akcji w okre-ślonym czasie. Posiadacz obligacji zamiennych oczekuje, że cena akcji podmiotu emitującego wzrośnie tak, aby konwersja z papieru dłużne-go na udziałowy przyniosła zysk. Jednak, gdy ceny akcji spadną, nie ma on obowiązku zamiany6. W świetle obowiązujących teorii istnieją dwa podejścia do tego typu instrumentów. Z jednej strony postrze-ga się je jako łagodzące różnego rodzaju koszty finansowe związane z zadłużeniem. Wysokość oprocentowania obligacji zamiennych jest niższa niż zwykłych papierów dłużnych ze względu na to, że mogą 6 R. A. Brealey, S. AC. Myers, Principles of Corporate Finance, 7th Edition, Wyd. McGraw-Hill, Boston 2003, s. 392.

Tradycyjne i alternatywne możliwości finansowania małych...

26

one być zamienione na akcje, co daje możliwość zrealizowania dodat-kowych zysków, gdy kurs akcji wzrośnie. Z drugiej strony obligacje zamienne można traktować jako odroczone finansowanie udziałowe7. Ma to uzasadnienie, gdy przedsiębiorstwo chce opóźnić proces tzw. „rozwodnienia kapitału”. Przy emisji akcji, zwłaszcza dla młodego, dynamicznie rozwijającego się przedsiębiorstwa, ich wycena może być zaniżona i nie zapewni to dostatecznej ilości kapitału. Z kolei przy zbyt dużej ilości wyemitowanych akcji zwiększa się kapitał, ale tym samym zysk na jedną akcję maleje i pogarszają się wskaźniki rynku kapitało-wego. Dlatego też firmy o wysokim potencjale wzrostu chętnie stosują ten instrument hybrydowy. Mają one zwykle duże zapotrzebowanie na kapitał, a z drugiej strony nie mogą sobie pozwolić na zaciąganie długu czy emisję akcji. Miałoby to negatywny wpływ na ich wartość rynkową, właśnie ze względu na wysoki koszt obsługi długu, czy pro-ces rozwodnienia zysku8.

Korzystny przy stosowaniu obligacji zamiennych jest także efekt tar-czy podatkowej, działającej tak samo, jak w przypadku zadłużenia się. Emisja tych papierów wartościowych jest tańsza niż emisja zwykłych obligacji. Jest to przy tym elastyczny sposób finansowania, ponieważ można modyfikować warunki emisji w zależności od sytuacji na rynku.

Tabela 2. Źródła kapitałów obcych w przedsiębiorstwie.

Kapitały obce

Krótkoterminowe Długoterminowekredyty bankowe kredyty bankowezobowiązania odnawialne poręczenie kredytowekredyty od dostawców leasing kredyty od odbiorców franchisingfaktoring obligacje pożyczki dotacje i subwencjekrótkoterminowe papiery dłużne środki z funduszy pomocniczych

rezerwypożyczki od rodziny i znajomych pożyczki od rodziny i znajomych

Źródło: Opracowanie własne na podstawie A. Skowronek-Mielczarek: Małe i śred-nie…, op. cit., s.31

Finansowanie wewnętrzne to finansowanie w ramach przedsię-biorstwa, pozyskane wskutek przekształceń majątkowych oraz gro-madzenia kapitału. Do głównych źródeł wewnętrznych należą zatrzy-7 M. Dutordoir, L. van de Gucht, Why Do Western European Firms Issue Convertibles Instead of Straight Debt or Equity, Erasmus Research Institute of Management, Rotterdam 2006, s. 2.8 A. Duliniec, Struktura…, op. cit., s. 32-33.


27

mane zyski oraz amortyzacja. Należy zauważyć, że przekształcenia majątkowe nie prowadzą bezpośrednio do wzrostu kapitału, a raczej do polepszenia płynności finansowej9.

Finansowanie zewnętrzne występuje wtedy, gdy pozyskany kapitał nie jest generowany przez przedsiębiorstwo. Wówczas jest on pozy-skiwany z nadwyżek środków finansowych lub kapitału rzeczowego innego podmiotu. Finansowanie zewnętrzne jest wykorzystywane w procesach rozwojowych, gdy potrzebne są znaczne kapitały.

Innym kryterium podziału kapitałów w przedsiębiorstwie jest czas, przez jaki podmiot dysponuje środkami. Kapitał długoterminowy ma zwykle zapadalność powyżej jednego roku. Kapitał krótkoterminowy natomiast charakteryzuje się okresem spłaty do jednego roku.

Ze względu na cel finansowania wyodrębnia się finansowanie pier-wotne, występujące w chwili zakładania nowej firmy wskutek wnie-sienia środków własnych właścicieli (pokrycia opłaty związane z two-rzeniem nowego podmiotu np. odpowiedni kapitał, opłaty, nabycie nieruchomości, maszyn itp.).

Tabela 3. Usługi finansowe dla małych i średnich przedsiębiorstw.

Podmioty Finansowanie pasywne Finansowanie aktywne Rozliczenia

Banki

KredytGwarancja bankowaDyskonto weksliFaktoring

Lokata bankowa

Rachunek bieżącyPolecenie przelewuPolecenie zapłatyAkredytywa dokumentowaInkaso dokumentoweKarty płatnicze

Instrumenty kapitałoweInstrumenty dłużne

Usługi powierniczeDoradztwoInstrumenty dłużneInstrumenty właścicielskie

Parabanki LeasingFaktoring Karty płatnicze

Inne finansowe Venture capitalFundusz inwestycyjnyFundusze ubezpiecze-niowy

Niefinansowe

Środki własnePrivate PalacementWekselKredyt kupiecki

WekselWekselUsługi kantorówUsługi poczty

Źródło: Opracowanie własne na podstawie ofert produktowych skierowanych dla MSP.

9 Ibid., s. 29. J. Ickiewicz, Pozyskanie,


28

Kredyt bankowy jest drugim co do wielkości sposobem na fi-nansowanie rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw. Pierwsze miejsce zajmują oczywiście środki własne. Na polskim rynku po-mimo tego, że małe firmy mają ograniczone możliwości uzyskania kredytu bankowego, coraz więcej banków stara się dotrzeć z ofer-tą do klientów tego sektora. Tradycyjne banki osiągają najwięk-szą część dochodów z działalności kredytowej. Tym samym biorąc pod uwagę dużą konkurencję i nasycenie rynku obsługi dużych przedsiębiorstw, kierują swoją ofertę do sektora MSP. Rola i zna-czenie segmentu MSP w gospodarce polskiej jest niezmiernie istot-na. Pamiętać należy, że banki, pożyczając swoje pieniądze, ponoszą też ryzyko i będą robiły wszystko, aby się przed nim zabezpieczyć. Dla banku oprócz oczekiwanego zysku w postaci oprocentowa-nia i prowizji najważniejsza jest ochrona własnego kapitału. Każ-dy bank stara się dowiedzieć jak najwięcej o swoim potencjalnym kliencie i o branży, którą się zajmuje, co często jest uważane przez przedsiębiorcę za biurokracje. Do uzyskania kredytu przedsiębiorca potrzebuje uzyskać pozytywną opinie oceny zdolności kredytowej. Musi również wykazać się bardzo dobrym, czyli wysokim warto-ściowo i jakościowo zabezpieczeniem uruchomianego finansowania. W ostatnich latach w efekcie rozwoju instytucji finansowych wzrosła dostępność terytorialna do usług bankowych. Zauważalna jest też pró-ba dostosowania produktów bankowych do potrzeb sektora MSP, ze szczególnym uwzględnieniem małych firm.

Oprócz kredytów na potrzeby inwestycyjne i bieżące, banki oferują również alternatywę do kredytu, jak np. leasing, czyli oddanie w użyt-kowanie maszyn, nieruchomości, samochodów, będących własnością leasingodawcy (banku). Kolejną formą finansowania oferowaną przez banki jest faktoring, polegający na wykupie wierzytelności, wynikających z przyjętych faktur.

Kredyt bankowy, zarówno krótkoterminowy jak i długotermino-wy, dla firm dopiero rozwijających się i małych, jest często niedostęp-ny. Firmy te nie maja stabilnego rynku zbytu, kapitałów własnych ani majątku, który mógłby zabezpieczyć kredyt bankowy. Takim firmom łatwiej jest pozyskać fundusze np. poprzez leasing, który jest jednak droższą formą finansowania.

Dużym utrudnieniem w rozwijaniu przez banki współpracy z MSP, szczególnie zwiększenie dostępności kredytu, jest niewydolność infra-struktury prawnej (m.in. brak procedur szybkiego uzyskiwania zabez-pieczeń, ich wyceny i realizacji oraz procesów windykacyjnych), po-wolność działania sądów, przewlekłe postępowanie administracyjne i niejasne przepisy prawne, stawiające wierzyciela w niekorzystnej sy-tuacji względem dłużnika, a także niedostateczna informacja o kredy-tobiorcach.


29

Jak wynika z badań Banku Światowego odpowiednio rozwinięte otoczenie prawne, które umożliwia bankom szybkie i efektywne egze-kwowanie warunków umów, nie tylko zwiększa ich bezpieczeństwo, ale również bezpośrednio wpływa na wzrost sektora MSP.

Firmy z sektora MSP deklarują duże zainteresowanie kredytem. Banki odrzucają jednak wiele wniosków kredytowych, podając jako powód niską wiarygodność kredytową wnioskodawców, na którą wskazuje udział kredytów zagrożonych w ogólnym zadłużeniu oma-wianego sektora. Podwyższone ryzyko, związane z finansowaniem małych i średnich przedsiębiorstw, wynika ze specyficznych cech tego sektora m.in. braku lub krótkiej historii firmy utrudniającej ocenę jej zdolności kredytowej, okresu istnienia, formy prawnej, a co za tym idzie – braku pełnej sprawozdawczości finansowej, skromnych akty-wów trwałych, które mogłoby posłużyć za zabezpieczenie kredytu.

Zgodnie z ustawą Prawo bankowe działalność kredytową mogą prowadzić poza bankami także m.in. niebankowe instytucje, np. spół-dzielcze kasy oszczędnościowo-kredytowe (SKOK), udzielając kre-dytów i pożyczek swoim członkom, działające w formie spółdzielni o charakterze organizacji non-profit. Działalność kredytowa banków stanowi największą pozycję aktywów niemal wszystkich banków, są one również najistotniejszym źródłem zysku.

Najbardziej istotne znaczenie mają w gospodarce stosunki kredytowe i rozliczenia, które powstają w związku z działalnością gospodarczą. Są one głownie związane z finansowaniem przedsiębiorców przez banki, koncentracją w bankach środków finansowych, dokonywaniem przez bank wszelkich rozliczeń pomiędzy przedsiębiorcami, lokowaniem wol-nych środków w bankach oraz innymi operacjami finansowymi.

Z analizy stabilności sektora bankowego dokonanej przez Narodo-wy Bank Polski wynika, że większość wyniku działalności bankowej10 pochodziła z tradycyjnych operacji polegających przede wszystkim na pośredniczeniu między deponentami a kredytobiorcami oraz na ob-słudze płatności.

10 Źródło: NBP, Raport o stabilności systemu finansowego. Lipiec 2012 r.


30

Wykres 1. Źródła i rozdysponowanie wyniku działalności bankowej.

-14

-12

-10

-8

-6

-4

-2

0

2

4

6

8

10

12

14

16

I kw

200

9

II k

w 2

009

III

kw 2

009

IV k

w 2

009

I kw

201

0

II k

w 2

010

III

kw 2

010

IV k

w 2

010

I kw

201

1

II k

w 2

011

III

kw 2

011

IV k

w 2

011

I kw

201

2

mld

zł

Pozostałe zyski i stratyoraz podatek

Odpisy - kredyty dlaprzedsiębiorstw

Odpisy - kredytykonsumpcyjne

Odpisy - kredytymieszkaniowe

Pozostałe składnikiwyniku działalnościbankowej

Wynik z tytułu opłat iprowizji

Wynik z tytułu odsetek

Wynik finansowy netto

Źródło: NBP, Raport o stabilności systemu finansowego. Lipiec 2012 r. s. 35.

Udział wyniku odsetkowego w wyniku działalności bankowej (na koniec I kwartału 2012 roku) był wysoki i wyniósł 61,3%11. Drugim, co do ważności źródłem wyniku działalności były opłaty i prowizje, związane przede wszystkim z operacjami z sektorem niefinansowym: udzielaniem kredytów oraz obsługą kart płatniczych i rachunków ban-kowych. Obrót papierami wartościowymi miał tradycyjnie niewielkie znaczenie jako źródło wyników banków.

W analizowanym okresie utrzymywało się silne zróżnicowanie szacunkowej zyskowności poszczególnych produktów. Najbardziej zyskownym produktem były kredyty konsumpcyjne, a ich zyskow-ność zwiększała się na skutek malejącego obciążenia kosztami reali-zacji ryzyka kredytowego. Zyskowność kredytów mieszkaniowych była stabilna, lecz pozostawała na relatywnie niskim poziomie.

11 NBP, Raport o stabilności systemu finansowego. Lipiec 2012 r. (zob. Tabela 3.1. Wybrane wskaźni-ki operacyjne sektora bankowego), s. 34.


31

Warto przy tym wskazać, ze zgodnie z tymi szacunkami około jed-na piąta banków realizuje straty na kredytach mieszkaniowych12. W przypadku kredytów dla przedsiębiorstw (szczególnie kredytów dla MSP13) zwiększyło się obciążenie odpisami z tytułu utraty warto-ści, co doprowadziło do spadku zyskowności tych produktów. Mimo to kredyty dla MSP pozostawały dla banków bardziej zyskownym produktem niż kredyty dla dużych przedsiębiorstw14 (ilustrują to wy-kresy 2 - 4).

Wykres 2. Szacunkowa zyskowność kredytów dla dużych przedsiębiorstw (gór-ny panel) i kredytów dla małych i średnich przedsiębiorstw (dolny panel).

-6,0%-4,0%-2,0%0,0%2,0%4,0%6,0%8,0%

IV kw

2008

I kw

2009

II kw

2009

III kw

2009

IV kw

2009

I kw

2010

II kw

2010

III kw

2010

IV kw

2010

I kw

2011

II kw

2011

III kw

2011

IV kw

2011

I kw

2012

Efektywne oprocentowanie kredytów Efektywny koszt finansowania kredytówObciążenie kredytów odpisami Skorygowana marża odsetkowa na kredytach

% k

redy

tów

dla

duż

ych

prze

dsię

bior

stw

-6,0%-4,0%-2,0%0,0%2,0%4,0%6,0%8,0%

10,0%

IV kw

2008

I kw

2009

II kw

2009

III kw

2009

IV kw

2009

I kw

2010

II kw

2010

III kw

2010

IV kw

2010

I kw

2011

II kw

2011

III kw

2011

IV kw

2011

I kw

2012

Efektywne oprocentowanie kredytów Efektywny koszt finansowania kredytówObciążenie kredytów odpisami Skorygowana marża odsetkowa na kredytach

% k

redy

tów

dla

MŚ

P


12 Należy tu jednak pamiętać, że szacunki zyskowności kredytów mieszkaniowych mogą nie obej-mować pewnych przychodów uzyskiwanych przez bank na tym produkcie, np. z tytułu cross-sellin-gu czy spreadu walutowego w przypadku kredytów walutowych.13 W rozdziale 3 Raportu o stabilności systemu finansowego duże przedsiębiorstwa są zdefiniowane przez NBP jako zatrudniające, co najmniej 250 osób, a MSP – mniej niż 250 osób.14 Analiza nie uwzględnia kosztów operacyjnych związanych z udzieleniem i obsługą kredytów.


32

Wykres 3. Udział banków o danej szacunkowej zyskowności kredytów w udzie-lonych przez system bankowy kredytach dla dużych przedsiębiorstw.

0%10%20%30%40%50%60%70%80%90%

100%

IV kw2008

I kw2009

II kw2009

III kw2009

IV kw2009

I kw2010

II kw2010

III kw2010

IV kw2010

I kw2011

II kw2011

III kw2011

IV kw2011

I kw2012

<=0 (0%-1%> (1%-2%> (2%-3%> >3%Udz

iał b

ankó

w o

dan

ej z

ysko

wno

ści w

kre

dyta

ch

syst

emu

bank

oweg

odla

duż

ych

prze

dsię

bior

stw


Wykres 4. Udział banków o danej zyskowności w kredytach systemu bankowe-go dla MSP.

0%10%20%30%40%50%60%70%80%90%

100%

IV kw2008

I kw2009

II kw2009

III kw2009

IV kw2009

I kw2010

II kw2010

III kw2010

IV kw2010

I kw2011

II kw2011

III kw2011

IV kw2011

I kw2012

<=0 (0%-1%> (1%-2%> (2%-3%> >3%Udz

iał b

ankó

w o

dan

ej z

ysko

wno

ści w

kre

dyta

ch

syst

emu

bank

oweg

o dl

a M

SP


Należy zaznaczyć, że głównym źródłem finansowania działalności MSP pozostaje finansowanie wewnętrzne (kapitały własne), lecz w finan-sowaniu zewnętrznym najważniejszym pozostaje nadal kredyt bankowy. Udział pożyczek i kredytów wzrasta z rozwojem firmy, aż do osiągnięcia skali działania, która umożliwia skorzystanie z alternatywnych instru-mentów finansowania. Badania bilansów przedsiębiorstw wykazują, że poziom kredytowania firm małych i średnich pozostaje na poziomie wyż-szym niż firm dużych oraz znacznie wyższym niż grupy mikroprzedsię-biorstw i przedsiębiorstw we wczesnym stadium rozwoju.

Kredyt handlowy. Małe i średnie przedsiębiorstwa odgrywają w pol-skiej gospodarce znaczącą rolę zarówno pod względem liczby podmiotów aktywnych, udziału w tworzeniu PKB, liczby zatrudnionych pracowników jak i udziału w kreowaniu wzrostu gospodarczego. Jednak wyniki badań przeprowadzonych w tym sektorze wskazują na liczne bariery ich rozwoju, w szczególności na istnienie od wielu lat problemu zatorów płatniczych.


33

Udzielenie kredytu handlowego polegającego na sprzedaży to-warów lub usług z odroczonym terminem płatności, stanowi jedną z podstawowych form rozliczeń między kontrahentami, jednak kre-dytowanie odbiorców zwiększa ryzyko działalności gospodarczej a wydłużone terminy płatności powodują utrudnienia w realizowaniu własnych zobowiązań przez dostawców. Rzeczywistość gospodarcza wskazuje, że w polskich warunkach problem wzrostu ryzyka w obro-cie handlowym jest bardzo istotny. Jedną z głównych przyczyn upa-dłości polskich przedsiębiorstw jest utrata płynności finansowej spo-wodowana opóźnionym regulowaniem należności przez odbiorców oraz stratami ponoszonymi na skutek ich niewypłacalności. Udziele-nie i zaciągnięcie kredytu handlowego stało się, zatem ważnym ele-mentem bieżącej działalności przedsiębiorstw i ich płynności finanso-wej a sytuacja rynkowa w Polsce w znaczny sposób podniosła rangę sprawnego zarządzania kredytem handlowym.

Wzrastający poziom konkurencji zmusza podmioty z sektora MSP zajmujące się produkcją, dostarczaniem usług czy też handlem, do zabiegania o klienta przez udzielenie kredytu handlowego na dogod-nych warunkach a tym samym wydłużenie terminu zapłaty.

Kredyt handlowy jest szczególnie istotny dla funkcjonowania małych i średnich przedsiębiorstw, dla których odgrywa podwójną rolę: jest za-równo jednym z głównych źródeł finansowania krótkoterminowego, jak i narzędziem w konkurowaniu z innymi podmiotami gospodarczymi.

Leasing jest specyficzną formą finansowania działalności inwestycyj-nej polegającą na korzystaniu przez przedsiębiorstwo rzeczowych skład-ników majątku trwałego, w zamian za okresowe (z reguły miesięczne) opłaty15. Umożliwia on użytkowanie dóbr inwestycyjnych bez koniecz-ności nabywania ich na własność, co jest ważne szczególnie dla jednostek nowo powstałych oraz nieposiadających odpowiedniego kapitału.

Istnieją dwa podstawowe rodzaje leasingu: leasing operacyjny, będą-cy umową podobną do dzierżawy oraz leasing finansowy, w swojej isto-cie zbliżony do kredytu. Leasing jest jedną z form finansowania inwe-stycji, która polega na uzyskaniu środków inwestycyjnych w zamian za ustalony czynsz (raty leasingowe), bez konieczności ich bezpośredniego zakupu. Zastosowanie leasingu ogranicza się do zakupów inwestycyj-nych, ponieważ nie jest on możliwy dla sfinansowania potrzeb obroto-wych oraz dla dóbr o niskiej wartości. Z badań przeprowadzonych przez BPS Consultants Poland wynika, że w sektorze MSP 14% inwestycji było finansowanych przy pomocy leasingu. Badania wskazały na następują-ce korzyści płynące z korzystania z tego instrumentu finansowego:

− korzyści bankowe, − korzystne warunki ekonomiczne, − ograniczone formalności,

15 J. Grzywacz, Kapitał.., op. cit., s. 35-36.


34

− szybkość realizacji, − brak wymogów posiadania wysokich zabezpieczeń, − pozabilansowy charakter finansowania.

Leasing jest uznawany za alternatywę kredytu inwestycyjnego. Wyższa cena leasingu wynika z faktu, że większość działających firm leasingowych refinansuje się w bankach komercyjnych. Dostęp do le-asingu jest droższy od kredytu, jednak w oczach klienta jest on dość atrakcyjny. Świadczą o tym następujące cechy:

− łagodniejsze procedury oceny klienta, łatwość przyznawania leasingu w przeciwieństwie do skomplikowanych procedur kredytów,

− przedmiot leasingu stanowi zabezpieczenie, − przedmiot leasingu zarabia na siebie zaraz od momentu jego pozyskania,

− możliwość szybkiego dostępu do najnowszej technologii.Rozwój w Polsce nowoczesnych instrumentów pozyskania kapita-

łu ma swoje podłoże we wzroście konkurencji oraz w dynamicznym rozwoju stosunków handlowych, z czym bezpośrednio wiąże się ob-rót wierzytelnościami. Jak dowodzi praktyka, z każdą wierzytelnością wiąże się ryzyko ekonomiczne i dotyczy ono:

− sytuacji gospodarczej państwa, rezultatów polityki pieniężnej, inflacji, itd.

− sytuacji w danej branży (ryzyko makroekonomiczne), − sytuacji samego przedsiębiorstwa (wewnątrzekonomiczne)16.

Faktoring należy do krótkoterminowych źródeł finansowania przedsiębiorstwa, poprzez co stwarza szansę dla rozwoju gospodarki. Najczęściej stosowane w praktyce jest określenie, że operacja faktoring, to przeniesienie wierzytelności handlowych wierzyciela na faktora. Faktorowanie traktuje się tu jako ściąganie należności, finansowanie wierzyciela i przyjęcie ryzyka. Jest to alternatywna forma finansowa-nia przedsiębiorstw, odczuwających chwilowy brak kapitału. Ta forma finansowania jest kolejną szansą dla małych i średnich przedsiębiorstw, dla których pozyskanie kredytu bankowego jest często niemożliwe. Fak-toring jest źródłem finansowania dostępnym w jednakowym stopniu dla wszystkich grup przedsiębiorstw, niezależnie od ich wielkości.

Do głównych motywów zawierania umów faktoringowych zalicza się: − potrzebę finansowania bieżącej działalności, − konieczność zabezpieczenia się przed opóźnieniem płatności należnych od kontrahentów,

− trudności z uzyskaniem kredytu, wynikające z wysokiego za-dłużenia lub braku odpowiednich zabezpieczeń prawnych.

16 J. Grzywacz, Faktoring, Difin, Warszawa 2001, s. 57-59.


35

W Polsce niewiele jest niezależnych specjalistycznych podmiotów faktoringowych, ale coraz więcej banków angażuje się w tego rodzaju działalność. Jest to jedna z form finansowania należności od odbior-ców. Nie można jej jednak zaliczyć do kredytów, ponieważ umowa fak-toringowa nie powoduje powstania zobowiązania, lecz tylko przenie-sienie stwierdzonej fakturą należności korzystającej z faktoring firmy na rzecz banku lub innej wyspecjalizowanej firmy zwanej faktorem. Wynagrodzeniem faktora jest pobierane z góry oprocentowanie w for-mie dyskonta, zależnie od terminu płatności (zazwyczaj 60 dni).

Franczyza17 jest to forma finansowania zewnętrznego kapitału ob-cego. Stanowi sposób uzyskania dostępu przez podmioty niedokapi-talizowane za pomocą uzyskania zezwolenia na udział w działalności przedsiębiorstwa o uznanej renomie. Współpraca opiera się na umo-wie, na podstawie, której franczyznobiorca uzyskuje prawo do utwo-rzenia i prowadzenia przedsiębiorstwa zgodnego z ideą, sposobem za-rządzania, korzystając z doświadczenia jak i sprzętu oraz pod znakiem firmowym franczyzodawcy w zamian za odpowiednią opłatę. Celem umowy franczyzny jest włączenie do sieci nowej jednostki. Podsta-wową zaletą franczyzy jest utworzenie firmy z pomocą mniejszych środków finansowych i skorzystanie z doświadczenia i renomy inne-go podmiotu. Do wad należy zaliczyć ograniczenie prawa własności franczyzanta i wysokości opłat franczyzowych. Franczyzobiorca płaci okresowe opłaty za udzielenie zezwolenia i korzystanie z przedmiotu franczyzy. Istnieje ryzyko, że opłaty franczyzowe będą zbyt wysokie, a rynek na dane produkty zbyt mały i w efekcie działalność ta przy-niesie straty. Zaletą tej formy finansowania jest możliwość bezkapita-łowego lub ograniczonego kapitałowo rozwoju na rynku, przy zmniej-szonym ryzyku biznesowym.

Franczyza może również pomagać w ograniczeniu bezrobocia. Daje ona dostęp do opracowanego i sprawdzonego konw-how oraz koncep-cji prowadzenia biznesu. Często organizator sieci franczyzowej za-pewnia stałe szkolenia i pomoc w prowadzeniu działalności18. Małe i średnie przedsiębiorstwa, którym często brakuje znacznych kapita-łów na uruchomienie działalności, stara się o zezwolenie na eksplo-atacje przedmiotu franczyzodawcy. Znalezienie właściwego momentu wejścia na rynek, własnych środków pieniężnych do założenia własnej firmy przez franczyzobiorcę, zrozumienie istoty i zakresu franczyzy to wymagania sukcesu we franczyzie.

Emisje akcji i obligacji, czy zaciąganie kredytów bankowych jest sposobem finansowania przeznaczonym dla odpowiednio dużych jednostek, które osiągnęły już poziom rozwoju pozwalający im na zastosowanie takich sposobów pozyskiwania kapitału. Jedną z naj-17 L. Stecki, Franchising. Wydawnictwo Dom Organizator TONiK, Toruń 2000, s. 27.18 P. Szczepankowski, Finansowanie działalności gospodarczej…, op. cit., s. 114.


36

poważniejszych barier, przed którą stoją przedsiębiorstwa, w szcze-gólności zaliczane do MSP, także i przedsiębiorstwa większe, stojące przed koniecznością przeprowadzenia zmian w profilu prowadzo-nej działalności, jest niedostateczny zasób środków finansowych. Z różnych powodów, znajdujących się tak po stronie samego przedsię-biorstwa, jak i po stronie dawców kapitału, zasób dostępnych źródeł finansowania może okazać się niewystarczający lub też niewystar-czający dla potrzeb tych przedsiębiorstw może być zasób dostępnych w danym momencie środków. Kapitał podwyższonego ryzyka – a więc finansowania typu venture capital/private equity (VC/PE) może stano-wić jedną z odpowiedzi na powyższy problem. Należy zwrócić uwa-gę, że venture capital nie jest pożyczką ani kredytem, za który należy płacić odsetki i prowizje oraz przedstawić dodatkowe zabezpieczenia w postaci hipoteki, zastawu itp. Venture capital nie ma nic wspólnego z leasingiem, franczyzną i kredytem kupieckim, nie jest również daro-wizną czy dotacją.

Private equity jest istotnym źródłem rozwoju ekonomicznego, kreowania bogactwa, miejsc prac i innowacji. Ta forma inwestowa-nia przyczynia się do zniesienia luki kapitałowej małych i średnich przedsiębiorstw innowacyjnych, które dzięki wsparciu private equ-ity rozwijają się intensywniej. Szybciej też rośnie wartość tych spółek w porównaniu do firm niekorzystających z tego rodzaju finansowania. Private equity generuje powstanie nowych miejsc pracy oraz zyski dla przedsiębiorstwa, wywiera też wpływ na pobudzanie innowacyjności.

Ze względu na odmienność podejścia do oceny opłacalności pro-jektów, zainteresować się nim mogą przedsiębiorstwa, dla których bar-dziej tradycyjne źródła finansowania, jak kredyt bankowy (ze względu na zbyt małą skalę prowadzonej przez nie działalności), są niedostęp-ne. Z drugiej jednak strony, sposób oceny projektów prze fundusze venture capital i private equity, a także wymagania stawiane im przez inwestorów powoduje, że tylko nieliczne przedsięwzięcia pozyskują kapitał z tego źródła. Z punktu widzenia polskiego rynku finanso-wego venture capital i private equity mają jeszcze jedną, niezmiennie interesującą cechę. Mianowicie, mogą stanowić przedmiot długoter-minowych i opłacalnych inwestycji, tym bardziej wartościowych, że pomiędzy ryzykiem i stopami zwrotu z tego typu inwestycji nie wy-stępuje duża korelacja z inwestycjami klasycznymi (jak np. akcje), co z kolei pozwala na zwiększenie dywersyfikacji i zmniejszenie ryzyka portfela inwestycyjnego.

W cyklu życia funduszy private equity/venture capital można wy-różnić cztery zasadnicze etapy:

1. Akwizycja kapitału od inwestorów, prowadzona równolegle z procesem wyszukiwania atrakcyjnych celów inwestycyjnych;

2. Uruchomienie funduszy (wybór biznes planów, analiza po-


37

tencjalnych inwestycji, negocjacje i strukturyzowanie inwe-stycji, ewentualnie dodatkowe wezwania kapitałowe od in-westorów, inwestowanie zgromadzonego kapitału);

3. „Prowadzenie” inwestycji – budowanie wartości spółek port-felowych;

4. Wyjście z inwestycji19.Szczegółowy cykl życia funduszu venture capital/private equity

ilustruje rysunek nr 2.

Rysunek 2. Cykl życia funduszu venture capital/private equity

Źródło: M. Panfil, Fundusze Private equity. Wpływ na wartość spółki, Difin, Warsza-wa 2005, s. 86.

19 M. Panfil, Fundusze Private Equity. Wpływ na wartość spółki, Difin, Warszawa 2005, s. 85.


38

Inwestycje private equity polegają na inwestowaniu w kapitał spół-ek nienotowanych na rynku publicznym. Dostarczycielami kapitału są w tej sytuacji głównie fundusze inwestycyjne, a właściwie fundusze private equity. Wyjścia z inwestycji dokonuje się po 5-7 latach poprzez wprowadzenie przedsiębiorstwa finansowanego na rynek publiczny, jego sprzedaż kolejnemu właścicielowi lub fuzję z innym przedsiębior-stwem, bądź tez dekapitalizację.

Ważnym elementem, negocjowanym już na samym początku współpracy pomiędzy przedsiębiorcą a funduszem private equity, jest przewidywany sposób wyjścia z inwestycji. Fundusz pragnie z reali-zować zysk w najodpowiedniejszym momencie, dlatego też określenie terminu wyjścia nie polega na podaniu konkretnej daty, tylko nastę-puje w momencie osiągnięcia określonych efektów ekonomicznych. Strategia wyjścia (najkorzystniejsza dla obydwu stron) powinna być określona jeszcze przed zaangażowaniem środków finansowych, choć dotyczy ostatniego etapu cyklu inwestycyjnego. Istniej wiele rodzajów wyjść z inwestycji, które z różna częstotliwością na przestrzeni ostat-nich lat obserwować można na rynku inwestycji private equity.

Wprowadzenie do przedsiębiorstwa tych funduszy związane jest z wieloma korzyściami, których firma nie osiągnęłaby samodzielnie. Do głównych z nich nalezą20:

• długoterminowy charakter inwestycji,• partnerstwo inwestora private equity i przedsiębiorcy,• krytyczne spojrzenie właścicieli na swoją firmę,• możliwości reinwestowania zysków,• możliwości realizacji nietypowych i ryzykownych przedsię-

wzięć,• poprawa bilansu przedsiębiorstwa,• współtworzenie przez inwestora strategii rozwoju przedsię-

biorstwa,• dostarczenie przez inwestora private equity sieci kontaktów

biznesowych.Wydaje się, iż ta forma finansowania może mieć niebagatelny

wpływ na rozwój gospodarczy danego kraju. Niemniej, bez współ-działania ze strony sektora publicznego, jej potencjał może być nie wy-pełni wykorzystany. Dopiero duża dostępność atrakcyjnych projektów inwestycyjnych (a zatem duża „głębokość” strony popytowej rynku venture capital i private equity) oraz odpowiednia aktywizacja źródeł kapitału – strony podażowej, umożliwi efektywne wykorzystanie tego segmentu rynku kapitałowego.

20 K. Sobańska, P. Sieradzan, Inwestycje private equity/venture Capital, Wydawnictwo Key Test, Warszawa 2004, s. 16.


39

PodsumowanieW obecnej dobie przedsiębiorstwa mają do dyspozycji bardzo wie-

le możliwości finansowania prowadzonej działalności gospodarczej. Tradycyjnie do form finansowania należną m.in. emisje akcji, obliga-cji czy papierów komercyjnych, leasing, faktoring, kredyt handlowy (kupiecki), kredyty bankowe i pożyczki pieniężne, a także formy takie jak private equity, czy kapitał wysokiego ryzyka (venture capital). Wy-bór, który mają przedsiębiorstwa, jest bardzo szeroki. Naturalnie, nie wszystkie formy finansowania są odpowiednie dla każdego przedsię-biorstwa. Dokonując wyboru źródeł finansowania należy wziąć pod uwagę szereg czynników definiujących, które sposoby pozyskania ka-pitału są dla przedsiębiorstwa w danym momencie najbardziej odpo-wiednie i komponują się ze sobą tak, by tworzyły jak najkorzystniejszą strukturę kapitału.

Bibliografia:1. Duliniec A., Struktura i koszt kapitału w przedsiębiorstwie, Wyd. naukowe PWN

Warszawa 2001.2. Enz T., Ravara C., Mezzanine Finance – A Hybrid Instrument with a Future, Eco-

nomic Briefing no.42, Credit Suisse, Zurich, 2006. 3. Grzywacz J., Faktoring, Difin, Warszawa 2001.4. Grzywacz J., Kapitał w przedsiębiorstwie i jego struktura, Szkoła Główna Han-

dlowa – Oficyna Wydawnicza, Warszawa 2012.5. Ickiewicz J., Pozyskanie, koszt i struktura kapitału w przedsiębiorstwie, Szkoła

Główna Handlowa – Oficyna Wydawnicza, Warszawa 2004.6. NBP, Raport o stabilności systemu finansowego. Lipiec 2012 r.7. Panfil M., Fundusze Private equity. Wpływ na wartość spółki, Difin, Warszawa

20058. Skowronek–Mielczanek A., Małe i średnie przedsiębiorstwa. Źródła finansowa-

nia. Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2005. 9. Skowronek–Mielczanek A., Małe i średnie przedsiębiorstwa. Źródła finansowa-

nia. Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2005. 10. Sobańska K., Sieradzan P., Inwestycje private equity/venture Capital, Wydawnic-

two Key Test, Warszawa 2004.11. Stecki L., Franchising. Wydawnictwo Dom Organizator TONiK, Toruń 2000.

TRADITIONAL AND ALTERNATIVE FINANCING OPTIONS FOR SMALL AND MEDIUM-SIZED ENTERPRISES

Key words: alternative financing options, sector SME

SummarySmall and medium-sized enterprises in the Polish economy play a significant role both in terms of the number of active entities, the share in GDP, number of employees and participation in the cre-ation of economic growth. However, the results of study in this sec-


40

tor indicate the number of barriers to their development, in parti-cular in the problem of payment gridlock, existing for many years.All companies need funding, regardless of their size, location or scope of activities. Funding comes in many shapes and sizes, de-pending on the needs and capabilities of the funded company and the approved funding strategy.Committed capital is a necessary mechanism for the operation of any enterprise, because without it its development is not possible. In the subject literature there are many divisions of potential so-urces of companies financing, based on various criteria, among which the following are worth mentioning: the ownership of capital, the source of capital, time of having certain capital at one’s disposal, and funding target. The criterion source of capital distinguishes the equity capital and third party capital. Every company has assets (current assets and fixed assets) necessary to conduct operations. To finance the necessary assets, the company must obtain adequate capital. By capital we mean funds (financial resources) assigned to the company by its owners21. In most com-panies equity is the main source of funding. Third party capital, however, is made available to the company for a specified period, after which it should be returned.In the current era the enterprises have at their disposal a number of possibilities for financing their business. Traditionally, the forms of financing include: issue of shares, bonds or commercial papers, leasing, factoring, franchising, trade credit (merchant’s) bank loans and cash loans, as well as forms such as private equity or venture capital. The choice the enterprise has is very wide. Of course, not all forms of funding are appropriate for each company. The selection of sour-ces of funding should take into account a number of factors that define which methods of raising capital are at the moment most appropriate for the company and blend together so as to form the most favorable capital structure. The use of appropriate tools and solutions allows operators to reduce the risk, thus affecting the achievement of its goals of maximizing the value and growth of the enterprise.

21 A. Duliniec, Struktura i koszt kapitału w przedsiębiorstwie, Wyd. naukowe PWN Warszawa 2001, s.12.



Anna Skowronek-Mielczarek

WPŁYW CZYNNIKÓW REGIONALNYCH NA FUNKCJONOWANIE MAŁYCH PRZEDSIĘBIORSTW

WprowadzenieMikro, małe i średnie przedsiębiorstwa (MSP) stanowią ponad 99%

podmiotów gospodarczych aktywnie funkcjonujących w polskiej go-spodarce. Pracujący w tym sektorze to około 70% ogółu pracujących Polaków. Z tego chociażby względu sytuacja sektora MSP w sposób decydujący wpływa zarówno na tempo wzrostu całej gospodarki, jak i poszczególnych regionów. Stanowią one bowiem stymulator rozwoju procesów gospodarczych, a ich imponująca liczba oraz potencjał ekono-miczny warunkują również poziom konkurencyjności i innowacyjności regionów. Z kolei warunki zewnętrzne, w jakich działają przedsiębior-stwa również wpływają na ich możliwości, jak i bariery rozwojowe. Znajomość tych zewnętrznych uwarunkowań związanych z danym otoczeniem, może przyczyniać się do wzmacniania konkurencyjności przedsiębiorstw, również w kontekście regionalnym. Z tego też wzglę-du w artykule skoncentrowano uwagę na wskazaniu regionalnych uwa-runkowań działalności mikro, małych i średnich przedsiębiorstw.

1. Rodzaje uwarunkowań działalności małych przedsiębiorstw

W literaturze przedmiotu z zakresu zarządzania przedsiębior-stwem można znaleźć rozważania o różnorodnych czynnikach deter-minujących jego działalność i rozwój1. Najczęściej są one klasyfikowane na czynniki wewnętrzne związane z funkcjonowaniem danego pod-miotu gospodarczego i z osobą właściciela oraz czynniki zewnętrzne w stosunku do przedsiębiorstwa, wynikające z otoczenia, w którym ono funkcjonuje.

Do czynników związanych bezpośrednio z przedsiębiorstwem można zaliczyć m.in.: okres funkcjonowania danego podmiotu na

1 „Małe i średnie przedsiębiorstwa w świetle Strategii Lizbońskiej”, redakcja naukowa M. Strużycki, Oficyna wydawnicza SGH, Warszawa 2008, s.219

42

rynku, wielkość przedsiębiorstwa oraz zasięg jego działania, formę prawną prowadzenia działalności gospodarczej, określoną kombina-cję szeroko rozumianych zasobów przedsiębiorstwa (w tym zasobów ludzkich, finansowych, rzeczowych, niematerialnych). Czynniki te wpływają z jednej strony na kształtowanie się potrzeb przedsiębior-stwa, z drugiej zaś określają jego potencjał rozwojowy, jak i zdolność do konkurowania na rynku. Z kolei determinanty działalności przed-siębiorstwa związane z osobą przedsiębiorcy to przede wszystkim jego wiek, płeć, wiedza, wykształcenie zawodowe, doświadczenie w biz-nesie2. Można też do nich zaliczyć cechy osobowościowe właściciela przedsiębiorstwa takie jak: skłonność do podejmowania ryzyka, mo-tywacje, wytrwałość w dążeniu do osiągania celów, innowacyjność, potrzeba osiągania sukcesów, określone kompetencje menedżerskie3. Czynniki te można potraktować jako pierwotne, to bowiem one decy-dują o podjęciu działalności gospodarczej przez konkretnego przed-siębiorcę. Rzutują na sposób zorganizowania danego podmiotu, na procesy zarządzania, dzielenie się obowiązkami z pracownikami. Wpływają też na oczekiwania właścicieli co do możliwości osiągania określonych korzyści wynikających z faktu prowadzenia działalności biznesowej. Wpływ tych czynników szczególnie jest widoczny w ma-łych przedsiębiorstwach, gdzie często właściciel pełni jednocześnie funkcje zarządzającego danym podmiotem gospodarczym. I to od jego decyzji, motywacji, realizowanych celów zależy funkcjonowanie przedsiębiorstwa, jak i jego rozwój.

Ze względu na kontekst niniejszego artykułu, uwarunkowania wewnętrzne nie będą szerzej omawiane. Bardziej interesujące są uwa-runkowania zewnętrzne, które związane są z otoczeniem, w którym dane przedsiębiorstwo funkcjonuje. Czynniki te coraz silniej wpływa-ją na podmioty gospodarcze, szczególnie małe, które mają ograniczo-ne możliwości oddziaływania na swe otoczenie. Jednak by sprostać wymogom konkurencji, dynamicznym zmianom rynku, przedsiębior-stwa powinny uwzględniać coraz szerszą listę czynników zewnętrz-nych. Ich ogół można podzielić w zasadzie na trzy kategorie czynni-ków związanych z otoczeniem konkurencyjnym (mikrootoczeniem), makrootoczeniem oraz z otoczeniem regionalnym (mezootoczeniem). Czynniki te są ze sobą ściśle powiązane, wzajemnie się przenikają, tworząc sieci określonych, coraz bardziej złożonych zależności. Za-rządzający przedsiębiorstwami powinni mieć świadomość rosnącej roli czynników otoczenia, które należy obserwować, by odpowiednio przygotować się do działania nastawionego na rozwój. Wydaje się,

2 Bławat F., „Przetrwanie i rozwój małych i średnich przedsiębiorstw”, SPG, Gdańsk 2004, s.253 „Podstawy zarządzania”, redakcja naukowa M. Strużycki, Oficyna wydawnicza SGH, Warszawa 2008, s. 203-204, Godziszewski B., Haffer M., Stankiewicz M., Sudoł S., „Przedsiębiorstwo. Teoria i praktyka zarządzania”, PWE, Warszawa 2011, s.27

Anna Skowronek-Mielczarek / Nauki Ekonomiczne, tom XVII, 2013.

43

że konieczne jest w tym zakresie coraz szersze zorientowanie się na szybką zmienność zjawisk w otoczeniu, umiejętność diagnozowania na-wet słabych sygnałów rynkowych, które mogą przyczynić się do rozwo-ju przedsiębiorstwa, albo stać się dla niego zagrożeniem.

Otoczenie konkurencyjne (mikrootoczenie) obejmuje wszystkie podmioty gospodarcze, z którymi dane przedsiębiorstwo ma powią-zania kooperacyjne lub konkurencyjne. Z jednej strony mogą to być dostawcy maszyn, towarów, siły roboczej oraz kapitału, z drugiej zaś grupy odbiorców wytwarzanych dóbr czy świadczonych usług przez dane przedsiębiorstwo. Wynika to z faktu, iż każde przedsiębiorstwo działa na styku czterech rynków tj. pracy, zaopatrzenia, finansowym oraz zbytu. Pierwsze trzy z nich są w przeważającej mierze rynkami kosztotwórczymi dla przedsiębiorstwa. To z tych rynków przedsiębior-stwo pozyskuje środki produkcji, niezbędne dla funkcjonowania oraz rozwoju. Decyzje dotyczące ich pozyskania wiążą się zawsze z wydat-kowaniem określonych nakładów finansowych, powstawaniem kosz-tów działalności. Z kolei na rynku zbytu przedsiębiorstwo weryfikuje swoją użyteczność dla finalnego odbiorcy oraz kreuje dochody, środki na rozwój czy przetrwanie.

Podmioty otoczenia konkurencyjnego są ze sobą wzajemnie powią-zane, mogą aktywnie na siebie oddziaływać, prowadzą swoistą grę ekonomiczną, wobec tego analiza otoczenia konkurencyjnego jest nie-zwykle istotna dla każdego podmiotu gospodarczego. Przedsiębior-stwo nie przystosowuje się biernie do tego otoczenia, ale ma możliwość jego kształtowania, wpływania na zewnętrzne warunki swego funk-cjonowania. Jest to też otoczenie w praktyce działania przedsiębiorstw najlepiej przez nie rozpoznane. Uważa się też, iż właśnie o tych czyn-nikach najłatwiej jest pozyskać określone dane4. Stąd przedsiębiorstwa najczęściej koncentrują się właśnie na analizie tych uwarunkowań, zdecydowanie rzadziej obserwują inne czynniki zewnętrzne. Jest to dość istotne ograniczenie oceny uwarunkowań zewnętrznych, bo-wiem to poziom regionalny i makrootoczenia determinuje zachowania podmiotów otoczenia konkurencyjnego. Wobec tego warto poddawać analizie informacje o tym, co dzieje się w tym dalszym otoczeniu, by we właściwy i racjonalny sposób podejmować decyzje biznesowe.

Makrootoczenie obejmuje zespół warunków funkcjonowania przedsiębiorstwa, wynikających z tego, iż działa ono w konkretnym kraju, systemie polityczno-prawnym oraz ekonomicznym. Cechą ma-krootoczenia jest to, iż wpływa ono bardzo silnie na możliwości dzia-łania oraz rozwoju przedsiębiorstwa, jednak samo przedsiębiorstwo nie jest w stanie wpływać na te warunki. Z punktu widzenia przedsię-biorstwa warunki te są więc zjawiskami i trendami, które trzeba znać oraz przewidywać. Stanowią one zmienne od niego niezależne. Czyn-4 „Zarządzanie małą i średnią firmą”, redakcja naukowa M.Matejun, Difin, Warszawa 2012, s.60

Wpływ czynników regionalnych na funkcjonowanie małych przedsiębiorstw

44

niki warunkujące działania przedsiębiorstwa a wynikające z makro-otoczenia najczęściej można zestawić w następujące grupy czynników (poddawane szerokiej analizie w literaturze przedmiotu): ekonomicz-ne, polityczno-prawne, społeczno-demograficzne, przyrodniczo-tech-nologiczne oraz międzynarodowe5.

Wśród czynników ekonomicznych, przedsiębiorstwa powinny podda-wać ciągłej obserwacji: stopę wzrostu ekonomicznego danego kraju; wiel-kość i tempo zmian PKB; wysokość stopy procentowej oraz jej zmiany; wahania kursów walut; poziom inflacji i prognozy jej zmian, poziom za-dłużenia zagranicznego i wewnętrznego; stopę konsumpcji i oszczędno-ści; poziom inwestycji i wielkość ponoszonych nakładów inwestycyjnych; warunki uzyskania pomocy publicznej ze strony państwa; poziom bezro-bocia, itp. Wśród czynników polityczno – prawnych trzeba monitorować: regulacje prawne dotyczące swobody lub ograniczeń w prowadzeniu dzia-łalności gospodarczej, przepisy prawne w obrocie gospodarczym, rów-nież związane z obrotem międzynarodowym; uwarunkowania prawne związane z prawem pracy, prawem podatkowym, ochroną środowiska, normami technicznymi czy normami bezpieczeństwa; regulacje prawne dotyczące ochrony praw konsumenta; ustawodawstwo antymonopolowe i ochrona konkurencji; zakres i formy preferencji rozwoju określonych sektorów w gospodarce, co wynika z realizowanej polityki rządu; itp. Wśród czynników społeczno – demograficznych warto koncentrować się wokół pojawiających się trendów np. związanych z coraz większą wraż-liwością na sprawy ekologii, ochrony środowiska; uniwersalizacją wzor-ców konsumpcji, form spędzania wolnego czasu, odchodzenia od mode-lu państwa opiekuńczego; zmian w statusie społecznym kobiet, liczbie i rozmieszczeniu ludności, gęstości zaludnienia, strukturze wiekowej ludności, również zmian w poziomie wykształcenia ludności; poziomie aktywności zawodowej ludności; mobilności zawodowo - społecznej; wielkości i strukturze gospodarstw domowych, rozkładach dochodów ludności, intensywności i kierunkach migracji ludności, itp. Z kolei do czynników przyrodniczo – technologicznych, które powinno się podda-wać analizie, zalicza się najczęściej: dostępność do zasobów naturalnych; położenie geograficzne, uwarunkowania klimatyczne, zmiany stanu środowiska naturalnego; szybki rozwój nowoczesnych technologii i kie-runki zmian obserwowane w tym zakresie, skrócenie czasu wdrażania wynalazków, różnego typu innowacji produktowych i technologicznych; rozwój infrastruktury komunikacyjnej, telekomunikacyjnej, Internetu; szybkość transferu technologii; dostępność do efektów prac naukowo- badawczych; nakłady finansowe państwa na wspieranie innowacyjności przedsiębiorstw, itp. Wreszcie w ramach uwarunkowań międzynarodo-wych powinno się obserwować postępującą globalizację; poziom kon-

5 Szerzej: M. Romanowska „Planowanie strategiczne w przedsiębiorstwie”, PWE, Warszawa 2009, G.Gierszewska, M. Romanowska, „Analiza strategiczna przedsiębiorstwa”, PWE, Warszawa 2009


45

kurencji międzynarodowej; sankcje i ograniczenia stosowane w obrocie międzynarodowym; międzynarodowe unormowania prawne np. normy prawa Unii Europejskiej; przynależność danego kraju do międzynarodo-wych organizacji gospodarczych, politycznych, militarnych, itp.

Jak wynika z powyższych rozważań czynników o charakterze ogólnym jest bardzo wiele, stąd ich obserwacja może być i utrudniona, jak i nadmiernie kosztowana. Przedsiębiorstwa powinny zatem kon-centrować się na obserwacji tych, które najsilniej wpływają na ich dzia-łalność. Szczególnie zaś na tych, które mogą utrudniać, bądź zagrażać rozwojowi. Monitoring tego typu czynników pozwala przedsiębior-stwom lepiej przygotować do zjawisk kryzysowych, jak i ograniczać ryzyko niepowodzeń w biznesie. Na znaczeniu zyskują w tym zakre-sie systemy wczesnego ostrzegania, które w dużej mierze są skoncen-trowane właśnie na obserwacji czynników makrootoczenia.

Te dwa zbiory czynników zewnętrznych nie wyczerpują wszyst-kich możliwych determinant działalności przedsiębiorstw. Konieczne jest też dokonywanie analizy czynników regionalnych, które kształ-tują równie silnie warunki działania przedsiębiorstw, szczególnie zaś z grupy mikro i małych.

2. Znaczenie uwarunkowań regionalnych dla małych przed-siębiorstw

Warto zauważyć, iż czynniki makrootoczenia działają na wszyst-kie przedsiębiorstwa w sposób podobny. Natomiast uwarunkowania regionalne mają już charakter specyficzny, związany z konkretnym regionem. Inna zatem będzie wiązka tych uwarunkowań np. w regio-nach o wysokim poziomie rozwoju ekonomiczno – społecznego, a inna w regionach o niższym poziomie. Poszczególne regiony charaktery-zują się bowiem innym poziomem syntetycznego wskaźnika poziomu przedsiębiorczości 6. Taki wskaźnik od lat szacuje PARP. Jest on ustala-ny na podstawie miejsca zajmowanego przez dany region w podran-kingach, które obrazują kształtowanie się następujących zmiennych dotyczących rozwoju przedsiębiorczości:

− liczba przedsiębiorstw aktywnych na 1000 mieszkańców (dla przedsiębiorstw mikro, małych i średnich);

− liczba pracujących na aktywny podmiot w firmach mikro, ma-łych i średnich;

− pracujący w przedsiębiorstwach aktywnych (mikro, małych i średnich) na 1000 mieszkańców;

− przychody na aktywne przedsiębiorstwo mikro, małe i średnie; − przychody na pracującego w aktywnej firmie mikro, małej,

6 „Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce, PARP, Warszawa 2011”, s.79


46

średniej; − udział kosztów w przychodach w aktywnych przedsiębior-stwach mikro, małych i średnich;

− przeciętne wynagrodzenie w przedsiębiorstwach aktywnych, małych i średnich;

− nakłady inwestycyjne na mikro, małe i średnie przedsiębior-stwo aktywne;

− nakłady inwestycyjne na pracującego w aktywnym przedsię-biorstwie mikro, małym i średnim.

Dane w tym zakresie zaprezentowane w tabeli 1, a dotyczące synte-tycznego wskaźnika przedsiębiorczości, wyraźnie świadczą o tym, iż to regionalne warunki działania mogą wpływać na lokalizację działal-ności przedsiębiorstw, jak i ich rozwój w konkretnych regionach.

Tabela 1. Syntetyczny wskaźnik przedsiębiorczości w 2010 rokuWojewództwo Wskaźnik Miejsce w Polscedolnośląskie 57,95 6

kujawsko - pomorskie 45,13 8lubelskie 43,33 10lubuskie 26,15 15łódzkie 38,72 13

małopolskie 59,23 5mazowieckie 85,64 1

opolskie 44,62 9podkarpackie 29,49 14

podlaskie 40,77 11pomorskie 82,31 2

śląskie 65,64 4świętokrzyskie 39,74 12

warmińsko - mazurskie 23,85 16wielkopolskie 71,54 3

zachodnio - pomorskie 45,90 7

Źródło: „Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce, PARP, Warszawa 2011”, s.85

Uwarunkowania regionalne zdecydowanie silniej wpływają na roz-wój przedsiębiorstwa niż czynniki makrootoczenia. Szczególnie jest to wyraźnie widoczne w odniesieniu do małych przedsiębiorstw. To one najczęściej działają na lokalnych i regionalnych rynkach, poddawane są silnym wpływom określonej regionalnej konfiguracji czynników zewnętrznych. Stąd powinny mieć zdecydowanie większą wiedzę na


47

temat regionalnych determinant swego rozwoju. Do uwarunkowań regionalnych rozwoju przedsiębiorstw zalicza się zatem szeroko ro-zumianą atrakcyjność inwestycyjną danego regionu, dostępność róż-norodnych zasobów, działania władz samorządowych wspierających rozwój przedsiębiorczości, działania instytucji otoczenia biznesu7.

3. Atrakcyjność inwestycyjna regionu a małe przedsiębiorstwa

Na rozwój przedsiębiorstwa w układzie regionalnym wpływa po-tencjał ekonomiczny danego regionu, poziom PKB przypadający na mieszkańca, poziom życia społeczności lokalnej, struktura dochodowa tej społeczności. Są to czynniki determinujące chłonność regionalne-go rynku, tworzące dla małych przedsiębiorstw albo szanse rozwo-jowe, albo istotne zagrożenie. Szczególnie istotna jest ta chłonność dla przedsiębiorstw usługowych, zapewniając im odpowiedni rynek sprzedaży, ale też z punktu widzenia małych przedsiębiorstw produk-cyjnych i handlowych wpływa na możliwości zwiększania obrotów, optymalizację kosztów logistycznych itp.

Poziom infrastruktury komunikacyjnej, informacyjnej danego re-gionu wpływa na jego atrakcyjność inwestycyjną. Ułatwia zatem, bądź utrudnia przedsiębiorstwom organizację zapatrzenia, jak i do-staw wytworzonych towarów do ich klientów. Z kolei dostępność do infrastruktury telekomunikacyjnej oznacza możliwość podniesienia sprawności funkcjonowania przedsiębiorstwa, wdrażania systemów informatycznych wspierających zarządzanie, jak i procesy operacyjne. Trudno bowiem sobie dziś wyobrazić szybkie, efektywne i skuteczne działania przedsiębiorstwa jako reakcje na zmiany w otoczeniu, bez dostępu do Internetu, technologii komunikacyjno-informatycznych. Tym samym nasycenie regionu taką infrastrukturą podnosi atrakcyj-ność i siłę przyciągania potencjalnych inwestorów, przedsiębiorców.

Równie istotna dla przedsiębiorstw w układzie regionalnym jest dostępność do lokalnych i regionalnych zasobów ludzkich, finan-sowych, surowców naturalnych, rzeczowych, zasobów technologii i wiedzy. Szczególnie ważna jest jakość kapitału ludzkiego. Jest ona uzależniona od takich cech mieszkańców danego regionu, jak struk-tura wiekowa, poziom wykształcenia, posiadane kwalifikacje zawo-dowe potencjalnych pracowników. O jakości regionalnych zasobów ludzkich decyduje też system szkolnictwa zawodowego i wyższego w danym regionie, jego określona specjalizacja, dostępność do usług szkoleniowych, możliwości kształcenia ustawicznego. Wpływa to na mobilność zasobów ludzkich, które pozyskują przedsiębiorstwa, jak

7 Szerzej: „Małe i średnie przedsiębiorstw w gospodarce regionu” redakcja naukowa M. Strużycki, Oficyna wydawnicza SGH, Warszawa 2008, „Przedsiębiorstwo, region, rozwój”, redakcja naukowa M.Strużycki, Difin, Warszawa 2011


48

i zaspokajanie ich popytu na pracowników z określonymi umiejętno-ściami i kwalifikacjami.

Równie istotnymi uwarunkowaniami regionalnymi są walory kul-turowe i tradycje gospodarcze danego regionu, klimat inwestycyjny, który może zachęcać do inwestycji i rozwoju na danym terenie, możli-wości nawiązywania współpracy z innymi podmiotami gospodarczy-mi. Pojedyncze przedsiębiorstwa często nie są w stanie same oprzeć się przytłaczającej konkurencji ze strony dużych, międzynarodowych podmiotów gospodarczych. Dlatego też w układzie regionalnym do-chodzi do nawiązywania współpracy z innymi firmami, instytucjami oraz zapleczem naukowo badawczym. Połączenie przedsiębiorstw daje również większe możliwości w generowaniu innowacji. Przedsiębior-stwa, które miały ograniczony dostęp do wiedzy, dzięki kontaktom z innymi firmami, instytucjami mają większy potencjał w tworzeniu innowacyjnych. Współpraca pozwala również odnieść korzyści skali, pozwala na transfer wiedzy, innowacji i technologii do firm.

Podsumowując na atrakcyjność inwestycyjną regionu składa się wiele elementów, do których zaliczyć można m.in.:

− potencjał ekonomiczny regionu, chłonność rynku regionalnego i lokalnego;

− zróżnicowanie lokalnej działalności biznesowej (możliwość znalezienia nisz rynkowych, interesujących partnerów gospo-darczych z komplementarnymi produktami czy usługami),

− dostępność do sprawnej i niezawodnej infrastruktury trans-portowej i komunikacyjnej,

− dostępność do usług związanych z obsługą działalności bizne-sowej (np. doradztwo podatkowe, prawne, usługi szkoleniowe, usługi finansowe itp.).dobre warunki życia mieszkańców - gwa-rancja bezpieczeństwa, dostęp do odpowiednich usług ochrony zdrowia, właściwa oferta edukacyjna, kulturalna,

− dostępność do wykwalifikowanej kadry o określonym profilu wykształcenia (odpowiednie szkolnictwo zawodowe, absol-wenci szkół wyższych),

− zaplecze badawczo-rozwojowe (oferta jednostek naukowych, instytutów badawczych, jednostek wdrażających nowoczesne technologie, szkół wyższych),

− możliwość nawiązywania współpracy gospodarczej, koopera-cji z partnerami biznesowymi, ale i jednostkami naukowo-ba-dawczymi, izbami przemysłowo-handlowymi itp.

4. Działalność samorządu a małe przedsiębiorstwa

We wszystkich zakresach podnoszenia atrakcyjności inwestycyjnej regionu ważna jest działalność jednostek samorządu terytorialnego.


49

Mogą one bowiem aktywnie uczestniczyć w tworzeniu tych warun-ków, zarówno poprzez bezpośrednią realizację inwestycji infrastruk-turalnych, oświatowych, edukacyjnych, związanych z bezpieczeń-stwem i opieką zdrowotną, jak i poprzez wspieranie różnego typu inicjatyw gospodarczych, np. zakładanie spółek z przedsiębiorcami, współfinansowanie związków przedsiębiorców, ośrodków transferu technologii i innowacji, itp..

Działania samorządu terytorialnego wspierające rozwój przedsię-biorstw koncentrują się zazwyczaj na poniższych priorytetach:

− rozwój infrastruktury technicznej i informatycznej, które przy-czyniają się do wzrostu konkurencyjności danego regionu;

− wspieranie inwestycji – zazwyczaj przez stymulowanie po-wstawania i wsparcie rozwoju małych i średnich przedsię-biorstw oraz przez działania przyciągające kapitał zagraniczny;

− wspieranie instytucji otoczenia biznesu przez rozwijanie w układzie regionalnym działań innowacyjnych i technologii oraz sektora informacji i usług konsultacyjno-doradczych;

− działania dla rozwoju zasobów ludzkich na danym terenie, których skutkiem powinna być poprawa efektywności jego funkcjonowania w regionie.

To od sprawności i efektywności tych działań w dużej mierze zależy kształtowanie się atrakcyjności inwestycyjnej danego regionu. A jej okre-ślony poziom przyciąga potencjalnych inwestorów, przedsiębiorców.

Rozwiązaniem, które może wpływać na działalność podmiotów gospodarczych w określonych regionach jest pomoc wobec przedsię-biorstw udzielana przez jednostki samorządowe. Znajomość zasad otrzymywania takiej pomocy przez przedsiębiorców jest dla nich cenna umiejętnością, która z powodzeniem mogą wykorzystywać dla wzrostu poziomu swojej konkurencyjności. Pomoc samorządu dla podmiotów gospodarczych można w zasadzie podzielić na dwa rodzaje instrumentów: dochodowe i wydatkowe. Pierwsze z nich po-przez pośrednie formy pomocy z pewnością wpływają na atrakcyjność danego regionu. Natomiast drugie będące instrumentami bezpośred-niej pomocy wobec przedsiębiorstw, przyczyniają się do tworzenia właściwego otoczenia biznesowego i tym samym sprzyjającego inwe-stycjom klimatu.

Stymulujące wzrost aktywności gospodarczej instrumenty docho-dowe mają za zadanie ograniczać liczne obciążenia przedsiębiorstw wobec sektora publicznego. Zgodnie z obowiązującym ustawodaw-stwem jednostki samorządu terytorialnego mogą w ustalonych gra-nicach obniżać maksymalne stawki w podatkach lokalnych określone przez Ministerstwo Finansów. Do najważniejszych podatków z punktu widzenia mikro i małych przedsiębiorstw, które mogą ulec obniżeniu, zalicza się podatek od nieruchomości, podatek od środków transportu


50

oraz w przypadku osób fizycznych rozliczających się w formie karty podatkowej podatek od działalności gospodarczej. Ponadto przedsię-biorcy mogą korzystać z rozkładania na raty, odraczania, umarzania lub zaniechania poboru w zakresie podatków i opłat będących bezpo-średnio dochodami jednostek samorządowych.

Instrumenty wydatkowe, jak sama nazwa może sugerować, dotyczą wydatków ponoszonych przez jednostki samorządu terytorialnego, w sposób pośredni lub bezpośredni wpływających na przedsiębior-stwa. Działania te często przybierają postać korzystnych rozwiązań ulepszających warunki zakładania, prowadzenia i rozwoju przedsię-biorstwa. Do instrumentów pomocy pośredniej zalicza się inwestycje władz samorządowych zwiększające atrakcyjność danej lokalizacji dla potencjalnych przedsiębiorstw-inwestorów. Wszelkie inwestycje w okoliczną infrastrukturę wpływają na polepszenie się warunków życia oraz warunków prowadzenia działalności, co wpływa również korzystnie na przedsiębiorstwa funkcjonujące na danym obszarze.

5. Instytucje otoczenia biznesu a małe przedsiębiorstwa

Istotny wpływ na działalność małych przedsiębiorstw mają też in-stytucje otoczenia biznesu takie jak agencje rozwoju lokalnego i regio-nalnego, inkubatory przedsiębiorczości, parki i centra technologiczne-go. Świadczą one na rzecz mikro i małych przedsiębiorstw określone usługi informacyjne, doradcze, szkoleniowe. Ich głównym zadaniem jest wspieranie młodych, rozpoczynających działalność gospodarczą przedsiębiorstw, ułatwiając tworzenie tych przedsiębiorstw i ich funk-cjonowanie. Przedsiębiorstwa mogą też otrzymywać wyposażenie techniczne, pomoc prawną w zakładaniu i prowadzeniu działalności, możliwość korzystania ze wspólnej promocji, targów i reklamy. Nie-jednokrotnie usługi te przedsiębiorcy mogą pozyskiwać na preferen-cyjnych zasadach, lub wręcz bezpłatnie, bo wiele z tych organizacji to instytucje non-profit. Dlatego też, im wyższy jest w danym regionie poziom dostępności usług instytucji otoczenia biznesu dla przedsię-biorców, tym bardziej atrakcyjny staje się region, w którym występują.

Regionalne fundusze pożyczkowe i poręczeniowe należą również do instytucji otoczenia biznesu. Celem ich funkcjonowania jest finan-sowe wspieranie małych i średnich przedsiębiorstw poprzez zwięk-szenie dostępu do zewnętrznych źródeł finansowania. Są ogniwem otoczenia regionalnego, które zyskuje na znaczeniu z kilku względów. Po pierwsze, fundusze te koncentrują się na szerokim gronie małych przedsiębiorstw, nie pomijając sektora mikroprzedsiębiorstw. Po dru-gie, dysponują coraz większymi środkami finansowymi, korzystając z wpływów z funduszy strukturalnych. Jako instytucje otoczenia biz-nesu są beneficjentami programów operacyjnych. Działalność tych


51

instytucji może albo wspierać albo zniechęcać przedsiębiorców, stąd też finansowe wsparcie udzielane funduszom pożyczkowym i porę-czeniowym pośrednio przekłada się na stymulowanie i rozwój sieci powiązań między tymi podmiotami a lokalna przedsiębiorczością. Po trzecie, fundusze cieszą się coraz większym zaufaniem ze strony przedsiębiorców ze względu na ich specjalizację w udzielaniu kon-kretnej pomocy przedsiębiorcom, czy to w postaci pożyczek czy porę-czeń, ale również w świadczeniu usług doradczych i informacyjnych.

Do uwarunkowań regionalnych należy też działalność instytu-cji naukowo - badawczych, która może wpływać na dostępność ma-łych przedsiębiorstw do nowoczesnych technologii, mogą one też pośredniczyć w transferze innowacji, kojarzeniu partnerów regio-nalnych w zakresie prowadzenia działań innowacyjnych. Ich funk-cjonowanie może też być zaczynem dla tworzenia parków tech-nologicznych, inkubatorów przedsiębiorczości, centrów transferu technologii, ośrodków transferu wiedzy i innowacji, czyli instytu-cji wspierających rozwój małych przedsiębiorstw, bądź podnoszą-cych poziom ich konkurencyjności i innowacyjności. W zasadzie można postawić wniosek, iż współczesnemu przedsiębiorstwu, by mogło się rozwijać, nie wystarczą już dotychczasowe źródła wzro-stu takie, jak niskie koszty pracy czy dostępność do tanich surow-ców. Pojawiają się inne źródła tworzenia przewagi konkurencyjnej, np. oparte na wiedzy i innowacjach, które też mogą zagwarantować efektywny rozwój. W tym kontekście to wiedza, postęp techniczny i technologia stają się współcześnie czynnikiem decydującym o kon-kurencyjności przedsiębiorstwa, jak i regionu.

Podsumowanie

Podsumowując rozważania zawarte w niniejszym artykule, war-to wskazać, iż polskie przedsiębiorstwa powinny coraz większą wagę przywiązywać do uwarunkowań zewnętrznych, związanych z funk-cjonowaniem w określonym otoczeniu. Czynniki otoczenia można podzielić na te, do których przedsiębiorstwa powinny się dostoso-wywać, oraz te, na które mogą w określony sposób oddziaływać. Do grupy tych pierwszych zalicza się makro uwarunkowania oraz dużą część czynników o charakterze regionalnym. Do drugiej grupy należą uwarunkowania związane z mikrootoczeniem, jak i część uwarunko-wań regionalnych. Wynika z tego, iż uwarunkowania regionalne mają specyficzny charakter. Przedsiębiorstwo jest od nich zależne, ale też na wiele z tych uwarunkowań może wpływać. Uwarunkowania re-gionalne grupują czynniki, których odpowiednia kombinacja może zdecydowanie przyczyniać się do rozwoju przedsiębiorstwa, szczegól-nie dotyczy to zasobów pozyskiwanych z otoczenia regionalnego, jak i wykorzystania efektów działań władz samorządowych oraz instytu-


52

cji otoczenia biznesu. Mają one przecież na celu wspieranie rozwoju przedsiębiorczości w regionie poprzez dostarczanie usług informacyj-nych, doradczych, prawnych, jak i finansowych, a także stosowanie różnorodnych instrumentów wsparcia. Jednak warunkiem rzeczy-wistego wykorzystania przez małe przedsiębiorstwa regionalnych możliwości rozwoju, jest z jednej strony umiejętność zdefiniowania przez przedsiębiorstwa własnych potrzeb, które mogą być zaspoka-jane poprzez umiejętne wykorzystanie regionalnych uwarunkowań, a po drugie zainteresowanie i wiedza na temat tych możliwości, która wśród przedsiębiorców nie jest wystarczająca.

Bibliografia:1. „Małe i średnie przedsiębiorstwa w świetle Strategii Lizbońskiej”, redakcja

naukowa M. Strużycki, Oficyna wydawnicza SGH, Warszawa 20082. Bławat F., „Przetrwanie i rozwój małych i średnich przedsiębiorstw”, SPG,

Gdańsk 20043. Godziszewski B., Haffer M., Stankiewicz M., Sudoł S., „Przedsiębior-

stwo. Teoria i praktyka zarządzania”, PWE, Warszawa 2011,4. G.Gierszewska, M. Romanowska, „Analiza strategiczna przedsiębior-

stwa”, PWE, Warszawa 20095. „Podstawy zarządzania”, redakcja naukowa M. Strużycki, Oficyna wy-

dawnicza SGH, Warszawa 20086. „Małe i średnie przedsiębiorstw w gospodarce regionu” redakcja naukowa

M. Strużycki, Oficyna wydawnicza SGH, Warszawa 20087. „Przedsiębiorstwo, region, rozwój”, redakcja naukowa M. Struzycki, Di-

fin, Warszawa 20118. „Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce,

PARP, Warszawa 2011 9. M. Romanowska „Planowanie strategiczne w przedsiębiorstwie”, PWE,

Warszawa 200910. „Zarządzanie małą i średnią firmą”, redakcja naukowa M. Matejun, Difin,

Warszawa 2012

INFLUENCE OF REGIONAL FACTORS ON FUNCTIONING OF SMALL-SIZED ENTERPRISES

Key words: small and medium-sized business sector, regions, de-velopment of enterprises, competitiveness

SummaryThe economic situation and the developmental micro potential, of small and medium enterprises in the deciding way influences both to the rate of growth of the total economy, as well as individual re-gions. On the other hand, it is also a situation in regions, dynamics


53

of changes of factors describing the economy of the given region more and more strongly influence activity of business entities. From it the account in the article was also concentrated attention on in-dicating regional conditioning of the development of enterprises. Because they have peculiar character. Enterprises are dependent on them, but also on a lot can be received from this conditioning. And so regional conditioning is grouping factors, of which proper combi-nation of perhaps deciding to contribute to the forming of prospects of the development of enterprises, as well as raising the level of their competitiveness.



Barbara A. Sypniewska

MARKETING WIELOPOZIOMOWY - SZANSA CZY ZAGROŻENIE

1. Istota sprzedaży bezpośredniej

Specjaliści przedmiotu wśród sprzedaży bezpośredniej wymieniają „sprzedaż osobistą w formie akwizycji, sprzedaż z automatów, sprzedaż przez telefon, połączoną niekiedy z zastosowaniem mediów (prasa, telewizja), sprze-daż katalogową, sprzedaż z zastosowaniem urządzeń elektronicznych”1. Z ko-lei inni do sprzedaży bezpośredniej zaliczają2:

• sprzedaż obwoźną (door-to-door sale),• tzw. trasy usług domowych (tea and coffee routs),• sprzedaż na przyjęciach (party sale),• sprzedaż garażową lub trawnikową (lawn sale),• sprzedaż klubową (club sale),• sprzedaż za pośrednictwem poczty (direct mail),• sprzedaż sieciową (network marketing), nazywaną też marketin-

giem sieciowym lub wielopoziomowym (multilevel marketing- MLM).

Sprzedaż bezpośrednia jest uznawana za najstarszy kanał dystrybu-cji. W średniowieczu sprzedawcy sprzedaży bezpośredniej nazywani byli „komiwojażerami”, „domokrążcami”. To właśnie oni przyczynili się do rozwoju handlu, bowiem przenosząc towary z jednego miejsca do drugiego, z miasta do miasta czy do wsi prezentowali je coraz to szer-szemu gronu nabywców. Na początku dwudziestego wieku sprzedaż bezpośrednia odegrała szczególne znaczenie dla produktów, które wy-magały odpowiedniej prezentacji sposobów ich użycia. Do takich nale-żał np. odkurzacz, który jako technicznie nowy produkt, aby mógł być sprzedany, musiał być najpierw odpowiednio zademonstrowany. Obec-1 J. Mazur (red.): Decyzje marketingowe w przedsiębiorstwie. Warszawa: DIfin 2002 s. 195.2 Por.: J. Pindakiewicz: Marketing wielopoziomowy - stan i perspektywy rozwoju w Polsce na tle ten-dencji światowych. „Marketing i Rynek” 1998 nr 6 s. 7; U. Kałężna-Drewińska, B. Iwankiewicz-Rek: Marketing w handlu. Wrocław: Wyd. Akademii Ekonomicznej im. O. Langego 1997 s. 149.

55

nie sprzedaż bezpośrednia jest dynamicznie rozwijającym się sektorem działalności, stwarzając milionom ludzi na całym świecie okazje do pro-wadzenia własnego biznesu i innego sposobu zarobkowania.

Wielu specjalistów przedmiotu sprzedaż bezpośrednią zalicza do form sprzedaży pozasklepowej, polegającej na odwiedzaniu potencjal-nych klientów w ich domach lub miejscach pracy przez agentów firmy i prezentowaniu im towarów, próbek lub katalogów3.

Światowa Federacja Związków Sprzedaży Bezpośredniej (WFD-SA) oraz Europejskie Stowarzyszenie Sprzedaży Bezpośredniej (FED-SA) za sprzedaż bezpośrednią uznaje dostarczanie dóbr i usług kon-sumpcyjnych bezpośrednio do klientów poprzez osobisty kontakt z nimi, zazwyczaj w ich domach lub domach ich znajomych, miejscach pracy czy innych miejscach, nie będących stałymi miejscami sprzeda-ży. Zaletą tej formy sprzedaży jest dla nabywcy możliwość zobaczenia i przetestowania produktu w dowolnym czasie, w domu lub wśród przyjaciół. Towary są dostarczane bezpośrednio do klienta4.

Sprzedaż bezpośrednia jest alternatywną formą zakupu, w której nabywca dzięki bezpośredniej rozmowie ze sprzedawcą może zapo-znać się z produktami, ich sposobem działania oraz wyjaśnić wszelkie wątpliwości. Dla przedsiębiorstw, które mają niewielkie lub w ogóle nie posiadają środków finansowych na reklamę jest to dobra forma promocji produktów, bo gdyby były one dostarczone do tradycyjnego handlu - mogłyby stać się nieuchwytne czy też niezauważalne. Sprze-daż bezpośrednia jest także alternatywą dla tradycyjnego zatrudnie-nia, stanowi bowiem elastyczny sposób zarabiania i zwiększania do-chodu gospodarstwa domowego. Jest doskonałą formą prowadzenia własnego biznesu, stwarzając przy tym okazję do rozwoju osobistego i własnej kariery5. Dla przedsiębiorstw jest to niewątpliwa korzyść, gdyż nie mają konieczności budowania własnych sieci detalicznych.

FEDSA podaje także, że dla konsumentów sprzedaż bezpośrednia przynosi wiele korzyści. Są nimi: demonstracja i konsultacja w przy-jaznym dla nabywcy otoczeniu, zorganizowana zgodnie z jego po-trzebami, indywidualna dostawa do domu w czasie odpowiednim dla klienta, ewentualny zwrot i reklamacje towaru w czasie i miejscu dogodnym dla nabywcy (gwarancje posprzedażowe), bezpośredni osobisty kontakt ze sprzedawcą, a także elastyczne terminy dostawy produktów6.

Jak wynika z informacji podawanych przez Europejskie i Światowe Stowarzyszenie Sprzedaży Bezpośredniej, również dla sprzedawcy sprze-

3 Por.: A. Czubała: Dystrybucja produktów. Warszawa: PWE 2001 s. 83.4 Por.: www.wfdsa.org (World Federation of Direct Associations) oraz www.fedsa.be/main.html (Federation of European Direct Selling Associations).5 Por.: tamże.6 Por.: www.wfdsa.org (World Federation of Direct Associations).

Marketing wielopoziomowy - szansa czy zagrożenie

56

daż bezpośrednia niesie w sobie wiele korzyści, które stają się jednocze-śnie głównymi powodami do przystąpienia do takiej formy sprzedaży. Korzyści te i powody są prawie jednakowe na całym świecie, a są nimi:

• elastyczne formy i czas pracy (pełnoetatowa, niepełnoetatowa, samozatrudnienie),

• możliwość posiadania własnego biznesu, przy minimalnych kosztach i niskim ryzyku,

• dobry sposób na dodatkowy dochód,• sprzedawcy są niezależni, nie posiadają szefów, sami ustalają

cele i działania oraz sposoby ich osiągnięcia, a poziom sukcesu, który można osiągnąć jest wyznaczony przez własną gotowość do ciężkiej pracy,

• zarobki są proporcjonalne do wysiłku,• nie wymagane są specjalne kwalifikacje, doświadczenie czy za-

soby finansowe oraz wiek lub płeć,• rozwój osobisty poprzez szkolenie i doświadczenie,• możliwość spotkania ciekawych ludzi, nawiązania nowych

osobistych kontaktów,• możliwość poznania wielorakiego rodzaju asortymentu towa-

rów7.Polskie Stowarzyszenie Sprzedaży Bezpośredniej sprzedaż bezpo-

średnią definiuje jako sprzedaż wyrobów, prowadzoną poza siecią skle-pową, bezpośrednio na rzecz konsumenta, przez osobę prezentującą takie wyroby. Sprzedaż prowadzona jest głównie w domu konsumenta, jego miejscu pracy lub innym miejscu poza stałymi punktami sprzeda-ży, której towarzyszą wyjaśnienia sprzedawcy i pokazy produktów8.

Jak można zauważyć z powyższych rozważań, do charakterystycz-nych cech sprzedaży bezpośredniej należy wszelka działalność han-dlowa poza sklepami (sprzedaż pozasklepowa), prowadzona na zasa-dach bezpośredniego osobistego kontaktu nabywcy ze sprzedawcą.

W literaturze przedmiotu znaleźć można również definicje sprze-daży bezpośredniej. Należą do nich m.in. definicje: słownikowe9 oraz autorów P. Dewandre i C. Mahieu10, A. Czubały11 czy P. Kotlera12.

Traktując sprzedaż bezpośrednią jako pozasklepową formę handlu detalicznego można także rozpatrywać ją z punktu widzenia funkcji, jakie pełnią detaliści w kanale dystrybucji:

7 Por.: tamże8 Por.: „Kodeks Sprzedaży Bezpośredniej” Polskiego Stowarzyszenia Sprzedaży Bezpośredniej9 Por.: T. Sztucki (red.): Encyklopedia marketingu. Definicje, zasady, metody. Warszawa: Placet 1998 s. 293. 10 Por.: P. Dewandre, C. Mahieu: Przyszłość marketingu wielopoziomowego w Europie. Racje sukce-su MWP. Szczecin: Wyd. Horizon International 1996 s. 33.11 Por.: A. Czubała (2001): Dystrybucja ... s. 83.12 Por.: P. Kotler: Marketing. Wyd. 1. Poznań: REBIS 2005 s. 545.

Barbara A. Sypniewska / Nauki Ekonomiczne, tom XVII, 2013.

57

• przekazywanie konsumentom informacji o produktach,• promowanie produktów,• kupowanie od producentów i magazynowanie produktów,• oferowanie konsumentom produktów zgodnych z ich potrze-

bami,• sprzedawanie produktów finalnym odbiorcom13.

Detalistą jest osoba, która towary i usługi sprzedaje nabywcy bez-pośrednio do jego osobistego, niekomercyjnego użytku14. Funkcje, jakie spełnia detalista są zgodne z funkcjami, jakie spełnia sprzedawca sprze-daży bezpośredniej. Potocznie sprzedawca sprzedaży bezpośredniej nazywany jest dystrybutorem, akwizytorem, z tą jednak różnicą, iż ów dystrybutor dokonuje sprzedaży nie w miejscu stacjonarnego sklepu, ale w miejscu dogodnym dla nabywcy, jego mieszkaniu, pracy itp.15

Słusznie zatem uznaje się sprzedaż bezpośrednią za jeden z typów kanałów dystrybucji, które umożliwiają nabywcy kupowanie towarów w miejscach i czasie dogodnym dla niego, miejscach innych niż stacjo-narne punkty sprzedaży.

Sprzedaż bezpośrednia może być stosowana do każdego produktu, ale szczególnie istotna jest dla produktów, które obarczone są pewnym ryzykiem. Ryzyko to jest związane z samym produktem, jego ceną, warunkami zakupu, doświadczeniem nabywcy, ilością i jakością pro-duktów itp. Rola sprzedawcy jest ściśle związana z owym ryzykiem, bowiem jego argumentacja i postawa może spowodować, iż rozwia-ne zostaną wszelkie wątpliwości nabywcy w stosunku do towaru. Niezbędny i niezastąpiony jest udział sprzedawcy przy produktach np. sprzętu elektronicznego, AGD, kosmetyków, wycieczek zagranicz-nych. Im towar droższy, tym większe jest ryzyko dla nabywcy, a sprze-dawca spełnia tu funkcję informacyjną, dzięki czemu zmniejsza się ry-zyko nabywcy, zwiększając tym samym szansę na pozytywną decyzję nabywcy co do zakupu16.

Jak już wcześniej wspomniano jedną z formą sprzedaży bezpośred-niej jest marketing wielopoziomowy (multilevel marketing – MLM).

2. Historia marketingu wielopoziomowego (MLM)

Marketing wielopoziomowy jest formą sprzedaży bezpośredniej, która zaistniała w latach 40. XX wieku w USA. Pierwszymi produkta-mi oferowanymi w tym systemie były środki czystości. Z czasem forma ta ewaluowała i oferowano do sprzedaży coraz to bardziej różnorodne 13 Por.: A. Czubała (2001): Dystrybucja ... s. 66-69.14 Por.: tamże s. 66.15 Por.: L. Garbarski, U. Kłosiewicz, R. Nowacki, A. Olejniczuk-Merta, B. Słomińska, M. Strużycki: Za-rządzanie marketingowe małym i średnim przedsiębiorstwem. Warszawa: Wyd. Difin 1999 s. 229.16 Por.: J. Altkorn: Podstawy marketingu. Kraków: Instytut Marketingu 1999 s. 330.


58

towary. W Europie za pierwszą firmę, która stosowała marketing wielo-poziomowy, uznaje się firmę Kleenzee Homecare, powstałą w 1969 roku. Z czasem na świecie i w Europie marketing wielopoziomowy zaczął się dynamicznie rozwijać. Coraz większe zainteresowanie przedsiębiorstw i klientów tą formą sprzedaży spowodowało powstanie w 1978 roku Światowej Federacji Związków Sprzedaży Bezpośredniej (WFDSA), któ-rej naczelnym celem było monitorowanie sprzedaży oraz przestrzeganie norm etycznych zawodu sprzedawcy marketingu wielopoziomowego. Zasady i metody działania zostały wówczas zapisane w formie kodek-su etycznego, który do dziś jest uznawany we wszystkich krajach na świecie jako etyczny przewodnik dla sprzedawców. Chodzi tu głównie o zwalczanie działalności sprzedaży piramidowej (lawinowej), która często mylona była z marketingiem wielopoziomowym. Przełomowym okresem dla rozwoju tej działalności było w roku 1979 wygranie sporu przez firmę Amway z Federalną Komisją Handlu w USA i uznanie mar-ketingu wielopoziomowego za działalność legalną.

3. Istota marketingu wielopoziomowego

Wśród metod organizacyjnych firm sprzedaży bezpośredniej wy-różnić można:

1. marketing jednopoziomowy (SL - single level) - polega na ofero-waniu nabywcom przez sprzedawców/dystrybutorów/agentów towarów, a zyskiem jest prowizja od utargu. Rekrutacja i szko-lenie odbywa się przez osoby zatrudnione w firmach lub przez nie wyznaczone;

2. marketing wielopoziomowy (MLM - multilevel marketing) - polega na sprzedaży produktów i usług przez niezależnych sprzedaw-ców bezpośrednich (z reguły prowadzących własną działalność gospodarczą, działających na własny rachunek). Sprzedawca do systemu sprzedaży ma wprowadzić, „zrekrutować” jak naj-większą ilość osób, tworząc w ten sposób sieć dystrybutorów. Wynagrodzenie sprzedawców składa się z dwóch części: marży handlowej i prowizji naliczanej od sprzedanych towarów i usług oraz od każdej wprowadzonej osoby do swojej sieci. Uzyskany poziom przychodów, jeśli jest wysoki, pozwala awansować na wyższy poziom w systemie premiowania, a tym samym na co-raz to większe zarobki. Do systemu dostać się można tylko dzię-ki rekomendacji osoby wprowadzającej, która zajmuje się także szkoleniem i zapoznawaniem nowego sprzedawcy z funkcjono-waniem firmy i technikami sprzedaży17.

17 Por.: Raport CASE-Doradcy Sp. z o.o. „Sektor sprzedaży bezpośredniej w Polsce”. Październik 2008 s. 6-7.


59

L. Garbarski podaje, że marketing wielopoziomowy jest systemem dystrybucji, polegającym na „sprzedaży produktów lub usług przy pomocy osób prywatnych traktowanych jako niezależnych przedsiębiorców, tworzą-cych między sobą coś na kształt sieci, której zasięg często nie ogranicza się do obszaru jednego kraju”18.

Cechą charakterystyczną sprzedaży wielopoziomowej jest dwukie-runkowość działania19:

1. „sprzedaż bezpośrednia, osobista towarów i usług oraz ich reklama - polega na sprzedaży produktów, wyrobów lub usług bezpośrednio klientom bez pośrednictwa sklepów lub odbiorców hurtowych,

2. sponsorowanie - polega na wprowadzeniu innych osób zainteresowa-nych rozpoczęciem działań na własne konto i wejście do grupy dys-trybutorów. Przedsiębiorstwo wynagradza sponsorów za wyszkolenie nowych współpracowników wg specjalnych zasad.”

W literaturze przedmiotu spotkać można także wiele definicji, któ-re w podobny sposób ujmują zagadnienie marketingu wielopoziomo-wego. A. Czubała podaje, że marketing wielopoziomowy polega na „docieraniu z produktem do potencjalnych nabywców za pośrednictwem sieci niezależnych agentów”20, a A. Blanszard określa marketing wielopozio-mowy jako „sprzedaż produktów lub usług danego producenta, producen-tów za pomocą niezależnych dystrybutorów, która to sieć jest budowana na podstawie osobistych kontaktów międzyludzkich i opiera się na przedsiębior-czości poszczególnych dystrybutorów”21. Natomiast autorzy P. Dewandre, C. Mahieu jako „sposób sprzedawania produktów bezpośrednio konsumen-towi, poprzez sieć niezależnych dystrybutorów zbudowaną na zasadzie sukce-sywnego sponsorowania, w którym wynagrodzenie składa się z marży pocho-dzącej ze sprzedaży detalicznej i hurtowej oraz z premii, której podstawą jest obrót grupy zbudowanej przez danego dystrybutora”22.

Analizując definicje można zauważyć, że marketing wielopoziomo-wy różni się od innych form sprzedaży tym, że:

• nie wykorzystuje hurtowników, detalistów oraz związanych z tym kosztów wynikających z m.in. magazynowania, przetwa-rzania, kredytowania, badań marketingowych. Główna część kosztów dystrybucji zaczyna się na szczeblu dystrybutorów i jest pokrywana przez nich z przydzielonej marży handlowej;

• koszty dystrybucji ponoszone przez dystrybutorów są mniej-sze niż tradycyjnie, gdyż nie zawierają kosztów np. reklamy, utrzymania działu sprzedaży, logistyki;

18 L. Garbarski, J. Rutkowski, W. Wrzosek: Marketing. Punkt zwrotny nowoczesnej firmy. Wyd. 3. Warszawa: PWE 2008 s. 473.19 A.T.H. Żurawski: Szansa XXI wieku. Network marketing. Warszawa: Wyd. Akapit 1994 s. 10.20 A. Czubała: Dystrybucja produktów. Warszawa: PWE 1996 s. 70.21 A. Blanchard: Your Financial Freedom. Les editions 1992 s. 25.22 P. Dewandre, C. Mahieu: op. cit. s. 54.


60

• jest sprzedażą polegającą na umiejętnym budowaniu trwałych, osobistych relacji sprzedającego z klientem. Wymaga poświę-cenia dużej uwagi i czasu klientowi. Uzyskiwany zysk pocho-dzi z ilości sprzedanych towarów oraz liczby sprzedawców włączonych do systemu (sieci) i poziomu ich sprzedaży.

Istotą marketingu wielopoziomowego jest także możliwość bu-dowania własnego przedsięwzięcia biznesowego23. Dystrybutorzy prowadząc działalność posiadają własną firmę, którą mogą rozwijać dzięki swojej pracy bez ponoszenia ryzyka i dużych kosztów. Sprze-dawca jest niezależnym partnerem producenta, działającym we wła-snym imieniu, we własnej firmie. Tym także różni się osoba działająca w marketingu wielopoziomowym od pracownika tradycyjnej firmy, gdzie sprzedawca jest jedynie najemnym pracownikiem.

Najbardziej preferowaną formą współpracy sprzedawców z firmami marketingu wielopoziomowego (według badań CASE-Doradcy Sp. z o.o. opublikowanych w październiku 2008 roku) jest samozatrudnienie - pro-wadzenie własnej działalności gospodarczej. Rzadziej współpraca ta opie-ra się na zasadzie umowy-zlecenia lub umowy agencyjnej, ale jeśli już one występują, są to formy przejściowe i doraźne. Tym samym sprzedawcy współpracujący z firmą sprzedaży bezpośredniej, funkcjonującą na zasa-dach marketingu wielopoziomowego - są niezależnymi przedsiębiorcami, dla których - choć jak wykazują badania - w 92% jest to dodatkowa praca, to jednak daje ona możliwość praktycznej nauki przedsiębiorczości, sa-modoskonalenia się i ciągłego podnoszenia kompetencji24.

W marketingu wielopoziomowym na podstawie charakterystycznych jego cech można rozgraniczyć dwie strategie działania. Są nimi: orientacja dystrybucji i orientacja sponsorowania. Pierwsza zakłada taką prezentację produktu klientowi, aby doprowadzić do jego sprzedaży, zwiększając tym samym ilość sprzedawanych produktów. W efekcie uzyskuje się znacz-ne profity, ale rozwój sieci sprzedawców jest powolny. Druga z kolei za-kłada rozwój firm poprzez ciągłe wprowadzanie nowych osób. Polega to na tym, że na organizowanych spotkaniach prezentowane są zalety oraz zasady funkcjonowania, wynagradzania i awansowania, kładąc nacisk na wysokość zarobków z budowanych przez siebie sieci. Osoby nie zain-teresowane taką strategią zostają ewentualnymi klientami firmy. Dodać także należy, iż choć w literaturze przedmiotu wprowadzanie do sieci no-wych dystrybutorów nazywane jest sponsorowaniem lub werbowaniem, to w terminologii używanej przez firmy marketingu wielopoziomowego proces ten nazywany jest rekrutowaniem, rekomendowaniem, poleca-niem.

23 Por.: L. Garbarski, I. Rutkowski, W. Wrzosek: Marketing. Punkt zwrotny ... Wyd. 3. s. 473.24 Por.: Raport CASE-Doradcy Sp. z o.o. „Sektor sprzedaży bezpośredniej w Polsce”. Październik 2008 s. 28.


61

Marketing wielopoziomowy nie jest związany z określonym tery-torium działania. Dystrybutorzy mogą budować swoje sieci w różnych regionach, bez ograniczenia związanego z podziałem obszaru działal-ności pomiędzy różnymi handlowcami. Przedsiębiorstwa marketingu wielopoziomowego nie muszą prowadzić kosztownych kampanii re-klamowych, przeznaczać ogromnych środków na marketing, czy też ponosić kosztów sprzedaży. Zyskane w ten sposób oszczędności mogą przeznaczyć na wynagrodzenia dla dystrybutorów, opłacając włożony wysiłek i zaangażowanie.

Podsumowując, można wyróżnić charakterystyczne cechy marke-tingu wielopoziomowego. W tabeli nr 1 wyszczególnione są niektóre charakterystyczne zasady funkcjonowania tej formy działalności.

Tabela 1. Zasady funkcjonowania marketingu wielopoziomowego

Cecha charakterystyczna Opis

„Od ucha do ucha”Przekazywanie informacji „od ucha do ucha”, czyli słuchanie reko-mendacji innych osób, a zwłaszcza przyjaciół. Decyzja o zakupie zależy w większości przypadków od opinii innych.

Sieć niezależnych dystrybutorów

Prowadzenie przez dystrybutorów dwóch rodzajów działalności, czyli z jednej strony demonstruje i poleca produkt, za co otrzymuje marżę handlową (zasada sprzedaży bezpośredniej), z drugiej stro-ny buduje sieć sprzedawców, otrzymując za to prowizję od obrotu swojej grupy (zasada marketingu wielopoziomowego). Od dystry-butora zależy, której z zasad poświęci więcej czasu.

Ograniczone ryzyko

Rozpoczęcie działalności nie wymaga inwestycji kapitału. Wystarczy zakupić „starter” i kilka produktów do demonstracji. Jedyne ryzyko jest raczej natury psychologicznej, które polega na tym, że porównujemy się z innymi dystrybutorami, jesteśmy w tym zawodzie wytrwali bądź nie, można np. przedwcześnie zaniechać działań po kilku porażkach.

Bez szefa i personeluNiezależność w działaniu. Sukces zależy jedynie od siebie same-go, od swojej pracy. Relacje ze sponsorem oparte są na zasadzie równego z równym.

Biznes rodzinny Dystrybutorzy mogą działać w pojedynkę lub wspólnie z członkami ro-dziny. Biznes prowadzony w ten sposób może być bardziej opłacalny.

Współpraca

Sukces zależy od wspierania i udzielania pomocy innym, gdyż wysokość wynagrodzenia zależy od sukcesu osób, które zostały wprowadzone do grupy (sieci). Sponsorując kogoś - dystrybutor jest zobowiązany pomagać i szkolić innych.

Dostępność Dystrybutorem w marketingu wielopoziomowym może być każdy, niezależnie od wykształcenia.

Dowolny wymiar czasuNie jest wymagane porzucenie podstawowej pracy. Działalność można prowadzić w dowolnym wymiarze godzin. Może być dodat-kowym źródłem dochodu.

Źródło: opracowanie własne na podstawie: P. Dewandre, C. Mahieu: op. cit. s. 54-59; J. Kalench: MLM. Marketing wielopoziomowy. Warszawa: Wyd. Studio Emka 2000 s. 23.


62

Należy zatem podkreślić, że system sprzedaży w marketingu wie-lopoziomowym niesie wiele korzyści zarówno dla odbiorcy, jak i pro-ducenta. Dla klienta jest nowym sposobem zakupu towarów: zakupu w domach, sprzedaży zindywidualizowanej, uzyskaniu informacji o kupowanym produkcie25, a dla producenta jedną z korzyści jest zmniejszenie liczby pośredników w dystrybucji towarów, przy jedno-czesnym utrzymaniu jakości sprzedaży i promocji towarów26.

3. Sposób wynagradzania w marketingu wielopoziomowym (MLM)

Istotnym kryterium odróżniającym marketing wielopoziomowy od innych form sprzedaży jest sposób osiągania dochodów oraz możliwość ich powiększania w drodze samodzielnego rozwijania przez rekruto-wanie, czyli organizowanie sieci dystrybucyjnej sprzedawców. Oprócz przychodu ze sprzedaży towarów występuje także przychód pochodzą-cy z obrotu pozyskanych do współpracy kolejnych sprzedawców27.

Uczestnicy tego systemu sprzedaży czerpią zatem zyski zarówno „ze sprzedaży własnej, jak i sprzedaży całej swojej sieci. Otrzymują więc m.in. premię za sprzedaż osobistą, premię za sprzedaż grupową, bonus lider grupy przyznawany za pomoc w osiąganiu coraz wyższych szczebli w hierarchii or-ganizacji dystrybutorom swojej grupy, dodatkowe premie (tantiemy) za wybu-dowanie sieci dokonującej sprzedaży na pewnym, z góry wyznaczonym przez przedsiębiorstwo poziomie”28.

P. Kotler pisze, że wynagrodzenie jakie otrzymują dystrybutorzy/sprzedawcy, zależy od wielkości grupy sprzedawców, których zrekru-tują oraz od sprzedaży własnej29.

Dochód ze sprzedaży dystrybutor uzyskuje w znacznej części z na-stępujących form działalności:

• zakup produktów na własny użytek w postaci stałej (w %) zniż-ki na zakup towarów, udzielonej przez przedsiębiorstwo,

• rozprowadzanie produktów do osób z zewnątrz organizacji w postaci procentu od obrotu,

• rekrutowanie nowych osób do własnej sieci w postaci udziału od obrotu zbudowanej grupy dystrybutorów.

W praktyce, w firmach system wynagradzania sprzedawców jest okre-ślany mianem „planu marketingowego”. Mając świadomość odmiennego znaczenia terminu „plan marketingowy” w nauce marketingu, zdecy-25 Por.: P. Dewandre, C. Mahieu: op. cit. s. 35.26 Por.: tamże s. 50.27 Por.: J. Mazur (red.): op. cit. s. 196.28 L. Garbarski, I. Rutkowski, W. Wrzosek: Marketing. Punkt zwrotny nowoczesnej firmy. Wyd. 4. Warszawa: PWE 2001 s. 473-474.29 Por.: P. Kotler: Marketing ... Wyd. 1. s. 545.


63

dowano się w dalszej części opracowania, na używanie tej nazwy, jako charakterystycznej nazwy dokumentu, w którym zapisany jest sposób wynagradzania i zasady działania sprzedawców oraz ich sieci.

J. Bremner twierdzi nawet, że nazwa „marketing wielopoziomowy” wzięła się właśnie od nazwy „plan marketingowy”, bowiem sposób wy-nagradzania jest w nim opisany na zasadzie schematu poziomów - da-nemu poziomowi przypisany jest odpowiedni obrót o określonej wy-sokości. Aby osiągnąć jakiś poziom, należy od firmy wykupić pewną ilość produktów, czyli wykonać dany obrót30. Każdemu wyższemu po-ziomowi obrotów i co za tym idzie - pozycji dystrybutora, przyznawa-ny jest odpowiedni tytuł, np. dystrybutor zwyczajny, dyrektor, dyrektor szafirowy, dyrektor złoty itp. Dany poziom jest różnie nazywany przez firmy i często jest to element odróżniający jedną firmę od drugiej. Nie-które firmy stosują nazwy drogocennych kamieni, np. poziom najniższy nazywany jest nazwami kamieni półszlachetnych, a najwyższy to dia-menty31. Inne firmy poziomy nazywają tak jak w biznesie, np. dyrektor regionalny, dyrektor okręgowy. Także przypisana przez firmę wysokość obrotu, jaką należy osiągnąć, aby zakwalifikować się do tego poziomu, jest odmienna w firmach i także dla nich jest charakterystyczna. Przej-ście z jednego poziomu na drugi uzależnione jest najczęściej od progu rabatowego, w którym znajduje się dystrybutor.

Warto także wspomnieć, że niektóre firmy w planie marketingowym uwzględniają inne formy wynagradzania, np. udział w zyskach, akcje, czy też samochody, które dystrybutor musi już sam utrzymać. Owe poziomy wynagradzania dystrybutorów kształtują się z góry na dół. Porównując do hierarchicznego schematu organizacyjnego firmy, na którego czele stoi dyrektor wraz ze swoimi zastępcami, można uznać, iż w przypadku firm marketingu wielopoziomowego na czele stoi osoba o najwyższym obrocie własnym i swojej sieci dystrybutorów/sprzedawców, którzy z kolei osią-gają niższe od niej poziomy obrotów. Ale każdy z nich również rozwinął swoją sieć dystrybucyjną sprzedawców, a ci ostatni mają też swoje sieci. Na samym dole znajdują się dystrybutorzy, którzy albo rozpoczęli dopiero sprzedaż, albo działają już pewien czas, ale nie osiągnęli jeszcze wyma-ganego obrotu, a sieci jeszcze nie zbudowali. Tak więc na jednego dystry-butora z najwyższych poziomów przypada ogromna ilość sprzedawców z poziomów niższych32.

Nowo zrekrutowane osoby często są zobowiązane do wykupienia tzw. pakietu startowego. Jest to zestaw produktów o określonej war-tości, których wykupienie warunkuje wejście do grupy/sieci wpro-wadzającego sprzedawcy i firmy MLM. Rekrutowanie nowych osób

30 Por.: J. Bremner: Profesjonalny network marketing. Praktyczny poradnik jak tworzyć skutecznie działającą sieć. Warszawa: Wyd. Studio Emka 1999 s. 47.31 Por.: tamże s. 307.32 Por.: tamże s. 49.


64

do sieci powoduje zwiększenie dochodów dystrybutorów, gdyż do jego obrotu dodawany jest obrót grupy (sieci), a do wcześniejszego dochodu z marż i rabatów handlowych dochodzi dochód z różnicy poziomów w tabelach premiowania pomiędzy sprzedawcą a osoba-mi będącymi poniżej. W praktyce wygląda to tak, iż każdy produkt ma przypisaną wartość punktową, która naliczana jest w chwili za-kupu. Osoba dokonująca zakupu jest natychmiast identyfikowana w systemie komputerowym przez kogo została wprowadzona, co gwarantuje dopisanie dla tej osoby odpowiedniej ilości punktów. Ilość wszystkich punktów w tabeli premiowania w planie marketingowym określa poziom procentowy dystrybutora.

Dla przykładu podać można sposób rozliczania jednej z badanych firm. W praktyce dochód sprzedawcy składa się z dwóch części: marży handlowej (np. 20, 25, 30% stanowi różnicę między ceną detaliczną i hur-tową) oraz premii (zależnej od zdobytych punktów - np. 1 zł odpowiadają 4 punkty - czyli łącznej wartości sprzedanych w danym miesiącu towa-rów). Jeśli zatem sprzedawca sprzeda produkty o łącznej wartości 700 zł otrzyma 210 zł marży i 175 punktów, które dodatkowo dają mu prawo do 3% od wartości sprzedaży, czyli 21 zł. Zarobi więc w sumie 231 zł. Ponadto za przekroczenie np. 600 punktów w miesiącu dostaje premię w wysokości 6%. Za np. 1.200 punktów - 9%. I tak dalej aż do 10.000 punk-tów, dzięki czemu osiąga premię 21%. Owe poziomy punktów są różne w różnych firmach. Jest oczywiste, że pojedynczemu dystrybutorowi/sprzedawcy trudniej jest osiągnąć taki obrót (choć jest to oczywiście moż-liwe). Jeśli natomiast zrekrutuje większą liczbę osób do swojej sieci dystry-bucyjnej sprzedawców, to jego premia staje się równocześnie coraz wyż-sza, gdyż doliczane do niej są wyniki poszczególnych osób w sieci.

W marketingu wielopoziomowym wyższy dochód uzyskuje się głównie z połączenia dwóch źródeł: z pracy osób wprowadzonych do sieci oraz sprzedaży własnej. Aby zatem osiągać coraz wyższe zarob-ki, wchodząc tym samym na kolejne wyższe poziomy, liderzy grup za-chęcają członków swoich sieci, by budowali sieci. Zadaniem lidera jest nadzorowanie sieci dystrybucyjnej sprzedawców i szkolenie, tak aby była jak najbardziej efektywna. Choć wszystkie plany marketingowe są wprawdzie niepowtarzalne i typowe dla danej firmy, to jednak bazują na klasycznym planie (klasyczna sprzedaż bezpośrednia promująca roz-wój sprzedaży) oraz na planie network marketingowym, promującym rozwój sieci (bazą do rabatów jest cena detaliczna lub cena hurtowa), a także poprzez punktowe naliczanie obrotów, gdzie różne produkty mogą mieć różne wartości punktowe. Jest to kolejne narzędzie, pozwa-lające kształtować wynagrodzenie dystrybutorów, gdyż firmy mogą np. nie podnosić cen produktów, zwiększając ilość punktów danego pro-duktu (1 punkt to np. 1 zł). Tworząc własne plany marketingowe firmy podkreślają swoją indywidualność i kulturę organizacji.


65

Okazuje się, iż plany marketingowe firm marketingu wielopozio-mowego są mocno krytykowane, bowiem zarzuca się im nieetyczność oraz wysokie zarobki dystrybutorów na wyższych poziomach, kosz-tem nowo zrekrutowanych osób. Zwolennicy uważają jednak, że choć są one bardzo skomplikowane, to jednak opisują w sposób jasny zasa-dy wynagradzania i awansowania, przez co eliminowane są wszelkie formy nieczytelności działania oraz ukazują wymierne efekty wyna-grodzenia za ciężką pracę.

Marketing wielopoziomowy z uwagi na specyfikę rozliczania i wy-nagradzania często jest mylony z nielegalną działalnością, nazywa-ną sprzedażą lawinową czy piramidami finansowymi. Bierze się to głównie z innej niż tradycyjna formy wynagradzania sprzedawców. W literaturze przedmiotu czasami spotkać można postawienie znaku równości pomiędzy oba systemami, dlatego też należy w tym miejscu rozważyć, czym charakteryzuje się sprzedaż lawinowa i czym oba te systemy różnią się od siebie.

4. Marketing wielopoziomowy a sprzedaż piramidowa (lawi-nowa, piramidy finansowe)

P. Kotler twierdzi, że marketing wielopoziomowy nazywany jest przez niektórych autorów jako „łańcuszkowy” lub „piramidowy”. Na-tomiast Fundacja Edukacji Sprzedaży Bezpośredniej sprzedaż lawino-wą uważa za oszukańczy system, w którym korzyści czerpią tylko ci, którzy inicjują system, a sam produkt nie dociera do odbiorcy33.

Sprzedaż piramidowa polega na tym, że wynagrodzenie otrzymy-wane jest tylko za wprowadzenie nowych członków do organizacji. Natomiast nie dochodzi do sprzedaży produktów, występuje tylko tzw. wpisowe, które wpłaca każda nowo zapisana do organizacji oso-ba. Oczekuje ona wynagrodzenia od „wpisowego” następnego człon-ka. System piramidowy jest zakazany w większości krajów na świe-cie, a zasady marketingu wielopoziomowego zabraniają jakichkolwiek działań, które mogłyby upodobnić ten system do piramidowego34.

Funkcjonujące w Polsce Stowarzyszenie Sprzedaży Bezpośredniej kładzie duży nacisk na to, aby firmy działające w formie sprzedaży bezpośredniej przestrzegały zasad etyki handlowej w tym zakresie, jak również, by sprzedaż bezpośrednia, a zwłaszcza marketing wielo-poziomowy, przestały być kojarzone z piramidą finansową.

W Biuletynie Informacyjnym z 2001 roku Polskie Stowarzyszenie Sprzedaży Bezpośredniej zwraca uwagę na to, iż wiele firm działają-cych na zasadach piramidy finansowej podszywa się pod firmy sprze-33 Por.: P. Kotler: Marketing. Analiza, planowanie, wdrażanie i kontrola. Wyd. 7. Warszawa: Wyd. Felberg SJA 1999 s. 517.34 Por.: P. Dewandre, C. Mahieu: op. cit. s. 62.


66

daży bezpośredniej, zwłaszcza pod te, które stosują marketing wie-lopoziomowy. Według PSSB sprzedaż piramidowa polega na tym, że wysokie zarobki i premie obiecywane uczestnikom są finansowane z pieniędzy wpłacanych przez nowo zrekrutowanych klientów, którzy, aby odzyskać część wpłaconych opłat, muszą wciągnąć określoną ilość nowych uczestników. Jednak po jakimś czasie okazuje się, że nie ma już nowych uczestników i wpłacone pieniądze przepadają, czemu to-warzyszy niejednokrotnie zniknięcie firmy, która - jak twierdzi PSSB - rzadko ma swoją stałą siedzibę, posługuje się wyłącznie telefonami komórkowymi oraz skrzynką pocztową35.

W kolejnych Biuletynach Informacyjnych z 2002, a potem z 2006 roku PSSB ponownie porusza problematykę piramid finansowych, wskazując głównie na regulacje prawne w tym zakresie. Od dnia 10 listopada 2002 r. istnieją w Polsce przepisy prawne, ograniczające ową nielegalną praktykę rynkową, która w polskim prawie została nazwa-na sprzedażą lawinową. Zapisy te znalazły się w ustawie o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji, gdzie art. 17c poświęcony jest działalności systemu piramid (Dz. U. z 2003 r. Nr 153, poz. 1503)36.

Regulacje prawne wprowadzone w 2003 roku do polskiego ustawo-dawstwa definiują pojęcie sprzedaży lawinowej oraz dokonują rozróż-nienia pomiędzy nieuczciwą sprzedażą lawinową a przedsiębiorstwa-mi legalnie działającymi w systemie marketingu wielopoziomowego37.

Dbając o wizerunek firm marketingu wielopoziomowego, a przy tym zwalczając nielegalną działalność, PSSB definiuje niektóre z naj-ważniejszych różnic pomiędzy dwoma systemami sprzedaży. W tabeli nr 2 pokazane są owe różnice.

35 Por.: Biuletyn Informacyjny PSSB 2001 nr 3 s. 2-3.36 Por.: Biuletyn Informacyjny PSSB 2002 nr 2/3 s. 2-6 oraz Biuletyn Informacyjny PSSB 2006 nr 4/24 s. 1-3.37 Por.: Biuletyn Informacyjny PSSB 2006 nr 4/24 s. 1-3.


67

Tabela 2. Porównanie marketingu wielopoziomowego i systemu piramid finansowych

Różnica Piramidy finansowe (sprzedaż lawinowa) Marketing wielopoziomowy

Przychód

Firmy nie sprzedają żadnego produktu lub rozprowadzają towary niskiej jakości, na które trudno znaleźć nabywców (zwłaszcza w piramidach handlowych), a cały przychód pochodzi z wpłat wnoszonych przez kolej-nych uczestników systemu.

Pochodzi w przeważającej części ze sprzedaży konkretnych produk-tówo wysokiej jakości, na które za-wsze można znaleźć zbyt na rynku.

Konstrukcja systemu

Duża liczba uczestników systemu z dołu piramidy, wnosząc opłaty wstępne i rekru-tując nowych uczestników, finansuje zyski uczestników na szczycie piramidy, zazwy-czaj organizatorów.

Budując sieć dystrybutorów, każdy - niezależnie, w którym miejscu sieci się znajduje - może otrzymywać wynagrodzenie wysokie lub niskie, które uzależnione jest wyłącznie od mobilności, pracowitości i obrotu - własnego, jak i pozostałych człon-ków sieci, których obrót jest także uzależniony od wielkości sprzeda-ży wysokiej jakości towarów swojej sieci i tych, którzy są nowo przyjęci.

Siedziba firmy

Organizatorzy systemu nie podają adresów swoich firm oraz telefonów. Siedziby miesz-czą się w wynajętych lokalach lub są wręcz fikcyjne. Jeśli podawane są telefony - to tyl-ko komórkowe.

Przedstawiciele firmy mają wręcz obowiązek przy kontaktach z klien-tami wylegitymować się i podać pełną nazwę przedsiębiorstwa, z którym współpracują wraz z da-nymi teleadresowymi.

Zapasy

System nie gwarantuje odsprzedaży towa-rów w razie niesprzedania ich przez sprze-dawców. Brak możliwości odstąpienia od umowy sprzedaży.

W razie rezygnacji ze współpracy firma zobowiązana jest do odku-pienia nadających się do dalszego obrotu zapasów towarów do wyso-kości 90% ich nominalnej wartości. Klienci mogą skorzystać z prawa odstąpienia od umowy sprzedaży.

Sieć sprzedawców

System piramidowy wymusza od uczestni-ków rekrutowanie kolejnych osób. W prze-ciwnym razie może dojść do utraty wniesio-nego do systemu wkładu finansowego.

Sprzedawca może, ale nie ma obo-wiązku budowania i zarządzania grupą handlowców (siecią sprze-dawców). Na wynagrodzenie sprze-dawców składa się -oprócz dochodu z własnej sprzedaży - także pewien odsetek wartości sprzedaży doko-nanej przez członków jego sieci.

Dochody Obiecywanie bardzo wysokich zarobków przy minimalnym wkładzie pracy.

Żaden uczestnik systemu nie obie-cuje olbrzymich dochodów w krót-kim czasie i bez większego wysiłku.

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Biuletyn Informacyjny PSSB 2006 nr 4/24 s. 2-3.


68

Dodatkowo PSSB zaznacza sposoby rozpoznawania obu systemów, wskazując, w jaki sposób można ustrzec siebie i innych przed ryzykiem związanym z uczestnictwem w nielegalnych piramidach38. W tabeli nr 3 zaprezentowane zostały najważniejsze aspekty z tym związane.

Tabela 3. Rozpoznanie systemów sprzedaży

Różnica Sprzedaż lawinowa Sprzedaż wielopoziomowa

Wysokość wkładu, tzw. wpisowego czy też pakietu starto-wego

Rozpoczęcie współpracy jest bar-dzo kosztowne, np. wysoki i niezróż-nicowany koszt pakietu startowego, wysoka opłata za szkolenia wstępne lub budowę strony internetowej.

Opłata wstępna jest niska, a jej wysokość często zależy od ro-dzaju pakietu startowego, jaki sprzedawca zdecyduje się zaku-pić na początek działalności.

Oferta towarów dla końcowego klienta

Firmy nie troszczą się o sprzedaż i potrzeby klienta finalnego, bo zyski czerpią ze sprzedaży produktów no-wym osobom, które są zobowiązane do ich zakupu.

Oferta produktów zawiera towary wysokiej jakości po konkurencyj-nych cenach. Ważne są tu potrzeby i wymagania klienta finalnego.

Możliwość odkupie-nia towarów

Niesprzedane produkty i zestawy demonstracyjne nie są odkupowa-ne przez firmy, o czym mowa jest w umowie o współpracy.

Umowa o współpracy zobowiązu-je firmę do odkupienia towarów, których sprzedawca nie sprzedał.

Źródło: opracowanie na postawie Biuletyn Informacyjny PSSB 2006 nr 4/24 s. 3. Jak widać z powyższych rozważań, marketing wielopoziomowy

i sprzedaż lawinowa różnią się zasadniczo między sobą. Upowszech-niając wiedzę o systemach legalnych i nielegalnych można liczyć na to, że zmieni się świadomość i podejście do dystrybutorów/sprzedawców, oferujących towary pochodzące z legalnego źródła. Nie bez znaczenia jest więc fakt zwrócenia uwagi klientów na obie formy działalności, tak aby wybór przez nich dokonywany był oparty na świadomym i ak-ceptowanym procesie eliminującym ryzyko, jakie niesie ze sobą przy-stąpienie do nielegalnego biznesu.

38 Por.: tamże


69

5. Proces sprzedaży w marketingu wielopoziomowym

Można uznać, iż sprzedaż w marketingu wielopoziomowym obej-muje obszar wiedzy i kompetencji z następujących segmentów:

• wiedzy na temat przedsiębiorstwa, którą dystrybutor reprezen-tuje, podstawowych zasad działania, celów, strategii, pozycji w danym segmencie rynku;

• wiedzy z zakresu oferty produktów, odbiorców, właściwości, sposobów użytkowania, zastosowania;

• wiedzy i kompetencji dotyczących sprzedawania, przekony-wania, prowadzenia rozmowy handlowej, prezentacji, technik sprzedaży i innych kompetencji handlowych;

• wiedzy i kompetencji związanych z budowaniem własnych sieci dystrybutorów, m.in. pozyskiwaniem nowych dystrybu-torów i ich szkoleniem, motywowaniem, budowaniem zespo-łu, kierowaniem swoim zespołem i pełnieniem roli menedżera zespołu.

Do podstawowych zadań, które realizuje dystrybutor w marketin-gu wielopoziomowym, oprócz związanych ściśle z procesem sprzeda-ży, należy więc budowanie własnej sieci dystrybutorów. Wtedy dystry-butor wykorzystuje kompetencje związane z budowaniem zespołów, ich motywacją do działania, uczeniem, kontrolowaniem i nadzoro-waniem realizowanych zadań przez indywidualnych sprzedawców i przez grupę. To od jego zaangażowania w pracę innych osób, które zrekrutował i namówił do przystąpienia do swojej grupy i do sprze-dawania, uzależniony jest także jego własny poziom wynagrodzenia.

Inaczej niż w przypadku tradycyjnej sprzedaży odbywa się proces rekrutacji dystrybutorów do marketingu wielopoziomowego. Praktycz-nie proces rekrutacji i selekcji stosowany w przedsiębiorstwach nie ma tu zastosowania. Sprzedawcy namawiają do współpracy każdą osobę, wykazującą do tego nawet najmniejszą chęć. Dopiero w trakcie pracy, nauki i nadzoru osoba ta jest oceniana i w postaci informacji zwrotnej udzielane są jej rady, jak ma działać, wydobywając z siebie swój natu-ralny potencjał i rozwijając umiejętności, mające szczególne znaczenie w osiąganiu sukcesu w sprzedaży. Rekrutacja nowych dystrybutorów odbywa się głównie wśród klientów kupujących produkty. Dystrybutor ocenia potencjalnego klienta pod względem jego predyspozycji do pracy, a następnie namawia go do rozpoczęcia współpracy. Często zdarza się, że ci którzy osiągnęli bardzo wysokie poziomy wynagradzania, według planu marketingowego danej firmy nie wykazywali na początku cech dobrego sprzedawcy. Dopiero po jakimś czasie ujawnia się ich „ukryty talent”39, a dzięki ciężkiej pracy zaczynają osiągać coraz lepsze wyniki. Nad osobą rozpoczynającą działalność opiekę pełni dystrybutor, który 39 Por.: J. Bremner: op. cit. s. 75.


70

zaprosił go do współpracy. Jego rola jest bardzo ważna, bowiem dzięki niemu nowo zatrudniona osoba może ujawnić swój potencjał i obudzić w sobie pewne, jeszcze nieujawnione zdolności. To dystrybutor mówi, jak się ubierać, zachowywać, jak radzić sobie z problemami. To on jest coachem dla nowej osoby. Sprzedaż w marketingu wielopoziomowym polega na uczeniu się przez powielanie. „Nowo zrekrutowany” dystry-butor naśladuje dystrybutorów z wyższych poziomów wynagradzania. Może odbywać się to na zasadzie kopiowania i wzorowania. Zasada, która charakteryzuje tę sprzedaż polega na tym, że tylko poprzez pomoc innym można osiągnąć sukces swojej sieci40, a także w związku z tym, że każdy nowy dystrybutor uważnie obserwuje współpracowników i naśladuje tych, którzy są najlepsi.

W firmach działających w oparciu o zasady marketingu wielopozio-mowego, tak jak w tradycyjnej sprzedaży, istotne działania związane z za-rządzaniem dotyczą głównie trzech obszarów: szkolenia, nadzorowania i motywowania. W marketingu wielopoziomowym programy szkole-niowe sprzedawców mają kilka celów: sprzedawcy muszą dobrze znać i utożsamiać się z firmą, w której pracują, doskonale znać produkty, które sprzedają; znać klientów i konkurentów, tzn. poznać typy klien-tów oraz ich potrzeby, motywy zakupu i nawyki; wiedzieć, jak prze-prowadzić skuteczną prezentację handlową; znać zakres obowiązków i procedury działania na obsługiwanym terenie - zdobywania klientów, referencji, techniki burzy mózgów, dostosowywania biznesu. Szkole-nia w zakresie motywacji mogą dotyczyć także rozwoju wewnętrz-nego, planowania jako drogi do sukcesu, wytrwałości. W marketingu wielopoziomowym niezwykle istotne jest poznanie „planu marke-tingowego”, w którym zawarte są zasady wynagradzania i działania. Zadanie związane z nadzorowaniem w przypadku marketingu wielo-poziomowego nie określa standardów ilości kontaktów, ale związane jest z zachęcaniem do zwiększania tych ilości poprzez wskazanie ich znaczenia na poziom wynagrodzenia; dotyczy również opracowania wzorców wizyt u potencjalnych klientów, a także nadzorowania pro-cesu sprzedaży, w tym: znajomości produktu, rozeznania rynku, pre-zentacji produktu, psychologii sprzedaży, zawierania transakcji, formy zachęty do kupna, wartości słowa „nie”, wykorzystania czasu przezna-czonego na sprzedaż. Natomiast w procesie motywowania sprzedaw-ców uznaje się, że im większa motywacja sprzedawców, tym większe są ich starania, a większe starania prowadzą do lepszych rezultatów, lepsze rezultaty do większego wynagrodzenia, a to z kolei do zadowo-lenia i satysfakcji z pracy. Większa satysfakcja z pracy stwarza coraz większą motywację. Sprzedawcy pracujący w różnych formach sprze-daży motywowani są przez poziom wynagradzania, możliwość roz-woju, a także możliwość zaspokojenia swoich potrzeb wewnętrznych. 40 Por.: tamże s. 76.


71

Demotywująco wpływa natomiast groźba nagany czy też zaburzenie poczucia bezpieczeństwa. Niektórzy autorzy jako dodatkowe czynni-ki motywujące wymieniają możliwość uczestniczenia w cyklicznych konkursach, by zachęcić handlowców do dodatkowych działań, ponad te, których się od nich oczekuje. Nagrodami za zwycięstwo w takich konkursach mogą być finansowane przez przedsiębiorstwo m.in. wy-cieczki zagraniczne, samochody lub nagrody pieniężne41.

Budując model sprzedawcy w sprzedaży bezpośredniej, a w szcze-gólności w marketingu wielopoziomowym należy zwrócić szczególną uwagę na dwukierunkowość działania w tej formie sprzedaży. Poza sprzedażą dystrybutorzy/sprzedawcy prowadzą aktywność związa-ną z rekrutowaniem innych osób do własnych sieci oraz dalszą pracą z nimi. Kompetencje wynikające z realizacji tego zadania wymagają od nich posiadania i wykorzystywania tych cech, które związane są ści-śle m.in. z budowaniem zespołów, kierowaniem zespołami, motywo-waniem, wyjątkowymi kompetencjami interpersonalnymi, coachin-giem, wspieraniem rozwoju innych, przywództwem. Dodatkowo działalność w sprzedaży bezpośredniej wymaga niejednokrotnie od dystrybutorów posiadania własnej działalności gospodarczej, a więc prowadzenia biznesu, z którym ściśle związana jest kompetencja do-tycząca m.in. przedsiębiorczości. Należy podkreślić także, że sprzedaż bezpośrednia wykonywana jest poza stacjonarnym miejscem - skle-pem. Chodzi tu o fakt, że to dystrybutor przychodzi do klienta, a nie odwrotnie, klient do sklepu. Wchodzi więc na terytorium klienta i jest jego gościem. Taka sytuacja może być niekomfortowa dla dystrybutora i nieść ze sobą czynniki stresujące, zwłaszcza gdy spotyka się on z od-mową lub wręcz atakiem i niechęcią ze strony klienta. Dlatego też wy-daje się, że szczególne znaczenie powinna odgrywać tu kompetencja radzenia sobie ze stresem.

Podsumowanie Czy zatem marketing wielopoziomowy jest szansą czy zagroże-

niem. W artykule wskazano różnice pomiędzy MLM a piramidami finansowymi. Nie można zatem rozpatrywać tej formy sprzedaży bez-pośredniej jako czegoś niezgodnego z prawem czy też niezgodnego z etycznym działaniem. Na całym świecie organizacje sprzedaży bez-pośredniej zrzeszające się w stowarzyszenia, opracowały kodeks postę-powania etycznego. Kodeks ten nazwano kodeksem deontologicznym. Wszyscy członkowie (organizacje) są zobowiązani do respektowania tych zasad, które również wiążą dystrybutorów do ich przestrzegania.

Wydaje się, że marketing wielopoziomowy (MLM) jest ciekawą for-

41 Por.: P. Kotler: Marketing. Analiza, planowanie ... Wyd. 7. s 639-644; Szkolenia z zakresu sprzeda-ży wielopoziomowej można podzielić na trzy grupy tematyczne: działania w sprzedaży wielopozio-mowej, technik sprzedaży i motywacji, więcej m.in. w: J. Bremner: op. cit. s. 280.


72

mą działalności w trudnych gospodarczo czasach, gdzie rośnie bezrobo-cie. Aktywizuje ludzi do działania, dostarczać może jedyne lub dodatko-we źródła finansowe, a dla organizacji oszczędności w zakresie reklamy i formach dystrybucji. Zatem korzyści mają sprzedawcy budujący wła-sny biznes i pracujący na własny rachunek, organizacje, ale także klien-ci, którzy poszukują alternatywy dla sieci handlowych czy marketów.

Bibliografia1. Altkorn J.: Podstawy marketingu. Kraków: Instytut Marketingu 19992. Biuletyn Informacyjny PSSB 2001 nr 33. Biuletyn Informacyjny PSSB 2002 nr 2/3 4. Biuletyn Informacyjny PSSB 2006 nr 4/245. Blanchard A.: Your Financial Freedom. Les editions 19926. Bremner J.: Profesjonalny network marketing. Praktyczny poradnik jak tworzyć sku-

tecznie działającą sieć. Warszawa: Wyd. Studio Emka 19997. Czubała A.: Dystrybucja produktów. Warszawa: PWE 19968. Czubała A.: Dystrybucja produktów. Warszawa: PWE 2001 9. Dewandre P., Mahieu C.: Przyszłość marketingu wielopoziomowego w Europie. Racje

sukcesu MWP. Szczecin: Wyd. Horizon International 199610. Garbarski L., Kłosiewicz U., Nowacki R., Olejniczuk-Merta A., Słomińska

B., Strużycki M.: Zarządzanie marketingowe małym i średnim przedsiębiorstwem. Warszawa: Wyd. Difin 1999

11. Garbarski L., Rutkowski I., Wrzosek W.: Marketing. Punkt zwrotny nowoczesnej firmy. Wyd. 4. Warszawa: PWE 2001

12. Garbarski L., Rutkowski J., Wrzosek W.: Marketing. Punkt zwrotny nowoczesnej firmy. Wyd. 3. Warszawa: PWE 2008

13. Kalench J.: MLM. Marketing wielopoziomowy. Warszawa: Wyd. Studio Emka 2000

14. Kałężna-Drewińska U., Iwankiewicz-Rek B.: Marketing w handlu. Wrocław: Wyd. Akademii Ekonomicznej im. O. Langego 1997

15. Kodeks Sprzedaży Bezpośredniej Polskiego Stowarzyszenia Sprzedaży Bezpo-średniej

16. Kotler P.: Marketing. Analiza, planowanie, wdrażanie i kontrola. Wyd. 7. Warsza-wa: Wyd. Felberg SJA 1999

17. Kotler P.: Marketing. Wyd. 1. Poznań: REBIS 2005 18. Mazur J. (red.): Decyzje marketingowe w przedsiębiorstwie. Warszawa: Difin 2002 19. Pindakiewicz J.: Marketing wielopoziomowy - stan i perspektywy rozwoju w Polsce

na tle tendencji światowych. „Marketing i Rynek” 1998 nr 620. Raport CASE-Doradcy Sp.z o.o. „Sektor sprzedaży bezpośredniej w Polsce”.

Październik 2008 21. Sztucki T.(red.): Encyklopedia marketingu. Definicje, zasady, metody.

Warszawa: Placet 1998 22. www.fedsa.be/main.html (Federation of European Direct Selling Associations).23. www.wfdsa.org (World Federation of Direct Associations) 24. Żurawski A.T.H.: Szansa XXI wieku. Network marketing. Warszawa: Wyd. Aka-

pit 1994


73

MULTILEVEL MARKETING (MLM) - CHANCE OR THREAT

Key words: direct selling, multilevel marketing, financial pyramids, en-terprise

SummaryModern companies, trying to conquer a competitive market with its products, should ask not only about the market demand for this product, but also about the audience. This involves creating com-munications policy with the environment, the gathering of infor-mation, promotion and sales. The importance of knowledge and skills to take on new challenges in the manufacturing and distribu-tion processes is especially evident in today’s market, which is cha-racterized by a saturation of products and fierce competition. To be successful in the market, companies need to stand out, be creative, communicative. Ability to sell products in a competitive market is one of the key success factors. Companies are looking for the sales methods, which would distinguish them from the competition. The purpose of this article is to present a form of direct selling - multi-level marketing (multilevel marketing - MLM), which is often mistakenly associated with financial pyramids



Mariola Szewczyk-JarockaAnna Nowacka

OPINIE UCZNIÓW SZKÓŁ ŚREDNICH NA TEMAT ZJAWISKA KOREPETYCJI

WprowadzenieO korepetycjach jako o problemie społecznym zaczęto mówić i pi-

sać stosunkowo niedawno. Dopiero w latach 90. pojawiły się pierwsze publikacje UNESCO poświęcone w całości temu zjawisku oraz konse-kwencjom jego istnienia. W Polsce korepetycje są wciąż tematem tabu. Literatura przedmiotu w tym zakresie jest bardzo uboga i sprowadza się do publikacji prasowych, kilku artykułów naukowych oraz publi-kacji E. Putkiewicz, która przeprowadziła badania na temat korepetycji wśród studentów.

1. Istota zjawiska korepetycji

Korepetycje są definiowane przez M. Braya jako lekcje prywat-ne udzielane przez nauczyciela jednemu lub kilku uczniom, a tak-że lekcje, kursy i zajęcia w specjalnie do tego powołanych szkołach wieczorowych, a nawet wakacyjnych1. Korepetycje są opłacane przez rodziców uczniów lub niekiedy przez samych uczniów. Do-tyczą treści kształcenia szkolnego objętych standardami egzami-nacyjnymi: języka ojczystego, matematyki, historii, przedmiotów przyrodniczych oraz nauczanych w szkole języków obcych. Zgodnie z przyjętą definicją korepetycjami nie są zajęcia rozszerzające, kom-plementarne w stosunku do szkolnego zestawu przedmiotów kształ-cenia (np. z tańca, muzyki, plastyki czy zajęcia sportowe), o ile nie są przedmiotami nauczanymi w szkole (np. muzycznej czy baletowej). Do kategorii korepetycji nie zalicza się także pozaszkolnych lekcji re-ligii, odbywających się w kościołach i innych miejscach kultu, a także

1 M. Bray, The shadow education system:private tutoring and its implications for planners, UNESCO International Institute for Educational Planning, Paris 1999.

75Opinie uczniów szkół średnich na temat zjawiska korepetycji

pomocy udzielanej uczniom przez domowników, członków rodziny, znajomych, kolegów – jeśli nie jest płatna2.

Przyczyn zjawiska korepetycji należy upatrywać w aspekcie kultu-rowym, pedagogicznym i ekonomicznym.

Czynniki kulturowe sprzyjają temu zjawisku w miejscach, gdzie w normach kulturowych zakorzeniona jest wiara w skuteczność cięż-kiego wysiłku i dyscypliny oraz posłuszeństwo w stosunku do rodzi-ców i nauczycieli.

Rozwój korepetycji może być spowodowany czynniki pedagogicz-nymi, a przede wszystkim złymi doświadczeniami związanymi z edu-kacją szkolną. Może to wynikać z indywidualnych kontaktów z in-stytucjami edukacyjnymi albo ogólnej wiedzy o ich niewydolności. Uczniowie znacznie częściej korzystają z korepetycji, gdy standardy programu szkolnego nie pokrywają się z wymaganiami egzaminacyj-nymi. Dotyczy to często szkół, które w mniejszym stopniu zoriento-wane są na ucznia i nie potrafią pomóc uczniom wolniej uczącym się.

Czynnikiem zwiększającym skalę korepetycji są niewątpliwie ni-skie płace nauczycieli. Dochody uzyskiwane z korepetycji stanowią w niektórych krajach podstawę utrzymania gospodarstw domowych. W odniesieniu do krajów korupcjogennych pojawia się problem nad-użyć w pracy nauczycielskiej. Na lekcjach szkolnych „przerabiana” jest część materiału nauczania wymaganego przez szkołę, a reszty naucza się na lekcjach płatnych3.

Zjawisko korepetycji niesie za sobą skutki pozytywne i negatywne, które omówiono w tabeli 1.

2 E. Putkiewicz, Korepetycje – szara strefa edukacji, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2005, s. 17-183 E. Putkiewicz, Korepetycje…, op. cit., s. 25.

76

Tabela 1. Pozytywny i negatywny wpływ korepetycji na edukację szkolną

Domena wpływuRodzaj wpływu

Pozytywny Negatywny

Finansowanie edukacji

- większe zasoby przeznaczane na sektor edukacji

- przekierowanie funduszy, które mogłyby zostać lepiej wykorzystane przez publiczny system edukacji,- presja płacenia za korepetycje wywierana przez nauczycieli na rodziców,- przekserowanie potencjalnych wpływów z podatków

Dochody nauczycieli - dodatkowe źródło dochodów dla nauczycieli

Zarządzanie nauczycielami

- zakłócenie procedur zarządza-nia (presja przyznawania stano-wisk gwarantujących najwyższe zarobki)

Wykorzystanie po-mieszczeń szkolnych

- zwiększenie wykorzystania pomieszczeń szkolnych po godzi-nach lekcyjnych

- wykorzystanie obiektów publicz-nych do celów prywatnych

Czas przeznaczony na edukację

- lepsze wykorzystanie czasu pozalekcyjnego (włączając w to uczniów, którzy nie mają odpo-wiedniej kontroli rodzicielskiej)

- zmniejszenie ogólnej liczby godzin nauczania (nieobecności nauczycieli)- skupianie się bardziej na korepetycjach niż na zajęciach wyrównawczych pod okiem nauczycieli

Treści edukacyjne i pedagogiczne

- tylko część programu nauczania realizowana jest w godzinach szkolnych-zapożyczanie metod „wkuwania” od korepetytorów

Wyniki nauczycieli - zmniejszenie obciążenia nauczycieli szkolnych

- nauczyciele wkładają mniej wysiłku w odpowiednie nauczanie każdego z uczniów,- zmęczenie i brak skuteczno-ści nauczycieli udzielających korepetycje,- nauczyciele zaniedbujący obowiązki w szkole na rzecz korepetycji (nieobecności)

Anna Nowacka, Mariola Szewczyk-Jarocka / Nauki Ekonomiczne, tom XVII, 2013.

77

Uczenie się - pomoc uczniom w rozumieniu materiału lekcyjnego

- duże obciążenie powodujące zmęczenie uczniów,- brak zainteresowania lekcjami szkolnymi,- uczniowie pracują mechanicz-nie, korzystając ze wskazówek otrzymanych na korepetycjach,-zwiększenie nieobecności uczniów

Dynamika w klasie- pomaga wolniej uczącym się uczniom dotrzymywać tempa reszcie klasy

- korepetycje stają się ważniejsze niż wszechstronne doświadczenie oferowane przez szkołę,- brak zgodności pomiędzy metodami nauczania i uczenia się na korepetycjach a metodami szkolnymi,-brak szacunku dla nauczycieli szkolnych,-nauczyciele szkolni muszą radzić sobie z większymi nierównościami w zakresie wiedzy

Ocenianie i procedura selekcji

- wymagania egzaminacyjne podnoszone, aby uzasadnić występowanie korepetycji,- zniekształcenie procesu przyj-mowania na studia

Wyniki uczniów

- lepsze wyniki wolniej uczących się uczniów,- rozwój procesu uczenia się i zwiększania konkurencyjności uczniów na rynku edukacyjnym

- pogłębienie nierówności spo-łecznych wśród uczniów,- zwiększenie dystansu pomiędzy słabszymi a lepszymi uczniami, kiedy ci drudzy otrzymują dodat-kowe lekcje- faworyzowanie uczniów otrzy-mujących korepetycje,- penalizacja uczniów, którzy nie pobierają korepetycji (celowe oblewanie uczniów)

Tworzenie i dystrybucja podręczników

- impuls do tworzenia nowych materiałów przyjaznych użytkow-nikom, które mogą być przydatne w przygotowaniach do egzaminów

- wprowadzenie metod „wkuwa-nia” do treści podręczników

Źródło: M. Bray, Korepetycje – cień rzucany przez szkoły, ABC Wolters Kluwer Busi-ness, Warszawa 2012, s. 63-66.

cd. Tabeli nr 1

Opinie uczniów szkół średnich na temat zjawiska korepetycji

78

Korepetycje przybierają różne formy i ewoluują wraz ze zmianami dostępnych technologii. Wciąż najpopularniejszą formą korepetycji są te udzielane „na żywo”. Mogą one być prowadzone indywidualnie lub grupowo. Koszty korzystania z takich korepetycji uzależnione są od liczby uczestników. Najczęściej te dodatkowe lekcje są udzielane przez nauczycieli szkolnych. Z jednej strony może to być korzystna sytuacja, ponieważ korepetytor zna ucznia bądź uczniów (w przypadku grupo-wych korepetycji) i jest w stanie lepiej im pomóc. Natomiast z drugiej strony może to być sytuacja korupcjogenna. Nauczyciele celowo mogą pomijać pewne fragmenty programu w trakcie zajęć szkolnych, aby zwiększyć zapotrzebowanie na lekcje dodatkowe.

2. Charakterystyka badanej próby

Badanie ankietowe zostało przeprowadzone w styczniu 2012 roku w trzech płockich szkołach średnich tj. III Liceum Ogólnokształcące im. M. Dąbrowskiej w Płocku, Zespół Szkół Technicznych nr 70 w Płocku i Zespół Szkół Ekonomiczno – Kupieckich im. L. Krzywickiego w Płocku.

Próba miała charakter dogodny. Ankietę wypełniali uczniowie, którzy byli obecni na lekcjach i ci którzy zgodzili się wziąć udział w ba-daniu ankietowym. W badaniu tym wzięło udział 250 maturzystów, z czego 130 osób stanowiły kobiety, a 112 – mężczyźni. 8 osób nie za-znaczyło przynależności do określonej płci.

Wykres 1. Płeć badanych respondentów (%)

Kobieta52,00%

Mężczyzna44,80%

Brak danych3,20%

Źródło: Opracowanie własne na podstawie przeprowadzonego badania ankie-towego.


79

Wśród badanych 52 % stanowiły kobiety, natomiast mężczyźni około 45 %. Ponad 3% respondentów nie zaznaczyła odpowiedzi dotyczącej płci.

Tabela 2. Miejsce zamieszkania badanych respondentów

Wyszczególnienie Liczność Procent

Wieś 106 42,4Miasto 128 51,2Brak danych 16 6,4Ogółem 250 100

Źródło: Opracowanie własne na podstawie przeprowadzonego badania ankietowego.

W głównej mierze badani respondenci zamieszkiwali miasta (51,2%), nieco mniej badanych pochodziła ze wsi (42,4%). Spośród wszystkich badanych 6,4% osób nie zaznaczyło odpowiedzi na to pytanie.

Tabela 3. Nazwa szkoły, do której uczęszczają badane osoby

Wyszczególnienie Liczność Procent

III Liceum Ogólnokształcące im. M. Dąbrowskiej w Płocku 63 25,2Zespół Szkół Technicznych nr 70 w Płocku 82 32,8Zespół Szkół Ekonomiczno- Kupieckich im. L. Krzywickiego w Płocku 97 38,8Brak danych 8 3,2Ogółem 250 100

Źródło: jak w tabeli 2

Spośród badanych 25,2% osób uczęszczało do III Liceum Ogólno-kształcącego im. M. Dąbrowskiej w Płocku, nieco więcej, bo 32,8% do Zespołu Szkół Technicznych nr 70 w Płocku. Natomiast najwięcej re-spondentów było uczniami Zespołu Szkół Ekonomiczno – Kupieckich im. L. Krzywickiego w Płocku – prawie 40% respondentów. 8 osób nie zaznaczyło odpowiedzi na to pytanie.

3. Wybrane opinie uczniów szkół średnich na temat zjawiska korepetycji

Ponad połowa ankietowanych uczniów szkół średnich korzystała z odpłatnych korepetycji. Wyniki zaprezentowano w tabeli 4.


80

Tabela 4. Korzystanie z odpłatnych korepetycji

Wyszczególnienie Liczebność ProcentTak 128 51,2Nie 120 48,0Brak danych 2 0,8Ogółem 250 100,0

Źródło: jak w tabeli 2.

Z danych przedstawionych w tabeli 5 wynika, że z korepetycji od-płatnych najczęściej korzystali uczniowie Liceum Ogólnokształcącego.

Tabela 5. Odsetek uczniów korzystających z odpłatnych korepetycji z podziałem na szkoły

Wyszczególnienie Liceum Ogólno-kształcące

Zespół Szkół Technicznych

Liceum Ekono-miczne

Tak Liczba 42 30 51% Grupy 66,7 37,0 53,1

Nie Liczba 21 51 45% Grupy 33,3 63,0 46,9

Ogółem Liczba 63 81 96% Grupy 100,0 100,0 100,0

Chi2 (2) = 12,68 p = 0,002, test istotny przy p<0,05

Źródło: jak w tabeli 2.

Wynik testu Chi-kwadrat porównującego grupy był istotny (istot-ność przy p<0,05). To oznacza, że odpowiedzi na powyższe pytanie istotnie się różnią w zależności od rodzaju szkoły. Największy odsetek uczniów korzystających z odpłatnych korepetycji to uczniowie Liceum Ogólnokształcącego. Otrzymane wartości są zbliżone do wyników ba-dań przeprowadzonych przez E. Putkiewicz, które wskazują, że 43% uczniów klas maturalnych korzystało z prywatnych lekcji4. Wyniki przeprowadzonego badania ankietowego podkreślają, że szacunki Ministerstwa Edukacji Narodowej z 2005 roku mówiące o 50-60 % uczniów liceów uczęszczających na korepetycje, są nadal aktualne5. Najprawdopodobniej ten odsetek uczniów korzystających z prywat-nych lekcji wzrasta wraz z renomą szkoły i jej miejscem w rankingach.

Nie tylko największy odsetek, ale i najczęściej uczniowie Liceum Ogólnokształcącego korzystali z odpłatnych korepetycji (tabela 6).

4 E. Putkiewicz, Korepetycje…, op cit, s. 935 Ibidem, s. 93


81

Tabela 6. Częstotliwość korzystania z odpłatnych korepetycji



Liceum Ekono-miczne

Bardzo rzadko Liczba 2 8 10% Grupy 4,76 25,81 19,61

Rzadko Liczba 12 6 18% Grupy 28,57 19,35 35,29

Często Liczba 21 15 23% Grupy 50,00 48,39 45,10

Bardzo często Liczba 7 2 0% Grupy 16,67 6,45 0,00

Ogółem Liczba 42 31 51% Grupy 100,00 100,00 100,00

Chi2 (6) = 16,213 p = 0,013, test istotny przy p<0,05. Źródło: jak w tabeli 2.

Wyniki testu Chi-kwadrat porównującego grupy uczniów z trzech różnych szkół potwierdzają, że najczęściej z odpłatnych lekcji korzy-stali uczniowie Liceum Ogólnokształcącego. Ponad połowa tej grupy ankietowanych (66.67%) uczęszczała na korepetycje często i bardzo często. Najliczniejszą grupę korzystających rzadko i bardzo rzadko z odpłatnych lekcji stanowili przede wszystkim uczniowie Liceum Ekonomicznego. Badani z Zespołu Szkół Technicznych to najmniej liczna zbiorowość pobierająca korepetycje.

Wyniki badania ankietowego pokazują więc, że na rynku odpłat-nych korepetycji istnieje zależność pomiędzy częstotliwością korzysta-nia z tych lekcji a odsetkiem korzystających z tego typu usług.

Interesujących odpowiedzi udzielili uczniowie na pytanie, jaka była motywacja uczęszczania na odpłatne korepetycje. Wyniki zapre-zentowano na wykresie 2.

Wykres 2. Powody uczęszczania na odpłatne korepetycje przez uczniów (w %)

53,9

36,7

10,9

46,1

10,9

0,00 10,00 20,00 30,00 40,00 50,00 60,00

Miałem/miałam lub mam problemy ze zrozumieniem pewnej partii materiału z danego

przedmiotu

Groziła lub grozi mi ocena niedostateczna na koniec semestru

Chciałem/chciałam lub chciałbym/chciałabym mieć wyższą średnią ocen

Chciałbym/chciałabym lepiej przygotować się do matury

Chciałbym/chciałabym dostać się na wymarzone studia

Źródło: jak na wykresie 1.


82

Ponad połowa uczniów szkół średnich (53,9%) uczęszczała na pry-watne lekcje, ponieważ miała lub ma problemy ze zrozumieniem pew-nej partii materiału z danego przedmiotu. Kolejne motywy to: chęć lepszego przygotowania do matury (46,1%) oraz zagrożenie oceną niedostateczną na koniec semestru (36,7%). Najrzadziej wymieniane powody korzystania z odpłatnych korepetycji to: chęć podwyższenia średniej ocen (10,9%) oraz dostanie się na wymarzone studia (10,9%). Inaczej wyglądają odpowiedzi poszczególnych grup uczniów (tabela 7).

Tabela 7. Powody uczęszczania na odpłatne korepetycje przez uczniów poszcze-gólnych szkół (w %)



Liceum Ekono-miczne

Miałem/miałam lub mam problemy ze zrozumieniem pewnej partii materiału z danego przedmiotu

Liczba 22 16 29

% Grupy 52,38 51,61 55,77

Groziła lub grozi mi ocena niedostateczna na koniec semestru

Liczba 8 18 18

% Grupy 19,05 58,06 34,62

Chciałem/chciałam lub chciałbym/chciałabym mieć wyższą średnią ocen

Liczba 7 1 3

% Grupy 16,67 3,23 5,77

Chciałbym/chciałabym lepiej przygotować się do matury

Liczba 23 13 21

% Grupy 54,76 41,94 40,38

Chciałbym/chciałabym dostać się na wymarzone studia

Liczba 8 1 3

% Grupy 19,05 3,23 5,77

Chi2 (2) = 11,92 p = 0,003; Chi2 (2) = 6,65 p = 0,036, test istotny przy p<0,05Źródło: jak w tabeli 2.

Wynik testu Chi-kwadrat porównującego grupy był istotny (istot-ność p<0,05). To oznacza, że odpowiedzi na powyższe pytanie istotnie się różnią w zależności od grupy. Uczniowie Liceum Ogólnokształcące znacznie rzadziej korzystali z korepetycji z powodu zagrożenia oce-ną niedostateczną (19,05%) niż uczniowie Zespołu Szkół Technicznych (58,06%) i Liceum Ekonomicznego (34,62%). Natomiast istotnie częściej uczniowie Liceum Ogólnokształcącego wymieniali powód: chęć do-stania się na wymarzone studia – 19,05% niż uczniowie Zespołu Szkół Technicznych (3,23%) i Liceum Ekonomicznego (5,77%).


83

Taki rozkład odpowiedzi może oznaczać, że uczniowie liceów ogól-nokształcących częściej uczęszczają na korepetycje, aby dobrze zdać maturę i dostać się na wymarzone studia. Tę tezę potwierdzają rów-nież wyniki badania przeprowadzonego przez E. Putkiewicz wśród studentów6. Uczniowie średnich szkół o profilu zawodowym korzy-stają z odpłatnych lekcji, aby zrozumieć partie materiału, z którą mieli problem i poprawić ocenę niedostateczną z danego przedmiotu.

Zasadniczo różnią się motywy uczęszczania na korepetycje w róż-nych typach szkół. Być może uczniowie liceów ogólnokształcących mają bardziej sprecyzowane plany dotyczące dalszej edukacji i dlatego też ich argumentacja różni się od pozostałych grup.

Zapytano również uczniów, z jakich przedmiotów pobierali kore-petycje. Wyniki zaprezentowano na wykresie 3.

Wykres 3. Przedmioty, z których udzielano płatnych korepetycji (% wskazań)

71,1

55,5

13,3

0,83,9 1,6

8,6

26,6

2,3

0,00

10,00

20,00

30,00

40,00

50,00

60,00

70,00

80,00


Największy odsetek respondentów uczęszczał na korepetycje z ma-tematyki (71,1%), języka obcego (55,5%) oraz chemii (26,6%).

Wśród osób udzielających korepetycji prym wiodą nauczyciele (wykres 4).

6 E. Putkiewicz, Korepetycje… op. cit., s. 102.


84

Wykres 4. Osoby udzielające korepetycji uczniom szkół średnich

35,9

23,4

50,0

7,0

7,8

0,00 10,00 20,00 30,00 40,00 50,00 60,00

Student/studentka

Nauczyciel przedmiotu, z którego pobierałem/łam korepetycje

Nauczyciel z innej szkoły

Nauczyciel akademicki

Inne osoby


Połowa respondentów wskazała nauczycieli z innej szkoły. Okazu-je się, że 23,4% badanych pobierało korepetycje u swoich nauczycieli. Drugą pod względem liczby wskazań grupę korepetytorów stanowią studenci (35,9%). Niestety duży odsetek nauczycieli przedmiotu lub nauczycieli z innej szkoły i nauczycieli akademickich jako korepety-torów to negatywny aspekt zjawiska korepetycji. E. Putkiewicz za-uważa, że większość tych sytuacji sprzyja korupcji. Istnieje wysokie prawdopodobieństwo, że prywatne lekcje u nauczycieli i pracowni-ków uczelni wynikają z pewnej tradycji nakazującej tworzenie kontak-tów, układów, co najmniej tzw. neutralnej życzliwości, wytworzenia korzystnej atmosfery, na razie bez oczekiwania jakichś konkretnych zachowań korupcyjnych7. Popularność studentów jako korepetytorów może świadczyć o tym, że duży odsetek badanych szukał tańszych form korepetycji indywidualnych. Lekcje udzielane przez studentów są często o połowę tańsze od tych udzielanych przez nauczycieli.

PodsumowanieZjawisko korepetycji jest znane od lat i zapewne nie zostanie tak

szybko wyeliminowane. Można zauważyć, że rynek zajęć pozalekcyj-nych wręcz zwiększa się. Trend ten ma aspekt pozytywny i negatyw-ny. Pozytywną stroną zjawiska korepetycji jest fakt, że rodzice przy-wiązują większą wagę do edukacji swoich dzieci. Negatywny aspekt to nierówny dostęp do nauki i rozwarstwienie społeczeństwa. Dzieci z uboższych rodzin i gorzej wykształcone „zostają w tyle”.

7 E. Putkiewicz, Korepetycje… op. cit., s. 105


85

Na podstawie studiów literatury przedmiotu, przeprowadzonych analiz oraz uzyskanych wyników badań własnych można sformuło-wać następujące, wybrane wnioski:

1. Rozwój zjawiska korepetycji uwarunkowany jest wieloma czyn-nikami: kulturowymi, pedagogicznymi i ekonomicznymi.

2. Skutki korepetycji mogą mieć charakter pozytywny, np. indywi-dualne podejście korepetytora do ucznia, poznanie jego możli-wości oraz lepsze przyswajanie materiału przez ucznia. Wystę-pują także negatywne aspekty tego zjawiska tj. rozwarstwienie społeczeństwa, nierówny dostęp do edukacji i w związku z tym mniejsze szanse na rynku pracy.

3. Respondenci najczęściej wskazywali dwa główne powody ko-rzystania z korepetycji: problemy ze zrozumieniem pewnej par-tii materiału oraz chęć lepszego przygotowania się do egzaminu maturalnego. Trzeba jednak zauważyć, że uczniowie Liceum Ogólnokształcącego uczęszczali na dodatkowe lekcje też z in-nego powodu, a mianowicie chcieli dostać się na wymarzone studia. To sugeruje, że wyżej wymieniona grupa respondentów ma bardziej sprecyzowane plany dotyczące swojej dalszej edu-kacji i przyszłości. Natomiast uczniowie szkół średnich o profilu zawodowym koncentrowali się głównie na poprawieniu oceny niedostatecznej i uzupełnieniu wiedzy.

4. Badani wskazywali, że najczęściej ich korepetytorami byli na-uczyciele z innej szkoły i studenci. Popularność korepetytorów – nauczycieli z innej szkoły prawdopodobnie wynika z faktu, że są oni polecani przez nauczyciela danego przedmiotu. Nato-miast studenci wybierani byli z powodów finansowych (niższe stawki za godzinę korepetycji).

Podsumowując – zagadnienie wymaga publicznej debaty wśród pedagogów, ekonomistów i polityków, którzy powinni uwzględniać również jeszcze dosyć skromny dorobek naukowy w zakresie korepe-tycji, które rzucają cień na polskie szkolnictwo.

Bibliografia:1. Bray M., Korepetycje – cień rzucany przez szkoły, ABC Wolters Kluwer Business,

Warszawa 2012.2. Bray M., The shadow education system: private tutoring and its implications for plan-

ners, UNESCO International Institute for Educational Planning, Paris 1999.3. Nowacka A., Szewczyk – Jarocka M., Korepetycje jako przykład pracy nierejestro-

wanej – badania własne, „Pieniądze i Więź” 52/2011.4. Nowacka A., Szewczyk-Jarocka M., Korepetycje jako szara strefa edukacji we

współczesnej gospodarce otwartej – badania własne [w:] J. Grzywacz, S. Kowal-ski (red.), Przedsiębiorstwo w otoczeniu gospodarczym. Przestępczość gospodarcza, Wyd. Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Płocku, Płock 2011.


86

5. Nowacka A., Szewczyk – Jarocka M., Studenci Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Płocku wobec problemu szarej strefy edukacji, [w:] J. Grzywacz, S. Kowalski (red.) Bankowość i rozwój lokalny w gospodarce rynkowej, Nauki Eko-nomiczne, tom XV, Wyd. Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Płocku, Płock 2012.

6. Putkiewicz E., Korepetycje – szara strefa edukacji, Analizy i Opinie, Instytut Spraw Publicznych, nr 56 12/2005

7. Putkiewicz E., Korepetycje – szara strefa edukacji, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2005

8. Szewczyk – Jarocka M., Nowacka A., Zjawisko korepetycji jako kluczowy problem szarej strefy edukacji szkolnictwa średniego, [w:] J. Grzywacz, S. Kowalski (red.), Gospodarka rynkowa w warunkach kryzysu, Wyd. Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Płocku, Płock 2012

OPINIONS OF SECONDARY SCHOOLS LEARNERS ABOUT THE PHENOMENON OF TUTORING

Key words: tutoring, education, students of secondary schools, opinions

SummaryThe phenomenon of tutoring has been known for years and it is not about to be extirpated soon. Extra-curricular market is tren-ding upwards, which can be easily observed. This tendency has a positive as well as a negative aspect. The positive side of tutoring phenomenon is that parents set great store on education of their children.. The negative aspect constitutes an unequal access to education and also the class-ridden society.Children coming from poorer families and less educated ones - fall behind. The authors of this paper carried out the research on tutoring in grey area of edu-cation. The tested group embraced 250 learners of secondary scho-ols. The students represented the Maria Dabrowska III Secondary School in Plock, the Krzywicki Economic School Team in Plock and Higher Technical School Team in Plock. The aim of the paper was to present selected opinions of students from secondary schools on tutoring phenomenon and the authors drew proper conclusions on the basis of certain literature studies , analyses and own study.



Andrzej Jagodziński

„Niegdyś decydującym czynnikiem była ziemia, a później kapitał, rozumiany jako wyposażenie w maszyny i dobra służące jako narzędzie, dziś zaś czynnikiem decydującym w coraz większym

stopniu jest sam człowiek, to jest jego zdolności poznawcze, wyrażające się w przygotowaniu naukowym, zdolności do uczestniczenia w solidarnej organizacji, umiejętności wyczuwania

i zaspokajania potrzeb innych ludzi”

Jan Paweł II Centesimus Annus

OCZEKIWANIA PRACODAWCÓW W ZAKRESIE KOMPETENCJI

ABSOLWENTÓW WYŻSZYCH UCZELNI

1. Pojecie kompetencji

Pierwszy impuls w kierunku rozwoju kompetencji poczynił David McClelland1. W 1973 r. prowadził badania wśród swoich absolwentów dotyczące ich dalszej kariery. Doszedł do interesującego – na owe cza-sy – wniosku, iż nie można wiązać sukcesu zawodowego absolwentów wyłącznie z ich ocenami. Dowiódł, że duża liczba absolwentów zrobi-ła większe kariery zawodowe niż tzw. „prymusi”. Zaproponował więc, aby testy na inteligencję zastąpić testami kompetencji.

Od tamtej pory stworzono tak wiele definicji kompetencji, jak wielu jest naukowców, praktyków czy badaczy tej materii. A to z kolei spra-wia, że nie ma consensusu co do tego, czym są kompetencje2. Specjali-ści ponadto twierdzą że3: „trudno jest wskazać termin, wokół którego panu-je równie duży chaos definicyjny, jak termin „kompetencje”.

W rozwiniętej wersji A. Pocztowski podaje, że kompetencje to pojęcie szersze od kwalifikacji4: „...obejmujące swoim zakresem ogół trwałych wła-1 Zob. J. Kubicka – Daab: Budowa modeli kompetencji. W: Najlepsze praktyki zarządzania kapitałem ludzkim. Red. A. Ludwiczyński. Warszawa: Polska Fundacja Promocji Kadr 2002 s. 239. 2 Por.:T. Rostkowski: Zarządzanie kompetencjami jako przyszłość zzl w Polsce. „Zarządzanie Zasoba-mi Ludzkimi” nr 6/2002 s. 66.3 M. Sidor-Rządkowska: Kompetencyjne systemy ocen pracowników. Przygotowanie, wdrażanie i integrowanie z innymi systemami ZZL. Kraków: Oficyna Ekonomiczna 2006 s. 11. 4 A. Pocztowski: Zarządzanie zasobami ludzkim. Strategie – procesy – metody. Warszawa: PWE 2003 s. 153.

88

ściwości człowieka, tworzących związek przyczynowo – skutkowy z osiąganymi przez niego wysokimi i/lub ponadprzeciętnymi efektami pracy, które mają swój mierzalny wymiar”. G. Filipowicz termin ten ujmuje ogólniej i stwierdza, że5: „kompetencje są to dyspozycje w zakresie wiedzy, umiejętności i postaw, pozwalające realizować zadania zawodowe na odpowiednim poziomie”.

C. Levy-Leboyer z kolei zauważa, iż6: „kompetencje są zbiorem zachowań, które pewne osoby opanowują lepiej niż inne, co sprawia, że w określonej sytuacji działają one sprawniej”. Koncepcja ta zakłada, że doświadczenie zawodowe jest jedynym sposobem zdobycia kompetencji, których nie dają dyplomy, a ich obiektywna ocena jest niezbędna. Współczesny człowiek nie prze-staje się uczyć przez całe życie, a pracodawcy przywiązują coraz większą wagę do kompetencji odmiennych od wiedzy zdobytej w tradycyjnym kształceniu potwierdzonych dyplomami i świadectwami7.

Kończąc kwestie terminologiczne, dla potrzeb niniejszego opra-cowania przyjmiemy za T. Oleksynem, iż pracodawcy liczą więc na kompetencje absolwentów, rozumiane tu jako suma zdobytej wiedzy, postaw, umiejętności, zaangażowania, a także zdolność do twórczego myślenia i współpracy8. Inaczej mówiąc, dla każdej współczesnej orga-nizacji, dążącej do maksymalizacji zysku, najcenniejszym nabytkiem będą ludzie, którzy oprócz bogatego zasobu wiedzy teoretycznej po-siadają umiejętności praktyczne i predyspozycje osobowościowe do określonych zachowań. Wszystko po to, aby zatrudniony absolwent re-alizował cele firmy na wymaganym poziomie i z właściwym nastawie-niem do powierzonych mu obowiązków, zgodnych również z własną karierą zawodową. Cechy osobowości, to m.in.9:

− potrzeba przynależności, − autonomia, − kierowanie się potrzebami wyższego rzędu, − osobista etyka pracy, − wewnętrzne umiejscowienie kontroli, − ekstrawersja, tzn. cecha osobowości wyrażająca się w kiero-waniu uwagi i zainteresowań na świat zewnętrzny, łatwości nawiązywania kontaktów z ludźmi, dużej potrzebie działania,

− sumienność.

5 G. Filipowicz: Zarządzanie kompetencjami zawodowymi. Warszawa: PWE 2004 s. 17.6 C. Levy-Leboyer: Kierowanie kompetencjami. Bilanse doświadczeń zawodowych. Warszawa: 1997 s. 32. 7 Por.: A. Wodecka-Hyjek: Określanie listy kompetencji dla stanowiska pracy – wprowadzenie do wybranych metod. „Organizacja i Kierowanie” nr 3/2001 s. 81.8 Por.: T. Oleksyn: Zarządzanie kompetencjami. Teoria i praktyka. Kraków: Oficyna Wydawnicza 2006 s. 23. 9 Zob.: A. Spik i in.: Nowe kierunki w zarządzaniu ludźmi – zaangażowanie organizacyjne. W: Nowe kierunki w zarządzaniu. Red. M. Kostera. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie i Profesjonalne 2008 s. 471 – 491.

Andrzej Jagodziński / Nauki Ekonomiczne, tom XVII, 2013.

89

Rodzaje kompetencji

Biorąc pod uwagę dotychczasowe rozważania dochodzimy do wniosku, iż złożoność i wieloznaczność pojęcia kompetencji powodu-je, ż wielu autorów podkreśla konieczność ich podziału. Rozpatrując kompetencje należy wyróżnić kompetencje pracowników (zawodowe) oraz kompetencje organizacji. Te pierwsze obejmują zainteresowania pracowników, uzdolnienia i predyspozycje, wykształcenie i wiedzę, doświadczenie i praktyczne umiejętności, wewnętrzną motywację, postawy i zachowania w pracy zawodowej, stan zdrowia i kondycję psychofizyczną, wyznawane wartości i zasady etyczne. Propozycję uporządkowania kompetencji pracowników przedstawia rysunek 1.

Rysunek 1. Kompetencje pracownicze

Macierz kompetencji

Kompetencje pracownicze (zawodowe)

zawodowe

koncepcyjne Kognitywne (poznawcze)

operacyjne Funkcjonalne

osobiste

Meta -komptencje

Społeczne

Źródło: J. Moczydłowska: Zarządzanie kompetencjami zawodowymi a motywowanie pracowników. Warszawa: Difin 2008 s. 40.

Jak można zauważyć propozycja dotyczy ujęcia kompetencji w czte-rech grupach w postaci macierzy:

1. Kompetencje poznawcze – obejmują takie umiejętności, predyspo-zycje i zdolności, jak uczenie się, rozumienie, zapamiętywanie, cie-kawość świata, otwartość, unikanie stereotypów;

2. Kompetencje funkcjonalne – są związane z kompetencjami zawo-dowymi i stanowiskowymi, czyli oznaczają kompetentne wykony-wanie danego zawodu, samodzielną i efektywną pracę na dowol-nym stanowisku;

Oczekiwania pracodawców w zakresie kompetencji absolwentów wyższych uczelni

90

3. Kompetencje społeczne – określają obszar kontaktów międzyludz-kich, zwłaszcza zdolność do empatii, współpracy, przekonywania czy rozwiązywania konfliktów;

4. Metakompetencje – wiążą się ze zdolnością do refleksji, umiejętno-ści radzenia sobie w warunkach niepewności.

5. Kompetencje organizacji obejmują kompetencje zarządcze, kompe-tencje pracowników i współpracowników, wiedzę i pamięć zbioro-wą, kompetencje przyjęte z zewnątrz (licencje, patenty) kompeten-cje w sferze kształtowania produktów i technologii, kompetencje społeczne związane z kształtowaniem współpracy w otoczeniu zewnętrznym i wewnętrznym oraz etyką10. Wśród wydzielonych grup kompetencji bardzo ważne miejsce zajmują kompetencje klu-czowe (najważniejsze) (patrz rysunek 2).

Rysunek 2. Kompetencje kluczowe

Źródło: opracowanie własne na podstawie: J. Moczydłowska: Zarządzanie kompe-tencjami zawodowymi a motywowanie pracowników. Warszawa: Difin 2008 s. 35. Ponadto kompetencje kluczowe obejmują jeszcze orientację biznesową, decyzyjność, skuteczność i efektywność, komunikatywność, zdolność

10 T. Oleksyn: op. cit. s. 21.


91

do współpracy, postępowanie etyczne, asertywność. Kompetencje klu-czowe mogą odnosić się do indywidualnych pracowników, stanowisk pracy lub organizacji jako całości.Pozostając przy tematyce różnych podziałów kompetencji, warto jesz-cze wspomnieć o kompetencjach twardych i miękkich. Pierwsze od-noszą się do znajomości i umiejętności praktycznego zastosowania metod, technik i narzędzi wykorzystywanych w obszarze zarządza-nia, w tym również metod matematycznych, statystycznych czy badań operacyjnych. Natomiast kompetencje miękkie są głównie związane z kompetencjami społecznymi, które obejmują m.in.: komunikację pisemną, relacje ze współpracownikami, obycie międzynarodowe, negocjowanie oraz z kompetencjami osobistymi, na które składa się podejmowanie inicjatywy, radzenie sobie ze stresem, wytrwałość, za-angażowanie, sumienność, pewność siebie, orientacja w biznesie11.

3. Oczekiwania pracodawców wobec pracobiorców

Niezależnie od ścieżki kariery, którą absolwent wybiera chcąc pra-cować w danej branży, istnieją tzw. kluczowe kompetencje (społeczne), czyli umiejętności rozwijane niezależnie od rodzaju pracy, zawodu i stanowiska. Należą do nich:

− znajomość języków obcych – najlepiej potwierdzonych odpo-wiednim certyfikatem lub ukończonym kursem; podstawą jest język angielski, opanowany biegle zarówno w mowie i w pi-śmie; drugi może być już w węższym zakresie, ale również po-winien być na dobrym poziomie; nawet na stanowiskach nie wymagających dużych kwalifikacji poszukiwane są osoby, któ-re potrafią się bez problemów komunikować w innym języku niż ojczysty;

− elastyczność – bycie elastycznym to umiejętność dostosowania się do zmieniających się wymagań środowiska, a także umie-jętność spoglądania poza rolę, która przypada pracownikowi w organizacji; w czasach szybkich działań i zmieniających się warunków pracy jest to kompetencja na wielu stanowiskach i w większości organizacji niezbędna; dla pracodawców bez-cenna jest zdolność pracownika do adaptacji w różnych kultu-rach organizacyjnych i w zmieniających się warunkach bizne-sowych;

− efektywna komunikacja – komunikatywność jest zawsze umiejscowiona wysoko na liście oczekiwań pracodawców wobec kandydatów; rozmowa z klientem czy też prezentacja swoich pomysłów na spotkaniach z zespołem w sposób jasny, profesjonalny i efektywny jest bardzo ważne i bardzo cenne;

11 G. Filipowicz: op. cit. s. 19.


92

− umiejętność radzenia sobie w trudnych sytuacjach – zdolność do spoglądania na problem z kilku stron i zastosowanie szyb-kich i kompleksowych rozwiązań;

− umiejętność pracy zespołowej (chęć i umiejętność współpracy z innymi, również w zespole międzynarodowym), umiejętność podejmowania pracy i współpracy w grupie; praca zespoło-wa polega na uczestniczeniu w grupowym wypracowywaniu rozwiązań, umiejętności generowanych pomysłów i decyzji oraz otwartym dzieleniu się swoimi pomysłami, obawami i informacjami; taka współpraca zakłada otwartość na innych, uwzględnienie odmiennych punktów widzenia oraz czerpanie korzyści właśnie z tej różnorodności i niejednomyślności; zdol-ność dzielenia się informacjami, budowania i podtrzymywania pozytywnych relacji w zespole, umiejętność słuchania innych koncepcji – to ważne i pożądane zdolności przesz rekrutują-cych do pracy;

− stały rozwój, zdolność szybkiego uczenia się – pracodawcy po-szukują w kandydatach potencjału, który pozwoli później na rozwój pożądanych umiejętności i zdolności potrzebnych w fir-mie; szczególnie cenna jest umiejętność samodyscypliny w za-kresie ciągłego dokształcania się i zdobywania wiedzy, otwar-tość na nowe wyzwania, chęć uczenia się, rozwijania swoich umiejętności w różnych obszarach;

− zdolności przywódcze – pracodawcy szukają wśród kandy-datów indywidualistów, którzy mogą poprowadzić zespoły w poszczególnych projektach firmy; zdolności te pomocne są także w przekazywaniu głównych wartości firmowych wśród współpracowników i klientów;

− entuzjazm i zaangażowanie w pracę - rozumiane jako energia, pasja i dyscyplina, pozytywne nastawienie; pracodawcy jak ni-gdy dotąd oczekują od absolwentów, by w firmie byli pełni mo-tywacji, zapału; ludzie posiadający w sobie entuzjazm często posiadają motywację do pracy oraz ciągłego dokształcania się i dbania o rozwój osobisty;

− wyobraźnia i kreatywność – kreatywność jest motorem zmian, szczególnie na wysoko konkurencyjnym rynku, motorem po-wstawania innowacyjnych rozwiązań;

− orientacja na klientów – taka osoba musi być otwarta na ludzi, wychodzić naprzeciw klientom, wstrzelić się w ich wymagania;

− wrażliwość międzykulturowa – inaczej współpraca kulturowa polegająca na zasadzie uznania różnorodności, wysokim stop-niu tolerancji i kompromisu;

− odpowiedzialność i świadomość biznesowa – świadomość biz-nesowa to wiedza, jakie aktywności biznesowe powodują suk-


93

ces firmy; trendy na rynku doradczym, zachowanie klientów (firm), wiedza o rynku – to główne czynniki stanowiące wie-dzę biznesową; posiadając tą wiedzę pracownik może ponosić odpowiedzialność za powierzone mu zadania i projekty;

− efektywne zarządzanie czasem – od pracownika wymaga się dobrej organizacji czasu pracy i zarządzania sobą; godzenie ży-cia zawodowego i prywatnego;

− zarządzanie wartościami organizacji – preferować postawy i system wartości ukształtowany przez pracowników.

Identyfikacja umiejętności kadry zarządzającej oraz pracowni-ków przedsiębiorstw może mieć kluczowe znaczenie w rozwijaniu polskiej gospodarki. Jak pokazują badania, coraz bardziej pożądane będą tzw. kompetencje kluczowe (społeczne), czyli umiejętności roz-wijane niezależnie od rodzaju pracy, zawodu i stanowiska. Wyniki badań wskazują, że doskonalić w tym zakresie będą musieli się za-równo pracownicy, jak i menedżerowie. Wśród pracowników najwy-żej ceniona będzie przekwalifikowalność i mobilność, a wśród kadry zarządzającej umiejętność funkcjonowania w międzynarodowym śro-dowisku. Na dalszych miejscach znalazły się języki obce, wykorzysta-nie technologii informatycznych i mobilnych, ugruntowane podstawy matematyki, komunikacja interpersonalna i autoprezentacja, praca w zespole i zarządzanie nim.

Firma Henkel podczas prezentacji dla absolwentów przedstawiła model poszukiwanego specjalisty inżyniera, jako metaforę „góry lodo-wej”12. Nad powierzchnią widać niewielki fragment reprezentujący:

− umiejętności techniczne i wiedzę z danej dziedziny – łatwe do zmiany, kształtowania i stosunkowo łatwe do identyfikacji.

Pod wodą skrywa się „kawał lodu” reprezentujący osobowość kandy-data:

− jego system wartości, − cechy charakteru.

To więc, co znajduje się pod wodą, jest trudniejsze do wykrycia, trudniejsze do zmiany i może stanowić zagrożenie dla firmy (ale też zagrożenie dla konkurencji). A zatem jaki inżynier odniesie sukces na rynku pracy?Po pierwsze – wymyśli.Wśród istotnych kompetencji pracodawcy wymieniają:

− twórcze myślenie – zdolność i gotowość do tworzenia nowych pomysłów oraz poszukiwania i wynajdowania oryginalnych, odmiennych od dotychczas stosowanych rozwiązań, które są zgodne z wytycznymi celami;

− umiejętność analizy i krytycznej oceny danych; − umiejętność właściwej identyfikacji i definicji problemu;

12 Informator Kariera 2007/2008


94

− umiejętność docierania do informacji z różnych źródeł, ich po-rządkowanie, interpretacji i przetwarzania także z zastosowa-niem mediów elektronicznych;

− zdolność zarządzania zmianą - zrozumienie jakie czynniki wpływają na zmiany ( w tym nie tylko rozwój technologii ale także globalne trendy, np. ochrona środowiska, oszczędność energii, wymagania klientów, postępy konkurencji, wymaga-nia rynków kapitałowych);

− motywowanie innych – zdolność do tworzenia środowiska, które sprzyja rozwojowi potencjału innych, zachęca ich do działania, wyzwala gotowość do zmian i wspomaga proces bu-dowania wizji, misji i strategii;

− inicjatywę i pasję, stawianie czoła wyzwaniom.Po drugie – opisze.Wśród istotnych kompetencji pracodawcy wymieniają:

− umiejętność komunikacji pisemnej – sporządzanie raportów, dyrektyw, zarządzeń, pisania listów, instrukcji działania;

Po trzecie – wprowadzi w życie.Wśród istotnych kompetencji pracodawcy wymieniają:

− umiejętności organizacyjne; − zarządzanie czasem; − zarządzanie zasobami ludzkimi, a także materiałami, energią, surowcami;

− wiedzę niezbędną z zakresu logistyki i zarządzania jakością; − wysokie umiejętności interpersonalne, tj. umiejętność pracy samodzielnej i zespołowej, współpracy przy projektach, umie-jętność pracy z ludźmi z różnych środowisk, różnych kultur, z różnych krajów (języki obce), o różnym wykształceniu, umie-jętność przekonywania, motywowania innych, tłumaczenia, umiejętności pedagogiczne; zdolność do sprawnego i efektyw-nego funkcjonowania w relacjach z innymi;

− świadomość działania dla dobra innych, poczucie odpowie-dzialności społecznej;

− etyka i uczciwość.Dzisiejsze zmiany na rynku pracy coraz wyraźniej pokazują, że

zmierzamy do takiego modelu pracy, w którym nie obowiązują sta-łe miejsce i godziny świadczenia obowiązków zawodowych. Ścisły nadzór nad wykonaniem zadań jest zastępowany przez wymóg kre-atywności i innowacyjności, a praca odbywa się w trybie projektowym oraz w oparciu o zespół. Przewidywania ekspertów odnośnie kilku-nastu najbliższych lat pokazują, że umiejętności i kompetencje, które dziś są mile widziane, w przyszłości będą należały do standardowego wachlarza wymagań stawianych pracownikom. Wśród pracodawców bardzo wysoko ceniona będzie umiejętność:


95

− przekwalifikowania się pracowników i mobilność przestrzenna.Wśród kadry zarządzającej będą ważne:

− umiejętności funkcjonowania w międzynarodowym środowi-sku,

− znajomość języków obcych, − wykorzystanie technologii informatycznych i mobilnych, − ugruntowane podstawy matematyki, − komunikacja interpersonalna i autoprezentacja, − praca w zespole i zarządzanie nim.

Poniżej zostaną przedstawione oczekiwania wobec kandydatów do pracy, w tym kandydatów na stanowiska menedżerskie13:

− dążenie do osiągnięcia sukcesu, − innowacyjne myślenie, − elastyczność, − gotowość do pracy w międzynarodowym środowisku, − dążenie do osiągania najlepszych wyników w pracy, − inicjatywa i umiejętność podejmowania decyzji, − zdolność radzenia sobie ze stresem, − otwartość i elastyczność, − zdolność analitycznego myślenia, − holistyczne myślenie, − zdrowy rozsądek, − planowanie i zdolności organizacyjne, − wyobraźnia i kreatywność, − umiejętność komunikowania się, − łatwość nawiązywania kontaktów, − wszechstronność, − siła przekonywania i przebojowość,

współpraca z innymi oraz współodpowiedzialność.Autorzy badań przeprowadzonych w 2006 r. przez ABM Agencję Ba-

dań Marketingowych oczekiwania pracodawców wobec pracobiorców podzielili na dwie główne kategorie: „wymagania twarde” – odnoszące się do kwalifikacji, wykształcenia i doświadczenia, oraz „wymagania miękkie” – dotyczące predyspozycji osobowościowych, umiejętności in-terpersonalnych oraz ogólnego nastawienia do pracy14.

13 Magazyn Kariera 200614 „Znajomość oczekiwań pracodawców i pracobiorców w zakresie umiejętności i kwalifikacji za-wodowych- kluczem do walki z bezrobociem” Badania przeprowadziła w 2006 r.: ABM Agencja Badań Marke-tingowych. Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego oraz ze środków budżetu państwa. 2007 r.


96

I. Wymagania twarde:określone kwalifikacje:

− różne w zależności od zawodu, − obowiązkowy język i znajomość komputera w przypadku pra-cy umysłowej,

− odpowiednie wykształcenie: » ukończenie szkoły o odpowiednim profilu, » dodatkowe certyfikaty, ukończenia kursów dokształcających, » zdobyte doświadczenie w danej branży.

II. Wymagania miękkie:zaangażowanie w pracę:

− chęć podjęcia pracy, − sumienne jej wykonywanie, − wykazywanie inicjatywy, − poczucie odpowiedzialności, − uczciwość i lojalność wobec pracodawcy, − umiejętności interpersonalne:

» kontaktowość, » umiejętność pracy w grupie, » wygląd pracobiorcy.

Biorąc pod uwagę wymagania pracodawców względem potencjal-nych pracowników, preferowane będą osoby z wykształceniem wyż-szym, a więc posiadające wysokie kwalifikacje zawodowe. W kwestii znajomości języków obcych, pracodawcy w znacznej mierze nie ocze-kują od potencjalnych pracowników posiadania takiej umiejętności. Wymagają natomiast w dużej mierze umiejętności obsługi komputera, a co za tym idzie umiejętności korzystania z Internetu oraz obsługi urządzeń biurowych. Pracodawcy oczekują od kandydatów na pra-cowników szerokiej gamy kompetencji społecznych, mianowicie: od-powiedzialności, samodzielności w działaniu, lojalności, umiejętno-ści pracy w zespole, zdolności organizacyjnych, komunikatywności, gotowości do podnoszenia kwalifikacji zawodowych, kreatywności, odporności na stres oraz twórczego myślenia. Oczekiwania te są for-mułowane w zależności od zajmowanego stanowiska pracy. Najwię-cej kompetencji społecznych wymaga się od specjalistów szkolnictwa, najmniej od pracowników fizycznych.

3.1 Oczekiwane kompetencje ponadzawodowe w internetowych oraz prasowych ogłoszeniach o pracę

Biorąc pod uwagę oczekiwane kompetencje ponadzawodowe w ofertach internetowych należy zauważyć, iż pracodawcy najczęściej poszukują osób komunikatywnych (10,3%), posiadających wysoką mo-tywację i zaangażowanie w wykonywaną pracę (8,4%) oraz posiadają-cych zdolność dobrej organizacji pracy własnej (7,3%). Istotnymi kom-


97

petencjami ponadzawodowymi są także takie cechy, jak: − samodzielność (6,3%), − łatwość w budowaniu i podtrzymywaniu długofalowej relacji (6%),

− ukierunkowanie na realizację zadań i osiąganie założonych ce-lów (4,5%),

− wysoka kultura osobista (3,7%), − umiejętność pracy w zespole (3,3%) oraz − kreatywność/ wykazywanie inicjatywy (3%).

3.2 Czynniki decydujące o zatrudnieniu absolwentów według bada-nia Accenture 2008

Miejsce w rankingu w %:1. Język obcy - 98,5%2. Zdolności komunikacyjne - 71%3. Umiejętność pracy w zespole - 65,7%4. Wiedza kierunkowa - 64%5. Plany rozwoju - 61,2%6. Aktywność pozauczelniana absolwenta - 59,7%7. Rozpoznawalność marki uczelni - 57,3%8. Staże i praktyki międzynarodowe - 56,6%9. Doświadczenie w branży - 55%10. Oczekiwania płacowe - 54,9%11. Znajomość branży - 52,1%12. Oceny na studiach - 41,8%

Kompetencje oceniane przez pracodawców:Miejsce w rankingu 1. Umiejętność uczenia się;2. Wiedza specjalistyczna; 3. Umiejętność pisania i mówienia w językach obcych;4. Efektywna praca z innymi;5. Myślenie analityczne;6. Użytkowanie komputera i Internetu;7. Zdolność działania pod presją;8. Zdolność do jasnego przekazywania informacji;9. Umiejętność dostrzegania nowych możliwości;10. Efektywne wykorzystanie czasu;11. Umiejętność współpracy z ludźmi z różnych grup kulturowych;12. Innowacyjność;13. Zdolność do koordynacji działań;14. Znajomość innych dziedzin i dyscyplin naukowych;15. Zmysł krytyczny;


98

16. Zdolność mobilizacji innych;17. Umiejętność wykorzystania autorytetu;18. Umiejętność efektywnych negocjacji;19. Wiedza o różnicach kulturowych.

3.3 Oczekiwane kompetencje przez pracodawców na Mazowszu Najważniejsze kompetencje dla najliczniejszych stanowisk15:

Miejsce w rankingu 1. Precyzja, staranność dokładność;2. Kontakty z innymi ludźmi;3. Doświadczenie zawodowe, staż;4. Dyspozycyjność;5. Samoorganizacja pracy i przejawianie inicjatywy;6. Sprawność fizyczna;7. Obsługa komputera i korzystanie z Internetu;8. Określona postawa, np. zaangażowanie;9. Obsługa, montowanie i naprawa urządzeń technicznych;10. Dobry wygląd, bycie zadbanym;11. Wykształcenie (poziom / profil), specjalistyczne kwalifikacje;12. Wykonywanie obliczeń;13. Ciągłe dokształcanie się, bycie na bieżąco;14. Zdolności kierownicze i organizacja pracy innym;15. Wyszukiwanie i analiza informacji;16. Zdolności artystyczne i twórcze;17. Organizowanie i prowadzenie prac biurowych;18. Znajomość języków obcych.

Jak można zauważyć, pracodawcy wskazują, ze najważniejsze kwa-lifikacje pracowników mają charakter umiejętności uniwersalnych, związanych z etosem pracy lub kompetencjami społecznymi. Wydaje się więc, że pracodawcy poszukują pracowników charakteryzujących się pożądaną postawą i wysokimi umiejętnościami społecznymi, są-dząc zarazem, że nauka konkretnych umiejętności potrzebnych do wykonywaniu obowiązków związanych z określonym stanowiskiem będzie przebiegać w zakładzie pracy.

W raporcie wskazano również najważniejsze oczekiwania praco-dawców w stosunku do różnych grup pracowniczych i zajmowanego stanowiska.

W produkcji / realizacji usług czy serwisie, które stanowią podsta-wę działalności firmy pożądane są takie cechy (bez względu na hierar-chię zajmowanego stanowiska) jak:

15 Oczekiwania pracodawców i pracowników dotyczące edukacji zawodowej na Mazowszu – raport zbiorczy. Publikacja przygotowana w ramach projektu badawczego „Kształcenie ustawiczne jako kształcenie powszechne”. Projekt zrealizowany został w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, Priorytet IX. – 2011.


99

Powiat miasta Płock Miejsce w rankingu 1. Możliwości intelektualne;2. Chęć ciągłego dokształcanie się;3. Obsługa komputera; 4. Wykształcenie specjalistyczne (kwalifikacje);5. Umiejętności interpersonalne; 6. Umiejętności techniczne;7. Doświadczenie zawodowe;8. Określona postawa.

W obsłudze klienta / sprzedaży czy marketingu bez względu na hierarchię zajmowanego stanowiska pożądane są takie cechy, jak: Powiat miasta Płock Miejsce w rankingu 1. Wykształcenie (preferowane psychologiczne);2. Doświadczenie zawodowe;3. Obsługa komputera.

Ponadto u pracowników zajmujących samodzielne nie kierownicze stanowiska poszukuje się cech takich, jak:

− kultura osobista; − umiejętności interpersonalne; − certyfikatu i dyplomy.

U pracowników zajmujących stanowiska kierownicze, ceni się: − precyzję i staranność; − dokładność; − dobry wygląd.

W księgowości / administracji bez względu na hierarchię zajmowa-nego stanowiska pożądane są takie cechy, jak: Dane zbiorcze – bez miejsca w rankingu1. Wykształcenie specjalistyczne (kwalifikacje);2. Doświadczenie zawodowe;3. Wysokie kompetencje w zakresie prowadzenia spraw biurowych;4. Precyzja, staranność i dokładność;5. Możliwości intelektualne;6. Możliwości interpersonalne;7. Możliwości psychologiczne;8. Umiejętności obliczeniowe, proceduralne;9. Certyfikaty, dyplomy i uprawnienia;10. Znajomość komputera i nowych technologii;

Ponadto w zależności od pozycji w hierarchii: − cechy kierownicze; − określona postawa; − ciągłe dokształcanie się, chęć nauki.


100

Jak wskazują dostępne dane, największym pracodawcą na terenie powiatu płockiego dla osób z wyższym wykształceniem są placówki oświatowe. W szkołach zlokalizowanych na terenie powiatu pracuje ponad 1500 nauczycieli, prawie wszyscy z wyższym wykształceniem. Drugim dużym pracodawcą są urzędy gmin i podległe im firmy, i in-stytucje. Natomiast najwięcej mieszkańców powiatu z wyższym wy-kształceniem pracuje w przedsiębiorstwach i instytucjach mających siedzibę w Płocku16.

PodsumowanieBiorąc pod uwagę stan rozwojowy Polski i dążenie do społeczeń-

stwa wiedzy i gospodarki opartej na wiedzy, nasi rodzimi specjali-ści wyróżniają pięć dziedzin gospodarczych nazywanych nośnikami GOW, a mianowicie17:

− nauka i działalność B+R, − edukacja, − przemysły wysokiej techniki, − usługi biznesowe intensywne wiedzą, − i usługi społeczeństwa informacyjnego.

Według znawców problematyki, przewiduje się, w zależności od wariantu rozwoju kraju, przyrost zatrudnienia w Polsce w tych dzie-dzinach wyniesie od 670 tys. do 1.520 tys. pracujących, co będzie stano-wiło ok. 70% całego zatrudnienia w 2020 r. w stosunku do soku 2000. Ponadto ok. 70% wzrostu zatrudnienia w tym okresie wymagać będzie wyższych kwalifikacji w postaci wyższego wykształcenia, zaś co naj-mniej 40% tego zapotrzebowania będzie przypadać na nowe zawody i specjalności, nie występujące w obowiązującej w Polsce obecnej kla-syfikacji zawodów18.

Co nas czeka w przyszłości ?

− wzrost liczby pracujących w krajach UE – ekonomiści przewidują, że liczba pracujących na terenie Unii wzrośnie do roku 2015 do 13 milionów;

− duża redukcja miejsc pracy w rolnictwie ( na poziomie 20-27 % ); − nieznaczny spadek miejsc pracy w przemyśle ( tak będzie w Unii- w Polsce liczba pracujących w tym sektorze zwiększy się );

− wzrost zatrudnienia w branży budowlanej;

16 M. Portaski: Opracowanie badawczo - ekspertalne nt. „Kadry z wyższym wykształceniem w po-wiecie płockim w kontekście lokalnego rynku pracy (tendencje ostatniego dziesięciolecia, stan obec-ny i perspektywy). NOT Rada w Płocku 2011 s. 1 – 15. 17 Loc. cit. 18 Zob. K. Karpiński: Przyszłość gospodarki opartej na wiedzy w Polsce a rynek pracy. W: Polska 200 Plus. Biuletyn nr 1/2004 s. 30.


101

− dalszy rozwój usług ( w Europie ok. 20 % - w Polsce ok.30 % ); − popyt na inżynierów i wykwalifikowanych pracowników fizycz-nych (z wykształceniem zawodowym);

− najlepsze szanse zatrudnieniowe będą mieć dziedziny związane z: Internetem, technologiami informatycznymi i teleinformacyj-nymi; o konkurencyjności firm coraz częściej decyduje szybkość pozyskiwania, gromadzenia i przetwarzania informacji, dlatego te umiejętności - najogólniej można je zdefiniować jako zarządza-nie wiedzą-będą szczególnie cenione;

− deficyt kadry inżynierskiej i technicznej w przemyśle i budow-nictwie;

− rozwój biotechnologii ( jeden ze strategicznych celów UE ); − zapotrzebowanie na pracowników w zawodach związanych z medycyną i ochroną zdrowia, transportem i logistyką;

− rozwój: turystyki, rozrywki i rekreacji; − rozwój usług – tu powstanie najwięcej miejsc pracy; − konieczność przekwalifikowywania i dużej mobilności zawo-dowej – w efekcie rozwój kształcenia ustawicznego (w ramach kształcenia pozaszkolnego).

Świat nowych zawodów:

− broker edukacyjny - dobiera usługi edukacyjne do potrzeb i możliwości klienta;

− mechatronik – łączy umiejętności mechanika, elektronika i in-formatyka (potrzebny tam, gdzie pojawia się nowoczesna apa-ratura);

− mystery shopper („tajemniczy klient ) – osoba testująca jakość usług świadczonych przez oddziały firmy, na jej zlecenie;

− pielęgniarz drzew – wspina się na drzewa i obcina gałęzie, le-czy choroby;

− teletutor – uczy przez telewizor; − groomer – świadczy usługi kosmetyczne dla psów; − psi treser (wbrew pozorom praca wymagająca bardzo grun-townego i długiego przygotowania oraz specyficznych predys-pozycji);

− opiekunka do dziecka; − tester gier komputerowych (wykrywanie błędów w oprogra-mowaniu gry i elementów pogarszających grywalność przed wprowadzeniem na rynek – działanie opcji menu, szybkość działania, synchronizacja dźwięku z akcją);

− instruktor sportowy (udzielają porad z zakresu fitness, areobi-ku, kulturystyki, dietetyki, masażu);

− opiekun osoby starszej;


102

− taksator – dokonuje wycen nieruchomości, opiniuje i doradza celowość zakupu, wykonuje kalkulację opłacalności inwestycji, doradza w problemach prawnych dotyczących nieruchomości;

− tanatopraktor- wykonuje pośmiertny makijaż i wizaż, zajmuje się balsamowaniem;

− trendsetter – tworzy wykonuje element szerokich działań mar-ketingowych, stanowi tzw. „żywą reklamę „, lansuje na rynku określony produkt;

− certyfiaktor energetyczny- dokonuje analizy strat ciepła w bu-dynkach mieszkalnych, sporządza świadectwo energetyczne budynku.

Nie da się precyzyjnie określić, jakie będą w przyszłości oczeki-wania rynku, ważnym jest ich nieustanne śledzenie i rejestrowanie zachodzących tu zmian. Informacje o przewidywanych trendach na rynku pracy są szczególnie istotne w kontekście zmian demograficz-nych, jakie nas czekają w ciągu najbliższych lat. Jak pisze profesor Ire-na Kotowska ze Szkoły Głównej Handlowej, w Polsce ulegnie przy-spieszeniu proces starzenia społeczeństwa. Według prognoz w latach 2010 – 30 nastąpi silny spadek osób aktywnych zawodowo, a wzro-śnie, aż o 3,2 mln liczba osób w wieku emerytalnym. Taki stan rynku pracy oraz starzejące się społeczeństwo będą wymagać od obecnych pracowników stałego uzupełniania wiedzy, podnoszenie kompetencji i przede wszystkim umiejętności przekwalifikowania się.

Na koniec autor podjął próbę stworzenia „Absolwenta idealnego” na miarę naszych czasów. Absolwent wyższej uczelni powinien: 1. Mieć świadomość poziomu swojej wiedzy i umiejętności, rozumieć

potrzebę stałego dokształcania zawodowego i rozwoju osobistego;2. Posiadać umiejętność dokonywania samooceny własnych kompe-

tencji i doskonalenia umiejętności;3. Wyznaczać kierunki własnego rozwoju i samokształcenia, by po-

siadać wiedzę z różnych dziedzin;4. Rozwijać kompetencje poznawcze związane z pozytywnym sto-

sunkiem do poznawania otaczającego świata;5. Być innowacyjnym i elastycznym, by potrafić przystosować się do

dynamicznie zmieniającego się rynku pracy, dzięki posiadaniu wiedzy ogólnej i specjalistycznej;

6. Posiadać umiejętność wykorzystywania w procesie rozwoju kom-petencji nowoczesnych technologii charakteryzujących społeczeń-stwo informacyjne;

7. Posiadać predyspozycje do interpretacji zjawisk społecznych: kul-turowych, politycznych, prawnych, ekonomicznych.


103

Bibliografia: 1. „Doradca Zawodowy” nr 2/2007,2. „Doradca Zawodowy” nr 1/2008,3. Filipowicz G.: Zarządzanie kompetencjami zawodowymi. Warszawa: PWE

2004.4. „Informator Kariera” 2007/20085. „Informator Kariera” 2008/2009, 6. Karpiński K.: Przyszłość gospodarki opartej na wiedzy w Polsce a rynek pracy.

W: Polska 200 Plus. Biuletyn nr 1/2004. 7. Kubicka J. – Daab: Budowa modeli kompetencji. W: Najlepsze praktyki zarzą-

dzania kapitałem ludzkim. Red. A. Ludwiczyński. Warszawa: Polska Funda-cja Promocji Kadr 2002.

8. Levy-Leboyer C.: Kierowanie kompetencjami. Bilanse doświadczeń zawodowych. Warszawa: 1997.

9. „Magazyn Kariera” 200610. „Magazyn Kariera” 2010. 11. Moczydłowska J.: Zarządzanie kompetencjami zawodowymi a motywowanie pra-

cowników. Warszawa: Difin 2008.12. Oleksyn T.: Zarządzanie kompetencjami. Teoria i praktyka. Kraków: Oficyna Wy-

dawnicza 2006.13. Pocztowski A.: Zarządzanie zasobami ludzkim. Strategie – procesy – metody. War-

szawa: PWE 2003. 14. Portaski M.: Opracowanie badawczo - ekspertalne nt. „Kadry z wyższym

wykształceniem w powiecie płockim w kontekście lokalnego rynku pracy (tendencje ostatniego dziesięciolecia, stan obecny i perspektywy). NOT Rada w Płocku 2011.

15. Rostkowski T.: Zarządzanie kompetencjami jako przyszłość zzl w Polsce. „Zarzą-dzanie Zasobami Ludzkimi” nr 6/2002.

16. Sidor-Rządkowska M.: Kompetencyjne systemy ocen pracowników. Przygotowa-nie, wdrażanie i integrowanie z innymi systemami ZZL. Kraków: Oficyna Ekono-miczna 2006.

17. Spik A. ( i in.): Nowe kierunki w zarządzaniu ludźmi – zaangażowanie organizacyj-ne. W: Nowe kierunki w zarządzaniu. Red. M. Kostera. Warszawa: Wydawnic-two Akademickie i Profesjonalne 2008.

18. Wodecka-Hyjek A.: Określanie listy kompetencji dla stanowiska pracy – wprowa-dzenie do wybranych metod. „Organizacja i Kierowanie” nr 3/2001.

Raporty z badań:

„Znajomość oczekiwań pracodawców i pracobiorców w zakresie umiejętności i kwalifi-kacji zawodowych - kluczem do walki z bezrobociem” Badania przeprowadziła w 2006 r. ABM Agencja Badań Marketingowych. Projekt współfinansowany ze środków Eu-ropejskiego Funduszu Społecznego oraz ze środków budżetu państwa. 2007 r.

„Oczekiwania pracodawców i pracowników dotyczące edukacji zawodowej na Mazow-szu” – raport zbiorczy. Publikacja przygotowana w ramach projektu badawczego „Kształcenie ustawiczne jako kształcenie powszechne”. Projekt zrealizowany zo-stał w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, Priorytet IX. – 2011.

Strony internetowe:

www.kariera.com.pl www.rynekpracy.pl www.kluczdokariery.pl www.kadryinfor.pl


104

EMPLOYERS’ EXPECTATIONS WITH REGARD TO HIGHER SCHOOLS GRADUATES’ COMPETENCE AND SKILLS

Key words: graduate, employees and organizations competence, hard and soft competence, key and social competence, new profes-sions, ideal graduate.

SummaryFrom the general perspective the competence includes skills, atti-tudes and/or methods of activity. The contemporary labour market means globalization, i.e. management of diversity, new techno-logies of communications, enormous significance of knowledge, omnipotent change creating generalized uncertainty, clients’ and employers’ growing expectations. How can a higher school gra-duate manage such a situation, what are employers’ expectations? The author makes an attempt to answer these questions. This is why the analysis of secondary materials about the discussed issues was made, experts’ statements as well as available research reports were used in this paper.


POLITYKA REGIONALNAI ROLNICTWO

Zeszyty Naukowe PWSZ w PłockuNauki Ekonomiczne, Tom XVII, 2013

Sławomir Kowalski

FUNKCJONOWANIE SPECJALNYCH STREF EKONOMICZNYCH W POLSCE

W WARUNKACH KRYZYSU

1. Rys historyczny

Idea tworzenia wolnych stref ekonomicznych nie jest nowa. Warun-ki fiskalne dla prowadzenia działalności gospodarczej w tych strefach są bardziej liberalne niż na pozostałym obszarze danego kraju. Zgodnie z szacunkami Banku Światowego, na świecie funkcjonuje około 3000 obszarów o charakterze wolnych stref ekonomicznych. Zachęty inwe-stycyjne oferowane w wolnych strefach to m.in. redukcja lub zwolnienie z podatku dochodowego, możliwość zastosowania przyspieszonej amor-tyzacji oraz dotacje inwestycyjne. Wolne strefy ekonomiczne powinny przyciągać bezpośrednie inwestycje zagraniczne oraz skutkować zwięk-szeniem wartości eksportu w bilansie handlowym danego państwa.

W Polsce pomysł utworzenia administracyjnie wyodrębnionych wolnych stref ekonomicznych, zwanych specjalnymi strefami ekono-micznymi powstał w połowie lat 90. i wiązał się z próbą złagodzenia bezrobocia strukturalnego w regionach szczególnie dotkniętych tym zjawiskiem. Środkiem do osiągnięcia tego celu miało być skierowanie inwestycji do regionów najmniej rozwiniętych poprzez zagwaranto-wanie przedsiębiorcom korzystnych warunków prowadzenia działal-ności, w szczególności zaś zwolnienie ich z podatku dochodowego. W zamian mieli realizować nowe przedsięwzięcia gospodarcze i two-rzyć nowe miejsca pracy1.

Dodatkowymi celami tworzenia specjalnych stref ekonomicz-nych były m.in. przełamywanie monokultury przemysłu i dywersy-fikacja struktury produkcji w regionach, aktywizacja otoczenia go-spodarczego stref, rozwój gospodarczy regionów, jak również cele o charakterze typowo fiskalnym, jak na przykład wzrost wpływów bu-dżetowych z tytułu podatku VAT.1 B. Majchrzak, Specjalne strefy ekonomiczne, Raport z badania opinii wraz z komentarzem, PBS, Warszawa 2011, s. 2.

108

2. Podstawy prawne funkcjonowania SSE

Specjalne strefy ekonomiczne (SSE) to administracyjnie wyodręb-nione obszary, w których inwestorzy – zarówno krajowi, jak i zagra-niczni – mogą prowadzić działalność gospodarczą.

Zasady funkcjonowania przedsiębiorców posiadających zezwole-nia wydane do końca 2000 r. określa ustawa z 2 października 2003 r. o zmianie ustawy o specjalnych strefach ekonomicznych i niektórych ustaw (Dz. U. Nr 188, poz. 1840, z późn. zm.). Zgodnie z nią grupa MSP miała prawo do zwolnienia podatkowego w oparciu o przepisy funkcjonu-jące przed 2001 r., przy czym okres korzystania ze zwolnienia został skrócony – w zależności od wielkości przedsiębiorcy – do końca 2011 r. lub 2010 r. Średni przedsiębiorcy utracili prawo do zwolnienia podat-kowego z końcem 2010 r., a mali przedsiębiorcy rok później.

Grupa dużych przedsiębiorców działa w systemie prawnym obo-wiązującym od 2001 r., przy czym dla wszystkich zezwoleń wydanych do końca 1999 r. obowiązuje intensywność pomocy wynosząca 75%, a dla zezwoleń wydanych w 2000 r. – 50%. W przypadku przedsiębior-ców z sektora motoryzacji pomoc nie może przekroczyć 30% kosztów kwalifikowanych inwestycji.

Obecne zasady udzielania pomocy w strefach, określone rozpo-rządzeniem RM z 10 grudnia 2008 r. w sprawie pomocy publicznej udzie-lanej przedsiębiorcom działającym na podstawie zezwolenia na prowadzenie działalności gospodarczej na terenach specjalnych stref ekonomicznych (Dz. U. Nr 232, poz. 1548, z późn zm.), są tożsame z przepisami Komisji Europejskiej zawartymi w rozporządzeniu Komisji (WE) nr 800/2008 z dnia 6 sierpnia 2008 r. uznającym niektóre rodzaje pomocy za zgod-ne ze wspólnym rynkiem w zastosowaniu art. 87 i 88 Traktatu (ogól-ne rozporządzenie w sprawie wyłączeń blokowych) (Dz. Urz. UE L 214 z 9.8.2008)2.

3. Istota funkcjonowania SSE

Podstawową formą pomocy dla przedsiębiorców inwestujących w SSE jest zwolnienie z opodatkowania dochodów z działalności pro-wadzonej na terenie SSE. Na początku funkcjonowania specjalnych stref ekonomicznych zwolnienie obejmowało całość dochodu z dzia-łalności strefowej przez okres dziesięciu lat od momentu rozpoczęcia działalności w strefie, natomiast po upływie tego okresu do końca ist-nienia strefy – 50% dochodu strefowego3.

Wraz z kolejnymi zmianami prawa, zakres zwolnienia podatko-2 Informacja o realizacji ustawy o specjalnych strefach ekonomicznych, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2012, s. 4. 3 T. Gałka (red.), Specjalne Strefy Ekonomiczne, 10 lat w Polsce, PricewaterhouseCoopers Sp. z o.o., Warszawa 2008, s.13.

Sławomir Kowalski / Nauki Ekonomiczne, tom XVII, 2013.

109

wego stopniowo ulegał ograniczeniu. W szczególności, perspekty-wa przystąpienia Rzeczpospolitej Polskiej do Unii Europejskiej oraz stwierdzona podczas negocjacji akcesyjnych niezgodność zwolnienia podatkowego dla działalności strefowej z zasadami przyznawania po-mocy publicznej w UE wymogły na polskim rządzie zmiany w zakre-sie sposobu przyznawania pomocy w tej formie, jak również zmianę zasad korzystania z pomocy dla przedsiębiorców już posiadających zezwolenie na prowadzenie działalności w strefie.

Zwolnienie podatkowe w SSE stanowi obecnie formę regionalnej pomocy państwa, której celem jest promowanie inwestycji produkcyj-nych lub tworzenie nowych miejsc pracy związanych z inwestycją.

Powyższe cele znajdują wyraz w konstrukcji zwolnienia. Zwolnie-nie nie obejmuje już całości dochodu strefowego, lecz jest ograniczone limitem, kalkulowanym jako określona - zależna od lokalizacji inwe-stycji - część poniesionych przez inwestora tzw. „kosztów kwalifiku-jących się do objęcia pomocą”. Zgodnie z celami promowanymi przez przepisy strefowe, kosztami tymi mogą być koszty nowej inwestycji lub koszty utworzenia nowych miejsc pracy w związku z nową inwe-stycją. Koszty nowej inwestycji obejmują wydatki na grunty, budynki i budowle oraz maszyny i urządzenia - jak również przy zachowaniu szczególnych warunków - koszty inwestycji w aktywa niematerial-ne i prawne. Koszty utworzenia nowych miejsc pracy są liczone jako dwuletnie koszty pracy nowo zatrudnionych pracowników i obejmują płace brutto powiększone o obowiązkowe koszty pozapłacowe.

Z kolei aspekt regionalności pomocy przejawia się w pojęciu „in-tensywności pomocy” - tzn. procentowo wyrażonej relacji dostępnej dla inwestora wielkości pomocy w stosunku do poniesionych przez niego wydatków kwalifikujących się do objęcia pomocą. Intensywność pomocy dla poszczególnych regionów kraju została ustalona w mapie pomocy regionalnej i jest wyższa w regionach o niższym poziomie za-możności. W ten sposób lokowanie inwestycji w biedniejszych regio-nach kraju jest premiowane wyższą wielkością dostępnej pomocy.

4. Specjalne strefy ekonomiczne w Polsce

W Polsce istnieje 14 specjalnych stref ekonomicznych (tabela1). Przedsiębiorcy lokujący swe inwestycje na terenie SSE mogą korzy-

stać z pomocy publicznej, udzielanej w formie zwolnień z podatku do-chodowego, z tytułu:

• kosztów nowej inwestycji lub • tworzenia nowych miejsc pracy.

Wielkość pomocy zależy od maksymalnej intensywności pomocy określonej dla obszaru, gdzie realizowana jest inwestycja oraz wielko-ści kosztów kwalifikujących się do objęcia pomocą.

Funkcjonowanie specjalnych stref ekonomicznych w polsce w warunkach kryzysu

110

Maksymalna intensywność pomocy w przypadku inwestycji re-alizowanych na terenie województw: lubelskiego, podkarpackiego, warmińsko-mazurskiego, podlaskiego, opolskiego, świętokrzyskiego, małopolskiego, lubuskiego, łódzkiego i kujawsko-pomorskiego wynosi 50%, w pozostałych województwach - 40%. Wyjątek stanowi Warsza-wa w przypadku, której pułap ten wynosi 30%.

Ponadto pomoc udzielaną małym przedsiębiorcom podwyższa się o 20 punktów procentowych, natomiast średnim - o 10 punktów. Nie dotyczy to przedsiębiorców działających w sektorze transportu.

Wielkość pomocy z tytułu kosztów nowej inwestycji oblicza się jako iloczyn maksymalnej intensywności pomocy określonej dla danego obszaru i kosztów inwestycji kwalifikujących się do objęcia pomocą.

Korzystanie z pomocy z tego tytułu wymaga:• prowadzenia działalności gospodarczej przez okres nie krót-

szy niż 5 lat, • utrzymania własności składników majątku, z którymi były

związane wydatki inwestycyjne, przez okres 5 lat, przy czym okresy te ulegają skróceniu do 3 lat w przypadku małych i śred-nich przedsiębiorstw.

Koszty nabycia środków trwałych ponoszone przez dużych przed-siębiorców zostaną objęte pomocą wyłącznie w odniesieniu do no-wych środków trwałych. Wielkość pomocy z tytułu tworzenia nowych miejsc pracy związanych z daną inwestycją oblicza się jako iloczyn maksymalnej intensywności pomocy i dwuletnich kosztów płacy brutto nowo zatrudnionych pracowników, powiększonych o wszystkie obowiązkowe płatności związane z ich zatrudnieniem. Przedsiębiorca korzystający z pomocy z tego tytułu jest zobowiązany utrzymać nowo utworzone miejsca pracy przez okres 5 lat, a w przypadku małych i średnich firm - 3 lat.

Inny sposób kalkulowania wielkości pomocy dotyczy dużych pro-jektów inwestycyjnych (tj. takich których koszty kwalifikowane prze-kraczają kwotę 50 mln euro) i jest on wyrażony wzorem wskazanym w rozporządzeniu określającym zasady udzielania pomocy publicznej przedsiębiorcom działającym na terenie SSE.

Podstawą do korzystania z pomocy publicznej jest zezwolenie na prowadzenie działalności gospodarczej na terenie SSE. Zezwolenia wydają spółki zarządzające strefami w drodze przetargu łącznego lub rokowań. Zasady i sposób przeprowadzania przetargów i rokowań określają - odrębnie dla każdej strefy - rozporządzenia Ministra Gospo-darki i Pracy z 2004 r. w sprawie przetargów i rokowań oraz kryteriów oceny zamierzeń co do przedsięwzięć, które mają być podjęte przez przedsiębiorców na terenie strefy.


111

Tabela 1. Obszar specjalnych stref ekonomicznych w Polsce

Lp. Strefa województwo

Obszar strefy w ha Lokalizacja strefy

1 Kamiennogórska dolnośląskie, wielkopolskie

367,1385

miasta: Jawor, Jelenia Góra, Kamienna Góra, Lubań, Ostrów Wielkopolski, Piecho-wice, Zgorzelec gminy: Dobroszyce, Gryfów Śląski, Jano-wice Wielkie, Kamienna Góra, Lubawka, Nowogrodziec, Prusice, Żmigród

2 Katowicka śląskie, małopolskie, opolskie

2 004,8292

miasta: Bielsko-Biała, Bieruń, Bytom, Częstochowa, Dąbrowa Górnicza, Gliwice, Jastrzębie-Zdrój, Katowice, Kędzierzyn--Koźle, Knurów, Lubliniec, Orzesze, Rybnik, Siemianowice Śląskie, Sławków, Sosnowiec, Tychy, Zabrze, Zawiercie, Żory gminy: Czechowice-Dziedzice, Czer-wionka-Leszczyny, Godów, Gogolin, Kietrz, Koniecpol, Krapkowice, Myślenice, Pawłowice, Radziechowy-Wieprz, Rajcza, Rudziniec, Siewierz, Strzelce Opolskie, Ujazd

3Kostrzyńsko-Słubicka lubuskie, zachodniopomor-skie, wielkopolskie

1 454,4741

miasta: Białogard, Gorzów Wielkopolski, Gubin, Kostrzyn nad Odrą, Nowa Sól, Poznań, Zielona Góra gminy: Barlinek, Buk, Bytom Odrzański, Chodzież, Czerwieńsk, Dobiegniew, Go-leniów, Gryfino, Gubin, Kargowa, Karlino, Krobia, Lubsko, Łobez, Międzyrzecz, Nowy Tomyśl, Police, Przemęt, Rzepin, Skwierzy-na, Słubice, Stęszew, Sulęcin, Swarzędz, Wronki, Zielona Góra

4 Krakowska małopolskie, podkarpackie

558,7185

miasta: Bochnia, Bukowno, Kraków, Krosno, Limanowa, Nowy Sącz, Oświęcim, Tarnów gminy: Andrychów, Bochnia, Boguchwała, Chełmek, Dobczyce, Gdów, Książ Wielki, Niepołomice, Skawina, Słomniki, Wolbrom, Zabierzów, Zator

5 Legnicka dolnośląskie

1 041,8413

miasta: Chojnów, Głogów, Legnica, Lubin, Złotoryja gminy: Chojnów, Gromadka, Legnickie Pole, Miękinia, Polkowice, Prochowice, Przemków, Środa Śląska


112

6Łódzka łódzkie, wielkopolskie, mazowieckie

1 276,6303

miasta: Bełchatów, Koło, Konstantynów Łódzki, Kutno, Łęczyca, Łowicz, Łódź, Ozorków, Piotrków Trybunalski, Płock, Pruszków, Raciąż, Radomsko, Rawa Mazo-wiecka, Sieradz, Skierniewice, Tomaszów Mazowiecki, Turek, Warszawa, Zduńska Wola, Zgierz, Żyrardów gminy: Aleksandrów Łódzki, Brójce, Grodzisk Mazowiecki, Kleszczów, Koluszki, Ksawerów, Nowe Skalmierzyce, Opatówek, Opoczno, Ostrzeszów, Paradyż, Przyko-na, Sławno, Słupca, Stryków, Tomaszów Mazowiecki, Ujazd, Widawa, Wieluń, Wola Krzysztoporska, Wolbórz, Wróblew, Żabia Wola, Żychlin

7Mielecka podkarpackie, małopolskie, lubelskie

1 246,0021

miasta: Dębica, Gorlice, Jarosław, Le-żajsk, Krosno, Lubaczów, Lubartów, Lublin, Mielec, Radzyń Podlaski, Rzeszów, Sanok, Szczecin, Zamość gminy: Dębica, Głogów Małopolski, Jaro-sław, Kolbuszowa, Laszki, Leżajsk, Ostrów, Ropczyce, Trzebownisko, Zagórz

8Pomorska pomorskie, kujawsko-pomorskie, zachodniopomorskie

1 323,2310

miasta: Bydgoszcz, Gdańsk, Gdynia, Grudziądz, Kwidzyn, Malbork, Piła, Rypin, Stargard Szczeciński, Starogard Gdański, Tczew, Toruń gminy: Barcin, Chojnice, Człuchów, Gniewino, Kowalewo Pomorskie, Kroko-wa, Łysomice, Sztum, Świecie, Tczew i Wąbrzeźno

9Słupska pomorskie, zachodniopomor-skie, wielkopolskie

824,3522

miasta: Koszalin, Słupsk, Szczecinek, Ustka, Wałcz gminy: Biesiekierz, Debrzno, Kalisz Po-morski, Karlino, Polanów, Słupsk, Tychowo, Żukowo

10Starachowicka świętokrzyskie, mazowieckie, opolskie, łódzkie, lubelskie

612,9051

miasta: Kielce, Ostrowiec Świętokrzyski, Puławy, Skarżysko-Kamienna, Staracho-wice gminy: Iłża, Końskie, Mniszków, Mora-wica, Piekoszów, Sędziszów, Stąporków, Suchedniów, Stąporków, Szydłowiec, Tułowice

11Suwalska podlaskie, warmińsko-mazur-skie, mazowieckie

342,7662 miasta: Białystok, Ełk, Grajewo, Suwałki gminy: Gołdap, Małkinia Górna, Suwałki

cd. Tabeli nr 1


113

12Tarnobrzeska podkarpackie, mazowieckie, świętokrzyskie, lubelskie, dolnośląskie

1 632,3147

miasta: Jasło, Kraśnik, Łuków, Pionki, Przemyśl, Radom, Siedlce, Stalowa Wola, Tarnobrzeg, Tomaszów Lubelski gminy: Gorzyce, Horodło, Janów Lubelski, Jasło, Jedlicze, Kobierzyce, Łapy, Łuków, Mińsk Mazowiecki, Nisko, Nowa Dęba, Nowe Miasto nad Pilicą, Orły, Ożarów Mazowiecki, Pilawa, Połaniec, Poniato-wa, Przasnysz, Ryki, Rymanów, Siedlce, Staszów, Tomaszów Lubelski, Tuczępy, Węgrów, Wyszków

13Wałbrzyska dolnośląskie, opolskie, wiel-kopolskie, lubuskie

2 073,7202

miasta: Bielawa, Bolesławiec, Dzier-żoniów, Kalisz, Kłodzko, Kudowa-Zdrój, Leszno, Nowa Ruda, Oleśnica, Oława, Opole, Piława Górna, Świdnica, Świebodzi-ce, Wałbrzych, Wrocław gminy: Brzeg Dolny, Bystrzyca Kłodzka, Długołęka, Góra, Jarocin, Jelcz-Laskowice, Kluczbork, Kłodzko, Kobierzyce, Kościan, Krotoszyn, Namysłów, Nowa Ruda, Nysa, Oława, Praszka, Prudnik, Rawicz, Skarbimierz, Strzegom, Strzelin, Syców, Szprotawa, Śrem, Świdnica, Twardogóra, Wiązów, Wołów, Września, Ząbkowice Śląskie i Żarów.

14Warmińsko-Mazurska warmińsko-mazurskie, mazowieckie

914,5089

miasta: Bartoszyce, Ciechanów, Elbląg, Iława, Lidzbark Warmiński, Mława, Mrą-gowo, Nowe Miasto Lubawskie, Olsztyn, Ostrołęka, Ostróda, gminy: Barczewo, Bartoszyce, Ciechanów, Dobre Miasto, Iłowo-Osada, Morąg, Ni-dzica, Olecko, Olsztynek, Orzysz, Pasłęk, Piecki, Pisz, Szczytno, Wielbark

Razem 15 673,4323 Źródło: www.mg.gov.pl, data dostępu 15.10.2012

5. Efekty funkcjonowania SSE

Tabela 2 przedstawia informacje o liczbie zezwoleń (narastająco) na prowadzenie działalności gospodarczej na terenie specjalnych stref ekonomicznych, które zostały wydane w latach 2009 – 2011 od początku funkcjonowania stref. Z ogólnej liczby ważnych zezwoleń najwięcej przypadło na strefę katowicką (211), a następnie wałbrzy-ską (174 zezwoleń), mielecką (162), łódzką (154), tarnobrzeską (135)

cd. Tabeli nr 1


114

i kostrzyńsko-słubicką (124). Przedsiębiorcy prowadzący działalność na terenie wspomnianych sześciu stref posiadali ponad 65% wszyst-kich ważnych zezwoleń.

Tabela 2. Liczba ważnych zezwoleń w latach 2009-2011 (narastająco).

Lp. Strefa 2009 2010 20111. Kamiennogórska 41 46 502. Katowicka 192 201 2113. Kostrzycko – Słubicka 106 112 1244. Krakowska 54 58 665. Legnicka 53 53 496. Łódzka 121 142 1547. Mielecka 128 150 1628. Pomorska 68 75 859. Słupska 47 45 5210. Starachowicka 73 70 7311. Suwalska 53 56 6012. Tarnobrzeska 115 121 13513. Wałbrzyska 141 159 17414. Warmińsko – Mazurska 61 66 71

Razem 1253 1354 1466Źródło: opracowanie własne na podstawie: Informacja o realizacji ustawy o specjal-nych strefach ekonomicznych, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2012, s. 9.

Od początku funkcjonowania stref do końca 2011 r. przedsiębiorcy prowadzący działalność gospodarczą na podstawie zezwolenia ponie-śli nakłady inwestycyjne o wartości 79,7 mld zł. (tabela 3). W stosunku do roku 2010 inwestycje wzrosły o ponad 6,4 mld zł, tj. o 8,8%. Tempo wzrostu skumulowanej wartości inwestycji spadło jednak o 1,2 pkt. proc. w porównaniu z relacją 2010/2009.

Tabela 3. Poniesione nakłady inwestycyjne w mln zł (narastająco).

Lp. Strefa 2009 2010 2011 Udział stref w łączonych nakładach 31.12.2012 (w %)

1. Kamiennogórska 1 436,2 1 551,1 1 667,2 2,092. Katowicka 16 025,3 16 869,6 18 154,6 22,793. Kostrzycko – Słubicka 3 332,7 3 786,3 4 215,5 5,294. Krakowska 1 564,1 1 655,7 1 773,8 2,235. Legnicka 4 257,6 4 568,8 4 889,0 6,146. Łódzka 7 163,8 8 184,8 9 033,1 11,347. Mielecka 4 177,1 4 690,3 5 097,0 6,408. Pomorska 5 910,1 6 727,4 7 298,9 9,169. Słupska 769,1 963,6 1 106,5 1,39


115

10. Starachowicka 1 260,2 1 528,9 1 621,0 2,0311. Suwalska 1 376,5 1 474,9 1 596,7 2,0012. Tarnobrzeska 5 459,4 6 081,4 6 792,9 8,5313. Wałbrzyska 11 219,8 12 105,4 13 095,0 16,4414. Warmińsko – Mazurska 2 637,8 3 033,4 3 328,9 4,18

Razem 66 589,7 73 221,6 79 670,1 100,00Źródło: opracowanie własne na podstawie: Informacja o realizacji ustawy o specjal-nych strefach ekonomicznych, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2012, s. 11.

Największy udział w łącznej kwocie inwestycji miały strefy: ka-towicka – 22,8%, wałbrzyska – 16,4% i łódzka – 11,3%, natomiast naj-mniejszy (na poziomie 1,4%) – strefa słupska.

Strefą dominującą pod względem zatrudnienia, podobnie jak w przy-padku inwestycji, była strefa katowicka, której udział w zatrudnieniu ogółem na terenie stref stanowił w 2011 r. ponad 20%, m.in. dzięki inwe-stycjom TRW Polska tworzącym 4 603 miejsc pracy, General Motors Ma-nufacturing Poland – 2862, LEAR Corporation Poland II – 1185. Na drugiej pozycji uplasowała się strefa wałbrzyska, z udziałem wynoszącym ponad 13%, m.in. za sprawą takich spółek jak: Mahle Polska zapewniającej 2966 etatów, Electrolux Poland – 2401, Faurecia Wałbrzych – 2232. Na kolejnym miejscu znalazła się strefa tarnobrzeska, której udział w zatrudnieniu wy-niósł blisko 12%, m.in. dzięki takim przedsiębiorcom jak: Heesung Elec-tronics Poland, Polimex-Mostostal, LG Display Poland, LG Electronics Wrocław oraz strefa łódzka z ponad 10–procentowym udziałem, w dużej mierze za sprawą: Indesit, Dell, Hutchinson, Ferax, Gillette (wykres 1).

Wykres 1. Zatrudnienie w specjalnych strefach ekonomicznych w 2011 r.

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Informacja o realizacji ustawy o specjal-nych strefach ekonomicznych, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2012, s. 15.


116

Struktura branżowa inwestycji w strefach została określona na poziomie działów Polskiej Klasyfikacji Wyrobów i Usług ustanowio-nej rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 29 października 2008 r. w sprawie Polskiej Klasyfikacji Wyrobów i Usług (PKWiU) (Dz.U. Nr 207, poz. 1293, z późn. zm.).

W 2011 r. struktura inwestycji (tabela 4) uległa nieznacznej zmianie w stosunku do lat ubiegłych. Na czołowych pozycjach znalazły się te same dziedziny działalności, przy czym dział 28, tj. produkcja maszyn i urządzeń, gdzie indziej niesklasyfikowanych, przesunął się o dwa miejsca do góry, zwiększając swój udział w wartości inwestycji z 4,3% do 4,7%. Ponadto dział 18 – usługi poligraficzne i usługi reprodukcji zapisanych no-śników informacji, wyprzedził dział 21 – podstawowe substancje farmaceu-tyczne, leki i pozostałe wyroby farmaceutyczne.

Tabela 4. Struktura branżowa inwestycji

Nazwa działuNakłady

inwestycyjne(w mln zł)

Udział w łącznych

nakładach(w %)

Pojazdy samochodowe ( z wyłączeniem motocykli), przyczepy i naczepy 19930,65 25,02

Wyroby z gumy i tworzyw sztucznych 7957,31 9,99Wyroby z pozostałych mineralnych surowców niemetalicznych 7464,01 9,37Wyroby metalowe gotowe, z wyłączeniem maszyn i urządzeń 6189,13 7,77Komputery, wyroby elektroniczne i optyczne 5873,63 7,37Papier i wyroby z papieru 5462,57 6,86Maszyny i urządzenia, gdzie indziej nieklasyfikowane 3714,38 4,66Urządzenia elektryczne i nieelektryczny sprzęt gospodar-stwa domowego 3643,91 4,57

Drewno i wyroby z drewna i korka, z wyłączeniem mebli; wyro-by ze słomy i materiałów w rodzaju stosowanych do wyplatania 3273,59 4,11

Chemikalia i wyroby chemiczne 3016,84 3,79Artykuły spożywcze 2779,22 3,49Usługi związane z działalnością wydawniczą 1809,04 2,27Meble 1635,46 2,05Metale 1523,11 1,91Usługi poligraficzne i usługi reprodukcji zapisanych nośni-ków informacji 1063,90 1,34

Podstawowe substancje farmaceutyczne, leki i pozostałe wyroby farmaceutyczne 935,75 1,17

Magazynowanie i usługi wspomagające transport 844,19 1,06Produkcja pozostałego sprzętu transportowego 749,32 0,94Napoje 487,31 0,61


117

Wyroby tekstylne 211,58 0,27Energia elektryczna, paliwa gazowe, para wodna, gorąca woda i powietrze do układów klimatyzacyjnych 171,45 0,21

Pozostałe 933,83 1,17Razem 79670,18 100,00

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Informacja o realizacji ustawy o specjal-nych strefach ekonomicznych, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2012, s. 21.

Ponad 25% łącznych nakładów inwestycyjnych ponieśli przedsię-biorcy reprezentujący sektor motoryzacyjny. Jest to rezultat zbliżony do roku 2010, w którym udział wspomnianych firm był nieznacznie wyższy, tj. o 0,3%. Drugie miejsce zajęli producenci wyrobów z gumy i tworzyw sztucznych – blisko 10% wartości inwestycji (wobec 9,7% w 2010 r.), a trzecie – producenci wyrobów z pozostałych mineralnych surowców niemetalicznych – 9,4% (9,2% w 2010 r.). Na kolejnych pozy-cjach, tak jak w roku ubiegłym, uplasowali się producenci wyrobów metalowych, którzy nieznacznie wyprzedzili producentów kompu-terów, wyrobów elektronicznych i optycznych. Ich udział w ogólnej wartości nakładów inwestycyjnych wynosił odpowiednio 7,8% i 7,4% (w 2010 r. – 7,7% i 7,2%)4.

PodsumowanieAtrakcyjność lokalizacji, dogodna infrastruktura oraz zwolnienia

z podatku dochodowego to czynniki, które w okresie spowolnienia gospodarczego z pewnością miały wpływ na decyzje biznesowe in-westorów.

Rezultat działalności SSE: od początku funkcjonowania specjal-nych stref ekonomicznych napłynęło do stref około 10,4% Bezpośred-nich Inwestycji Zagranicznych, najefektywniejsze narzędzie wsparcia inwestycji, realny wzrost zatrudnienia w strefach i poza strefami, na-pływ nowych technologii, wprowadzenie nowych metod zarządzania, wpływ na rozwój regionów, tworzenie się specjalizacji branżowej, któ-ra może być zalążkiem klastrów sektorowych.

4 Informacja o realizacji ustawy o specjalnych strefach ekonomicznych, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2012, s. 21.


118

Bibliografia:1. Gałka T. (red.), Specjalne Strefy Ekonomiczne, 10 lat w Polsce, Pricewater-

houseCoopers Sp. z o.o., Warszawa 2008.2. Informacja o realizacji ustawy o specjalnych strefach ekonomicznych, Mini-

sterstwo Gospodarki, Warszawa 2012. 3. Koncepcja rozwoju specjalnych stref ekonomicznych, Ministerstwo Gospo-

darki, Warszawa 2009. 4. Majchrzak B., Specjalne strefy ekonomiczne, Raport z badania opinii

wraz z komentarzem, PBS, Warszawa 2011.5. Michna M. i in., Specjalne strefy ekonomiczne, KMPG, Warszawa 2011.

FUNCTIONING OF ENTERPRISE ZONES IN POLAND IN CONDITIONS OF THE CRISIS

Key words: enterprise zones, economy, regions, enterprises, entre-preneurship, investments

SummaryAttraction of the location, the attractive infrastructure and exemp-tions from the income tax are factors which in the period of eco-nomic slowing down certainly affected business decisions of in-vestors. Result of SSE activity: from the beginning of functioning of enter-prise zones flowed into zones about 10.4% of the foreign direct in-vestment, the most effective tool of supporting investment, an real increase in employment in zones and outside zones, inflow of new technologies, implementing new management methods, impact on development of regions, formation of the trade specialization which can be an ovule of sector clusters.



Piotr Michalik

SPRZEDAŻ BEZPOŚREDNIA PRODUKTÓW ŻYWNOŚCIOWYCH W MIEŚCIE KOWAL

WstępTransformacja gospodarcza po 1989 roku spowodowała głębokie

zmiany w organizacji handlu produktami rolnymi. Zmiany ustrojowe dotyczyły zarówno handlu detalicznego jak i hurtowego. Nastąpił rozwój rolniczych rynków hurtowych jak i giełd. Istotnym odbiorcą rolniczych produktów stał się sektor przetwórstwa żywnościowego, który stanowi główne ogniwo w strukturze działowo-gałęziowej agrobiznesu. Produk-ty żywnościowe produkowane w gospodarstwie rolnym pokonują czę-sto bardzo długą drogę do konsumenta w pośrednich kanałach marke-tingowych często zatracając w tej drodze swoje właściwości ważne dla konsumenta. Część z tych produktów jest przetwarzana i „wzbogacana” o syntetyczne składniki mające szkodliwy wpływ na zdrowie konsumen-ta. Świadczy o tym szereg afer, które bulwersują szerokie rzesze konsu-mentów i sprawiają, że coraz więcej ludzi chce kupować zdrową, nieprze-tworzoną żywność pochodzącą ze znanego im źródła.

Marketingowe podejście do gospodarowania w rolnictwie nie pozwala zatrzymać się na etapie nawet najsprawniej prowadzonej działalności wytwórczej, lecz nakazuje stymulować i organizować proces przebiegu towarów z gospodarstwa do konsumpcji.1 Potrzeb-ne jest odejście od obrotu rolnego mierzonego w tonach, a zwróce-nie większej uwagi na ilości detaliczne, stosownie do potrzeb klien-tów. Gospodarstwa chłopskie ze względu na małą skalę produkcji w tej kwestii mają szczególnie duże możliwości. Wysiłki gospo-darstw rolnych w kierunku intensyfikacji sprzedaży bezpośredniej produktów rolnych powinny być wspierane przez programy Unii Europejskiej, państwo oraz jednostki samorząd terytorialnego. Waż-nym ogniwem sprzedaży bezpośredniej są właściwie zorganizowane i odpowiednio wyposażone miejsca tej sprzedaży. Samorządy lokal-

1 S. Makarski., Adaptacja gospodarki chłopskiej i jej otoczenia do warunków rynkowych, PAN IRWiR, Warszawa 1994, s. 88-89.

120

ne winny dbać o tworzenie, utrzymanie i rozwój targowisk i bazarów, gdzie rolnicy mogliby sprzedać swoje produkty, a konsumenci wygod-nie i w cywilizowanych warunkach je nabyć.

W pracy przedstawiono problemy dotyczące rozwoju sprzedaży bez-pośredniej produktów żywnościowych w mieście Kowal. Scharakteryzo-wano proces inwestycyjny budowy placu wielofunkcyjnego, który służy jako targowisko miejskie. Ukazano rolę środków unijnych z Programu LEADER w realizacji inwestycji dotyczącej targowiska miejskiego.

1. Istota sprzedaży bezpośredniej

Sprzedaż bezpośrednia, to forma sprzedaży polegająca na dostarcze-niu przez producenta wyrobów konsumentowi finalnemu bez udziału pośredników, hurtowników czy agencji pośrednictwa handlowego. Także odpłatne dostarczanie towarów bezpośrednio, tj. bez pośrednictwa skle-pu czy innych placówek handlowych, do miejsca zamieszkania odbiorcy2.

Sprzedaż bezpośrednia jest jedną z najszybciej rozwijających się form sprzedaży i promocji. Jest to instrument marketingowy, który może stymulować zmysły wzroku, powonienia, smaku i dotyku. Jest także w stanie wzbudzać i zaspokajać ciekawość, a także powodować pożądane reakcje u konsumentów3.Sprzedaż bezpośrednia ma następujące cechy charakterystyczne4:

− lokalny charakter; − możliwość kwantyfikacji; − oszczędność czasu i kosztów; − akceptację konsumentów; − rynek docelowy; − identyfikację docelowego audytorium; − duży zakres twórczego wykorzystania.

Tę formę sprzedaży produktów rolnych można zdefiniować jako prze-pływ produktów spożywczych w stanie naturalnym lub przetworzonym od producenta bezpośrednio do odbiorcy końcowego (konsumenta)5.

Sprzedaż bezpośrednia przynosi następujące korzyści producento-wi rolnemu i nabywcy żywności6:

− wpływa w istotny sposób na wzrost dochodów gospodarstwa; − motywuje do inwestycji i rozwoju produkcji; − kreuje własną markę producenta oraz korzyści dla konsumenta;

2 W. Smid, Leksykon menedżera, Wydawnictwo Profesjonalnej Szkoły Biznesu, Kraków 2000, s. 341.3 J. M.Thomas,(red.), Podręcznik marketingu, PWN, Warszawa 1999, s. 445.4 Tamże.5 K. Lotko, R. Kwoczał, Tworzenie i rozwój sprzedaży bezpośredniej produktów rolnych w wojewódz-twie opolskim, w: Gąsiorowski M.,(red.), O produktach tradycyjnych i regionalnych, Możliwości a polskie realia, Fundacja Fundusz Współpracy, Warszawa 200, s. 377. 6 B. Sałata, Sprzedaż bezpośrednia z gospodarstw rolnych, Centrum Doradztwa Rolniczego w Brwi-nowie, Oddział w Radomiu, Radom 2011, s. 5.

Piotr Michalik / Nauki Ekonomiczne, tom XVII, 2013.

121

− zapewnia bezpośredni kontakt z wytwórcą żywności; − daje możliwość zakupienia świeżych produktów; − daje możliwość szybkiej oceny jakość produktów obecności producenta;

− daje możliwość negocjacji ceny.Ta forma sprzedaży może przynieść korzyści ekonomiczne, ekolo-

giczne i społeczne.7 Korzyści ekonomiczne to:

− stworzenie nowych możliwości zarobkowania, które mogą przyczynić się do egzystencji i rozwoju małych gospodarstw rolnych;

− tworzenie lub utrzymanie miejsc pracy na obszarach wiejskich; − utrzymanie infrastruktury obszarów wiejskich i kultury upraw; − szybkie rozpoznanie potrzeb klientów i spełnienie ich oczekiwań;

Do korzyści ekologicznych można zaliczyć: − zwiększenie świadomości ekologicznej producentów rolnych; − mniejsze obciążenie transportem środowiska naturalnego (krótkie odległości transportu);

− mniejszą ilość opakowań; − brak lub ograniczenie konserwantów; − ochronę rezerw naturalnych poprzez regionalny obieg gospo-darczy;

− zachowanie naturalnej kultury upraw.Korzyści społeczne to:

− przywiązanie konsumenta do producenta żywności;’ − społeczna akceptacja środowiska lokalnego; − budowa zaufania konsumentów do żywności dzięki znajomo-ści warunków w jakich ona jest produkowana;

− zaspokajanie potrzeb społecznych i kulturalnych poprzez moż-liwość spędzania czasu na wsi;

− zachowanie kultury wiejsko-rolniczej i gospodarki regionalnej; − stworzenia bazy do samokształcenia; − współpraca między rolnikami; − rozwój organizacji grup producentów; − integracja społeczności lokalnej; − budowa tożsamości lokalnej, która stanowi podstawę do in-nych inicjatyw na rzecz rozwoju regionu.

Producenci rolni mogą aktywnie kreować własne kontakty z kon-sumentami, którzy coraz chętniej chcą kupować u producenta świeżą żywność wytwarzaną ekologicznymi metodami.8

7 K. Lotko, R. Kwoczał, op. cit., s. 378. 8 Gospodarstwa Rodzinne podstawa europejskiego rolnictwa w odniesieniu do PROW 2007 – 2013, Wieś i Rolnictwo w mediach, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego, Warszawa 2011, s. 48.

Sprzedaż bezpośrednia produktów żywnościowych w mieście Kowal

122

2. Targowisko jako miejsce sprzedaży bezpośredniej produk-tów rolnych

Targowisko (targowica), to miejsce, plac, gdzie odbywają się targi.9 Stanowi ono niesformalizowaną formę organizacji rynku. Uczestnicy rynków niesformalizowanych w sposób dowolny porozumiewają się między sobą i zawierają transakcje. Obowiązuje ich przestrzeganie prawa obowiązującego w danym państwie i zwyczajów handlowych panujących na danym na rynku.10

Według innej definicji targowisko, to wyodrębnione przez wła-dze lokalne miejsce, w którym odbywają transakcje kupna-sprzedaży głównie produktów rolnych, a niekiedy również innych artykułów co-dziennego użytku, przy czym sprzedaży dokonują na ogół sami pro-ducenci, rzadziej pośrednicy.11 Według Ustawy o podatkach i opłatach lokalnych12 targowiskami są wszelkie miejsca, w których jest prowa-dzony handel z ręki, koszów, stoisk, wozów konnych, przyczep, pojaz-dów samochodowych itp., a także zwierząt, środków transportowych i części do środków transportowych.

Targowisko jest miejscem, w którym w określonym czasie kupujący i sprzedający dokonują targu oferowanych towarów. Miejsca te mają następujące cechy charakterystyczne:13

− stanowią własność komunalną lub prywatną; − wstępuje na nich powszechny brak infrastruktury technicznej do przechowywania i sprzedaży oraz urządzeń socjalnych;

− sprzedaż dokonywana jest z samochodów i w przypadkowych miejscach targowiska;

− towar oferowany jest w niewielkich partiach; − nie obowiązują żadne standardy jakościowe i producenci i pro-ducenci sortują towar według własnego uznania;

− ceny ustalane są w drodze dwustronnych negocjacji, a zapłata następuje w gotówce;

− obowiązują opłaty za wjazd na teren targowiska, przy czym są one zróżnicowane w zależności od wielkości pojazdu;

− sprzedającymi są producenci oraz pośrednicy, oferujący okre-ślony asortyment towarów;

− klientami targowisk są zarówno detaliści jak i bezpośrednio konsumenci.

9 Szymczak M., red., Słownik języka polskiego, PWN, Warszawa 1981, s. 481. 10 Marketin rolniczy ,(pr. zb.), FAPA, Warszawa 1997, s.47.11 Smid W., op. cit., s. 366. 12 Ustawa z dnia 12 stycznia 1991r. o podatkach i opłatach lokalnych, DZ.U. Nr 9, poz.31, art.15.13 Marketing rolniczy... op. cit. s. 49.


123

Inwestowanie w rozwój targowisk może przynieść następujące korzyści14: − stworzenie warunków do sprzedaży bezpośredniej; − tworzenie więzi handlowych (klient może kontrolować pocho-dzenie towaru);

− rozwój lokalnej przedsiębiorczości (lokalne centra handlowe skupiają wokół siebie inne rodzaje aktywności gospodarczej);

− bliskość rynku zbytu dla producenta; − tworzenie miejsc pracy przy obsłudze targowiska; − pobudzenie konkurencji; − wymuszenie poprawy jakości produktów; − podtrzymanie tradycji kupieckich.

Przy sprzedaży żywności na targowiskach muszą być spełnione na-stępujące wymagania higieniczne i weterynaryjne:15 A. Pomieszczenia żywnościowe usytuowane na stałe na targowisku

powinny spełniać następujące wymagania muszą być utrzymane w czystości i zachowane w dobrym stanie i kondycji technicznej, a wyposażenie, wystrój, konstrukcja, rozmieszczenie i wielkość pomieszczeń mają umożliwiać utrzymanie czystości oraz zapo-bieganie lub minimalizowanie dostawania się zanieczyszczeń do żywności. W takich pomieszczeniach powinny być zapewnione warunki do przechowywania żywności w odpowiedniej tempera-turze z możliwością jej monitorowania;

B. Ruchome lub tymczasowe pomieszczenia żywnościowe na targo-wisku oraz automaty uliczne – tego rodzaju pomieszczenia lub urządzenia (np. stragany, duże namioty, ruchome punkty sprze-daży, specjalistyczne przyczepy lub środki transportu, automaty uliczne, w tym mlekomaty) muszą być utrzymane w czystości i do-brym stanie technicznym, a wszelkie czynności związane z obrób-ką i sprzedażą żywności muszą być wykonywane w taki sposób, aby zabezpieczyć żywność przed zanieczyszczeniem. Pomieszcze-nia powinny być tak usytuowane i skonstruowane, aby wyklucza-ły możliwość zanieczyszczenia żywności.

C. Miejsca lub punkty sprzedaży na targowiskach – wymagania w od-niesieniu do tego rodzaju miejsc lub punktów sprzedaży niewielkich ilości produktów żywnościowych wyprodukowanych przez rolnika we własnym gospodarstwie regulują: rozporządzanie Ministra Rol-nictwa i Rozwoju Wsi16 i rozporządzenie Ministra Zdrowia17

14 Mój rynek, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju wsi, Warszawa 2011, 9-10.15 Tamże16 Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 29 grudnia 2006 r. w sprawie wymagań weterynaryjnych przy produkcji produktów pochodzenia zwierzęcego przeznaczonych do sprzeda-ży bezpośredniej, Dz.U. Nr 5, Poz.3817 Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 6 czerwca 2007r. w sprawie dostaw bezpośrednich środ-ków spożywczych, D.U. Nr 112,poz. 774.


124

3. Przepisy dotyczące sprzedaży bezpośrednie produktów rolnych

Przepisy dotyczące sprzedaży bezpośredniej produktów rolnych określają18:

a. wymagania weterynaryjne , jakie powinny być spełnione przy produkcji i przez produkty pochodzenia zwierzęcego przeznaczone do sprzedaży bezpośredniej;

b. wielkość, zakres i obszar produkcji;c. wymagania weterynaryjne dla miejsc prowadzenia sprzeda-

ży bezpośredniej.Sprzedaż bezpośrednia produktów pochodzenia zwierzęcego może

być prowadzona na obszarze województwa, w którym jest prowadzo-na produkcja lub na obszarze sąsiadujących z nim województw. Jeżeli podmiot prowadzący działalność w zakresie produkcji produktów po-chodzenia zwierzęcego przeznaczonych do sprzedaży bezpośredniej zamierza prowadzić sprzedaż tych produktów na obszarze powiatu innego niż ten, na którego terenie jest prowadzona produkcja, powi-nien o tym poinformować powiatowego lekarza weterynarii właściwe-go ze względu na miejsce prowadzenia sprzedaży.

Wielkości produkcji produktów pochodzenia zwierzęcego przezna-czonej do sprzedaży bezpośredniej zamieszczone są w tabeli 1.

Tabela 1. Wielkość produkcji produktów pochodzenia zwierzęcego przeznaczo-nych do sprzedaży bezpośredniej.

L.p. Produkt rolniczy Jedn. Tygodniowa sprzedaż

1. Tuszki indyków lub gęsi szt. 502. Tuszki innych gatunków drobiu szt. 2003. Tuszki zajęczaków szt. 1004. Mleko surowe l 10005. Surowa śmietana l 5006. Jaja konsumpcyjne szt. 350-2450

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 29 grudnia 2006 r. w sprawie wymagań weterynaryjnych przy produkcji produktów pochodzenia zwierzęcego przeznaczonych do sprze-daży bezpośredniej, Dz.U. Nr 5, Poz.38

18 Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 29 grudnia 2006r. w sprawie wymagań weterynaryjnych... op. cit.


125

Pomieszczenia w których produkuje się lub sprzedaje się produkty pochodzenia zwierzęcego przeznaczone do sprzedaży bezpośredniej powinny:

A) być skonstruowane w sposób zapewniający przestrzeganie zasad higieny;

B) być wyposażone w:a) sprzęt zapewniający ochronę przed gromadzeniem się

zanieczyszczeń i przestrzeganie zasad higieny,b) wentylację wykluczającą powstawanie skroplin na ścia-

nach i sufitach oraz na powierzchni urządzeń,c) naturalne lub sztuczne oświetlenie nie powodujące zmia-

ny barw produktów,d) ciepłą i zimną wodę bieżącą przeznaczoną do spożycia

przez ludzi, w ilości wystarczającej do celów produkcyj-nych i sanitarnych (lud używany do produkcji lub prze-chowywania produktów powinien być pozyskiwany wy-łącznie z takiej wody;

C) być zabezpieczone przed dostępem zwierząt;D) mieć ściany, posadzki, sufity, szczelne okna i drzwi w dobrym

stanie technicznym oraz łatwe do czyszczenia i dezynfekcji.W miejscach prowadzenia sprzedaży bezpośredniej winno być za-

pewnione:A) wyodrębnione miejsce na sprzęt i środki czyszczenia i de-

zynfekcji;B) co najmniej jedną umywalkę przeznaczoną do mycia rąk,

z ciepłą i zimną wodą, zaopatrzoną w środki do mycia rąk i higienicznego suszenia;

C) toaletę spłukiwana wodą, której drzwi wejściowe nie otwie-rają się bezpośrednio do pomieszczenia, w którym znajdują się produkty pochodzenia zwierzęcego, wyposażoną

D) w naturalną lub mechaniczną wentylację.Produkty pochodzenia zwierzęcego przeznaczone do sprzedaży

bezpośredniej:A) powinny być świeże, o cechach organoleptycznych właści-

wych dla danego produktu;B) przechowuje się w sposób uniemożliwiający ich psucie się,

namnażanie mikroorganizmów chorobotwórczych lub two-rzenie toksyn.

4. Rozwój i modernizacji targowisk w programach unijnych

Jedna z barier ograniczających rozwój sprzedaży bezpośredniej produktów rolniczych jest stan infrastruktury technicznej na obsza-rach wiejskich i w miastach. Szczególnie dotyczy to targowisk i różne-


126

go rodzaju bazarów. Przy egzekwowaniu obowiązujących przepisów weterynaryjno-sanitarnych przez odpowiedzialne służby, sprzedaż bezpośrednia produktów rolniczych przez rolników staje się w wie-lu przypadkach niemożliwa. Istnieje więc pilna potrzeba budowy no-wych targowisk jak i modernizacji istniejących miejsc sprzedaży bez-pośredniej w kierunku spełniania przez nie wymogów określonych w obowiązujących przepisach. Wychodząc naprzeciw tym potrzebom Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi zaproponowało wprowadzenie możliwości współfinansowania ze środków Programu Rozwoju Ob-szarów Wiejskich 2007-2012 budowy, przebudowy, remontu lub wypo-sażenia targowisk. Realizacja inwestycji jest możliwa w ramach działa-nia: Podstawowe usługi dla gospodarki i ludności wiejskiej. W ramach tego działania opracowano Program „Mój rynek”

Założenia Programu „Mój rynek” są następujące:19

− celem projektów jest stworzenie jest stworzenie warunków dla rozwoju przedsiębiorczości oraz rozwój i poprawa warunków sprzedaży bezpośredniej poprzez budowę i modernizację lo-kalnej infrastruktury handlowej;

− o przyznanie pomocy mogą się ubiegać gminy lub związki międzygminne;

− pomoc ma formę refundacji części kosztów kwalifikowanych, maksymalna wysokość pomocy w jednej gminie (w okresie re-alizacji programu), nie może przekroczyć 1 [mln PLN];

− poziom pomocy z EFRROW20 wynosi maksymalnie 75 [%] kosztów kwalifikowanych inwestycji;

− wymagany krajowy wkład środków publicznych, w wysokości co najmniej 25[%] kosztów kwalifikowanych projektu musi po-chodzić ze środków własnych beneficjenta;

− zgodnie z kryteriami dostępu określonymi w PROW 2007-2013, pomoc może być przyznana na projekt realizowany w miejsco-wości liczącej do 50 tys. mieszkańców,

− na przedmiotowy zakres tego programu przeznaczono 54 500 000 [euro] stanowiące wkład EFRROW.

Targowisko budowane lub modernizowane w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich 2007-2013 winno spełniać następujące wymagania – być:21

a) utwardzone;b) oświetlone;c) przyłączone do sieci wodociągowej, kanalizacyjnej i elektro-

energetycznej;19 Pieniądze na „Mój rynek”, „Biuletyn informacyjny Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi oraz Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa”, 3-4/2011, s.15.20 Europejski Fundusz na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich21 Mój rynek, „Biuletyn informacyjny Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi oraz Agencji Restruk-turyzacji i Modernizacji Rolnictwa”, 8/2011, s. 9.


127

wyposażone w:• odpływ wody deszczowej,• zadaszone stanowiska, które powinny zajmować co najmniej

połowę powierzchni handlowej targowiska,• miejsca parkingowe i urządzenia sanitarno-higieniczne;

a) podzielone na sekcje, w których będą sprzedawane towa-ry danego rodzaju, przy czym produkty rolno-spożyw-cze powinny zajmować połowę powierzchni handlowej targowiska;

b) zorganizowane tak, aby umożliwiać dostęp rolników do punktów sprzedaży w sposób określony w regulaminie targowiska;

c) oznaczone nazwą „Mój rynek”.Drugim źródłem finansowania budowy i modernizacji targowisk

z PROW 2007-2013 jest oś 4 Leader22. Leader jest podejściem wielosek-torowym, przekrojowym i partnerskim, realizowanym lokalnie na określonym obszarze, umożliwiającym osiągnięcie celów osi trzeciej: Jakość życia na obszarach wiejskich i różnicowanie gospodarki wiej-skiej. Celem osi czwartej jest głównie budowanie kapitału społecznego poprzez aktywizację mieszkańców oraz przyczynianie się do powsta-wania nowych miejsc pracy na obszarach wiejskich, a także polepsze-nie zarządzania lokalnymi zasobami ich waloryzacja, wskutek pośred-niego włączenia lokalnych grup działania(LGD) w system zarządzania danym obszarem.

Lokalne podejście powiązane z określonym obszarem wpływa na lepsze zdefiniowanie problemu obszaru i określenie sposobów ich roz-wiązania.

Pomoc finansowa na budowę targowisk z Programu Leader może być przyznawana w ramach działania „Wdrażanie lokalnych strategii rozwoju”. Działanie to ma na celu umożliwienie mieszkańcom obsza-ru objętego lokalną strategią rozwoju (LSR) realizację projektów doty-czących tej strategii, zatwierdzonych przez samorząd województwa. Lokalna Grupa Działania wybiera projekty do realizacji w ramach środków przyznanych na realizację strategii. Wnioski o pomoc mogą dotyczyć projektów kwalifikujących się do udzielania pomocy w ra-mach osi 3 – „Jakość życia na obszarach wiejskich i różnicowanie go-spodarki wiejskiej: Odnowa i rozwój wsi.

Celem tego działania jest:a) wpływ na poprawę jakości życia na obszarach wiejskich

poprzez zaspokojenie potrzeb kulturalnych i społecznych mieszkańców wsi;

b) promowanie obszarów wiejskich;

22 Program Rozwoju obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 (PROW 2007-2013), Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Warszawa 2007, s.294.


128

c) umożliwienie rozwoju tożsamości społeczności wiejskiej;d) zachowanie dziedzictwa kulturowego i zachowanie specyfi-

ki obszarów wiejskich;e) wpłyniecie na zwiększenie atrakcyjności turystycznej i inwe-

stycyjnej obszarów wiejskich.Pomoc jest przyznawana23:

a) gminie;b) instytucji kultury, dla której organizatorem jest jednostka sa-

morządu terytorialnego;c) osobie prawnej lub jednostce organizacyjnej nie posiadającej

osobowości prawnej;d) organizacji pozarządowej o statusie organizacji pożytku pu-

blicznego.Pomoc przyznawana jest na operacje spełniające wymagania określo-

ne w PROW 2007-2013 zapewniające osiągnięcie i zachowanie celów dzia-łania „Odnowa wsi”, realizowane w miejscowościach należących do:

* gminy wiejskiej;* gminy miejsko-wiejskiej, z wyłączeniem miast liczących powy-

żej 5 000 mieszkańców;* gminy miejskiej, z wyłączeniem miast liczących powyżej 5 000

mieszkańcówPomoc przyznawana jest w formie refundacji części, związanych

z realizacją operacji i kosztów, między innymi, budowy, przebudowy, remontu lub wyposażenia obiektów małej architektury i targowisk. Refundacji podlegają koszty kwalifikowane poniesione przez benefi-cjenta, w wysokości nie przekraczającej 75% tych kosztów, z tym że dla jednej miejscowości – nie więcej niż 500 000 [PLN].

5. Sprzedaż bezpośrednia produktów na targowisku miej-skim w Kowalu

Miasto Kowal jest położone w południowej części województwa kujawsko pomorskiego w powiecie włocławskim. Miasto to zajmuje powierzchnię 4,71[km²], co stanowi 0,32 powierzchni powiatu wło-cławskiego. W Kowalu zamieszkuje 3478 mieszkańców, z czego 50,3[%] to kobiety. W swojej historii miasto Kowal ma bogate tradycje handlo-wo- kupieckie24. Udokumentowane dzieje Kowala sięgają początków XII w. Miejscowość ta była usytowana przy ważnym trakcie drogowym o znaczeniu państwowo-handlowym. Już w połowie XIII w. gród Ko-

23 Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 14 lutego 2008r. w sprawie szczegóło-wych warunków i trybu przyznawania pomocy finansowej w ramach działania „Odnowa i rozwój wsi” objętego Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013, DZ. U. nr 64, poz. 427. 24 pl.wikipedia.org (15.08.2012)


129

wal był dużym ośrodkiem targowym. W 1428r. król Władysław Jagieł-ło uwolnił mieszkańców Kowala od opłat targowych podczas sprze-daży wywożonych towarów. W XVIII w. nastąpił bardzo silny rozwój ekonomiczne tego miasta, które miał wpływ na okolice.

W okresie międzywojennym Kowal stanowił znaczący dla Kujaw ośrodek rzemieślniczo-handlowy i administracyjny. Odbywające się na terenie miasta jarmarki dawały utrzymanie mieszkańcom.

W okresie powojennym istotny wpływ na funkcjonowanie miasta Kowala miały dynamicznie rozwijające się handel i usługi.

W Strategii województwa kujawsko-pomorskiego na lata 2000-2010, Kowal jest przedstawiany jako ośrodek czwartego poziomu w hierar-chii sieci osadniczych jako miasto o potencjale świadczonych usług porównywalnym z najsłabszymi ośrodkami powiatowymi.

W 1991 roku doszło do podziału dotychczas funkcjonującego or-ganizmu miejsko-gminnego w Kowalu. Powstały: nowy Urząd miasta w Kowalu oraz Urząd Gminy w Kowalu.

Sprzedaż targowiskowa w najnowszej historii miasta Kowala prze-chodziła różne koleje.

Do 1994 roku, była prowadzona na placu przy ulicy Mickiewicza. Po-wierzchnia placu targowiskowego wynosiła 120 [m²] na której znajdowało się 10 stanowisk do sprzedaży. W 1994 roku targowisko zostało przenie-sione na róg ulic Kołłątaja/Dobiegniewska. Było to miejsce po zlikwido-wanej fabryce mebli. Na tym targowisku znajdowało się 150 stanowisk do sprzedaży. W tym miejscu funkcjonowało ono do sierpnia 2011 roku.

Władze miasta Kowala mając na uwadze rosnące potrzeby stwo-rzenia lepszych warunków do sprzedaży bezpośredniej produktów rolnych przez rolników, podjęły decyzję o budowie w mieście wielo-funkcyjnego miejsca, które mogłoby być wykorzystane także jako tar-gowisko miejskie.

Miasto Kowal jest członkiem Stowarzyszenia Gmin Turystycznych Pojezierza Gostynińskiego(SGTPG)25, w strukturach którego działa Lokalna Grupa Działania (LGD) Fundacja „AKTYWNI RAZEM”. LGD „AKTYWNI RAZEM” opracowała Lokalną Strategię Rozwoju Nadwi-ślańskiego Pogranicza Mazowiecko-Kujawskiego (LSR). Strategia ta jest dokumentem programowym LGD „AKTYWNI RAZEM” i zawiera opis operacji, na realizację których organizacja ta przyjmuje wnioski o przy-znanie pomocy. Operację uznaje się za zgodną z LSR, jeżeli jej realiza-cja przyczyni się do osiągnięcia co najmniej jednego celu ogólnego i co najmniej jednego celu szczegółowego, a także gdy operacja jest zgodna z co najmniej jednym przedsięwzięciem LSR.26 Wnioskodawca jest zo-

25 Statut Stowarzyszenia Gmin Turystycznych Pojezierza Gostynińskiego,(maszynopis). SGTPG, Łąck 2006. s. 1.26 Lokalna Strategia Rozwoju Nadwiślańskiego pogranicza mazowiecko-kujawskiego, Lokalna Grupa Działania AKTYWNI RAZEM, Łąck 2011, s.1.


130

bowiązany do wskazania wyżej wymienionych informacji we wnio-sku o przyznanie pomocy.

Miasto Kowal w 2010 roku za pośrednictwem LGD „AKTYW-NI RAZEM” złożyło wniosek o płatność z Programu LEADER- 413 „Wdrażanie lokalnych strategii rozwoju” dla operacji, które odpowia-dają warunkom przyznania pomocy w ramach działania „Odnowa i rozwój wsi”. Wniosek ten dotyczył operacji: ”Budowa parkingu dla par-ku im. Kazimierza Wielkiego w Kowalu wraz z utwardzeniem placu wie-lozadaniowego”. Tabela 3 zawiera dane dotyczące wniosku o płatność.

Operacja ta jest zgodna z Lokalną Strategią Rozwoju Nadwiślań-skiego Pogranicza Mazowiecko – Kujawskiego, ponieważ przyczynia się do realizacji celów tego dokumentu: celu ogólnego 3: Wzmocnienie i restrukturyzacja sektora turystycznego oraz celu szczegółowego 3.3: Tworzenie ogólnodostępnej infrastruktury turystycznej. W ramach celu szczegółowego 3.3 są realizowane projekty obejmujące działania podnoszące atrakcyjność turystyczną lub rekreacyjną obszaru, w tym budowę parkingów przy atrakcjach turystycznych i drogach wiodą-cych do lasów.27

Umowa PRW.I.6018-126-640/10 00116-6930-UM0230357/10 została zawarta 25.11.2010r. Kwota pomocy z umowy przyznana dla całej ope-racji wynosiła 310982,00 [PLN]28 . Dane dotyczące wniosku o płatność zawiera tabela 3.

Tabela 3. Dane dotyczące wniosku o płatność

L.p. Rodzaj kosztów Jednostka Kwota

1. Koszty całkowite realizacji danego etapu operacji PLN 625689,97

2. Koszty kwalifikowane realizacji danego etapu operacji PLN 414643,03

3. Koszty nieklasyfikowalne realizacji danego etapu operacji PLN 211046,94

4. Wnioskowa kwota pomocy dla danego etapu operacji PLN 310982,00

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Wniosek o płatność, 413 „Wdrażanie lokalnych strategii rozwoju” dla operacji, które odpowiadają warunkom przy-znania pomocy w ramach działania „Odnowa i rozwój wsi”, UM Kowal, Kowal 2010, s. 2.

Zakres zadania inwestycyjnego: Budowa parkingu dla Parku im. Kazimierza Wielkiego w Kowalu wraz z utwardzeniem placu wieloza-daniowego obejmował29:

27 Tamże s.7.28 Wniosek o płatność 413 „Wdrażanie lokalnych strategii rozwoju” dla operacji, które odpowiadają warunkom przyznania pomocy w ramach działania „Odnowa wsi”, UM Kowal, Kowal 2010, s. 2.29 Projekt budowlany: Budowa parkingu dla Parku im. Kazimierza Wielkiego w Kowalu wraz z utwar-dzeniem placu wielozadaniowego, Starostwo Powiatowe we Włocławku, Włocławek 2005, s. 4-5.


131

− realizację parkingu w postaci zatoki postojowej zlokalizowanej przy krawędzi ul. Dobiegniewskiej, wraz z przebudową chod-nika, polegająca na jego przesunięciu poza projektowaną zatokę;

− utwardzenie placu wielozadaniowego i odwodnienie utwar-dzonych powierzchni poprzez wykonanie odcinka kanalizacji deszczowej z odprowadzeniem wód opadowych do kolektora zbiorczego, plac wielozadaniowy będzie mógł pełnić (w zależ-ności od potrzeb) funkcję przestronnego parkingu, zgroma-dzeń plenerowych oraz innych wszechstronnych aktywności mieszkańców miasta i gminy.

Wielofunkcyjny plac zajmuje powierzchnię 7 000 [m²] i jest wypo-sażony w sieci: wodociągową, telekomunikacyjną, elektroenergetycz-ną, kanalizacji sanitarnej i deszczowej. Cała powierzchnia placu jest utwardzona kostką brukową o grubości 0,08 [m] na podbudowie beto-nowej o grubości 0,20 [m]. Dla potrzeb sprzedających plac wyposażony jest 10 stołów o wymiarach 1,0x1,5 [m] oraz 209 stanowisk.

Zestawienie rzeczowo – finansowe z realizacji operacji dla etapu końcowego budowy targowiska w Kowalu zawiera tabela 3.

Tabela 3. Zestawienie rzeczowo finansowe z realizacji operacji budowy parkin-gu dla Parku im. Kazimierza Wielkiego w Kowalu wraz z utwardzeniem placu wielozadaniowego.

L.p. Zakres rzeczowyKoszty

Całkowite Kwalifikowane[PLN] [PLN]

1. Roboty przygotowawcze 8 738,35 7 104,352. Roboty ziemne 16 186,12 13 159,453. Podbudowa 85 911,86 69 847,044. Roboty brukarskie 431 008,29 256 815,245. Roboty wykończeniowe i towarzyszące 77 695,35 63 166,95

Suma kosztów inwestycyjnych 619 539,97 410 093,03Koszty ogólne (Nadzór inwestorski) 6 150,00 4 550,00Suma kosztów operacji 625 689,97 414 643,03

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych UM w Kowalu, Kowal 2012.

Koszty kwalifikowane stanowiły ogółem 66,27[%] kosztów całko-witych.

Pełne uruchomienie działalności targowiska nastąpiło z począt-kiem roku 2012.

W cotygodniowych targach w Kowalu bierze udział około 150 sprze-dających ze stanowisk i 15-20 osób sprzedających z koszyka. Liczbę ku-pujących ocenia się na około 1 000 [kupujących/targ].


132

Źródłami dochodów miasta Kowal z targowiska miejskiego są opła-ty targowiskowe i opłaty za rezerwacje miejsc na targowisku. Wpływy do kasy miasta za I półrocze 2012 roku z tytułu opłat targowiskowych wynosiły 5 450,70 [PLN], natomiast z tytułu rezerwacji miejsc targowi-skowych – 15.990,00 [PLN]

PodsumowanieSprzedaż bezpośrednia produktów rolnych produkowanych w go-

spodarstwie staje się coraz bardziej popularną formą zaopatrywania konsumentów w naturalną zdrową żywność. Produkty żywnościo-we w długich, pośrednich kanałach dystrybucyjnych zatracają swoje właściwości odżywcze i dietetyczne. Bogata oferta rynku produktów spożywczych sprawia, że konsument staje przed trudnym problemem właściwego podjęcia decyzji zakupowych. Badania wykazały,

że podczas wyboru i zakupu produktów spożywczych konsumen-ci najczęściej kierują się takimi czynnikami jak: świeżość oraz zapach i zapach, natomiast takie czynniki jak reklama, opakowanie czy marka mają dla nich mniejsze znaczenie. Konsument żywności dokonujący wyboru produktu spożywczego zawsze wybiera między dwoma pro-duktami świeżymi, dopiero po spełnieniu tego kryterium dokonuje wyboru między smakiem, ceną, markami produktów, rodzajem i wiel-kością opakowania30

Stosując się do zasad marketingu należy stwierdzić, że preferencje zakupowe konsumentów żywności powinny mieć wpływ na tenden-cje zmian na rynku produktów żywnościowych. Zarówno państwo, samorządy, producenci żywności oraz różnego rodzaju instytucje po-winny dążyć do rozwoju sprzedaży bezpośredniej produktów żywno-ściowych blisko konsumenta.

Pozytywnym przykładem w tej dziedzinie są działania władz sa-morządowych miasta Kowal, które przy wykorzystaniu środków unij-nych z Programu LEADER zrealizowały inwestycję: Budowa parkingu dla parku im. Kazimierza Wielkiego w Kowalu wraz z utwardzeniem placu wielozadaniowego. Miejsce to wykorzystywane jest do sprzeda-ży bezpośredniej produktów żywnościowych. Inwestycja ta ucywi-lizowała warunki prowadzenia sprzedaży bezpośredniej w mieście Kowal oraz pozwala na kontynuowanie bogatych tradycji kupieckich w tym mieście. Należy się spodziewać dalszych dynamicznych dzia-łań samorządu lokalnego w usprawnianiu sprzedaży bezpośredniej produktów żywnościowych poprzez zadaszenie części stanowisk i wyposażenie ich w infrastrukturę wymaganą przez przepisy dla tego rodzaju sprzedaży.

30 Grzybowska-Brzezińska M., Marketingowe Aspekty jakości produktów spożywczych, „Marketing i rynek” 6/2008, s. 28.


133

Działające w Kowalu targowisko stanowi źródło dochodów do miasta, aktywizuje przedsiębiorczo rolników z okolicznych gmin oraz daje moż-liwość zakupu przez konsumentów zdrowej, nieprzetworzonej żywności.

Bibliografia:1. Gospodarstwa Rodzinne podstawa europejskiego rolnictwa w odniesieniu

do PROW 2007 – 2013, Wieś i Rolnictwo w mediach, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego, Warszawa 2011.

2. Grzybowska-Brzezińska M., Marketingowe Aspekty jakości produktów spo-żywczych, „Marketing i rynek” 6/2008.

3. Lokalna Strategia Rozwoju Nadwiślańskiego pogranicza mazowiecko-ku-jawskiego, Lokalna Grupa Działania AKTYWNI RAZEM, Łąck 2011,

4. Lotko K., Kwoczał R., Tworzenie i rozwój sprzedaży bezpośredniej produk-tów rolnych w województwie opolskim, w: Gąsiorowski M.,(red.), O pro-duktach tradycyjnych i regionalnych, Możliwości a polskie realia, Fundacja Fundusz Współpracy, Warszawa 2005.

5. Makarski S., Adaptacja gospodarki chłopskiej i jej otoczenia do warunków rynkowych, PAN IRWiR, Warszawa 1994, s. 88-89.

6. Makarski S., Funkcjonowanie rynku rolno-żywnościowego, Wyd. UMCS, Lublin 1998.

7. Marketing rolniczy (pr. zbiorowa), FAPA, Warszawa 1997. 8. Mój rynek, „Biuletyn informacyjny Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi

oraz Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa”, 8/2011.9. Mój Rynek, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Warszawa 2011.10. Pieniądze na „Mój rynek”, „Biuletyn informacyjny Ministerstwa Rolnictwa

i Rozwoju Wsi oraz Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa”, 3-4/2011.11. Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 (PROW 2007-2013),

Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Warszawa 2007.12. Projekt budowlany: Budowa parkingu dla Parku im. Kazimierza Wielkiego

w Kowalu wraz z utwardzeniem placu wielozadaniowego, Starostwo Po-wiatowe we Włocławku, Włocławek 2005.

13. Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 14 lutego 2008r. w sprawie szczegółowych warunków i trybu przyznawania pomocy finan-sowej w ramach działania „Odnowa i rozwój wsi” objętego Programem Roz-woju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013, DZ. U. nr 64, poz. 427.

14. Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 29 grudnia 2006 r. w sprawie wymagań weterynaryjnych przy produkcji produktów pochodzenia zwierzęcego przeznaczonych do sprzedaży bezpośredniej, Dz.U. Nr 5, Poz.38.

15. Sałata B., Sprzedaż bezpośrednia z gospodarstw rolnych, Centrum Doradz-twa Rolniczego w Brwinowie, Oddział w Radomiu, Radom 2011.

16. Smid W., Leksykon menedżera, Wydawnictwo Profesjonalnej Szkoły Bizne-su, Kraków 2000.

17. Thomas J. M.,(red.), Podręcznik marketingu, PWN, Warszawa 1999.18. Uchwała nr IX/61/2011 Rady Miasta Kowal z dnia 20 września 2011e. W spra-

wie wysokości dziennych stawek opłaty targowiskowej, zasad poboru oraz terminów płatności tej opłaty, Urząd Miasta Kowal, kowal 2011.

19. Vinaver K., Szklarek J., Komercjalizacja produktów lokalnych, w: Vinaver K., Jasiński J., Rzeczpospolita produktów regionalnych, Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, Stowarzyszenie Solidarność Francja Polska, „Agro--Smak” Polsko-Amerykański Projekt Rozwoju produktów Lokalnych, Fun-


134

dacja Fundusz Współpracy, Międzynarodowe Centrum Badań nad Środowi-skiem i Rozwojem, Białystok, Paryż 2004.

20. Warzocha Z., Michalak J., Struktura artykułów spożywczych nabywanych przez gospodarstwa domowe, „Marketing i rynek” 10/2008.

21. Wniosek o płatność 413 „Wdrażanie lokalnych strategii rozwoju” dla opera-cji, które odpowiadają warunkom przyznania pomocy w ramach działania „Odnowa wsi”, UM Kowal, Kowal 2010.

22. Zarządzanie gospodarstwem rolnym lub małym i średnim przedsiębior-stwem na obszarach wiejskich, materiały szkoleniowe 88/03, (pr. zbiorowa) IUNG Puławy, Puławy 2003.

DIRECT SALES OF FOOD PRODUCTS IN KOWAL TOWN

Key words: direct selling, agricultural products, market place, purchase of food, the EU programs

SummaryDirect sales of food products plays on increasingly important role in supplying consumers with fresh, healthy food. There is a need to create conditions for direct sales of food. This paper examines the problems of direct sales of food products in market place. Characterized the use of EU funds from the Pro-gram LEADER at the multipurpose square building in Kowal town. It also presents problems in the functioning of market place in Kowal town.


WSPÓŁPRACAMIĘDZYNARODOWA


О. О. Непочатенко, д. е. н., професорО. В. Кіфоренко, викладачУманський національний університет садівництва (Україна)

ТЕОРЕТИЧНІ ОСНОВИ КОНКУРЕНЦІЇ: ІСТОРИЧНИЙ ГЕНЕЗИС

ВступНаше сьогодення характеризується непевністю у світовій еко-

номіці та постійними змінами у балансі економічної діяльності як у країнах із розвиненою економікою, так і з економікою, що роз-вивається. Не дивлячись на постійні видатки урядів, метою яких є стримування регресії, розвиток країн з розвиненою економікою можна описати як мінімальний через такі проблеми, як безробіття та низький рівень попиту. Крім того економіки країн розвиваються з різною швидкістю, а в деяких з них все ще існує ризик повторного спаду. Всі названі вище чинники, в свою чергу, змінили природу конкуренції. Тобто конкуренція стала радше динамічною ніж ста-тичною за своєю природою. Конкурентоспроможність, в свою чер-гу, може існувати лише за умови існування ефективної конкуренції.

Результати досліджень

Вивчаючи природу конкуренції, розуміємо, що, не дивлячись на величезну важливість даного поняття як для окремих підприємств, так і для цілих націй, економічна наука не може запропонувати нам одного єдиного визначення конкуренції, яке б охоплювало всі сторони цього обє’много поняття. Представники різних економіч-них шкіл намагалися дати визначення та якнайповніше окреслити поняття конкуренції. Представник класичної економічної теорії А. Сміт, котрий по праву вважається основоположником теорії конку-ренції, ввів дане поняття у своїй праці «Дослідження про природу й причину багатства народів» (1776). Цей видатний економіст пере-конував, що саме рушійні сили ринку забезпечують виробництво потрібних товарів та послуг. Це відбувається тому, що виробники хотіли б отримати прибуток від їх реалізації. Без втручання уря-

138 О. О. Непочатенко, О. В. Кіфоренко / Nauki Ekonomiczne, tom XVII, 2013.

ду, тобто формуючи оточення невтручання, суспільне благо збіль-шиться від виробництва, організованого під впливом конкуренції, так як воно покликане служити суспільству. Термін «невтручан-ня» (фр. laissez-faire) вживається для опису економічної системи, де уряд якнайменше втручається у функціонування економічних ринків. Силогізм, завдяки якому Сміт зробив свої найвидатніші ви-сновки, дуже простий. Людські істоти раціональні і ними рухають власні інтереси. Кожна окремо взята особа, якщо їй не заважати, буде керуватись своїми власними інтересами, сприяючи таким чи-ном задоволенню інтересів суспільства. Уряд не повинен втручатись у цей процес, дотримуючись політики невтручання. Сміт також додав, що капіталістами рухає не альтруїзм, а бажання отримати прибуток. Капіталісти дивляться на ринок через призму можливо-сті отримати кінцевий товар і, щоб одержати бажаний прибуток, виробляють ті товари, які хочуть люди.

Представники класичної економічної школи вважали, що віль-ні ринки були б найкращими організаторами економічної діяль-ності. Це і є основою вільної ринкової економіки. В умовах конку-ренції виробники намагаючись продати всі свої товари призведуть до падіння цін, заробляючи при цьому мінімальний прибуток. Якщо ж конкуренція не достатньо сильна, то виробники матимуть більший прибуток, що, в свою чергу, привабить на даний ринок більше фірм, які знову призведуть до падіння цін. В результаті без будь-якого втручання виграє споживач. Для існування даної систе-ми необхідна була наявність двох умов. По-перше, ринок повинен бути вільним від втручання зі сторони уряду а по-друге, на даному ринку мусить мати місце конкуренція. Таким чином А. Сміт відра-зу ж відчув небезпеку монополії: «…монополія направлена як на індивідуума, так і на торгову компанію, має такий самий вплив, як і секрет у торгівлі чи виробництві. Монополісти, постійно підтри-муючи ринок в потребі, продають свої товари за набагато вищими цінами, так до кінця і не насичуючи ринок…» [1].

Не дивлячись на беззаперечний вклад А. Сміта у розвиток еконо-міки, неможливо не помітити деяких недоліків у його теорії. Перш за все цікаво, яким чином Сміт прийшов до відкриття основних елементів конкуренції. Адже, як зазначає Дж. Стіглер: «Конкурен-ція ввійшла в економічну теорію з побутової мови, і тривалий час це слово означало лише незалежне суперництво двох або більше осіб» [2]. Те, як Сміт згадав дане поняття у своїй книзі, вказує на той факт, що поняття конкуренції було досить відомим економістам того часу. До того ж те, що Сміт розумів під конкуренцією, суттєво відрізнялося від того об’ємного поняття, яке відшліфували теорети-ки від економії у процесі її розвитку.

139Теоретичні основи конкуренції: історичний генезис

Подальше дослідження конкуренції проводив видатний англій-ський економіст, представник класичної економічної школи Девід Рікардо. У 1817 році цей учений опублікував книгу «Принципи по-літичної економії та оподаткування», в якій він вперше ввів у еконо-мічну науку теорію відносних переваг, яка вважається класичною теорією міжнародної торгівлі. Згідно з цією теорією кожна країна вироблятиме ті товари, для виробництва яких вона має найкращі передумови. Будь то якість грунтів, транспортна інфраструктура чи наявність капіталу. Вона буде виробляти дані товари понад свою потребу та обмінюватиме їх надлишок на імпортовані товари з ін-ших країн, для виробництва котрих дана країна не має передумов або які взагалі не є в стані виробляти. Таким чином всі країни виро-бляють та експортують ті товари, для виробництва яких вони ма-ють максимальні відносні вартісні переваги. [3]. Певний час теорія відносної вартості, сформульована Девідом Рікардо, була найбільш прийнятним поясненням міжнародної торгівлі. Але і вона мала до-статньо критиків, котрі вказували на неможливість її застосування в умовах сьогоднішнього розвитку економіки шляхом глобалізації.

По-перше, теорія Рікардо базувалася лише на двох країнах та двох товарах, а міжнародна торгівля відбувається між багатьма країнами багатьма товарами. По-друге, вартість товарів виражалася у кількості затраченої на їх виробництво праці. Але у сучасному світі, вартість товарів визначається, насамперед, у грошовому екві-валенті, який включає в себе набагато більше чинників, ніж лише затрачена праця. Інший істотний недолік даної теорії це абсолютне ігнорування транспортних коштів у визначенні відносних вартісних переваг. Також необхідно звернути увагу на те, що теорія Рікардо сконцентрована на пропозиції товарів, тобто пояснює міжнародну торгівлю з точки зору пропозиції і не бере до уваги вплив попи-ту. Наступним вартим уваги пунктом теорії Рікардо є той факт, що він сприймає як належне вільну торгівлю, не беручи до уваги пе-решкоди на шляху руху товарів з однієї країни до іншої. В наш же час дана ситуація абсолютно нереалістична, адже ми спостерігаємо велику кількість тарифних та нетарифних барє’рів у міжнародній торгівлі. Бідним країнам дуже важко в повній мірі відчути переваги теорії відносних вартісних переваг у виробництві більшості товарів через протекціоністську політику, яку проводить більшість розви-нених країн.

Уільям Нассау Сеніор був ще одним видатним економістом, який досліджував поняття конкуренції через призму класичної економі-ки. Але якщо Сей робив наголос на попиті як основній складовій ціни, то Уільям Нассау навпаки наголошував на впливі коштів про-позиції на виробництво товару. За словами Сеніора «…Обмежена пропозиція – це найважливіший чинник у визначенні ціни» [4]. Він

140

вважав, що на пропозицію мають вплив три фактори – трудові ре-сурси, утримання (термін, яким Сеніор позначав капітал) та сили природи. Пропозиція будь-якого товару була обмежена важкістю знайти людей готових коритися праці та необхідному утриманню для виробництва даного товару. З цього випливає, що кошти ви-робництва обмежують пропозицію. Якби пропозиція сировинних матеріалів була доступна всім, то при існуванні вільної конкуренції ціни відповідатимуть вартості виробництва. В той же час Н. Сені-ор розумів, що вплив попиту і пропозиції на ціну не миттєвий, а скоріше поступовий. Таким чином, Сеніор ще раз вказує на те, що чистий вплив попиту і пропозиції на ціну виявляється у вирівню-ванні ціни відповідно до вартості виробництва.

Подальше дослідження поняття конкуренції знайшло відобра-ження у працях видатного Британського філософа та економіста Джона Стюарта Мілля. Мілль визнавав ідею вільної конкуренції лише настільки, наскільки вона була можлива в реальному житті, тобто він вважав її абстрактним ідеальним поняттям, використання котрого було можливим лише в логічному аналізі. В той час, як Сміт та Рікардо вірили у вільну конкуренцію як у стан, який може існу-вати та функціонувати довгий час, не дивлячись на багаточисленні перешкоди вільному функціонуванню економічних сил, Мілль ро-зумів, що така аргументація не відповідає сучасним умовам і тому не повинна служити дороговказом для політичної чи соціальної поведінки. «…Припустимо, що конкуренція це основний регуля-тор економічних процесів, і можна не звертати увагу на принципи широкої спільності та наукової точності, але було б великою по-милкою вважати, що конкуренція має аж таку необмежену владу.» [5]. Мілль визнавав, що цінову конкуренцію змінює монополія та традиції, які є набагато важливішим фактором, ніж вважалося до того часу. Одним із найважливіших тверджень Мілля, пов’язаних із конкуренцією було те, що вільній конкуренції потрібно сприяти у площині виробництва, тоді як максимум уваги потрібно звернути на проблеми розподілу. У даному випадку вважаємо за необхідне звернути увагу на необґрунтовано різке розмежування між вироб-ництвом та розподілом, хоча зрозуміло, що взаємозалежність даних понять настільки тісна, що будь-який закон, який ми застосовуємо до однієї категорії, обов’язково впливатиме й на іншу. Мілль також вказав на неточне трактування дії закону попиту та пропозиції по-передниками. Даний закон означає, що ціну визначають попит та пропозиція, тобто, збільшення пропозиції призводить до знижен-ня ціни, а збільшення попиту – до її збільшення. Мілль вважає, що впливаючи на ціну, попит і пропозиція також зазнають впливу з її боку. Наприклад, зниження цін провокує виробника звернути увагу на інші ділянки діяльності. Підвищення цін показує, що пропози-

О. О. Непочатенко, О. В. Кіфоренко / Nauki Ekonomiczne, tom XVII, 2013.

141

ція була недостатня і можна отримати більші прибутки, вийшовши на ринок даних товарів або збільшивши випуск готової продукції. Вплив коливання цін на купівельну спроможність споживачів відбу-вається теж в дещо іншому напрямку та іншій мірі, ніж це вважало-ся раніше. Тобто Мілль намагався дещо змінити трактування закону попиту і пропозиції, беручи до уваги процес дії та реакції. Отже, дію даного закону Мілль пояснює наступним чином: «…попит на товар змінює його вартість, а вартість, в свою чергу, достосовується таким чином, щоб попит дорівнював пропозиції.» [5]. Для інших то-варів, кількість яких можна збільшити додатковим інвестуванням в їх виробництво трудових ресурсів та капіталу, кошти затрачені на їх виробництво представляли натуральну вартість, нижче якої не мог-ла опуститись ринкова вартість. Сила, яка змушує ціну падати до рівня вартості виробництва але не нижче, і є конкуренцією. Адже, якщо б ринкова вартість була більшою ніж вартість виробництва, ви-робники підвищили б пропозицію, щоб збільшити свої прибутки а нові виробники не змогли б вийти на даний ринок. Вважаємо, що, не дивлячись на зміну певних деталей, Мілль не багато додав до загаль-них постулатів такої категорії як ціна, описаної у свій час Рікардо та Нассау Сеніором. Він робив наголос на попиті та пропозиції, на які впливали різні чинники пропозиції, так як Мілль вважав, що попит є досить стабільною категорією і не приділяв його дослідженню до-статньо багато зусиль.

На зламі XIX-XX століть в економічній науці зібралося достатньо матеріалу для того, щоб по новому поглянути на основні економіч-ні категорії. Людиною, яка успішно впоралася з цим завданням, був Альфред Маршалл – видатний англійський економіст, засновник неокласичного напряму в економічній науці та представник Кемб-риджської школи економіки. Він мав чітко визначену позицію щодо конкуренції як засобу організації економічного порядку. Він вважав, що конкуренція сприятиме появі тих підприємств, які найкраще адаптовані до оточення. Але це не означає, що дані підприємства будуть найбільш корисними для оточення. Він не мав сумніву, що економічний порядок, яким керують доброчесні люди, які актив-но між собою співпрацюють, буде кращим, ніж найкращі форми конкуренції. В той же час він сам ставив питання – а чи здатен та-кий економічний порядок вижити в сучасних реаліях. Таким чи-ном ми можемо припустити, що Маршалл вважав конкурентний економічний порядок реальним порядком для реалій свого часу, але не обов’язково найкращим можливим порядком. Конкуренція, в тому сенсі, в якому її використовував Маршалл, припускала певну співпрацю між підприємцями та незначну інтервенцію з боку уря-ду. Справа в тому, що він навіть вірив в те, що незначна інтервенція уряду може розширити економічну свободу. [6].

Теоретичні основи конкуренції: історичний генезис

142

Необхідно також відмітити, що вільна конкуренція – це не іде-альна конкуренція, яку описували у своїх працях перші учені еко-номісти. Вона означала відмінне знання ринку та високу мобільність факторів виробництва. Вільна конкуренція, на думку Маршалла, потребувала лише застосування здібностей, якими володіє середня добре поінформована людина, та прийнятної мобільності трудових ресурсів та капіталу, необхідного для кожної окремої ситуації. Мар-шалл добре усвідомлював наявність сил, які в змозі обмежити дію економічних факторів. До таких сил він відносив – закон, традиції, правила профсоюзів, інерція та сентиментальну прихильність. Не дивлячись на все перечислене, Маршалл вважав, що конкуренція та економічна свобода явища безперервні та всепроникаючі. Що стосується впливу конкуренції на процес обміну, видатний учений відкидав таке поняття, як ринок з ідеальною конкуренцією. Перш за все, він описав всі види ринків, кожен з яких мав свої власні харак-теристики. Наприклад, на двох кінцях розташувалися світові рин-ки та ізольовані ринки, а між ними знаходяться більшість ринків, з якими зазвичай стикаються ділові люди. До того ж нормальний ри-нок на думку Маршалла не означав ринку з вільною конкуренцією. Учений вважав, що на звичайний ринок мають вплив різноманітні чинники, деякі з яких конкурентоспроможні, а інші – ні [6].

Одним із головних моментів у дослідженнях Маршалла є зв’я-зок конкуренції з попитом та пропозицією, особливо з пропози-цією. Як зазначали попередники Маршалла, бажання виробника збільшити пропозицію залежало від характеру витрат на виробни-цтво, тобто вони збільшувалися, зменшувалися, або залишалися незмінними. В той час, як попередники Альфреда Маршалла при-пускали, що всі витрати на виробництво є сталими, він вважав, що вони суттєво відрізняються. Наприклад, виробник, у якого кошти виробництва збільшуються, підвищуватиме рівень виробництва лише, якщо надзвичайний попит перевищуватиме звичайну про-позицію, щоб ціна перевищувала кошти виробництва. Наступні два випадки, коли кошти виробництва залишаються стабільними або зменшуються, представляли собою джерело нестабільності так як збільшення пропозиції могло виявитись досить прибутковим, якщо якась перепона перешкодить впливу вільної конкуренції.

Отже, не дивлячись на зазіхання монополій та інших сил, які прагнули контролювати ринки, Маршалл вірив, що їм протистоять нові інструменти конкуренції. Серед них – втручання уряду, інфор-мація про споживачів, збільшення кількості малих інвесторів, пра-вила поведінки в торгівлі та зменшення торгової секретності. Отже, на нашу думку, своїми дослідженнями Альфред Маршалл робив наголос на тому, що конкуренція має тривалу владу і є потужним регулятором економічної діяльності. Хоча не дивлячись на те, що


143

А. Маршалл акцентував увагу на неідеальній природі конкуренції, він залишався вірним принципам класичної економіки, припуска-ючи існування вільних конкурентних ринків як відправної точки для подальших досліджень та був абсолютно впевнений, що влада конкуренції встановить врешті рівновагу між силами виробництва та споживання.

Досліджуючи поняття конкуренції, неможливо не згадати ви-датного італійського вченого, інженера, економіста та соціолога Вільфредо Парето. Він розробив декілька теорій, які потому були названі в його честь - розподіл Парето (так зване правило 80/20), принцип Парето, оптимум Парето, які широко використовуються в економічній теорії та інших науках. В. Парето був також одним із засновників теорії еліт. Що ж до конкуренції, то у своїй праці «Курс політичної економії» (1896-1897) Парето вказував, що голов-ним розмежуванням між конкуренцією та монополією є роль ціни у максимізації прибутку. У випадку з конкуренцією «…щоб встановити максимальні умови, приймається встановлена ціна», в той час, як у монополії «… торговець сам, або у змові з іншими здійснює певні маніпуляції, щоб змінити ринкові ціни» [7]. В тій же таки праці Парето висловлює думку про те, що вільна конку-ренція – це лише екстремальний (крайній) стан, який неможливо побачити на практиці. Адже вільна конкуренція спричиняє появу чистого прибутку з капіталу, який таким самим чином може вини-кати із заощаджень. Заощадження, у свою чергу, перетворюють на капітал, що спричиняє появу ще більших прибутків. Даний процес триває до того моменту, поки надмірна кількість вказаного капіта-лу спричинить падіння прибутку до загального рівня. Проводячи дослідження процесу регулювання направленого на досягнення ринкової рівноваги, учений пояснює, що причиною виникнення рівноваги є рішення щодо входу на ринок чи виходу з нього. Ін-шими словами, зміна способу використання ресурсів із менш про-дуктивного на більш продуктивний. Також Парето стверджує, що найкраще наближення до стану рівноваги полягає у коливанні цін навколо вартості виробництва. Проте аналізуючи причини таких коливань, учений головним чином концентрує свою увагу на труд-нощах досягнення стану рівноваги, а не на причинах, які спричи-няють даний стан. У іншій своїй відомі праці «Підручник політич-ної економії» (італ. Manuale di economia politica) (1906) Вільфредо Парето стверджує, що процес класичної конкуренції активується впровадженням інновацій, які зменшать витрати на виробництво, породжуючи тимчасовий прибуток, спричиняючи тим самим по-яву нових фірм [7].


144

Наступний виток у своєму розвитку поняття конкуренції отри-мало у роботах українських учених. Тут необхідно згадати А. Ан-тоновича, який приділяв увагу причинам утворення монопольних об’єднань, найважливішими з яких, на його думку, були: прагнення уникнути конкурентної боротьби, недостатність капіталів одно-осібних підприємств для організації та функціонування великих підприємств, особливо у капіталомістких галузях промисловості. Інші видні українські вчені Л. Петражицький та М. Туган-Баранов-ський, розглядаючи ту ж проблему, вважали, що найважливішими причинами утворення монопольних об’єднань є все таки причини об’єктивного характеру. А саме: зміна структури капіталу, зростан-ня частки основного капіталу порівняно з оборотним, економічні кризи надвиробництва, митний протекційний тариф та замкне-ність національного ринку та інші [8]. Якщо ж ми поглянемо на сутність та основні ознаки монополій, то тут М. Бернадський та А. Рафалович розглядають монополію як спільність, узгодженість дій окремих учасників ринку, а відсутність конкуренції – як голов-ну ознаку монополії. Ступінь монополізації, таким чином, зростає обернено пропорційно кількості підприємств, що випускають однорідну продукцію. Що стосується видів монополій, то тут М. Туган-Барановський, наприклад. Застосував ряд класифікаційних критеріїв: зв’язок між підприємствами, що входять до складу син-дикату чи картелю, організаційно-правові форми підприємств, функції підприємств, зв’язок із ринком та інші.

Український учений Д. Піхно досліджував роль та наслідки мо-нопольних об’єднань на господарське життя та економічний розви-ток країни. Він зазначав можливість тиску на уряд з боку монополь-них утворень з метою задоволення своїх інтересів, які можуть не збігатися із суспільними. Учений відстоював необхідність регламен-тації монополій з боку держави з тим, щоб пом’якшити негативні наслідки їх функціонування [8].

У часи Радянського Союзу проблемі конкуренції приділялося мало уваги. Планова економіка не мала на увазі існування ринку з вільною конкуренцією. Лише з 1991 року українські учені поча-ли приділяти проблемі конкуренції та конкурентоспроможності належну увагу. Так, наприклад, Стрельченко Н. М. слушно вважає, що конкуренція являє собою економічний процес взаємодії, взає-мозв’язку і боротьби власників товарів за найбільш вигідні умови виробництва і реалізації. Досліджуючи поняття конкуренції, уче-ний виділяє три основні концептуальні підходи до сутності даного поняття: поведінковий, який тлумачить її як специфічну форму сві-домих дій контрагентів ринку, націлених на досягнення їх власних інтересів – їх суперництво; структурний, за яким конкуренція роз-глядається аспекті розвитку системи як динамічної якісної і кіль-


145

кісної зміни її властивостей, функцій і структури; функціональний, що в основі конкуренції передбачає підприємця – його досвід, під яким розуміється здатність підприємця сприймати та засвоювати нові можливості отримання прибутку [9].

Бидик А. Г. вважає конкуренцію цивілізованою, легалізованою формою боротьби за існування і одним з найдієвіших механізмів відбору та регулювання у ринковій економіці. Вона – основний рушійний елемент ринку, який розвивається на законах попиту і пропозиції та служить кращому забезпеченню ринку товарами, а також важлива рушійна сила розвитку економічної системи, скла-дова її господарського механізму та об’єктивний економічний закон розвинутого товарного виробництва [10].

ВисновкиКонкуренція та конкурентоспроможність займають одне із про-

відних місць в сучасній економічній науці. Не дивлячись на величез-ну важливість даних понять, досить важко сформулювати таке ви-значення конкуренції, яке б охоплювало всі аспекти цього феномена. На процес конкуренції мають вплив найрізноманітніші внутрішні та зовнішні фактори, такі як ціна, попит, пропозиція, традиції, рівень інтервенції уряду в ринкові процеси та інші. Конкуренція є цивілізо-ваною, легалізованою формою боротьби за існування і одним з най-дієвіших механізмів відбору та регулювання у ринковій економіці. На нашу думку конкуренція має сильний вплив на розвиток рин-кової економіки і є потужним регулятором економічної діяльності, тому дане поняття потребує подальшого ґрунтовного дослідження.

СПИСОК ВИКОРИСТАНИХ ДЖЕРЕЛ:1. The Theories of Adam Smith [Електронний ресурс] // Режим доступу:

http://www.bized.co.uk/virtual/economy/library/economists/smithth.htm.2. Стиглер Дж. Совершенная конкуренция: исторический ракурс /Дж.

Стиглер // Вехи экономической мысли. Теория фирмы. Т. 2. / под. ред. В. М. Гальперина. — СПб. : Эконом. шк., 2000.

3. Ricardo’s Theory of Comparative Advantage - International Trade [Електро-нний ресурс] // Режим доступу: http://kalyan-city.blogspot.com/2011/02/ricardos-theory-of-comparative.html.

4. Nassau Senior Supply and Demand [Електронний ресурс] // Режим досту-пу: http://www.economictheories.org.

5. John Stuart Mill, Competition, Supply and Demand [Електронний ресурс] // Режим доступу: http://www.economictheories.org.

6. Альфред Маршалл Принципы экономической науки [Електронний ре-сурс] // Режим доступу: http://www.gumfak.ru.

7. Manuela Mosca Competition and Monopoly Power in Vilfredo Pareto and Enrico Barone [Електронний ресурс] // Режим доступу: https://docs.google.com.


146

8. Дослідження монополістичних тенденцій в акціонерному підприємни-цтві в роботах українських економістів середини XIX — початку XX ст. [Електронний ресурс] // Режим доступу: http://www.info-library.com.ua/books-text-1897.html.

9. Стрельченко Н. М. Забезпечення конкурентоспроможності підпри-ємств-виробників трикотажної продукції [Електронний ресурс] // Режим доступу: http://referatu.net.ua/referats/7569/167897.

10. Бидик А. Г. Підвищення конкурентоспроможності виробництва в АПК [Електронний ресурс] // Режим доступу: http://www.lib.ua-ru.net/diss/cont/27669.html.

THEORETICAL PRINCIPLES OF COMPETITION: HISTORICAL GENESIS

Key words: competition, market, market economy, supply and de-mand, monopoly, competitiveness, price.

SummaryThe theoretical principles of competition and its historical genesis were examined. The strong and weak points of different appro-aches to the category of competition were analyzed. The analysis of nature and peculiarities of different competition types was made.



Рибчак В.І., к.е.н., доцент кафедри маркетингуУманський національний університет садівництва (Україна)

НАПРЯМИ УДОСКОНАЛЕННЯ ДЕРЖАВНОГО РЕГУЛЮВАННЯ

ПІДПРИЄМНИЦЬКОЇ ДІЯЛЬНОСТІ

Актуальність теми дослідження. Розвиток підприємництва визнається в Україні одним із пріоритетних напрямів ринкових ре-форм і державної регуляторної політики. Значення підприємни-цтва та його вплив на соціально-економічні перетворення в краї-ні важко переоцінити. Перш за все, це додаткові надходження до державного бюджету, нові робочі місця, розширення виробництва товарів і послуг як промислового, так і побутового призначення, за-провадження ноу-хау та інших досягнень науково-технічного про-гресу і, на цій основі, – підвищення добробуту населення.

Аналіз останніх досліджень і публікацій. Сучасний стан та перспективи розвитку підприємництва в Україні є важливим на-прямом наукових пошуків багатьох вітчизняних науковців, серед яких: В. Александрова, О. Барановський, З. Варналій, З. Ватаманюк, В. Геєць, К. Кривенко, С. Панчишин та інші.

Постановка завдання. Метою даної статті є дослідження на-прямів удосконалення державного регулювання підприємницької діяльності.

Викладення основного матеріалу. Державне регулювання підприємництва є напрямом державної політики, спрямованим на удосконалення правового регулювання господарських відносин, а також адміністративних відносин між регуляторними органами або іншими органами державної влади та суб’єктами господарю-вання, недопущення прийняття економічно недоцільних та нее-фективних регуляторних актів, зменшення втручання держави у діяльність суб’єктів господарювання та усунення перешкод для розвитку господарської діяльності.

148

Доцільність зростання ролі держави у господарських процесах зумовлено недосконалістю механізму ринкового саморегулювання. Державне регулювання економіки, у тому числі й сфери підприєм-ництва, в посткризових умовах є необхідним.

Необхідно зазначити, що світова криза 2008-2009 рр. виявила неефективність сучасних методів регулювання економіки в умо-вах її глобалізації, передусім це стосується регулювання діяльності малих і середніх підприємств. Це було викликане значною взаємо-залежністю економік окремих країн, у тому числі й України, від зовнішніх ринків, що у свою чергу доводить високу залежність її економіки від стану світової економіки.

Так, внаслідок впливу кризових явищ 2008–2009 рр. в Україні спо-стерігалось зменшення чисельності малих підприємств. Найбільше падіння припадало на 2010 р. (зменшення на 5,5 % у порівнянні з 2009 р.) та 2011 р. (на 8,9 % у порівнянні з 2010 р.). Кількість малих підпри-ємств в Україні з 75 на 10 тис. наявного населення у 2009 р. скороти-лась до 71 у 2010 р. та до 63 у 2011 р, що відповідає показникам 2005 р. Кількість суб’єктів малого підприємництва з 661 на 10 тис. населення у 2009 р. скоротилась до 464 у 2011 р. В Україні частина збиткових підприємств малого бізнесу з 32,8 % від загальної кількості у перед-кризовому 2007 р. збільшилась до 41,4 % у 2011 р. Кількість зайнятих працівників на підприємствах малого бізнесу також скоротилась з 2237,4 тис. у 2008 р. до 2073,6 (відповідає І половині 2006 р.) [1].

За обсягами реалізованої продукції лідирують малі підприємства м. Києва (151,6 млрд. грн.), Дніпропетровської (44,5 млрд. грн.) та До-нецької (38,3 млрд. грн.) областей. Замикають рейтинг за обсягами ре-алізованої продукції малі підприємства Чернівецької (3,3 млрд. грн.), Тернопільської (4,1 млрд. грн.) та Рівненської (4,3 млрд. грн.) областей.

Розмір середньомісячної заробітної плати працівників малих під-приємств також різниться за регіонами: найвищий рівень – у м. Киє-ві (1838,19 грн.), у Донецькій (1280,46 грн.), Дніпропетровській (1215,39 грн.) та Запорізькій (1140,76 грн.) областях. Найнижча заробітна пла-та у працівників малих підприємств Волинської (983,83 грн.), Черні-гівської (997,86 грн.) та Тернопільської (1000,38 грн.) областей [1].

У післякризовий період, в контексті заходів, спрямованих на ско-рочення дефіциту бюджетів всіх рівнів, в Україні відбулось суттє-ве скорочення обсягів фінансування заходів регіональних програм розвитку малого підприємництва. Так, у 2010 р. рівень фінансуван-ня зазначених заходів з обласних бюджетів становив лише 43 % від показників докризового рівня.

Для стабільного функціонування підприємницького середови-ща мають бути забезпечені такі обов’язкові умови:

− стабільна національна кредитно-грошова система; − пільгова система оподаткування, що сприяла б швидкому припливу фінансових коштів у сферу бізнесу;

Рибчак В.І. / Nauki Ekonomiczne, tom XVII, 2013.

149

− активно діюча система інфраструктурної підтримки під-приємницької діяльності (комерційні банки, товарно-си-ровинні біржі, страхові компанії, науково-консультативні та навчальні центри загального розвитку підприємництва, ме-неджменту, маркетингу тощо);

− державна підтримка підприємництва в галузі фінансів і ма-теріально-технічного забезпечення (особливо під час запо-чаткування та становлення);

− ефективний захист промислової та інтелектуальної власності; − спрощена процедура регулювання підприємницької діяль-ності державними органами управління національним гос-подарством;

− правова захищеність підприємництва; − формування в суспільстві привабливого іміджу підприєм-ництва, толерантного ставлення до його тимчасових невдач [2, с.57].

Узагальнення основних проблем розвитку малого підприємни-цтва на регіональному дозволило їх згрупувати за напрямами:

1. Дефіцит матеріальних ресурсів у суб’єктів малого підпри-ємництва як наслідок: − недостатньої фінансової підтримки з боку держави; − неврегульованості механізмів кредитування малого під-приємництва та високої вартості кредитних ресурсів;

2. Відсутність чіткої системи податкових преференцій для суб’єктів малого підприємництва.

3. Недостатня допомога з боку держави у просуванні про-дукції вітчизняних малих підприємств на закордонні рин-ки, незначне залучення малого бізнесу до виконання дер-жавних замовлень.

4. Недосконалість нормативно-правового забезпечення роз-витку малого підприємництва, зокрема, у сфері обліку та звітності суб’єктів малого підприємництва.

5. Нерівні умови господарювання малих та великих підпри-ємств на ринку, у т.ч.: різні стартові можливості щодо до-ступу до фінансових ресурсів та державних інвестицій; не-стача інформації; брак коштів на освоєння нової продукції та отримання сучасних технологій тощо.

Враховуючи вищезазначене, в Україні виникла нагальна потреба у забезпеченні державної підтримки розвитку малого підприєм-ництва. Заходи держави у цьому напрямі мають поєднувати як за-гальносистемне регулювання ринкового середовища (конкурентна, податкова, зовнішньоекономічна, митна та ін. політика), так і спе-цифічні заходи державного регулювання та державної підтримки розвитку малого підприємництва, у т.ч. на регіональному рівні.

Напрями удосконалення державного регулювання підприємницької іяльності

150

З огляду на це, можна сформулювати, використовуючи науковий підхід [1; 4], наступні пропозиції щодо заходів ефективної підтрим-ки малого підприємництва на регіональному та місцевому рівнях.

1. Сприяння формуванню сприятливого підприємницького клімату:

а) приведення чинних нормативно-правових актів місцевих державних адміністрацій та органів місцевого самовряду-вання у відповідність до принципів державної регулятор-ної політики. Реалізації цього завдання призначено Закони: „Про дозвільну систему у сфері господарської діяльності”, „Про державну підтримку малого підприємництва”, „Про ліцензування певних видів господарської діяльності”, „Про патентування деяких видів підприємницької діяльності”, „Про споживчу кооперацію” та ін. Сприяння розвитку під-приємницької діяльності включає не тільки виважену подат-кову політику, а й забезпечення відповідності законодавства швидкозмінним умовам господарювання;

б) розробка механізму часткового відшкодування з місцевих бюджетів відсоткових ставок за кредитами, залученими суб’єктами малого та середнього підприємництва для реалі-зації інвестиційних проектів;

в) формування регіональних баз даних щодо інвестиційних про-позицій малих підприємств (особливу увагу слід звернути на розповсюдження інформації серед іноземних інвесторів).

2. Для створення нових робочих місць та скорочення безробіт-тя та стимулювання розвитку підприємництва місцевій владі необхідно:

а) сприяти самозайнятості безробітних шляхом надання їм одноразової грошової допомоги для започаткування власної підприємницької діяльності. Для отримання такої допомоги безробітні повинні представити бізнес-план для вирішення актуальних на регіональному рівні проблем;

б) при перепідготовці та підвищенні кваліфікації безробітних особливу увагу слід приділяти професіям, що не тільки ко-ристуються попитом на ринку праці, але й дають змогу за-початкувати власну справу;

в) проводити семінари та курси підвищення кваліфікації для всіх бажаючих розпочати підприємницьку діяльність.

Доцільно також реалізовувати заходи щодо розвитку малого підприємництва у сільській місцевості:

а) розробити механізми надання матеріальної допомоги малим підприємствам, що виробляють екологічно чисту продук-цію сільського господарства, займаються її переробкою та експортом;


151

б) сприяти переорієнтації вивільненої робочої сили на нові види діяльності у сільському господарстві та у сфері розвит-ку «зеленого туризму»;

в) сприяти залученню безробітних, зареєстрованих у містах, до працевлаштування на новостворених робочих місцях у сіль-ській місцевості.

Необхідно запровадити механізми державно-приватного партнер-ства у сфері підтримки малого підприємництва на місцевому рівні:

а) для залучення суб’єктів малого підприємництва до участі у формуванні регіональної політики створити при облдер-жадміністраціях Регіональні ради підприємців;

б) стимулювати впровадження у регіонах інноваційних та енер-гозберігаючих технологій шляхом спільного фінансування проектів у науково-технічній та інноваційній сферах, що ре-алізуються малими підприємствами;

в) налагодити здійснення щоквартального моніторингу наяв-ності площ приміщень виробничого та невиробничого при-значення, які перебувають у комунальній власності і можуть бути надані в оренду суб’єктам підприємницької діяльності.

Для інформаційного забезпечення малих підприємців та спро-щення їх доступу до необхідної інформації створити у регіонах бази даних, які будуть акумулювати (та систематизувати) інформа-цію щодо норм чинного законодавства України; інформаційно-ана-літичні матеріали стосовно розвитку підприємництва регіону, ці-нової ситуації, регуляторної політики, наявних банківських установ та кредитних спілок з переліком їх послуг у сфері кредитування суб’єктів малого підприємництва.

Література:1. Щодо ефективності підтримки та перспектив розвитку малого підприєм-

ництва у регіонах [Електронний ресурс]. – Режим доступу: http://www.niss.gov.ua/articles/903/

2. Покатаєва О. Методи державного регулювання підприємницької діяльності /О. Покатаєва // Економіка і держава - 2008. - ?1. - С.38-39

3. Добровольська А. Окремі засоби державного регулювання підприємництва та їх правова регламентація /А. Добровольська // Підприємництво, госпо-дарство і право. - 2006. - ? 4. - С. 82-85

4. Проблеми державного регулювання діяльності малих підприємств: На-ук.-метод. посіб. / Т.В. Березянко, О.В. Ваганова, Р.В. Руднік;/ За ред. Березян-ко Т.В. – К.: ІПДО НУХТ, 2012. – 120 с.

Напрями удосконалення державного регулювання підприємницької іяльності

152

AREAS OF STATE REGULATION OF BUSINESS

Key words: government regulation, entrepreneurship, priority, re-gulatory policy

SummaryIn the article there is the overview of the main aspects of the go-vernmental regulation in sphere of entrepreneurship taking into account its integration into global market system. There are also mentioned main direction and priorities of the improvement in sphere of governmental regulatory policy.



О.С. Рибчак, к.е.н., викладач кафедри фінансів і кредитуУманський національний університет садівництва (Україна)

ФІНАНСОВІ АСПЕКТИ ФУНКЦІОНУВАННЯ ТІНЬОВОЇ ЕКОНОМІКИ

Актуальність теми дослідження. Поширення в Україні тако-го соціально-економічного явища, як тіньова економіка, а також об-сяги продукції і фінансових ресурсів, які обертаються в цій сфері, являють собою суттєву перешкоду забезпеченню сталого розвитку економіки. Значною проблемою є те, що переважна більшість опера-цій, які можна віднести до тіньових, можна здійснити в легальному нормативно-правовому полі, а доведення факту здійснення тіньової діяльності потребує значних зусиль органів державної влади.

Тіньова економіка є загальносвітовим, глобальним явищем, пев-ною мірою характерним для всіх країн. У загальносвітовому масш-табі її частка становить 5-10% ВВП, в африканських і південноаме-риканських державах – 25-30%, Росії – 41,6%. Казахстані – 34,3%, Греції – 29%, Італії (27,8%), Іспанія (23,6%) та Бельгії (23,4%), Білору-сії – 19,3%, потім – Ірландія, Канада, Франція та Німеччина (14,9-16,3%)- На нижчі показники мають Австрія (9,1%), США (8,9%) та Швейцарія (8%) [1, с.36]. Оскільки розміри тіньової економіки є різ-ними в різних країнах, то й визначення масштабів тіньової діяльно-сті залежать від особливостей функціонування економічної систем. Експертні ж оцінки цього показника в Україні, залежно від методу, коливаються від 20% до 60%. Державний комітет статистики Укра-їни вважає, що він дорівнює 20%, а Міністерство економічного роз-витку і торгівлі України – 50% у ВВП [2].

Саме це й зумовлює актуальність дослідження даної тематики.

Аналіз останніх досліджень і публікацій. Вагомий внесок в осмислення питань формування і розвитку тіньової економіки в Україні зробили А. Базилюк, О. Барановський, В. Бородюк, З. Варналій, Я. Жаліло, С. Коваленко, В. Мандибура, О. Пасхавер, Ю. Прилипко, А. Ревенко, яким належать розробки таких важливих аспектів, як визначення причин та масштабів поширення тіньової

154

економіки, закономірностей її розвитку та форм прояву, характе-ристика сутності та структуризація видів зловживань, можливо-стей їх здійснення в умовах чинної нормативно-правової бази та ін.

Постановка завдання. Форми і види тіньової економіки, наслідки її дії та схеми реалізації постійно змінюються, пристосовуючись до нових умов діючого законодавства. А тому актуальним залишається вивчення питання технології здійснення відповідних тіньових опе-рацій, виявлення недоліків у діючій системі управління фінансами, що дозволяють і спонукають до вчинення протиправних дій. Адже тільки на цій основі можна створити комплексний організаційно-е-кономічний механізм подолання тіньової економіки. На вирішення цих питань спрямована дана стаття.

Багато робіт присвячено різним аспектам тіньової економіки (при-чин, наслідків, політичним рекомендаціям тощо) і пошуку відповіді на ці питання. Проте, серед дослідників немає спільної думки у ви-значенні тіньової економіки і зазвичай всі визначають її по-своєму.

Часто під тіньовою економікою розуміється економічна актив-ність (легальна чи нелегальна), яка не повідомляється державним органам і не знаходить свого відображення в офіційній статистиці.

Під розміром або рівнем тіньової економіки розуміється частка тіньового сектора у валовому внутрішньому продукті (або у випус-ку - залежить від того, про що йде мова).

З ідентифікацією реальних причин тінізації економіки безпо-середньо пов’язується таке ключове поняття, як фінансовий меха-нізми одержання тіньових прибутків. Найбільш поширеними се-ред них на сьогодні є: приховання прибутків від оподатковування; незаконні конвертаційні операції, переказ у готівку безготівкових коштів; тіньовий обмін валюти; нелегальний експорт капіталу, не-повернення валютних коштів, які незаконно зберігаються за кордо-ном; протиправні фінансово-банківські операції і шахрайство з фі-нансовими ресурсами; нецільове використання бюджетних коштів; спекулятивні операції з цінними паперами; шахрайська діяльність страхових, інвестиційних компаній і комерційних банків та ін.

Основними чинниками, які зумовлюють збільшення тіньових опе-рацій, можуть бути: недосконалість правового регулювання фінансової сфери; знецінення обігового капіталу в результаті інфляції; штучність курсу національної грошової одиниці і жорсткі грошово-кредитні відносини; фіскальний характер податкової політики; нерозвиненість фондового і страхового ринків; негативне зовнішньоторговельне саль-до і нелегальний переказ валютних коштів за кордон та ін.

Існує багато різноманітних методів оцінки тіньової економіки, за допомогою яких можна кількісно оцінити її загальнодержавні масш-таби, зокрема: метод специфічних індикаторів; структурний метод; метод м’якого моделювання; експертний метод; змішані методи.

О.С. Рибчак / Nauki Ekonomiczne, tom XVII, 2013.

155

Водночас, можливості оцінювання масштабів тіньової економіки до-сить обмежені через сам характер цього явища, яке орієнтоване на приховування від обліку, контролю і реєстрації. Внаслідок цього для оцінювання використовують також непрямі методи, точність резуль-татів яких залежить від адекватності зроблених припущень.

Для вибору оптимального методу оцінки тіньової економіки необхідно оцінювати особливості здійснення тіньової діяльності в країні, виходячи з найбільш поширеної практики її здійснення на кожному конкретному проміжку часу.

Припустимо, що підприємства певної галузі чи виду економіч-ної діяльності приймають рішення про використання певних ре-сурсів в офіційному чи тіньовому секторі і зрозуміло, що віддадуть перевагу тіньовій сфері, якщо це забезпечить більшу вигідність, ніж робота в офіційному секторі.

Підприємства будуть використовувати свої ресурси неофіційно, якщо є вірною нерівність:

f (Дт – Вт – р · S – I) > f ((1 – t) Дoф – Воф + g (t · Доф - t ·Дін, G) – I) (1) f – функція корисності; Дт, Дoф – доходи у тіньовій чи офіційній сфері відповідно;Вт, Воф – витрати у тіньовій чи офіційній сфері відповідно;р – ризик виявлення тіньової діяльності;S – втрати в разі виявлення;I – початковий дохід підприємства;t – ставка податку;g – функція виробництва, що залежить від сумарних податкових

зборів та від економічної політики (G) (зростання за обома аргу-ментами).

При виконанні цього співвідношення підприємства приймають рішення на користь тіньового сектору.

Зі співвідношення можна дослідити що відбувається з корисні-стю при збільшенні ставки податку: з одного боку, зменшується офіційний доход підприємств, в той час, як виробництво може як зменшуватися, так і збільшитися. Зазвичай зменшення податково-го тягаря, підвищення прозорості податкової системи значно збіль-шує прибуток підприємства в офіційному секторі і тому призво-дить до зменшення тіньової економіки.

Надмірне адміністративне регулювання, як відомо, створює пе-решкоди на шляху розвитку бізнесу. Для підприємств воно підви-щує як часові, так і матеріальні витрати (за інших рівних, збільшує Воф) і тому стимулює тіньову активність підприємств.

Державні інституції, що гарантують права власності і виконання контрактів, дають перевагу офіційним підприємствам над неофі-

Фінансові аспекти функціонування тіньової економіки

156

ційними (у співвідношенні - g). Слабкі формальні інститути (низьке G, низьке р) позбавляють офіційні підприємства цієї переваги, і в цьому сенсі зрівнюють тіньові та офіційні підприємства. Тому мож-на стверджувати, що тіньова економіка - це реакція економічних суб’єктів на слабкість і недосконалість офіційних інститутів. Над-мірне адміністративне регулювання і тиск, складність бюрократич-ної системи підвищують стимули до тіньової діяльності.

Нерозривно з інституційним фактором і фактором адміністра-тивного регулювання пов’язаний і фактор політичної стабільності. В умовах нестабільної політичної ситуації, що особливо характер-но для України, економічному агенту важко приймати будь-які рі-шення на довгостроковий період. У цьому випадку у нього немає впевненості в майбутньому, і він менш схильний довіряти владі та офіційним інститутам.

Сприятливе інституційне середовище, наявність сильних дер-жавних інституцій створюють переваги формальної діяльності над тіньовою і, як наслідок, знижують стимули до тіньової діяльності.

Також можна припустити, що рішення суб’єкта господарювання може залежати і від його економічного становища. Якщо у функції корисності підприємства, (р) має тенденцію до зменшення, тобто несхильність до ризику, то, за інших рівних, малоприбуткові під-приємства (з низьким I) з більшою ймовірністю будуть відходити на тіньовий ринок [7]. У високоприбуткових виробництв, за інших рівних, стимулів працювати в тіні менше, оскільки у нього може бути більше можливостей, краще налагоджені зв’язки тощо. Таким чином, відхід у тіньовий сектор - вимушена стратегія виживання, реакція на нестабільність економічних умов.

Від того наскільки великим є підприємство залежить масштаб його тіньової активності. Невеликому підприємству легше здійс-нювати тіньові операції. Великі підприємства більш помітні, регу-люючим органам їх легше контролювати, тіньові операції для них більш витратні, ніж для малих (тобто, в термінах вище наведеної нерівності - для великого підприємства вище p). Між тим, присут-ній і протилежний ефект: у великих підприємств може бути біль-ше можливостей для тіньової діяльності і можуть бути краще нала-годжені неофіційні господарські зв’язки.

Також можна припустити, що у державному секторі тіньова ді-яльність більш ускладнена порівняно з приватним сектором (силь-ніший контроль: p і Вт вищі).

Нелегальна діяльність, навпаки, пе редбачає високий ступінь ризику притягнення до кримінальної чи адміністративної відпові-дальності. Формалізована залежність чистого доходу економічного агента, що діє в межах неофіційної економіки, від різних факторів, має такий вигляд [7]:


157

R = (1- p) · S + p · (V – Д) = S – p · S (2)

де: R – дохід правопорушника; p– вірогідність покарання; V – прихова на вигода правопорушника; S – величина втрат право-порушника у разі по ка рання.

Наголосимо, що наведена формула має універсальний характер і може використовуватися для розрахунку прибутковості будь-яких видів нелегальної діяльності – ухилення від податків, зумисного банкрутства, демпінгу, використання неконкурентних дій, пору-шення прав на об’єкти промислової власності тощо. Для оцінки змінних основним є правильне визначення обсягу втрат (S) у разі покаран ня. Якщо покарання передбачає штраф, то оцінка втрат правопорушника розраховується у розмірі штрафу.

Максимізацію очікуваної корисності Г. Беккер [7] формалізує як змінну, залежну від правопорушення:

EU = (1-p) U(Y) + pU (Y- F) = U(Y – pf) (3)де: EU – очікувана корисність від злочину, p – вірогідність засу-

дження правопорушника; Y – дохід від злочину; U – функція корис-ності злочинця; F – покарання за злочин у вартісному еквіваленті.

Оскільки злочинець розраховує на тривалу кар’єру, то під час оцінки доходу від злочинної діяльності він має враховувати аль-тернативу – дохід у легальному бізнесі. Модель побудована таким чином, що потенційний злочинець має лише дві альтернативи: він обирає злочинну кар’єру (EU>0), або залишається законослухня-ним громадянином (EU<0). Недоліком такого підходу є відсутність опису ситуації, коли особа поєднує легальну та нелегальну діяль-ність («комбінована» поведінка).

ВисновкиТіньова економіка являє собою складне суспільно-економічне

явище, пов’язане з незаконним привласненням особою або групою людей частини створеної вартості або частки майна через різні спо-творення об’єктивної інформації про рух грошових коштів та мате-ріальних цінностей, спотворення даних первинного обліку для за-плутування джерел походження доходу, а також через організацію та реалізацію методом лобіювання відповідних законодавчих норм і нормативів, схем корисливого перетікання капіталів, здійснення яких не підлягає під кримінальну відповідальність, але зумовлює матеріальні втрати державних або підприємницьких структур, або окремих громадян.

Детінізація сприятиме підвищенню дієздатності економічної політики держави, впровадженню довіри та зміцненню партнер-ства населення, бізнесу та держави, дозволить залучити до госпо-дарського обігу значні фінансові ресурси, знизити непродуктивні

Фінансові аспекти функціонування тіньової економіки

158

витрати держбюджету, суб’єктів господарювання та населення. Для цього процес детінізації економіки має здійснюватися на засадах конверсії, тобто неруйнівного залучення тіньових капіталів та гро-шових коштів до легальної сфери економіки шляхом законодавчого врегулювання легалізації тіньових капіталів некримінального похо-дження, відкриття останнім шляхів для легального інвестування на засадах амністії, запобігання відпливу капіталів за межі України. Комплексне застосування економічних, адміністративних та право-вих заходів дозволить значною мірою реалізувати завдання детіні-зації економіки.

Література:1. Калугин В., Волченко А. Тень, закрывающая сонце /В. Калугин, А. Волчен-

ко // Бизнес. - 2006 р. – 22.06. - C. 36.2. Тінізація економіки та шляхи її подолання: матеріали засідання „кругло-

го столу” (26 листопада 2009 р.). - К., НІСД, 2009. - С. 46.3. Дяченко Я. Я. Логіка упорядкування понятійного апарату і протидії ті-

ньовій економіці /Я.Я. Дяченко // Фінанси України. – 2007. - №12. – С. 41-46.4. Базилюк Я.Б. Коментарі щодо проблеми тіньової економіки /Я.Б. Бази-

люк // Инвест-газета. − 2000. −№ 25. − С.9.5. Alexeev M. A Note on Measuring the Unofficial Economy in the Former

Soviet Republics /М. Alexeev //Middlebury College Economics Discussion Paper. – 2006. - №02-30. - Р. 169 – 217.

6. Rosser J., Rosser M. Income inequality and the informal economy in transition economies / J. Rosser //Journal of Comparative Economics. - vol. 28. - №1. -P. 156-171

7. Becker G.S. Crime and punishment: an economic approach /G. Becker // Journal of Political Economy. - 1968. - Vol. 76. - № 2. - Р. 169 – 217.

FINANCIAL ASPECTS OF SHADOW ECONOMY

Key words: shadow economy, financial system, tax regulation

SummaryThe article is devoted to finding the best approaches for assessing the informal sector and identify the real causes of shadow econo-my. In a plot between the main factors identified prerequisites scale of shadow economy and the consequences of its impact on socio--economic situation of the state.



В.В. БОБКО, кандидат економічних наук, доцент Уманський національний університет садівництва (Україна)

ОСОБЛИВОСТІ ОЦІНКИ ОСНОВНИХ ЗАСОБІВ ЗА НАЦІОНАЛЬНИМИ ТА МІЖНАРОДНИМИ СТАНДАРТАМИ

Вступ. Основні засоби, як основа матеріально-технічної бази під-приємств, становлять найбільшу питому вагу у структурі активів під-приємства. Тому їх оцінка має істотний вплив на фінансову звітність підприємства, а отже і на інвестиційну привабливість підприємства.

Неузгодженість деяких положень бухгалтерського обліку і фі-нансової звітності не дає змоги отримати реальну інформацію про вартість основних засобів, що призводить до втрати корисності для користувачів, як зовнішніх, так і внутрішніх. Причинами такої си-туації є недоліки в методичному забезпеченні Положень (стандар-тів) бухгалтерського обліку.

Недостатнє розкриття досліджуваних питань в економічній лі-тературі, а також їх практична значущість обумовили вибір теми дослідження.

Результати досліджень. Питання обліку операцій з основни-ми засобами є предметом дослідження ряду вчених-економістів: Ф.Ф. Бутинця, Б.І. Валуєва, Н.Г. Виговської, В.Г. Горелкіна, Н.М. Гу-ляєвої, Ю.Д. Чацкіса, В.Г. Швеця.

Метою дослідження є розробка науково обґрунтованих реко-мендацій з удосконалення методики бухгалтерського обліку щодо оцінки основних засобів.

Метою ведення бухгалтерського обліку і складання фінансової звітності є надання користувачам для прийняття рішень повної, правдивої та неупередженої інформації про фінансове становище, результати діяльності та рух грошових коштів підприємства [1, ст. 3].

Одним із основних джерел інформації в такому випадку є ба-ланс, який повинен надавати інформацію користувачам для само-

160

стійного прийняття рішення, оскільки користувачі зацікавлені у визначенні реальної ринкової вартості основних засобів, що дасть можливість власноруч оцінити перспективи надходжень та видат-ків активів. Все це унеможливлює оцінку основних засобів за допо-могою розрахунків грошових потоків майбутніх періодів.

В зв’язку з тим, що фінансова звітність підприємств цікавить як внутрішніх, так і зовнішніх користувачів, особливої актуальності набуває необхідність оцінки основних засобів за поточною вартіс-тю. Це забезпечить користувачів рядом переваг:

− дозволить оцінити реальний фінансовий стан підприємства і здійснювати прогнози на майбутнє;

− поточний облік основних засобів за ринковою вартістю дасть можливість через механізм амортизації накопичувати достатні для їх відтворення кошти.

Враховуючи це, цілком логічною є оцінка основних засобів за поточною вартістю в обов’язковому порядку.

Огляд законодавства, зокрема П(С)БО 7, говорить про те, що протягом всього періоду експлуатації об’єкта основних засобів, як то надходження, використання і вибуття, застосовуються вищеза-значені види оцінок.

У Національних стандартах бухгалтерського обліку [2,3,4] визна-чено декілька видів вартості основних засобів: первісна, справедлива, залишкова, ліквідаційна, ринкова, відновлювальна, переоцінена, та ін. Пріоритетними видами оцінки вважаються оцінка за первісною та справедливою вартістю. Первісна вартість об’єктів основних засо-бів формується в момент їх надходження на підприємство. Згідно п.4 П(С)БО 7 первісна вартість визначається як «історична (фактична) собівартість необоротних активів в сумі грошових коштів або спра-ведливої вартості інших активів, сплачених (переданих), витрачених для придбання (створення) необоротних активів» [3, п. 4].

Далі в П(С)БО 7 зазначається, що − первісна вартість об’єктів основних засобів, зобов’язання за які визначені загальною сумою, визначається розподілом цієї суми пропорційно до справедливої вартості окремого об’єкта основних засобів;

− первісною вартістю безоплатно отриманих основних засобів є їх справедлива вартість на дату отримання з урахуванням витрат;

− первісною вартістю об’єктів, переведених до основних засобів з оборотних активів, товарів, готової продукції тощо, є їх собівартість, яка визначається згідно з положеннями (стандартами) бухгалтерського обліку 9 «Запаси».

Отже, в залежності від джерела надходження, первинною вар-тістю може бути, як і справедлива вартість, так і собівартість.

В.В. БОБКО / Nauki Ekonomiczne, tom XVII, 2013.

161

При порівняльному аналізі із МСБО 16 «Основні засоби» [5] пер-вісна оцінка основних засобів відповідно до вимог повинна здійс-нюватися за собівартістю. Складовими якої, у випадку основних засобів, є:

а) ціна придбання, включаючи імпортне мито і податки, що не відшкодовуються, у зв’язку з придбанням;

б) витрати, безпосередньо пов’язані з доставкою та доведенням активу до робочого стану.

Витрати на кредит включаються до собівартості основних засобів тільки в тому випадку, якщо їхня капіталізація передбачена альтер-нативним методом, визначеним у МСБО 23 «Витрати на кредит».

Виникає необхідність деталізувати поняття “собівартість”, яке трактують, як виражені в грошовій формі сукупні витрати на здійс-нення певної діяльності (підготовка і випуск продукції (робіт, послуг).

Як зазначено в МСБО 16 «Основні засоби», собівартість – це сума сплачених грошових коштів чи їх еквівалентів або справедлива вар-тість іншої форми компенсації, наданої для отримання активу на час його придбання або створення або, якщо прийнятно, сума, яку розподіляють на цей актив при первісному визнанні згідно з кон-кретними вимогами інших МСФЗ, наприклад, МСФЗ 2 “Платіж на основі акцій” [5, п.6].

А фактичну собівартість доцільно розглядати, як суму необхід-них витрат, пов’язаних з придбанням або створенням, доставкою, підготовкою до використання і введенням в експлуатацію об’єктів основних засобів.

На сьогоднішній день положення (стандарти) бухгалтерського обліку передбачають облік тільки одного виду собівартості продук-ції – виробничої собівартості. У виробничу собівартість конкретних видів продукції не включаються: адміністративні витрати, витрати на збут, інші витрати. Ці витрати відображаються в операційних витратах, що безпосередньо впливають на фінансовий результат від операційної та звичайної діяльності.

Отже, при розгляді П(С)БО 7 можна відзначити наступні поло-ження:

− історичною (фактичною) собівартістю слід вважати лише витрати на придбання (створення) основних засобів;

− первісна вартість дорівнює фактичній собівартості. − Водночас П(С)БО 7 містить пункти, що суперечать даному визначенню. Методичні рекомендації з бухгалтерського об-ліку основних засобів та П(С)БО 7 визначають, що “основні засоби зараховуються на баланс підприємства за первісною вартістю, яка складається з таких витрат:

− суми, що сплачують постачальникам і підрядникам за устат-кування, інструмент, інвентар та інші необоротні активи, за

Особливості оцінки основних засобів за національними...

162

виконані проектно-вишукувальні і будівельно-монтажні ро-боти (без непрямих податків);

− реєстраційні збори, державне мито та аналогічні платежі, що здійснюють ся у зв’язку з придбанням (отриманням) прав на об’єкт основних засобів;

− суми ввізного мита; − суми непрямих податків у зв’язку з придбанням (будівни-цтвом) основних засобів (якщо вони не відшкодовуються підприємству);

− витрати зі страхування ризиків доставки основних засобів; − витрати на транспортування, установку, монтаж, нала-годження і пуск основних засобів. Первісна вартість об’єкта основних засобів збільшується на попередньо оцінену суму витрат на демонтаж, переміщення об’єкта та відновлення те-риторії, на якій він розташований, у випадках та порядку, визначеному законодавством;

− інші витрати, безпосередньо пов’язані з доведенням ос-новних засобів до стану, у якому вони придатні для викори-стання із запланованою метою” [3, п.8].

Отже, до складу витрат, що формують первісну вартість входять не тільки суми грошових коштів або інших активів, сплачених по-стачальникам або підрядчикам за об’єкт основних засобів, але й ви-трати на його доставку, установлення і введення в експлуатацію. А це, в свою чергу, дещо порушує методологічне визначення фактич-ної (історичної) собівартості за визначенням П(С)БО 7 за рахунок розширення її складових, таким чином створюючи конфлікт визна-чень та їх змістового наповнення.

Іншим аспектом, який ускладнює визначення первісної варто-сті об’єкта основних засобів є надто деталізований перелік статей витрат для її визначення, який не в повній мірі враховує різнома-нітність умов надходження основних засобів. Так, цей процес може проходити декількома способами, як то придбання, створення власними потужностями, або безоплатне одержання і т.д., що гово-рить про те, що підприємство може не завжди зазнавати витрат, як то страхування ризиків [3, п.8]. Така деталізація ускладнює процес визначення вартості основних засобів та значною мірою збільшує вартість об’єкта.

Також критерію “історична (фактична) собівартість” суперечить і включення до складу витрат такої статті, як “попередньо оцінена сума витрат на демонтаж, переміщення об’єкта та відновлення території”.

Отже, вважаємо за доцільне в П(С)БО 7 первісною вартістю ос-новних засобів вважати вартість їх зарахування на баланс, якою в залежності від способу надходження об’єкта можуть бути або фак-тична собівартість, або справедлива вартість.


163

Означене положення може бути додатково обґрунтовано і тим, що в момент здійснення угоди вартість об’єкта основних засобів є ціл-ком реальною та ринковою, адже формується вона в умовах наявної в Україні ринкової економіки, а додавши до них витрати на транспорту-вання та введення в експлуатацію отримаємо фактичну собівартість.

Додатковим аргументом на користь означеної концепції оцінки основних засобів є те, що, по-перше, підприємство має чітко визна-чену вартість об’єкта основних засобів, а, по-друге, вона може бути підтверджена, як самою угодою купівлі – продажу, так і відповід-ними первинними документами, що цілком відповідає одній з ви-мог визнання активів - його вартість має бути достовірно визначена. Таким чином, собівартість є оптимальним видом оцінки основних засобів на дату їх придбання.

Об’єкт основних засобів може бути не тільки куплений за кошти, але і придбаний у результаті обміну, виготовлений (побудований) власними силами підприємства і т.д. Усе це впливає на порядок ви-значення собівартості основних засобів. Розглядаючи будівництво господарським способом або створення власними силами об’єкта, потрібно зазначити, що П(С)БО 7 не містить окремих тлумачень для цієї ситуації. Тому при спорудженні об’єкта для власних по-треб необхідно керуватися п. 11 даного нормативно-правового до-кумента. “Первісна вартість об’єктів, переведених в основні засоби з оборотних активів, товарів, готової продукції і т.п., дорівнює її со-бівартості, що визначається відповідно до П(С)БО 9 “Запаси” і 16 “Витрати” [3]. Водночас, МСБО 16 “Основні засоби” містить деякі особливості формування вартості об’єкта при його будівництві гос-подарським способом. Так, первісна вартість таких основних засо-бів дорівнює собівартості їх виготовлення, якщо вона не перевищує справедливої вартості об’єкта [5].

Ця вимога стандарту введена з метою запобігання віднесення до капітальних інвестицій необґрунтовано завищених витрат матеріа-лів, праці й інших ресурсів – доречно внести аналогічне обмеження й у П(С)БО 7.

Відповідно до вимог П(С)БО, у випадках, коли підприємство не несе витрат на придбання основних засобів, такі об’єкти в момент надходження оцінюються за справедливою вартістю.

Окремо слід зупинитися на визначенні справедливої вартості об’єктів основних засобів. Потрібно відмітити, що в П(С)БО 7 воно не міститься стосовно об’єктів основних засобів. Тому ми звернемося до єдиного визначення справедливої вартості, даного в П(С)БО 19 «Об’єд-нання підприємств». Під справедливою вартістю розуміється сума, за якою може бути здійснено обмін активів у результаті операції між поінформованими, зацікавленими і незалежними сторонами [4, п.4].


164

Відповідно додатку до П(С)БО 19 справедлива вартість основних засобів визнається в розмірі:

− для землі і будівель - ринкової вартості; − для машин і устаткування - ринкової або при її відсутності відновної вартості за вирахуванням суми зносу;

− для інших основних засобів – відновної вартості за винятком зносу.

Ототожнюючи справедливу вартість з ринковою, розроблювачі національних стандартів припускають методологічну неточність. Вона стає зрозумілою, якщо звернути увагу на деякі особливості ціноутворення в ринковій сфері.

Сьогодні в Україні спостерігається слабка конкурентна боротьба між продавцями засобів праці, відсутні сприятливі умови вступу до ринку нових суб’єктів, не досконалий контроль за цінами. Адже при наявності саме цих умов ціни на ринку вважаються справедливими.

Таким чином, можна зробити висновок, що, оскільки на дано-му етапі розвитку ринку товарів, що використовуються як засоби праці, не властива конкурентна боротьба, ціни на них не є справед-ливими. Хоча справедлива вартість є ідеалом, до якого необхідно прагнути, необґрунтовано її ототожнювати з ринковою. З огляду на особливості українських ринків, можливо більш розумним було б у П(С)БО посилатися не на справедливу, а на ринкову вартість.

Для визначення ринкової вартості можуть бути використані дані про біржову вартість, прайс-листів тощо. Таке твердження ґрун-тується на принципі обачності, згідно з яким методи оцінки, що застосовуються в бухгалтерському обліку, повинні запобігати зави-щенню оцінки активів.

Відновну вартість (вартість відновлення за сучасних умов і цін) визначають на підставі оцінки основного засобу, даної незалежни-ми експертами.

У зв’язку з тим, що жоден нормативно-правовий документ з бух-галтерського обліку не розкриває способів визначення ринкової вартості, звернемося до економічної літератури.

Найбільш розповсюдженим зараз є спосіб порівняння прода-жів, суть якого полягає в порівнянні ціни об’єкта з цінами недавніх угод з аналогічними об’єктами на ринку.

Отже, у нинішніх умовах ринковою ціною виступає імовірна продажна ціна, що визначається на підставі оцінки існуючого по-питу та пропозиції. Можливо дана ситуація поправна за умови, що під впливом законодавчих актів не очікувані, а фактичні ціни угод на ринку будуть фіксуватися в спеціальних статистичних збірниках. Тим більше що така інформація необхідна для формування еконо-мічних показників на макрорівні.

Застосування даного способу оцінки передбачено і національ-ними стандартами. Згідно П(С)БО 19 при відсутності можливості


165

встановлення ринкової вартості основні засоби повинні зараховува-тися на баланс за відновною вартістю, під якою стандарт визначає “сучасну собівартість придбання об’єкта, що оцінюється” [4].

Бутинець Ф.Ф. серед недоліків ринкової вартості вказує, що вона на відміну від фактичної собівартості “відображає не реальні уго-ди, що здійснені підприємством, а умовну суму” [6, с.79]. Дійсно, визначена самим підприємством ринкова вартість основних засобів носитиме суб’єктивний характер.

Тому підприємства мають користуватися послугами незалеж-них оцінювачів. Керуючись у своїй діяльності Законом України “Про оцінку майна, майнових прав і професійної оцінної діяльно-сті в Україні”, експерти в звіті про оцінку майна (акті оцінки майна) зобов’язані вказати об’єктивну оцінку об’єкту. Ця процедура забез-печить дотримання вимоги визнання основних засобів активами - достовірність визначення їх вартості.

Таким чином, дослідження існуючих способів визначення рин-кової ціни довело, що підприємства повинні віддавати перевагу способу оцінки шляхом порівняння ціни продажів. Якщо ж відсут-ній активний ринок об’єктів, що оцінюються, необхідно застосову-вати спосіб оцінки за відновлювальною вартістю.

Однією з передумов обліку об’єктів в якості основних засобів є їх використання. На цьому етапі основні засоби оцінюються за за-лишковою вартістю, що згідно П(С)БО 2 “Баланс” дорівнює різни-ці між первісною (переоціненою) вартістю і сумою накопиченого зносу. Вона включається в підсумок балансу і, отже, є балансовою вартістю основних засобів. У національних стандартах обліку не згадується знайоме бухгалтерам поняття “балансова вартість”.

МСБО 16 “Основні засоби” визначає її як “суму, за якою актив ві-дображається в балансі після відрахування суми накопиченої амор-тизації і збитку від знецінювання”. Таким чином, в українському ва-ріанті балансовою вартістю основних засобів є їх залишкова вартість.

МСБО передбачають два підходи до визначення залишкової вар-тості: базовий (рекомендований) і альтернативний (дозволений) [5].

Базовий (рекомендований) підхід пропонує оцінювати основні засоби на дату балансу за незмінною собівартістю за мінусом нако-пиченої амортизації. У рамках альтернативного підходу передбачена переоцінка первісної вартості і суми накопиченого зносу з метою до-ведення залишкової вартості основних засобів до розміру реальної.

У П(С)БО 7 “Основні засоби” для оцінки основних засобів на дату балансу пропонується альтернативний підхід, і, на наш по-гляд, це обґрунтовано. Доказом переваги альтернативного (дозво-леного) підходу служитимуть недоліки оцінки основних засобів за незмінною первісною вартістю, а саме:

− незмінна оцінка не відображає зниження згодом цінності


166

об’єкта основних засобів для підприємства. Через тривалий проміжок часу вона може втратити значення як міра варто-сті ресурсів підприємства, як оцінка потенціалу або як по-точна ринкова ціна;

− спостерігається перекручування показників зносу основних засобів, фондовіддачі і фондомісткості;

− втрачається можливість точного визначення втрат при роз-краданні або загибелі майна;

− відбувається зниження обсягу амортизаційних відрахувань, недостатність яких призводить до заниження собівартості і зростання прибутку.

Крім того, якщо майно зазнає значного подорожчання, то амор-тизаційні відрахування, що розраховані від незмінної величини вар-тості об’єкту, дадуть у підсумку недостатню суму коштів для здійс-нення не тільки розширеного, але навіть і простого відтворення.

Висновки. Отже, у даному дослідженні в результаті аналізу іс-нуючих способів оцінки активів запропонований найбільш опти-мальний в сучасних умовах спосіб - оцінка за поточною вартістю, що базується на ринкових цінах та уточнена роль інших методів оцінки в П(С)БО.

Література:1. Закон України “Про бухгалтерський облік і фінансову звітність в Україні”

№ 996-IV від 16.07.99р. (зі змінами і доповненнями, внесеними Законами України №1707-ІІІ від 11.05.2000р., №1807-ІІІ від 08.06.2000р., №1829-ІІІ від 22.06.2000р.);

2. Положення (стандарт) бухгалтерського обліку 2 ”Баланс”, затверджене наказом Міністерства фінансів України від 31.03.99 р. № 87;

3. Положення (стандарт) бухгалтерського обліку 7 «Основні засоби», затверджене наказом Мінфіну України № 92 від 27.04.2000р.;

4. Положення (стандарт) бухгалтерського обліку 19 “Об’єднання підприємств”, затверджене наказом Міністерства фінансів України від 07.07.1999 р. № 163;

5. МСБО - Міжнародні стандарти бухгалтерського обліку 2000 (переклад з англійської мови за редакцією С.Ф.Голова.) - Київ. Федерація професійних бухгалтерів і аудиторів України, 2000р.;

6. Бутинець Ф.Ф. Теорія бухгалтерського обліку: Підручник для студентів вузів спеціальності 7.050106 “Облік і аудит”/ Вид. 2-е, доп. і перероб. - Житомир: ЖІТІ, 2000. – 640с.


167

FEATURES VALUATION OF FIXED ASSETS FOR NATIONAL AND INTERNATIONAL STANDARDS

Key words: capital assets, evaluation, evaluation methods, the present value, IAS.

SummaryThe article is devoted to up-to-date issues of evaluation of capital assets that require further study, clarification and alignment with international financial reporting standards and proposed the most optimal in modern conditions way – to estimate capital assets by the current value which is based on market prices.



Курмаєв П. Ю., к.е.н., доцентУманський державний педагогічний університет імені Павла Тичини (Україна)

НАПРЯМИ УДОСКОНАЛЕННЯ ДЕРЖАВНОГО РЕГУЛЮВАННЯ ІННОВАЦІЙНОЮ ДІЯЛЬНІСТЮ

Актуальність теми дослідження. Досягнення науки виступа-ють ключовим фактором поліпшення якості продукції та послуг, економії трудових і матеріальних затрат, зростання продуктивності праці, вдосконалення організації виробництва та підвищення його ефективності. Все це, у результаті, забезпечує конкурентоспромож-ність як держави в цілому, так і окремих регіонів.

Визначальним чинником економічного розвитку та подолання наслідків фінансової кризи є зростання ін новаційного потенціалу на заздалегідь визначених державою пріоритетних на прямах нау-ково-технічного прогресу, організаційне забезпечення реалізації інноваційної стратегії з боку держави, формування ринково орієн-тованої на ціональної інноваційної системи.

Постановка проблеми. Метою статті є обґрунтування напрямів удосконалення державного регулювання інноваційною діяльністю.

Аналіз останніх досліджень і публікацій. Проблемам акти-візації інноваційної діяльності в Україні та формування регіональ-них інноваційних систем і комплексів присвячені наукові праці Бубенка П., Бажала Ю., Краснокутської Н., Ландика В. та інших.

Викладення основного матеріалу. На сьогоднішній день українська економіка є надзвичайно енерго- та ресурсозатратною, структуру на-ціонального продукту визначають виробництва з низьким рівнем до-даної вартості, невисоким залишається інноваційний потенціал.

Інвестиційні процеси в Україні суттєво не впливають на дина-міку технологічної модернізації національної економіки. Сучасна динаміка економічних процесів не ґрунтується на оновленні техно-логій та інноваціях, які в сучасному світі забезпечують конкурен-тоспроможність національних економік. За існуючої інтенсивності

169

оновлення основних засобів у промисловості на рівні 4-5 % за рік та ступеня зношеності близько 60 %, для повної заміни виробничого апарату потрібно не менше 25-35 років, що не відповідає потребам швидкої модернізації виробництва, загрожує падінням ефектив-ності виробництв та продуктивності праці, зростанням імовірності техногенних катастроф [1, С.83].

Низький рівень та структурна деформованість інноваційної ак-тивності є прямим наслідком нерозвиненості в Україні національ-ного інноваційного комплексу (НІК).

Регіональний інноваційний комплекс (РІК), як невід’ємна части-на національ ного, відображає регіональні аспекти управління інно-ваційними процесами (традиції, досвід, масштаби економіки), які реалізуються через взаємодію їх учасників (інноваційних процесів) у формі прямих і зворотних зв’язків між ними.

При цьому НІК як системне ціле повинно характеризуватися єдністю законодавчої бази та її бюджетної політики, а гнучкість цієї системи, необхідні для своєчасної адаптації до динамічних внутрішніх та зовнішніх умов та викликів, мають забезпечуватися шляхом децентралізації управління, організації багатьох центрів аналізу і реагування [2, С.34].

Основні його елементи – науково-технічна сфера, інноваційна інфраструктура, підприємства, власники інтелектуальних і матері-альних ресурсів функціонують ізольовано один від одного, що не сприяє структурним змінам в економіці. Діюча в Україні система державних наукових і науково-технічних програм не забезпечує коопераційних зв’язків між науковими організаціями, установами освіти і підприємствами. Не сприяє ефективній координації науко-вих досліджень, консолідації фінансових ресурсів держави для ре-алізації комплексних міжгалузевих науково-виробничих проектів розпорошення бюджетних коштів на розвиток науки серед великої кількості розпорядників – міністерств і відомств. Не знайшли не-обхідного розвитку мережеві організаційно-економічні структури (кластери, промислово-фінансові групи, холдинги тощо), які спри-яли б взаємодії технологічно пов’язаних підприємств, наукових установ, фінансових інститутів на регіональному рівні.

Так, у 2008-2009 рр. кількість придбаних підприємствами нових технологій у вигляді прав на інтелектуальну власність скоротилась на 14,6 % та 19,5 % відповідно. Якщо у 2007-2008 рр. обсяги реалізо-ваної продукції, виробленої з використанням інтелектуальної влас-ності, зростали на 87,7 % та 43,1 % відповідно, то у 2009 р., проти 2008 р., відбулось їх скорочення на 33,1 %. Обсяги реалізованої за межі України продукції у 2007 р. збільшились у 5,3 разу, у 2008 р. – у 2,5 разу, у 2009 р. – скоротились на 26 % [3].

Напрями удосконалення державного регулювання інноваційною яльністю

170

За період 2005-2009 рр. відбулось зменшення кількості освоєних ви-дів інноваційної продукції: у 2009 р., порівняно з 2005 р., їх кількість скоротилась на 14,8 %. Повільне впровадження нових технологічних процесів зумовило скорочення частки реалізованої інноваційної про-дукції у загальному обсязі реалізованої промислової продукції, яке відбувається, починаючи з 2007 року. У 2009 р. цей показник становив 4,8 % і відхилявся від граничного допустимого (не менше 5 %) [3].

За таких умов можливості вітчизняних промислових підпри-ємств щодо завоювання нових ринків та збільшення їхньої частки на існуючих є обмеженими. З іншого боку, полегшується проник-нення на внутрішній ринок України імпортних товарів, що при-зводить до згортання досліджень на вітчизняних підприємствах, гальмування розвитку наукомістких галузей промисловості та зни-ження конкурентоспроможності української економіки.

Аналіз світових тенденцій розвитку науки і технологій показує, що перехід регіональної економіки на інноваційний шлях розвитку мож-ливий лише за умови комплексного реформування науково-технічної сфери від прикладних досліджень до серійного виробництва науко-місткої продукції і виведення її на міжрегіональні та світові ринки.

Складовими цього процесу є три основних елементи [4, С.109]: − підтримка та розвиток прикладних досліджень, що визна-чають провідні позиції науково-технічної сфери регіону в Україні та світі;

− створення регіонального інноваційного комплексу, інтегро-ваного в національну систему;

− модернізація промисловості на основі впровадження інно-вацій та реалізації інноваційних проектів.

Ми пропонуємо регіональний інноваційний комплекс розгляда-ти як сукупність підприємств, науково-освітніх, фінансових установ та органів влади певного регіону, взаємодія яких забезпечує реалі-зацію повного інноваційного циклу або окремих його етапів.

В даному контексті підприємства можуть виступати як спожи-вачі інновацій, так і їх продуценти (конструкторські відділи). На-уково-освітні установи – базовий, системоутворюючий елемент регіонального інноваційного комплексу на основі якого повинен відбуватися процес утворення та поширення інновацій.

На базі науково-освітніх установ доцільною є організація функці-онування: лабораторій фундаментальних та прикладних досліджень, конструкторських розробок, патентно-ліцензійних центрів, регіональ-них центрів наукової експертизи, центрів підготовки та перепідготов-ки спеціалістів інноваційного бізнесу та центру трансферу технологій.

Фінансові установи можуть бути представлені інноваційними фондами, банками, коучинговими фірмами, основним завданням яких є фінансування (або залучення коштів) проектів.

Основною функцією органів регіональної влади у цій сфері є ко-

Курмаєв П. Ю. / Nauki Ekonomiczne, tom XVII, 2013.

171

ординація та організація взаємодії вищезазначених елементів регі-онального інноваційного комплексу.

Ми вважаємо, що органи регіональної влади повинні виконува-ти також й управлінські функції у рамках РІК.

Діяльність органів регіональної влади у цій сфері повинна ха-рактеризуватися якомога більшим рівнем децентралізації, що од-нак, не виключає необхідність узгодження із пріоритетами держав-ної інноваційної політики.

Як зазначає колектив авторів [2, С.35], мова йде про формування на географічному полі регіону сучасної моделі горизонтально інтегрова-ного мережевого комплексу, коли внутрішньорегіональна диференці-ація є вирішальним аргументом інноваційного розвитку його суб’єктів.

Держава, в особі обласної державної адміністрації, має окресли-ти пріоритетні напрями інноваційно-економічного розвитку країни. По-перше, визначити перспективні напрями, розробники яких мають відповідні напрацювання, що відповідають міжнародним стандар-там, і які забезпечуватимуть конкурентні позиції на світових ринках. Пріоритети, пов’язані з національними конкурентними перевагами, мають реалізуватися шляхом фінансування цільових програм за учас-тю держави, надання державних гарантій під інвестиції в закупівлю капіталомісткого вітчизняного виробництва. Для цього вже зараз слід інтенсивно розпочати роботи зі створення базової системи НДДКР. Це забезпечить взаємозв’язок між діяльністю в технологічній сфері та економічним зростанням і стимулюватиме розвиток потенціалу для впровадження іноземних технологій за рахунок диференціації сис-теми фінансування, а також органічно поєднає діяльність відповідних інститутів і фірм у сфері науки, техніки, технології та маркетингу та доз-волить переорієнтувати дослідження на комерційно значущі розробки.

Причому від визначення технологічних пріоритетів (пріоритет-них напрямів науково-технічної діяльності, які нині встановлюють-ся відповідним Законом України) слід перейти до більш гнучкої системи встановлення критеріїв відбору технологій та інноваційних проектів за їхніми функціональними ознаками - рівнем стратегіч-ної важливості питань соціально-економічного розвитку, які вони вирішують. Серед таких критеріїв:

• позитивний вплив проекту на умови життя та безпеку жит-тєдіяльності людини, розвиток людського капіталу тощо;

• підвищення економічної ефективності виробництва, ресур-созбереження;

• досягнення світового технологічного рівня та рівня міжна-родної конкурентоспроможності;

• зміна ролі регіону в національній економічній системі, подо-лання депресивності територій;

• розвиток системи комунікацій і трансферу технологій.


172

По-друге, перехід на модель економічного зростання, засновану на дотриманні принципів підтримки інноваційного підприємництва та широкого використання у виробничій сфері нових технологій і результатів науково-технічної діяльності, вимагає принципово ново-го підходу до створення інформаційної інфраструктури суспільства.

Успішна технологізація інноваційних процесів, у тому числі створення РІК, вимагає наявності широкого масиву вихідних даних про його основні елементи, стан інноваційного потенціалу (тради-ційні і новостворені наукові і освітні установи, провідні виробни-цтва, фінансові інститути, інноваційна інфраструктура, рівень і ха-рактер впливу владних інститутів на господарські процеси тощо).

Наявність об’єктивної інформації про інноваційний стан підпри-ємницького сектора дозволить на різних рівнях державного управ-ління приймати більш обґрунтовані рішення, зокрема щодо покра-щення інноваційного менеджменту, формування інформаційної інфраструктури, розвитку диверсифікованого ринку послуг тощо.

Необхідно сформувати централізовану регіональну (з перспек-тивою інтегрування у загальнодержавну) систему автоматизовано-го пошуку, збору, накопичення, аналітичної обробки та зберігання, розповсюдження і надання інформації у сфері науково-технологіч-ного та інноваційного розвитку, єдину систему обліку електронних інформаційних ресурсів держави. Такі системи мають створювати-ся також на всіх рівнях економічного процесу.

Основні напрями подальшого розвитку механізмів активіза-ції інноваційної діяльності та відтворювального процесу в Україні пов’язані з удосконаленням планування інноваційного розвитку та механізму конкурсного відбору інноваційних проектів, реалізацією інших заходів спрямованих на підвищення ефективності функціо-нування регіональних економічних комплексів.

Література:1. Україна в 2007 році: щорічні оцінки суспільно-політичного та соціаль-

но-економічного розвитку: Монографія / За заг. ред. Ю.Г. Рубана. – К.: НІСД, 2007. –С.83-84.

2. Бубенко П., Гусєв В. Ключові моменти формування регіональних іннова-ційних систем в Україні /П. Бубенко, В. Гусєв //Економіка України. – 2006. - №8. - С.34.

3. Шляхи активізації використання інтелектуальних та науково-тех-нічних ресурсів у виробничих процесах промисловості [Електро-нний ресурс]. – Режим доступу: http://www.niss.gov.ua/articles/516/

4. Регіональні суспільні системи /НАНУ. – ІРД; Відп. ред. Л.К. Семів. – Л., 2007. – С.109.

Курмаєв П. Ю. / Nauki Ekonomiczne, tom XVII, 2013.

173

AREAS OF STATE REGULATION INNOVATION

Key words: кegion, reproductive process, regional innovative complex

SummarySubstantiate the basic elements of a mechanism to enhance the functioning of regional innovation complex. Factors af-fecting the implementation of State policy, disclosed its re-gional peculiarities.


Documents

NAUKI EKONOMICZNE tom XVII - Wydawnictwo Naukowe PWSZ w ... · W swoim artykule podjął on, jak dotąd, pierwszą ... Model M-M uwzględniający podatek dochodowy W pierwszym modelu