Nauki ścisłe i przyrodnicze na Uniwersytecie Warszawskim

e-MONUMENTA_WUW 2016

Zesp Rektorski ds. Wydawnictw Jubileuszowych

dr hab. Waldemar BaraniewskiWydzia Historyczny UW/Wydzia Zarzdzania Kultur Wizualn ASP

prof. dr hab. Tomasz KizwalterWydzia Historyczny UW

dr hab. Piotr M. MajewskiWydzia Historyczny UW

prof. dr hab. Piotr SalwaWydzia Artes Liberales UW

prof. dr hab. Henryk SamsonowiczWydzia Historyczny UW

prof. dr hab. Wojciech Tygielski przewodniczcyWydzia Historyczny UW

prof. dr hab. Marek WsowiczWydzia Prawa i Administracji UW

prof. dr hab. Andrzej Kajetan WrblewskiWydzia Fizyki UW


Szanowni Pastwo! Drodzy Czytelnicy!

W 2016 roku bdziemy obchodzi jubileusz dwchsetleciaUniwersytetu Warszawskiego. Nasz Uniwersytet nie jest jedynie wysz szko, nie jest tylko pracowni uczonych to rodowisko, ktregodziaania w cigu dwch wiekw polskiej historii stanowiy istotny wkad do wiedzy, kultury, myli ludzkiej.

Z okazji jubileuszu powstaje seria wydawnicza MonumentaUniversitatis Varsoviensis, w ktrej opisujemy dzieje i dorobek naszej Uczelni oraz przypominamy sylwetki jej najwybitniejszych profesorw.

W syntetycznej formie przedstawiamy rwnie losy oraz architektur budynkw Uniwersytetu, a take zbiory i kolekcje, ktre s w naszym posiadaniu oraz nad ktrymi przyszo nam sprawowa piecz.Nie zabraknie te dokumentw ilustrujcych rne sfery spoecznego oddziaywania Uczelni, a take wiadectw ycia codziennego naszej spoecznoci.

Kolejne tomy ukazywa si bd sukcesywnie, od roku 2016. Mamy nadziej, e spotkaj si z Pastwa yczliwym przyjciem i wzbudz zainteresowanie.

Gaudeamus igitur!

Katarzyna Chaasiska-Macukow Rektor Uniwersytetu Warszawskiego

w latach 20052012

Marcin Pays Rektor Uniwersytetu Warszawskiego

Warszawa, 19 listopada 2012 r.


Dzieje UniwersytetuWarszawskiego 18161915

Dzieje UniwersytetuWarszawskiego 19151945

Dzieje UniwersytetuWarszawskiego po 1945

Nauki humanistycznena UniwersytecieWarszawskim

Nauki spoecznena UniwersytecieWarszawskim

Nauki cise i przyrodniczena UniwersytecieWarszawskim

PORTRETY UCZONYCHProfesorowie UniwersytetuWarszawskiego 18161915

PORTRETY UCZONYCHProfesorowie Uniwersytetu Warszawskiego 19151945(A)

PORTRETY UCZONYCHProfesorowie Uniwersytetu Warszawskiego 19151945 (M)

PORTRETY UCZONYCHProfesorowie Uniwersytetu Warszawskiego po 1945(AK)

PORTRETY UCZONYCHProfesorowie Uniwersytetu Warszawskiego po 1945(LR)

PORTRETY UCZONYCHProfesorowie Uniwersytetu Warszawskiego po 1945(S)

Poczet RektorwUniwersytetu Warszawskiego

Gmachy UniwersytetuWarszawskiego

Uniwersytet Warszawskii fotografi a 18391921Ludzie, miejsca, wydarzenia

Biblioteka Uniwersyteckaw Warszawie 18172017Miscellanea

MonumentaUniversitatisVarsoviensis18162016


Nauki cisei przyrodniczena UniwersytecieWarszawskim

MonumentaUniversitatisVarsoviensis18162016

WA R S Z AWA 2 0 1 6


Redaktor naukowyAndrzej Kajetan Wrblewski

Dyrektor WUWAnna Szemberg

Redaktor Naczelny WUWAnna K dziorek

Redaktor prowadz cy WUWBeata Jankowiak-Konik

RedakcjaDanuta Kami ska-Hass

Korekta Krystyna Kruczy skaKrystyna Mostowik

IndeksUrszula Gogol

Projekt graficzny seriiMarcin W adyka /Studio Headme

Konsultacja graficznaKrzysztof Stefaniuk

Projekt stron tytu owychKrzysztof Stefaniuk

Koordynator produkcjiMartyna Cho uj

Sk ad i amanieMarcin Szcze niak

ISBN 978-83-235-1791-7 (MUV)ISBN 978-83-235-2122-8

Copyright by WydawnictwaUniwersytetu WarszawskiegoWarszawa 2016

Wydawnictwa UniwersytetuWarszawskiego00-497 Warszawaul. Nowy wiat 4e-mail: [email protected]

Ksi garnia internetowawww.wuw.pl

Wydanie 1

Druk i oprawaPOZKAL

Wydawnictwa UW dzi kujNarodowemu Archiwum Cyfrowemuza bezp atne udost pnienie zdj


SPIS TRECI

ANDRZEJ KAJETAN WRBLEWSKI 13 PRZEDMOWA

JAROSAW WODARCZYK

19 ASTRONOMIA 20 1 . KRLEWSKI UNIWERSYTET WARSZAWSKI 24 2 . CZAS SAMODZIELNOCI I SZKOY GWNEJ 28 3 . CESARSKI UNIWERSYTET WARSZAWSKI 33 4 . OKRES MIDZYWOJENNY 39 5 . WOJNA I OKUPACJA 40 6 . PO ROKU 1944

47 PRZYPISY

TOMASZ MAJEWSKI

51 NAUKI BIOLOGICZNE 51 1 . WSTP 52 2 . OKRES 18161831

53 2 . 1 . BOTANIKA 56 2 . 2 . ZOOLOGIA

58 3 . OKRES 18321862 59 3 . 1 . OGRD BOTANICZNY 59 3 . 2 . GABINET ZOOLOGICZNY 61 3 . 3 . INSTYTUT AGRONOMICZNY 62 3 . 4 . SZKOY ZAWODOWE

63 4 . SZKOA GWNA (18621869) 64 4 . 1 . KSZTACENIE BOTANIKW 66 4 . 2 . KSZTACENIE ZOOLOGW

71 5 . CESARSKI UNIWERSYTET WARSZAWSKI (18691915) 71 5 . 1 . BOTANIKA 75 5 . 2 . ZOOLOGIA 84 5 . 3 . WYDZIA LEKARSKI 85 5 . 4 . PALEONTOLOGIA

85 6 . UNIWERSYTET WARSZAWSKI (19151939) 86 6 . 1 . SPECJALNOCI BOTANICZNE NA WYDZIALE FILOZOFICZNYM 97 6 . 2 . SPECJALNOCI ZOOLOGICZNE NA WYDZIALE FILOZOFICZNYM 1 1 1 6 . 3 . PALEONTOLOGIA NA WYDZIALE MATEMATYCZNO-PRZYRODNICZYM 1 1 1 6 . 4 . NAUKI BIOLOGICZNE NA WYDZIAACH: LEKARSKIM, FARMACEUTYCZNYM

I WETERYNARII

125 7 . OKUPACJA NIEMIECKA (19391945) 129 8 . OKRES POWOJENNY

1 3 1 8 . 1 . INSTYTUT BOTANIKI 148 8 . 2 . INSTYTUT MIKROBIOLOGII 156 8 . 3 . INSTYTUT EKSPERYMENTALNEJ BIOLOGII ROLIN 158 8 . 4 . INSTYTUT GENETYKI I BIOTECHNOLOGII


8

162 8 . 5 . INSTYTUT ZOOLOGII 180 8 . 6 . INSTYTUT BIOCHEMII 183 8 . 7 . JEDNOSTKI MIDZYINSTYTUTOWE 184 8 . 8 . ANTROPOLOGIA NA WYDZIALE BIOLOGII 185 8 . 9 . BIOLOGIA NA WYDZIALE GEOLOGII 187 8 . 10 . BIOLOGIA NA WYDZIALE LEKARSKIM 188 8 . 1 1 . BIOLOGIA NA WYDZIALE FARMACEUTYCZNYM 188 8 . 1 2 . BIOLOGIA NA WYDZIALE WETERYNARYJNYM 189 8 . 1 3 . BIOLOGIA W FILII UNIWERSYTETU WARSZAWSKIEGO W BIAYMSTOKU

189 9 . PODSUMOWANIE

192 PRZYPISY

HAL INA L ICHOCKA

199 CHEMIA 199 1 . GENEZA

199 1 . 1 . CHEMIA NA WYDZIALE AKADEMICKO-LEKARSKIM 203 1 . 2 . W SZKOLE PRAWA I ADMINISTRACJI

203 2 . KRLEWSKI UNIWERSYTET WARSZAWSKI 204 2 . 1 . CHEMIA NA WYDZIALE FILOZOFICZNYM 215 2 . 2 . CHEMICZNY DOROBEK KRLEWSKIEGO UNIWERSYTETU WARSZAWSKIEGO

221 3 . POPOWSTANIOWA KONTYNUACJA 224 3 . 1 . SZKOA FARMACEUTYCZNA 226 3 . 2 . AKADEMIA MEDYKO-CHIRURGICZNA

228 4 . SZKOA GWNA 229 4 . 1 . CHEMIA NA WYDZIALE MATEMATYCZNO-FIZYCZNYM 239 4 . 2 . OSIGNICIA W KRZEWIENIU CHEMII

245 5 . CESARSKI UNIWERSYTET WARSZAWSKI 245 5 . 1 . POCZTKI 247 5 . 2 . ROSYJSCY NAUCZYCIELE CHEMII NA WYDZIALE MATEMATYCZNO-FIZYCZNYM 256 5 . 3 . ZNACZENIE CESARSKIEGO UNIWERSYTETU WARSZAWSKIEGO

DLA ROZWOJU CHEMII W POLSCE

262 6 . UNIWERSYTET WARSZAWSKI (19151945) 262 6 . 1 . ZANIM NASTA CZAS POKOJU 267 6 . 2 . W WOLNEJ II RZECZYPOSPOLITEJ 280 6 . 3 . W PODZIEMIU CHEMIA ZAKONSPIROWANA

285 7 . PO II WOJNIE WIATOWEJ 285 7 . 1 . PIERWSZE POWOJENNE DZIESICIOLECIE 291 7 . 2 . WYDZIA CHEMII

303 PRZYPISY

ANDRZEJ KAJETAN WRBLEWSKI

313 NAUKI FIZYCZNE 313 1 . KRLEWSKI UNIWERSYTET WARSZAWSKI 320 2 . SZKOA GWNA (18621869) 324 3 . CESARSKI UNIWERSYTET WARSZAWSKI (18691915) 327 4 . UNIWERSYTET WARSZAWSKI (19151939)


9

329 4 . 1 . NARODZINY HOEJ 337 4 . 2 . HOA WCHODZI DO CZOWKI WIATOWEJ 339 4 . 3 . PIERWSZY MIDZYNARODOWY KONGRES LUMINESCENCJI 342 4 . 4 . KONGRES NEW THEORIES IN PHYSICS 344 4 . 5 . ROZSZERZANIE TEMATYKI BADA 346 4 . 6 . PRBA OCENY FIZYKI W UW W OKRESIE MIDZYWOJENNYM

348 5 . OKRES WOJNY I OKUPACJI 350 6 . FIZYKA NA UNIWERSYTECIE WARSZAWSKIM PO 1945 ROKU

350 6 . 1 . ODBUDOWA HOEJ 354 6 . 2 . ODBUDOWA FIZYKI TEORETYCZNEJ 363 6 . 3 . WYDZIA FIZYKI

366 7 . PRZEGLD NAJWANIEJSZYCH WYNIKW BADA 366 7 . 1 . OPTYKA I FIZYKA ATOMOWA 378 7 . 2 . FIZYKA MATERII SKONDENSOWANEJ 395 7 . 3 . FIZYKA JDRA ATOMOWEGO 415 7 . 4 . FIZYKA CZSTEK ELEMENTARNYCH I WYSOKICH ENERGII 435 7 . 5 . FIZYKA RELATYWISTYCZNA I FIZYKA MATEMATYCZNA 446 7 . 6 . BIOFIZYKA 451 7 . 7 . FIZYKA BIOMEDYCZNA 457 7 . 8 . GEOFIZYKA

464 8 . ZEWNTRZNE OCENY OSIGNI FIZYKI W UNIWERSYTECIE WARSZAWSKIM

467 PRZYPISY

ANDRZEJ R ICHL ING

487 GEOGRAFIA 487 1 . POCZTKI NAUCZANIA GEOGRAFII NA POZIOMIE WYSZYM 489 2 . OKRES MIDZYWOJENNY 494 3 . OKRES OKUPACJI HITLEROWSKIEJ 496 4 . GEOGRAFIA NA UNIWERSYTECIE WARSZAWSKIM W LATACH 19451951 498 5 . INSTYTUT GEOGRAFICZNY NA WYDZIALE BIOLOGII I NAUK O ZIEMI (19511969) 504 6 . SAMODZIELNY INSTYTUT GEOGRAFII (19691977) 509 7 . GEOGRAFIA W STUDIUM AFRYKANISTYCZNYM 511 8 . WYDZIA GEOGRAFII I STUDIW REGIONALNYCH

5 1 1 8 . 1 . STRUKTURA WYDZIAU 516 8 . 2 . BIBLIOTEKA I WYDAWNICTWA 518 8 . 3 . USYTUOWANIE WYDZIAU 519 8 . 4 . PRACOWNICY 520 8 . 5 . KSZTACENIE KADRY 521 8 . 6 . KSZTACENIE STUDENTW 524 8 . 7 . STUDENCKIE KOA NAUKOWE 528 8 . 8 . BADANIA NAUKOWE 531 8 . 9 . WSPPRACA Z ZAGRANIC 538 PRZYPISY

MICHA SZULCZEWSKI

545 NAUKI GEOLOGICZNE 545 1 . KRLEWSKI UNIWERSYTET WARSZAWSKI (18161831)


10

550 2 . SZKOA GWNA (18621869) I CESARSKI UNIWERSYTET WARSZAWSKI (18691915)

552 2 . 1 . KATEDRA MINERALOGII Z KRYSTALOGRAFI 557 2 . 2 . KATEDRA GEOLOGII Z PALEONTOLOGI 560 2 . 3 . POLSKIE INICJATYWY EDUKACYJNE I NAUKOWE 560 2 . 4 . SCHYEK NAUK GEOLOGICZNYCH W UNIWERSYTECIE CESARSKIM

562 3 . UNIWERSYTET WARSZAWSKI MIDZY WOJNAMI (19151939) 563 3 . 1 . MINERALOGIA I PETROGRAFIA 566 3 . 2 . GEOLOGIA 569 3 . 3 . PALEONTOLOGIA

571 4 . ODBUDOWA GEOLOGII W UNIWERSYTECIE WARSZAWSKIM (19451951) 577 5 . POCZTKI WYDZIAU GEOLOGII (19521967)

577 5 . 1 . POWODY UTWORZENIA WYDZIAU GEOLOGII I WYONIENIE SI JEGO KONEPCJI 580 5 . 2 . ORGANIZACJA WYDZIAU GEOLOGII 586 5 . 3 . DZIAALNO NAUKOWA WYDZIAU W STRUKTURZE KATEDRALNEJ

616 6 . WYDZIA GEOLOGII W STRUKTURZE INSTYTUTOWEJ (19681980) 616 6 . 1 . INSTYTUTOWA ORGANIZACJA WYDZIAU GEOLOGII I JEJ GENEZA 618 6 . 2 . INSTYTUT GEOLOGII PODSTAWOWEJ 626 6 . 3 . INSTYTUT GEOCHEMII, MINERALOGII I PETROGRAFII 629 6 . 4 . INSTYTUT HYDROGEOLOGII I GEOLOGII INYNIERSKIEJ 632 6 . 5 . DZIAALNO NA RZECZ GOSPODARKI NARODOWEJ

634 7 . WYDZIA GEOLOGII W OKRESIE TRANSFORMACJI USTROJOWEJ (19812013) 634 7 . 1 . WARUNKI DZIAALNOCI WYDZIAU W OKRESIE TRANSFORMACJI USTROJOWEJ 636 7 . 2 . INSTYTUT GEOLOGII PODSTAWOWEJ 645 7 . 3 . INSTYTUT GEOCHEMII, MINERALOGII I PETROLOGII 650 7 . 4 . INSTYTUT HYDROGEOLOGII I GEOLOGII INYNIERSKIEJ 656 7 . 5 . KATEDRA OCHRONY RODOWISKA I ZASOBW NATURALNYCH

657 8 . PO DWUSTU LATACH

662 PRZYPISY

ROMAN DUDA

671 MATEMATYKA 671 1 . UNIWERSYTET KRLEWSKI

671 1 . 1 . TO 672 1 . 2 . KATEDRY MATEMATYCZNE I ICH OBSADY 673 1 . 3 . PROGRAMY I STUDIA 678 1 . 4 . PROFESOROWIE 680 1 . 5 . STUDENCI 682 1 . 6 . PRACA NAUKOWA 682 1 . 7 . PODSUMOWANIE

684 2 . SZKOA GWNA 684 2 . 1 . TO 686 2 . 2 . KATEDRY MATEMATYCZNE I ICH OBSADY 687 2 . 3 . PROGRAMY I STUDIA 688 2 . 4 . PRACA NAUKOWA 689 2 . 5 . PROFESOROWIE


11

691 2 . 6 . STUDENCI I ABSOLWENCI 695 2 . 7 . PODSUMOWANIE

695 3 . UNIWERSYTET CESARSKI 695 3 . 1 . TO 697 3 . 2 . KATEDRY MATEMATYCZNE I ICH OBSADY 698 3 . 3 . PROGRAMY I STUDIA 699 3 . 4 . PROFESOROWIE 700 3 . 5 . STUDENCI 702 3 . 6 . PRACA NAUKOWA 703 3 . 7 . PODSUMOWANIE

703 4 . UNIWERSYTET WARSZAWSKI (19151945) 703 4 . 1 . TO 705 4 . 2 . KATEDRY MATEMATYCZNE I ICH PROFESOROWIE 705 4 . 3 . PROGRAMY I STUDIA 706 4 . 4 . PROFESOROWIE 7 1 3 4 . 5 . STUDENCI 7 15 4 . 6 . WARSZAWSKA SZKOA MATEMATYCZNA 7 1 7 4 . 7 . DZIAALNO NAUKOWA 720 4 . 8 . II WOJNA WIATOWA 72 1 4 . 9 . PODSUMOWANIE OKRESU

722 5 . UNIWERSYTET WARSZAWSKI (19452015) 722 5 . 1 . TO 724 5 . 2 . POWOJENNE POCZTKI 727 5 . 3 . ZMIANY ORGANIZACYJNE 735 5 . 4 . EMIGRACJA 737 5 . 5 . KADRA 739 5 . 6 . NIEKTRE DYLEMATY 742 5 . 7 . DZIAALNO NAUKOWA 747 5 . 8 . PODSUMOWANIE

749 BIBLIOGRAFIA I PRZYPISY

ANDRZEJ RDKA

759 NAUKI MEDYCZNE 761 1 . KRLEWSKI UNIWERSYTET WARSZAWSKI 764 2 . OKRES MIDZYPOWSTANIOWY 767 3 . NAUKI MEDYCZNE W SZKOLE GWNEJ 771 4 . CESARSKI UNIWERSYTET WARSZAWSKI 775 5 . ODRODZONY UNIWERSYTET WARSZAWSKI (19151939) 788 6 . WOJNA I OKUPACJA 790 7 . OSTATNIE LATA WYDZIAU LEKARSKIEGO W UNIWERSYTECIE WARSZAWSKIM

793 BIBLIOGRAFIA I PRZYPISY

795 NOTY O AUTORACH 797 INDEKS NAZWISK 826 SPIS ILUSTRACJI


A NDR ZEJ K A JETAN WRBLEWSK I

Przedmowa

Historia nauk cisych i przyrodniczych w Uniwersytecie Warszaw-skim przedstawiona w niniejszym tomie serii Monumenta Universitatis Varsoviensis skada si z omiu czci dotyczcych dziejw bada i naj-waniejszych osigni w astronomii, naukach biologicznych, chemii, naukach fi zycznych, geografi i, matematyce, naukach geologicznych i naukach medycznych. Kada cz obejmuje histori danej dziedzi-ny w caym dwustuleciu istnienia naszej Uczelni. Pod tym wzgldem obecny tom rni si od tomu powiconego historii nauk humani-stycznych, gdzie przyjto podzia pierwotny na kolejne okresy dziejw uczelni i przedstawiono zbiorczo histori wszystkich dziedzin w kadym z tych okresw.

Autorzy poszczeglnych czci obecnego tomu, znawcy przedmio-tu i historii swych dziedzin, mieli cakowit swobod ujcia, zakresu i doboru treci. Granice midzy omawianymi tu dziedzinami nie s ostre, nieuniknione s wobec tego pewne drobne powtrzenia. Tak na przykad paleontologia naley do nauk biologicznych, ale take do nauk geologicznych, antropologia ley na pograniczu nauk medycznych i biologicznych, istnieje pewne nakadanie si chemii i farmacji itd.

Zarysowana tu historia siga w paru przypadkach do okresu przed rokiem , kiedy w Warszawie istniay ju Szkoa Prawa i Szkoa Lekarska, przeksztacone potem w wydziay Krlewskiego Uniwersytetu Warszawskiego.

Utworzony w Warszawie uniwersytet mia od pocztku dziaa zgodnie z modelem humboldtowskim, czc harmonijnie badania na-ukowe z przekazywaniem wiedzy na wysokim poziomie. By jednak przede wszystkim uczelni na dorobku, w ktrej koniecznoci bya budowa od pocztku laboratoriw i zbiorw. Badania naukowe w na-ukach cisych i przyrodniczych byy nieliczne i waciwie nie przynio-sy w okresie adnych wyrniajcych si osigni w tych


14

dziedzinach. Kiedy za baza materialna i kadra profesorska osigny poziom umoliwiajcy wczenie si w wiatowy nurt bada, uczelnia zostaa zlikwidowana.

Szkoa Gwna (

) dziaaa zbyt krtko i nie miaa do-statecznie wyszkolonej kadry w naukach cisych i przyrodniczych. Jej osigniciem byo jednak wyksztacenie wielu wybitnych absolwentw, ktrzy potem gdzie indziej zasuyli si w badaniach.

Rosyjskojzyczny Cesarski Uniwersytet Warszawski () by w znacznej mierze bojkotowany przez polsk modzie, ktra wolaa studiowa za granic. Trzeba jednak pamita, e wrd profesorw tej uczelni byli uczeni klasy wiatowej, jak np. wybitny chemik Jegor Wagner, wietny matematyk Georgij Woronoj, pod ktrego kierunkiem studiowa Wacaw Sierpiski, geolodzy Wadimir Amalicki i Aleksandr Lagorio czy krystalograf Georgij Wulf. Niemal w kadej obcojzycznej encyklopedii mona te przeczyta, e chromatografi odkry Michai Cwiet w warszawskiej uczelni. Odkrycia dokonane przez Rosjan, pod fi rm Uniwersytetu Warszawskiego, s czci historii naszej uczelni i zostay w tym tomie omwione.

Odrodzony polski Uniwersytet Warszawski () zaczyna dziaalno niemal w prni. Brak byo nie tylko dostatecznie licznej kadry wykwalifi kowanych wykadowcw, lecz take sal wykadowych, laboratoriw i bibliotek. Mimo permanentnego niedofi nansowania uczelni i bada naukowych, na co stale uskarali si rektorzy UW, w okresie midzywojennym pracownicy Uniwersytetu Warszawskiego mogli si pochwali wieloma osigniciami na skal wiatow.

Przykadem moe by sawna w wiecie warszawska szkoa mate-matyczna, ktrej liderami byli Zygmunt Janiszewski, Kazimierz Ku-ratowski, Jan ukasiewicz, Stefan Mazurkiewicz i Wacaw Sierpiski.

Innym przykadem jest rozwj Zakadu Fizyki Dowiadczalnej przy ulicy Hoej

, stworzonego i kierowanego przez profesora Stefana Piekowskiego, kilkakrotnie wybieranego na rektora uczelni. W latach . XX wieku byo to uznane centrum bada luminescencji, z ktrego pochodzia co sidma w wiecie publikacja dotyczca tej bardzo aktu-alnej wwczas tematyki. Z tego powodu, z woli wsplnoty midzyna-rodowej, wanie na Hoej odby si w roku Pierwszy Midzy-narodowy Kongres Luminescencji. Kolejny przykad to konferencja New eories in Physics zorganizowana przez Czesawa Biaobrze-skiego w maju roku i uznana za jeden z wanych etapw rozwoju mechaniki kwantowej.

W naukach biomedycznych gone w wiecie byy np. wyniki ba-da w dziedzinie cytologii, ktre prowadzi profesor Wacaw Baehr,

A ndrzej K ajetan Wrblewsk i


15

zgaszany potem, wsplnie z omasem Morganem, do Nagrody Nobla w dziedzinie fi zjologii i medycyny. wiatowej sawy antropolog, profesor Edward Loth, inicjator bada czci mikkich czowieka, by twrc nowego kierunku antropomorfologii. Na Uniwersytecie Warszawskim dziaa take sawny bakteriolog i serolog Ludwik Hirszfeld.

Po roku Uniwersytet Warszawski odradza si w zrujnowanym i spalonym miecie dosownie jak feniks z popiow. Niestety w roku zaczto wprowadza w Polsce reformy sowieckie. Oderwano od UW pi wydziaw, przeksztacajc je w samodzielne uczelnie. Z Wydziaw Lekarskiego i Farmaceutycznego utworzono samodziel-n Akademi Medyczn. Wydzia Teologii Katolickiej przeksztacono w samodzieln Akademi Teologii Katolickiej. Z Wydziau Teologii Ewangelickiej utworzono Chrzecijask Akademi Teologiczn. Wy-dzia Weterynaryjny wczono do Szkoy Gwnej Gospodarstwa Wiej-skiego. Uniwersytet Warszawski pozosta z trzema tylko wydziaami, ktre szybko parcelowano na mniejsze jednostki. W roku byo ju w UW wydziaw: Biologii i Nauk o Ziemi, Chemii, Dzienni-karstwa, Ekonomii Politycznej, Filologii, Filozofi i, Geologii, Historii, Matematyki i Fizyki, Pedagogiki, Prawa1.

Na szczcie ju niedugo po wojnie pracownicy Uniwersytetu War-szawskiego mogli przypomnie wiatu wybitnymi osigniciami o od-rodzeniu si w Warszawie orodka nauki. Takim osigniciem byo np. odkrycie materii hiperjdrowej we wrzeniu roku przez Mariana Danysza i Jerzego Pniewskiego, po ktrym obaj uczeni byli kilkakrot-nie zgaszani do Nagrody Nobla w dziedzinie fi zyki.

Wczeniej jeszcze, w roku, profesor Roman Kozowski ogo-si rewelacyjne wyniki swych bada nad graptolitami, wykazujc, e organizmy te nie nale jak sdzono do stubiopaww, lecz s p-strunowcami. To odkrycie zyskao szeroki rozgos w wiecie. Cieszce si wysokim prestiem Geological Society of London odznaczyo Ko-zowskiego Medalem Wollastona jako jedynego Polaka; otrzyma te on Zoty Medal im. Mary Clark ompson Akademii Nauk Stanw Zjednoczonych i Medal Andr H. Dumonta Belgijskiego Towarzystwa Geologicznego. Tak wysokich odznacze nie otrzyma aden inny polski paleontolog ani geolog.

Warto podkreli, e w okresie stalinowskim, kiedy starano si wszdzie wpaja przodujce osignicia, wzorce i pogldy nauki so-wieckiej, nauki cise i przyrodnicze ucierpiay w Polsce znacznie mniej ni nauki humanistyczne i spoeczne. Potpienie mechaniki kwantowej i teorii wzgldnoci jako idealistycznych wymysw nauki buruazyj-nej nie znalazo w UW podatnego gruntu, przede wszystkim dziki

Przedmowa


16

postawie powaanego przez wadze profesora Leopolda Infelda. Go-rzej byo w naukach biologicznych, w ktrych szkody wyrzdzay zwa-riowane teorie Trofi ma ysenki. Nie mona byo wiele poradzi na wprowadzane zmiany organizacyjne i strukturalne. Nie powiodo si jednak wprowadzenie w Polsce sowieckiego modelu nauki, zgodnie z ktrym uniwersytety miay pozosta instytucjami wycznie edu-kacyjnymi, a badania miay by prowadzone w instytutach Akademii Nauk. Uniwersytet Warszawski nie przesta by czoow instytucj badawcz w Polsce.

Obecnie badania w naukach cisych i przyrodniczych w naszej uczelni s znane i wysoko cenione na caym wiecie. Liczne przykady wybitnych osigni uczonych z Uniwersytetu Warszawskiego znajd czytelnicy w rozdziaach tego tomu.

Rzetelne opracowania historyczne wymagaj odpowiedniej perspek-tywy czasowej, upywu co najmniej jednego pokolenia od omawianych zdarze. Teksty na temat wydarze bardziej wspczesnych s z natu-ry raczej kronik ni histori. Taka te jest struktura rozdziaw pre-zentowanych w obecnym tomie historii nauk cisych i przyrodniczych o Uniwersytecie Warszawskim.

Pewnym wskanikiem roli uczonych z Uniwersytetu Warszawskiego w nauce wiatowej mog by informacje zamieszczane w zagranicznych encyklopediach i sownikach biografi cznych.

Na przykad w latach . kijowskie wydawnictwo Naukowa Dum-ka opublikowao seri sownikw biografi cznych sawnych uczonych w naukach cisych i przyrodniczych2. Znajdujemy tam biogramy a matematykw zwizanych z UW. S to: Karol Borsuk, Samuel Dickstein, Zygmunt Janiszewski, Bronisaw Knaster, Kazimierz Kura-towski, Jan ukasiewicz, Stanisaw Mazur, Stefan Mazurkiewicz, Jan Mikusiski, Andrzej Mostowski, Jerzy Neyman, Witold Pogorzelski, Stanisaw Saks, Wacaw Sierpiski, Alfred Tarski, Kazimierz oraw-ski, Antoni Zygmund. Z fi zykw wymienieni s: Czesaw Biaobrzeski, Marian Danysz, Leopold Infeld, Aleksander Jaboski, Arkadiusz Pie-kara, Stefan Piekowski, Jerzy Pniewski, Wojciech Rubinowicz, Le-onard Sosnowski i Andrzej Trautman. Jest rwnie szeciu chemikw: Osman Achmatowicz, Wiktor Kemula, Jakub Natanson, Jakub Parnas, Wojciech witosawski i Mieczysaw Centnerszwer, dwch astrono-mw: Micha Kamieski, Wodzimierz Zonn, oraz piciu biologw: Wacaw Gajewski, Bolesaw Hryniewiecki, Wodzimierz Niemierko, Witold Stefaski i Edward Strasburger. Razem czyni to uczonych zwizanych z UW (nie liczc przedstawicieli nauk medycznych, ktrych ta seria sownikw biografi cznych nie obejmuje).

A ndrzej K ajetan Wrblewsk i


17

W sownikach niemieckich3 znajdujemy jeszcze take nazwiska chemika Kazimierza Jabczyskiego i matematykw Stanisawa Le-niewskiego, Adolfa Lindenbauma, Aleksandra Peczyskiego, Hele-ny Rasiowej, Romana Sikorskiego, Bolesawa Sobociskiego i Wandy Szmielew. Niestety brak jest podobnych sownikw niemieckich dla przedstawicieli pozostaych dziedzin.

Oczywicie zawarte w wymienionych wydawnictwach informacje od-nosz si do czasw dawniejszych, na og sprzed roku. W ostat-nich kilku dekadach uczeni z Uniwersytetu Warszawskiego byli rwnie autorami licznych osigni na skal wiatow. Wystarczy wspomnie kilka przykadw: najdokadniejszy w wiecie rachunek Wodzimierza Koosa dotyczcy czsteczki wodoru, odkrycie pozasonecznych ukadw planetarnych przez zesp Andrzeja Udalskiego, odkrycie przez Marka Pftznera i jego zesp nowego rodzaju promieniotwrczoci z emisj dwch protonw czy odkrycia w dziedzinie embriologii ssakw doko-nane przez Andrzeja Krzysztofa Tarkowskiego i wyrnione wieloma nagrodami, w tym bardzo prestiow Japan Prize.

W przedstawianych tu tekstach znajduj si czsto informacje bio-grafi czne o wybitnych uczonych z nauk cisych i przyrodniczych. Nie-ktrym z tych uczonych zostay powicone take osobne obszerne eseje w tomach zatytuowanych Portrety uczonych. Profesorowie Uni-wersytetu Warszawskiego. W obecnym tomie wiadomie nie umieci-limy odnonikw do tych esejw, wychodzc z zaoenia, e zaintere-sowani czytelnicy Monumenta Universitatis Varsoviensis sign sami do pozostaych tomw tej jubileuszowej serii.

Warszawa, kwiecie r.

Przypisy

Przedmowa

1 Uniwersytet Warszawski 180818181958, red. A. Gieysztor, M. Strzemieski, Warszawa 1958.

2 I.G. Kolcziski, A.A. Koru, M.G. Rodriges, Astronomy, 1986; T.P. Babij i in., Bioogi, 1984; W. A. Wolkow, E.W. Wonski, G.I. Kuzniecowa, Chimiki, 1984; Ju.A. Chramow, Fiziki, 1983, 2006;

G.I. Moliawko, W.P. Franczuk, W.G. Kuliczenko, Gieoogi, Gieografy, 1985; A.N. Bogoljubow, Matematiki, miechaniki, 1983.

3 Lexikon bedeutender Chemiker, un-Frankfurt, 1989; Lexikon bedeutender Mathematiker, un-Frankfurt, 1990.


JAROSAW WODARCZYK

ASTRONOMIA

Pierwszy raz astronomia zadomowia si w Warszawie w XVII stuleciu, za spraw mecenatu krlewskiego. W latach . XVII wieku zaczo bowiem dziaa w Ujazdowie obserwatorium Tita Livia Burattiniego, woskiego inyniera i przedsibiorcy, konstruujcego rwnie przy-rzdy astronomiczne; zwiza si on z dworem polskim za panowania Wadysawa IV. Astronomiczna spucizna po Burattinim trafi a do krla Jana III Sobieskiego, ktry dysponowa zreszt instrumentarium gromadzonym na wasn rk; uyczanymi przez krla przyrzdami w stolicy obserwowa ciaa niebieskie Adam Kochaski1.

Druga poowa XVIII wieku ugruntowaa astronomi w warszaw-skich szkoach, przede wszystkim w jezuickim Collegium Nobilium, gdzie powstao niedue obserwatorium. Gabinety astronomiczne two-rzyli w swoich siedzibach magnaci (w paacu Czartoryskich prowadzo-no nawet przez pewien czas regularne obserwacje) oraz krl Stani-saw August. Ten ostatni, po kasacie jezuitw, w roku powierzy funkcj astronoma krlewskiego eks-jezuicie Jowinowi Fryderykowi Bystrzyckiemu, do ktrego w roku doczy ksidz Andrzej Ga-wroski, pozostajc na tej subie do roku2. W tym okresie dwr by w miar systematycznie informowany o przeomowych odkryciach astronomicznych Williama Herschela w listach sanych z Anglii do krla przez Jana Chrzciciela Komarzewskiego3.

Kopie listw Komarzewskiego trafi ay, na yczenie krla, do innych orodkw astronomicznych. W wczesnej Polsce istniao bowiem kiero-wane przez Marcina Poczobuta-Odlanickiego obserwatorium przy Aka-demii Wileskiej, nieustpujce placwkom europejskim pod wzgldem wyposaenia. W Krakowie za dziaalno astronomiczn rozwija Jan niadecki, ktry doprowadzi w roku do otwarcia obserwatorium przy Szkole Gwnej Koronnej. I chocia wkrtce wydarzenia politycz-ne w istotny sposb zmieniy warunki funkcjonowania nauki na zie-miach polskich, impuls, jaki w tych orodkach otrzymaa astronomia


20

polska, w znacznym stopniu przyczyni si do utworzenia przy nowo powstajcej w Warszawie uczelni katedry astronomii i do wybudowa-nia obserwatorium.

1. Krlewski Uniwersytet Warszawski

Kiedy rozpoczto organizacj uniwersytetu, spory problem stanowia obsada Wydziau Filozofi cznego, obejmujcego take kierunki cise4. IX roku katedr astronomii powierzono Franciszkowi Armi-skiemu () osobie modej, ale ju znanej Komisji Rzdowej i rodowisku warszawskiemu5. Armiski mia za sob epizod warszawski u progu swojej drogi naukowej gdy po rozpoczciu studiw w Krakowie przenis si do stolicy, rozwija tu zainteresowania matematyczne pod kierunkiem Joachima Liveta, profesora Szkoy Aplikacyjnej Artylerii i Inynierw. W latach zgbia matematyk i astronomi w Paryu, od roku jako stypendysta wadz owiatowych Ksistwa Warszawskiego. W Obserwatorium Paryskim uczy si pod kierunkiem m.in. Jeana-Baptisty J. Delambrea i Franois Arago. Po powrocie Ar-miskiego w poowie roku do Warszawy powierzono mu wykady matematyki w Liceum Warszawskim i Kolegium OO. Pijarw.

Armiski zaangaowa si w projekt wzniesienia zwizanego z uczel-ni obserwatorium astronomicznego6. Suy temu mogy jego wizyty w obserwatoriach europejskich, ktre odwiedzi, wracajc z Parya do kraju. W roku rozpocz te proces kompletowania instru-mentarium, uda si bowiem do Monachium, gdzie w renomowanej fi rmie Reichenbacha zamwi wielkie koa poudnikowe i repetycyj-ne przyrzdy, ktre byy podstawowymi w pracy placwki przez cay XIX wiek. Dwa lata pniej Armiski wizytowa proces produkcji instrumentw i jeli nie podczas pierwszej, to z pewnoci w czasie drugiej bytnoci w Monachium zwiedzi budowane tam od roku nowe obserwatorium.

Komisja Rzdowa wybraa na lokalizacj obserwatorium miejsce w Ogrodzie Botanicznym i, pragnc nada budynkowi nie tylko funk-cjonaln, lecz take pikn architektonicznie posta, zamwia wstpne projekty u dwch architektw, Piotra Aignera i Michaa Kado. W pi-mie przedoonym Komisji Rzdowej w pierwszych dniach stycznia roku Armiski skrytykowa planowane pooenie obserwatorium,

Jaros aw W odarczyk


21

zwracajc uwag na to, e znaczne fragmenty horyzontu przesaniaj wysokie drzewa i powoujc si na nowoczesny trend odsuwania tego typu placwek od miast, jak zrobiono to w Monachium. Komisja za-reagowaa byskawicznie, znajdujc nowe miejsce za rogatkami moko-towskimi i zlecajc Kado, jeszcze w lutym, przygotowanie materiaw budowlanych. Niedugo potem pojawiy si jednak wtpliwoci i w Ko-misji powrci pomys umiejscowienia obserwatorium na terenie Ogro-du Botanicznego. O opini w tej sprawie poproszono Jana niadeckie-go, ktry w padzierniku pojawi si w Warszawie i opowiedzia si za wyborem Komisji. W skierowanym do rektora owiadczeniu z XI roku Armiski pogodzi si z t decyzj.

Od marca roku Armiski zacz przekazywa Kado szczegowe instrukcje dotyczce specyfi ki konstrukcji obserwatorium, w ktrym fundamenty pod instrumenty nie powinny si styka ze cianami bu-dynku i ktre zwieczy miay kopuy oraz otwierany dach. Ostatecz-nie budowa ruszya na przeomie kwietnia i maja roku. Sposb prowadzenia robt wzbudzi jednak zastrzeenia Komisji Rzdowej i na pocztku roku nadzr nad budow przekazano Hilaremu Szpilowskiemu, ale i to nie zapobiego opnieniom, w roku za

Ast ronomia

1. Obserwatorium Astronomiczne w Warszawie w 1841 roku


22

doprowadzio do otwartego konfl iktu tego ostatniego z Armiskim, ktry zosta posdzony o bdne wyznaczenie biegu poudnika lokalne-go. W lipcu roku w licie do Komisji Rzdowej astronom odpar zarzuty Szpilowskiego, kilka miesicy wczeniej za sporzdzi raport, w ktrym wskazywa bdne decyzje, podjte z aprobat Komisji, a wy-duajce czas budowy. Przypomnia te, i to sugestie niadeckiego spowodoway, e gmach zdecydowano si zorientowa wzgldem istnie-jcych ju budynkw, co sprawio, i jego osie nie pokryway si z kar-dynalnymi kierunkami pnocpoudnie i wschdzachd.

Ostatecznie Rada Uniwersytetu poinformowaa Komisj Rzdow o zakoczeniu budowy obserwatorium XI roku, rekomendu-jc jednoczenie Armiskiego na stanowisko obserwatora. Kwestie formalne sprawiy jednak, e ostateczne przejcie budynku przez Uni-wersytet nastpio dopiero VIII roku (cho niekiedy poda-wano dat VI dzie, w ktrym obserwatorium odwiedzili cesarz Aleksander I i minister Stanisaw Grabowski7). Cztery dni pniej Komisja wystosowaa do Rady pismo wyraajce zdziwienie, dlaczego obserwatorium jeszcze nie zapocztkowao swojej dziaalnoci, zwasz-cza e pojawia si na niebie kometa (widoczna goym okiem od sierp-nia kometa odkryta przez Jeana Louisa Ponsa) i miao wkrtce doj do potrjnej koniunkcji Merkurego, Wenus i Jowisza. W odpowiedzi Armiski zwrci uwag, e uruchomienie obserwatorium wymaga czasochonnego procesu ustawiania instrumentw na stanowiskach ob-serwacyjnych. Po raz kolejny, odwoujc si do przykadu Monachium, przypomnia, i cho prace budowlane zakoczono tam w roku, a dyrektor, nieobciony obowizkami dydaktycznymi, mia do dyspo-zycji adiunkta, obserwacje gwnymi instrumentami rozpoczto w roku. Nie omieszka te pouczy Rady, e koniunkcje planet ju niewiele astronomw obchodz.

Gotowe na przyjcie przyrzdw i astronomw wntrze gmachu ob-serwatorium zawierao w centralnej czci duy i wysoki, bo sigajcy trzeciego pitra, fundament pod trzy instrumenty poudnikowe: koa poudnikowe i repetycyjne (o rednicy ok. m i obiektywie cm) oraz instrument przejciowy. Pod kopuami wschodni i zachodni, obraca-nymi za pomoc k zbatych, znalazy si miejsca dla, odpowiednio, he-liometru ( cm), usytuowanego na wzmocnionym sklepieniu, i wielkiego ekwatoriau (rozmiarw k) na drugim fundamencie wycignitym do trzeciego pitra. Wszystkie te podstawowe instrumenty pochodziy z warsztatu Reichenbacha. Wschodnia czci budynku bya przeznaczo-na na mieszkania dla astronomw i bibliotek, natomiast zachodnia gwn klatk schodow i pomieszczenia dla wonych8. Podstawowego

Jaros aw W odarczyk


23

instrumentarium dopenia teleskop Fraunhofera (o rednicy cm), zegary wykonane w warszawskiej pracowni Antoniego Gugenmusa oraz przyrzdy meteorologiczne kupione u Fortina w Paryu9.

Mimo dobrego wyposaenia i statusu modej placwki obserwato-rium w pierwszych latach swego istnienia nie wczyo si w gwny nurt instytucjonalnej astronomii europejskiej, ograniczajc si do spo-strzee meteorologicznych, podstawowych obserwacji astronomicz-no-geodezyjnych i wypeniania funkcji dydaktycznych, wynikajcych z potrzeb Uniwersytetu. Najwczeniej rozpoczto systematyczne zapiski meteorologiczne pierwsze nosz dat XI roku. Stay si one domen zatrudnionego w sierpniu tego roku na stanowisku adiunkta Jana Baranowskiego (), ktry rozpocz studia w Krakowie, ale stopie magistra fi lozofi i uzyska w Uniwersytecie Warszawskim. W latach by on odpowiedzialny za spostrzeenia meteoro-logiczne, ktre dokonywano kadego dnia czterokrotnie, w godzinach

., ., . i .. Wsprzdne geografi czne obserwatorium zostay wyznaczone po raz pierwszy przez Armiskiego w latach ; prace te, kontynuowane do roku z udziaem Baranowskie-go i Adama Pramowskiego (), modszego pomocnika w ob-serwatorium od roku, posuyy za podstaw dwch publikacji w Connaissance des temps w roku.

2. Wntrze sali poudnikowej. Od lewej do prawej stoj: instrument przejciowy, koo repetycyjne i koo poudnikowe przyrzdy zakupione u Reichenbacha

Ast ronomia


24

Uniwersyteckich astronomw bardzo szybko postanowia wykorzysta Komisja Rzdowa Przychodw i Skarbu, jak rwnie wojsko, angaujc Armiskiego do pomiarw geodezyjnych poza Warszaw, prowadzo-nych w latach . Raport z fragmentu tych prac przedstawi Armiski w roku w Pamitniku Sandomierskim w artykule Opis gry to Krzyskiej.

Funkcjonowanie obserwatorium zakciy ostatnie miesice powsta-nia listopadowego. W sierpniu roku Armiski wystpi do Ko-misji Rzdowej o zgod na zabezpieczenie instrumentw na wypadek dziaa wojennych w Warszawie. Zoono je i zamurowano w jednej z piwnic obserwatorium, gdzie bezpiecznie przebyway do pierwszych dni listopada. Stany one z powrotem na swoich miejscach w placwce ju o, odmienionym przez bieg wypadkw politycznych, statusie jednost-ki prowadzcej badania, ale nieobcionej zajciami dydaktycznymi.

2. Czas samodzielnoci i Szkoy Gwnej

Kolejne lata funkcjonowania obserwatorium przyniosy prb nawizania cilejszej wsppracy z astronomi europejsk. W latach Ba-ranowski odby zagraniczn podr naukow, m.in. do Obserwatorium Krlewieckiego kierowanego przez Friedricha Wilhelma Bessela. To za-pewne z inspiracji Bessela napisa prace dotyczce orbity komety Bieli, ob-serwowanej w roku, opublikowane w Astronomische Nachrichten (, ). W roku kolejna wyprawa naukowa zawioda Baranow-skiego do obserwatorium w Pukowie. Wilhelm Struve realizowa tam program wyznaczenia rnicy dugoci geografi cznej midzy Pukowem a Moskw oraz midzy Pukowem a Warszaw. W tym celu naleao odnotowa czas tego samego zjawiska astronomicznego takiego jak przejcie gwiazdy przez lokalny poudnik za pomoc zegara w dwch oddalonych od siebie obserwatoriach; rnica w odczytach czasu prze-kadaa si na rnic dugoci geografi cznych. W poowie XIXwieku dysponowano ju zegarami, ktre mona byo przewozi na due odle-goci bez znaczcego zaburzania ich chodu. Ostatecznie midzy lipcem i wrzeniem roku kilkadziesit zegarw z Pukowa pojawio si w warszawskim obserwatorium czterokrotnie. A latem roku Struve ponownie wysa do Warszawy chronometry, by uzgodni rnice dugoci geografi cznej midzy Pukowem i miejscowociami z poudnia Rosji10.

Ja ros aw W odarczyk


25

Oprcz Baranowskiego duy udzia w tych przedsiwziciach mia wspomniany ju Pramowski, dlatego w latach modszemu badaczowi powierzono pomiary, ktrych celem byo poczenie sieci triangulacji Krlestwa Polskiego z sieciami Prus i Austrii. Wsprzdne odnoszono i wybr ten utrwali si na nastpne kilkadziesit lat do centrum triangulacji, za jakie uznano wschodni kopu obserwato-rium; to z kolei centrum byo powizane za pomoc maej triangula-cji z gwnym centrum obserwatorium, czyli koem wierzchokowym w rodku sali gwnej. W trakcie tych prac dyrektorem obserwatorium, po mierci Armiskiego w styczniu roku, zosta Baranowski.

Struve doceni wyniki prac Pramowskiego (od roku star-szego adiunkta) i powierzy mu w roku kierownictwo pomiarw poudniowego odcinka uku poudnika od ujcia Dunaju do pnocne-go cypla Pwyspu Skandynawskiego (dugoci o). Rezultaty eks-pedycji przedstawiono w roku w sprawozdaniach Petersburskiej Akademii Nauk; zostay one zauwaone przez Urbaina J. J. Le Verrie-ra, ktry zaproponowa Pramowskiemu stanowisko w Obserwatorium Paryskim, ten jednak odmwi. Rok pniej opublikowa w Comptes Rendus de lAcadmie des Sciences de Paris rozpraw o bdach oso-bistych obserwatorw podczas pomiarw mikrometrycznych przy ob-serwacjach poudnikowych i o sposobach ich wyznaczania. I ta praca spotkaa si z uznaniem Le Verriera, a przedstawiona metoda pomiaru bdu zostaa wykorzystana w Obserwatorium Paryskim.

W okresie intensywnych prac geodezyjnych Pramowskiego dyrek-tor obserwatorium z coraz wikszym zaangaowaniem oddawa si dziaalnoci pisarskiej, translatorskiej i wydawniczej. W roku, w opublikowanym w Bibliotece Warszawskiej omwieniu francu-skiego projektu wydania dzie Pierrea Simonea de Laplacea, Bara-nowski sformuowa propozycj dwujzycznej (acisko-polskiej) edycji wszystkich pism Mikoaja Kopernika. Mia to by pierwszy komplet-ny przekad De revolutionibus na jzyk nowoytny, a zarazem pierw-sze zbiorowe wydanie spucizny wielkiego uczonego. Trudno oceni, na ile te historyczne inklinacje Baranowskiego miay swoje korzenie w zainteresowaniu dawn astronomi jego poprzednika: w roku Armiski opublikowa bowiem w Rocznikach Towarzystwa Warszaw-skiego Krlewskiego Przyjaci Nauk szkic o astronomii staroytnej. W kadym razie cztery lata pniej pomys Baranowskiego wspara Magdalena uszczewska, matka Deotymy, zachcajc do gromadzenia funduszy. Ostatecznie liczcy stron tom pod redakcj naukow Baranowskiego ukaza si w roku. Nowatorstwo Baranowskiego w pracy nad przekadem De revolutionibus polegao na signiciu po

Ast ronomia


26

autograf dziea, przechowywany wwczas w Pradze. Dziki temu uda-o si przywrci wstp Kopernika do ksigi I, pominity w wydaniu pierwszym i kolejnych. Natomiast tumaczenie na jzyk polski naley uzna za do swobodne, poniewa zawiera uzupenienia nieobecne w oryginale, staje si te niekiedy komentarzem do tekstu Kopernika i nie jest wolne od bdw historycznych. Nie umniejsza to jednak zna-czenia tej publikacji dla kultury polskiej, jak rwnie dla bada nad dzieem Kopernika, zwaszcza e wydanie Baranowskiego zawierao, poza podstawow prac fromborskiego astronoma, edycje i przekady pism Jerzego Joachima Retyka Narratio prima, wstpu do De late-ribus et angulis triangulorum Kopernika i przedmowy do efemeryd z roku traktatu monetarnego Kopernika, jego astronomicznej rozprawy o ruchu precesyjnym w formie listu do Bernarda Wapow-skiego oraz zachowanych listw.

Nie byo to jedyne godne uwagi przedsiwzicie wydawnicze Ba-ranowskiego. W roku ukaza si pierwszy tom polskiej wersji Kosmosu Alexandra von Humboldta; dyrektor obserwatorium przetu-maczy teksty otwierajce ksik oraz czci astronomiczn i powi-con geografi i fi zycznej. W roku za wyda dwutomowy przekad Meteorologii Pierrea Foissaca, opatrujc ksik przedmow, bd-c w istocie zarysem historii meteorologii w Polsce. Natomiast w la-tach redagowa Kalendarz astronomiczny obserwatoryum warszawskiego.

Baranowski angaowa si te na rzecz poprawy wyposaenia ob-serwatorium, chocia budet, jakim dysponowa, tego nie uatwia. Za jego kadencji rocznie placwka otrzymywaa rubli, z ktrej to sumy rubli stanowia pensja dyrektora, i rubli szo na pobory, odpowiednio, starszego adiunkta i modszego adiunkta, pozostae rubli naleao przeznaczy na opacenie dwch wo-nych, opa, owietlenie, materiay pimiennicze, ksiki itp. Mimo nie najlepszej sytuacji fi nansowej, Baranowskiemu udao si powikszy bibliotek obserwatorium o kilka tysicy tomw; w roku dopro-wadzi do zakupu w Monachium refraktora Merza o rednicy cm, ktry zosta umieszczony pod kopu wschodni, na miejscu heliome-tru. W roku

dyrektor obserwatorium zdoa uzyska rodki na zaplanowany remont budynku, ktry jednak zosta przeprowadzony ju po jego przejciu na emerytur i wedug innych zaoe11.

Baranowski mia take obowizki dydaktyczne. Jeszcze w latach wykada astronomi na dwuletnich warszawskich Kur-sach Dodatkowych; w roku , a zatem w pierwszym, bogatszym pod wzgldem programowym okresie istnienia Kursw ukoczy je

Jaros aw W odarczyk


27

Pramowski. Kiedy w roku powoano do ycia Szko Gwn, Baranowski zosta docentem Wydziau Matematyczno-Fizycznego, rok pniej za profesorem zwyczajnym. Prowadzi zajcia z podstaw astronomii (kosmografi a) oraz astronomii sferycznej i teoretycznej. Wedug wspomnie Eugeniusza Dziewulskiego wykady byy suche i nuce12, a wynika to miao z niewolniczego trzymania si pod-rcznikw i zaniechania wasnych prac badawczych. Wykady teore-tyczne uzupeniay zajcia praktyczne, prowadzone w semestrze letnim przez adiunkta13. Po zlikwidowaniu Szkoy Gwnej Baranowski nie skorzysta z moliwoci pozostania na rusyfi kowanym uniwersytecie i VIII

roku zosta zwolniony ze suby.

Do pasywn dziaalno badawcz Baranowskiego na stanowisku dyrektora obserwatorium uzupeniay godne uwagi dokonania Pramow-skiego, uzdolnionego konstruktora instrumentw naukowych i obserwa-tora. Pramowski mia zbudowa pierwszy w Warszawie zegar elektrycz-ny, przeznaczony dla publicznoci, bo umieszczony w oknie na parterze; budynek obserwatorium zawdzicza mu te wahado Foucaulta (po raz pierwszy urzdzenie to zawiso w paryskim Panteonie w roku). Pramowski sprawdzi si w klasycznej astronomii pozycyjnej na usu-gach geodezji, pocigay go jednak rwnie metody rodzcej si w tym czasie astrofi zyki i to w tej dziedzinie osign najwaniejsze rezultaty, uprawniajce do nazwania go pionierem tego rodzaju bada w Polsce. Pramowskiemu udao si wykaza, e widoczna podczas cakowite-go zamienia Soca korona wieci wiatem spolaryzowanym. Swoje obserwacje wykona w Hiszpanii w roku, posugujc si lunet z polarymetrem wasnej konstrukcji. Wynik zrelacjonowa w Comptes rendus (t. z r.), argumentujc, e zewntrzne warstwy sonecz-nej atmosfery janiej wiatem odbitym, emitowanym przez rozgrzane Soce tym samym doda znaczcy gos do toczcej si dyskusji o jego fi zycznej naturze. Podobne badania podj w odniesieniu do wiata gw komet. Pramowski otrzyma szans propagowania nowych pr-dw naukowych w Warszawie, w roku powierzono mu bowiem katedr fi zyki dowiadczalnej w Akademii Medycznej, a po otwarciu Szkoy Gwnej w pierwszym semestrze / wykada tam fi zy-k. W poowie roku opuci jednak Polsk, najprawdopodobniej miao to zwizek z jego udziaem w powstaniu, i osiad w Paryu. Po nieskutecznych staraniach o przeduenie urlopu zosta w marcu roku zwolniony z warszawskiej uczelni.

Wakat po Pramowskim zaproponowano Janowi Kowalczykowi (), prywatnemu docentowi, wykadajcemu na Uniwersyte-cie Jagielloskim mechanik analityczn, i jednoczenie adiunktowi

Ast ronomia


28

w tamtejszym obserwatorium. Kowalczyk obj stanowisko starszego adiunkta w marcu roku, otrzymujc od razu od Baranowskiego zadanie wznowienia systematycznych obserwacji astronomicznych. Wy-magao to doprowadzenia do stanu uywalnoci wszystkich gwnych instrumentw, nieczynnych od kilku lat. Kowalczyk upora si z tym jeszcze przed kocem roku i powici si badaniom planetoid i komet. Wyniki obserwacji, jak rwnie rezultaty oblicze elementw orbit publikowa w fachowych periodykach niemieckojzycznych. Po ponownej habilitacji z tej wanie tematyki otrzyma stanowisko do-centa astronomii Szkoy Gwnej i w latach

wykada tam astronomi praktyczn i geodezyjn.

3. Cesarski Uniwersytet Warszawski

Po zamkniciu Szkoy Gwnej i odejciu Baranowskiego na eme-rytur kierownictwo obserwatorium powierzono nie Kowalczykowi, lecz Iwanowi Wostokowowi (), absolwentowi uniwersytetu w Petersburgu, majcemu za sob prac w obserwatorium w Puko-wie i zagraniczny sta. Badania Wostokowa byy do pewnego stopnia zbiene z naukowymi zainteresowaniami Kowalczyka, gdy dyrek-tor zajmowa si przede wszystkim metodami wyznaczania orbit i ra-chunkiem perturbacyjnym14. Nominacj na dyrektora obserwatorium i profesora Uniwersytetu Wostokow otrzyma w listopadzie

roku. Jego kadencja rozpocza si od zaplanowanej jeszcze przez Baranow-skiego przebudowy obserwatorium, lecz nowy dyrektor zmieni jego, zaakceptowany ju wczeniej przez wadze, plan. Podstawowa rnica polegaa na zrezygnowaniu z istniejcych murowanych cian sali po-udnikowej i z planowanego wzmocnienia dachu elaznymi belkami Wostokowowi, ktry wzorowa si na konstrukcji z Pukowa, cho-dzio o to, by temperatura w sali obserwacyjnej moga szybciej zrw-na si z temperatur na zewntrz. Latem roku, po demontau instrumentw, ciany murowane zastpiono drewnianymi; poza tym powikszono zachodni kopu, ustawiajc pod ni refraktor Merza, ktry z trudem mieci si w kopule wschodniej. Przebudowa zostaa zakoczona w roku.

Po zamkniciu Szkoy Gwnej i przyczeniu w roku obser-watorium do carskiego uniwersytetu, Kowalczyk otrzyma stanowisko

Jaros aw W odarczyk


29

penicego obowizki starszego astronoma obserwatora, postawiono mu jednak warunek uzyskania stopnia magistra w cigu dwch lat. Wywiza si z tego w terminie, przedstawiajc rozpraw powicon wyznaczaniu elementw orbit planet i komet na podstawie duej liczby obserwacji. Obszerniej temat mechaniki nieba Kowalczyk potraktowa w dwch pniejszych monografi ach pierwszych w jzyku polskim pod-rcznikach astronomii teoretycznej. Pierwsza z nich ksika O spo-sobach wyznaczenia biegu cia niebieskich () zostaa napisana na konkurs krakowskiej Akademii Umiejtnoci i otrzymaa w roku Nagrod Naukow im. Mikoaja Kopernika, ustanowion przez gmin miasta Krakowa, druga za rozprawa O sposobach oblicza-nia przeszkd biegu cia niebieskich () stanowia dopenienie tej pierwszej i bya powicona rachunkowi perturbacyjnemu.

W czerwcu roku Kowalczyk zainicjowa program wyznacze-nia wsprzdnych gwiazd w pasie deklinacji od o' do o', prowadzc obserwacje koem poudnikowym Reichenbacha, zakupio-nym jeszcze przez Armiskiego. Przedsiwzicie to wpisywao si w program zespoowego w skali placwek europejskich katalogowa-nia gwiazd, zaproponowany w roku przez niemieckiego astro-noma Friedricha Wilhelma A. Argelandera, a koordynowany przez Astronomische Gesellscha . Ostatecznie wyniki dwudziestoletniej pracy Kowalczyka i ponad tysice spostrzee nie weszy do grupy katalogw Astronomische Gesellscha , niemniej katalog warszaw-ski (epoka .) zosta wydany w jzyku niemieckim w roku nakadem obserwatorium. I chocia praca ta nie wywara istotnego wpywu na astrometri wiatow, bya wyrniajcym si przedsi-wziciem badawczym w astronomii uprawianej w tamtych czasach na ziemiach polskich.

Kowalczyk zadba te o caociowe ujcie dugiego cigu obserwacji meteorologicznych, prowadzonych w obserwatorium od pocztku jego funkcjonowania: w dwch pierwszych tomach Pamitnika Fizyjografi cz-nego (, ) zestawi ich wyniki z lat . W tym okresie do spostrzee meteorologicznych przywizywano wielk wag, dbajc o unowoczenianie oprzyrzdowania, przy tym w

roku sposb ich prowadzenia i redukcji uzgodniono z rosyjsk sub meteorologiczn. Cig obserwacyjny przerwano dopiero w roku, by kontynuowa go od roku a do pierwszych dni sierpnia roku15. Pocztkowo za obserwacje by odpowiedzialny Baranowski, ale pniej wykonywali je modsi pracownicy obserwatorium, ktrzy zmieniali si do czsto, z rnych powodw, ale rzadko zapisywali si znaczcymi dokonania-mi naukowymi. Do wyrniajcych si mona zaliczy KarolaDeikego

Astronomia


30

(), absolwenta Szkoy Gwnej, ktry w

roku podj prac w obserwatorium i pod kierunkiem Kowalczyka wykonywa ob-serwacje planet oraz planetoid, jak rwnie oblicza efemerydy tych ostatnich. W roku opuci jednak stanowisko modszego adiunkta i przyj posad w Banku Handlowym.

Kowalczyk kontynuowa rwnie tradycj podejmowania przez astro-nomw warszawskich tematyki historycznej. Wyda popularn ksi-k Mikoaj Kopernik i jego ukad wiata (), co z pewnoci miao zwizek z jego uczestnictwem w komitecie, ktry zorganizowa w War-szawie obchody czterechsetlecia urodzin wielkiego astronoma. Opisa te histori obserwatorium od jego powstania do pocztku XXwieku. Pierwsz prac na ten temat opublikowa po rosyjsku w roku; wersja polska ukazaa si w Wiadomociach Matematycznych (). Tekst znacznie poszerzony, obejmujcy okres , powsta najpierw po rosyjsku w roku, a niedugo pniej po polsku przedrukoway go Wiadomoci Matematyczne ().

Warto w tym miejscu przypomnie stymulujc rol, jak warszaw-scy astronomowie odgrywali wobec mionikw astronomii i w procesie powstawania polskojzycznej literatury, powiconej wiedzy o Wszech-wiecie. Baranowski i Pramowski przez kilkanacie lat czynnie wspie-rali Kajetana Kraszewskiego, ktry od roku wyposaa w swojej posiadoci w Romanowie prywatne obserwatorium astronomiczne i prowadzi badania na miar swych moliwoci. Kowalczyk suy rad Janowi Jdrzejewiczowi, wacicielowi innego prywatnego ob-serwatorium, uruchomionego w Posku w latach , i bada-czowi, ktry mielej nawizywa do nowoczesnych nurtw astronomii tamtych czasw ni obserwatorium stoeczne, podejmujc wieloletnie badania gwiazd podwjnych i tematyk analizy spektralnej. Po mier-ci Jdrzejewicza jego obserwatorium staraniem rodowiska warszaw-skiego zostao w roku przeniesione do Warszawy i ulokowane na terenie Szkoy Technicznej Wawelberga i Rotwanda. Kowalczyk w dal-szym cigu sprawowa opiek naukow nad t placwk, nadzorujc program badawczy i prac obserwatora Romana Mereckiego. ladem warszawskich astronomw, do regularnie publikujcych w czaso-pismach popularnonaukowych teksty relacjonujce rozwj wiatowej astronomii i tumaczcych na jzyk polski wane ksiki, szli wycho-wankowie Wydziau Matematyczno-Fizycznego Uniwersytetu, tacy jak Stanisaw Kramsztyk czy Karol Hertz. Ten drugi by nie tylko wydawc czasopisma Przyroda i Technika, lecz take autorem no-woczesnego podrcznika astronomii oglnej Kosmografi a (), ktry

Jaros aw W odarczyk


31

wkrtce jednak przymia tak samo zatytuowana ksika Jdrzeje-wicza (), uznawana za najlepszy polski podrcznik astronomii na przeomie XIX i XX wieku16.

Pod koniec XIX i na pocztku XX stulecia warszawskie obserwato-rium byo, podobnie jak inne placwki uczelniane na ziemiach polskich, w Krakowie i we Lwowie, wyposaone bardzo ubogo w sprzt, na do-datek przestarzay. Prb zmiany tego stanu rzeczy, ale tylko w zakre-sie tradycyjnej astronomii klasycznej, podj Wostokow, zamawiajc w monachijskiej fi rmie Ertela wielkie koo poudnikowe z obiektywem o rednicy okoo cm. Niestety, niedokadne ustawienie i wykalibro-wanie instrumentu sprawio, e po kilku latach Wostokow i Kowal-czyk uznali go za przyrzd generujcy zbyt due bdy; systematyczne obserwacje nowym koem zarzucono. Niemniej zakup przynis pewne korzyci, gdy sprowadzenie go do obserwatorium w roku spo-wodowao kolejn powaniejsz przebudow budynku, trwajc lata. Instrument stan na miejscu starego koa Reichenbacha, ale na no-wych supach, przegnie za drewniane belki podogowe wymieniono na stalowe, z murowanym sklepieniem. Zastpiono te kopu wschodni wiksz, sprowadzon z Wilna po poarze tamtejszego obserwatorium. Wostokow doposay rwnie placwk w instrumenty przenone, ta-kie jak instrument przejciowy Ertela, instrument uniwersalny Hilde-branda i Schrama czy teleskop zenitalny Wanschaff a oraz nowoczesne przyrzdy meteorologiczne, z kilkoma egzemplarzami samopiszcymi. Dla instrumentw zbudowano pawilony, ustawione na placu pozyska-nym kosztem Ogrodu Botanicznego, mogy wic suy do zaj dydak-tycznych i obserwacji bez zaburzania prac w budynku obserwatorium.

Wkrtce potem prac w obserwatorium na stanowisku modszego astronoma i uniwersyteckiego wykadowcy podj absolwent Uniwer-sytetu Warszawskiego Wiktor Ehrenfeucht (). W latach przeprowadzi on do oryginalny program obserwacyjny, wyznaczajc zmiany szerokoci geografi cznej zjawiska, ktre zostao odkryte kilka lat wczeniej. Jego rezultaty trafi y do literatury euro-pejskiej powiconej badaniom wahania si osi Ziemi. Po mierci Wo-stokowa Ehrenfeucht odszed z Uniwersytetu do ryskiego Instytutu Politechnicznego, gdzie zosta profesorem geodezji.

Typowego obrazu niezbyt oryginalnej dziaalnoci obserwatorium astronomicznego w ostatnich dziesicioleciach XIX wieku dopeniaj akcydentalne obserwacje geodezyjne, majce na celu wyznaczenie r-nic dugoci geografi cznej, oraz pomiary geofi zyczne (grawimetryczne i magnetyczne), wykonywane najczciej przez uczonych przyjezdnych.

Ast ronomia


32

mier Wostokowa nie stanowia cezury, ktra wprowadziaby istot-ne zmiany w tematyce bada czy te zaj astronomw warszawskich. W

roku jego nastpc zosta bowiem inny mechanik nieba, au-tor znaczcych rozpraw teoretycznych, pracujcy wczeniej w obser-watorium w Kazaniu Aleksander Krasnow (

). Z punktu widzenia historii polskiej astronomii wane natomiast byo pojawienie si na Cesarskim Uniwersytecie Warszawskim Tadeusza Banachie-wicza (), ktry studiowa w latach na Wydziale Fizyczno-Matematycznym, a w roku uzyska stopie kandydata nauk za prac powicon staym redukcyjnym heliometru Repsolda z obserwatorium w Pukowie, nagrodzon zotym medalem. Banachie-wicz ju w czasie studiw podj wspprac z obserwatorium, inicju-jc systematyczne obserwacje zakry gwiazd przez Ksiyc i planety17. Wkrtce potem uda si na stae naukowe za granic: w latach kontynuowa studia astrofi zyczno-matematyczne w Getyndze pod kierunkiem Karla Schwarzschilda, a lata spdzi u Oskara Backlunda w Pukowie. Po powrocie do Warszawy zosta zatrudniony w obserwatorium Uniwersytetu na stanowisku modszego asystenta, lecz po roku, w padzierniku nie zaproponowano mu przedu-enia angau. Po zdaniu egzaminw magisterskich w Warszawie i na Uniwersytecie Moskiewskim (na przeomie lat i ) postano-wi wic kontynuowa swoj karier w innych placwkach, najpierw w obserwatorium Engelhardta, fi lii obserwatorium Uniwersytetu Ka-zaskiego, pniej za w obserwatorium astronomicznym w Dorpacie (obecnie Tartu), gdzie szybko awansowa.

Lata przyniosy mier Krasnowa i przeduajce si po-szukiwania jego nastpcy; kolejne odmowy ze strony rosyjskich astro-nomw, jak rwnie pniejsz decyzj Banachiewicza o wyjedzie z Warszawy (na przeomie lat i ) mona uzna za swoist recenzj stanu astronomii uniwersyteckiej i obserwatorium. Ostatecz-nie stanowisko dyrektora obserwatorium i profesora astronomii obj w roku Siergiej Czornyj (), ktry przyby z Uniwersytetu Kijowskiego. To jemu przypada rola ostatniego rosyjskiego astronoma zawiadujcego astronomi warszawsk, cho nie zdoa pozostawi po sobie znaczcego ladu w dziaalnoci naukowej czy organizacyjnej pla-cwki. W kadym razie to wanie on kierowa ewakuacj obserwato-rium w roku, kiedy wojska rosyjskie cofay si przed niemieckimi. Wprawdzie blisko ju stuletni cig obserwacji meteorologicznych zosta wwczas na pewien czas przerwany, ale gwne instrumenty obserwa-torium pozostay na swoich miejscach; Czornyj wywiz jedynie kilka przyrzdw przenonych i inwentarze.

Jaros aw W odarczyk


33

4. Okres midzywojenny

W roku Uniwersytet wznowi dziaalno, a wykady astronomii i tymczasowe kierownictwo obserwatorium powierzono Janowi Kras-sowskiemu (), wczeniej adiunktowi w katedrze astronomii sferycznej i geodezyjnej Wyszej Szkoy Politechnicznej we Lwowie, od kilku miesicy dziaajcemu w Warszawie na rzecz otwarcia politech-niki. Zasta on w obserwatorium zatrudnionego jeszcze przed wojn na stanowisku asystenta Stefana widerskiego, ktry przed odejciem w roku zdy opublikowa podrcznik Zarys kosmografi i (). Najwaniejszym personalnym wzmocnieniem w tych pocztkowych la-tach nowego adu byo przybycie do Warszawy w roku Felicjana Kpiskiego (

), astronoma wyksztaconego na uniwersyte-tach w Lipsku, Getyndze i Berlinie (gdzie obroni rozpraw doktorsk z mechaniki nieba), wczeniej asystenta w obserwatorium astronomicz-nym Uniwersytetu Berliskiego w Babelsbergu. W okresie Kpiski peni obowizki kierujcego obserwatorium Uniwersytetu, by w maju roku przekaza je w rce nowo mianowanego profe-sora astronomii i dyrektora obserwatorium Michaa Kamieskiego (), absolwenta Uniwersytetu Petersburskiego, pracownika Obserwatorium Morskiego we Wadywostoku i wsppracownika Wy-dziau Hydrografi cznego Cesarskiej Marynarki Japoskiej w Tokio.

Kwesti rwnie istotn jak obsada gwnych stanowisk naukowych bya modernizacja przestarzaego obserwatorium czy, w dalszej perspek-tywie, wybudowanie nowego, w miejscu umoliwiajcym prowadzenie obserwacji nawizujcych tematyk do szybko rozwijajcej si astrono-mii wiatowej. wiadectwem potrzeb astronomii polskiej, a zatem take tej zwizanej z Uniwersytetem Warszawskim, by artyku Wadysawa Dziewulskiego i Lucjana Grabowskiego, opublikowany w roku w odpowiedzi na inicjatyw Kasy im. Mianowskiego. Astronomowie modszego pokolenia, przed ktrymi otwieraa si moliwo rozwija-nia astronomii w niepodlegej Polsce, ocenili stan obserwatoriw jako wprost opakany, chocia [] najlepiej stosunkowo jest uposaone obserwatorium warszawskie, ale i tam s powane braki18. Za signum temporis tej zapaci w odniesieniu do placwki w Warszawie mona by uzna i to, e w pocztkowym okresie jej midzywojennej dziaal-noci najwikszymi instrumentami pozostaway: refraktory Merza (z roku, gruntownie wyremontowany na pocztku roku) i Cookea (, cm); ten ostatni pochodzi jeszcze z obserwatorium

Astronomia


34

Jdrzejewicza i w roku zosta wypoyczony Uniwersytetowi przez Towarzystwo Naukowe Warszawskie; oraz szukacz komet Heydego (cm, zwrcony przez ZSRR w roku).

Przejcie obserwatorium wizao si rwnie z koniecznoci upo-rzdkowania archiwum i z kolejnym remontem gmachu, ktry prze-prowadzono w latach . Obserwatorium zyskao niezalen sie elektryczn, przerobiona zostaa gwna klatka schodowa, frag-ment strychu zachodniego przeznaczono na laboratorium astrofoto-grafi czne, wschodniego za na pracowni meteorologiczn i dwa dodatkowe pomieszczenia. Drewniane belki dachu nad wschodnim skrzydem budynku wymieniono na strop elbetowy. Tarasy poudniowy i grny wschodni zyskay supy przeznaczone do obserwacji za pomoc instrumentw przenonych.

Nowa obsada placwki zacza powoli, bo w obliczu powanych trudnoci fi nansowych, modernizowa obserwatorium. Jeszcze przed przybyciem Kamieskiego zakupiono fotometr klinowy Graff a () i mikrometr bezosobowy do wielkiego koa poudnikowego Ertela (); oba przyrzdy okazay si jednak wadliwe i ich uruchomienie odbyo si z kilkuletnim polizgiem. W roku obserwatorium otrzy-mao w darze od profesora Zygmunta Laskowskiego z Genewy refrak-tor o rednicy cm, do ktrego doczono fotometr Graff a; kolejny fotometr zacz wsppracowa z refraktorem Cookea. W roku nabyto w Wiedniu pytomierz (komparator), a na teleskopie Haydego zamontowano astrokamer z obiektywem Petzwala o rednicy cm i ogniskowej cm, co umoliwio rozpoczcie prac fotografi cznych. W roku w wiey zachodniej stan refraktor Grubba o rednicy cm (by to sprzt uywany, zakupiony w Anglii). W tym samym mniej wicej czasie nabyto mikrofotometr Schilta z oprzyrzdowa-niem, ktry ulokowano na parterze w pomieszczeniu zaadaptowanym na pracowni fotometrii fotografi cznej.

Zmiany te wizay si z wprowadzaniem nowych kierunkw bada. Oczywicie nie zarzucono astronomii klasycznej, chocia jej znaczcy przedstawiciel, Kpiski, w roku habilitowa si na Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie i jako docent rozpocz prac na Politechni-ce Warszawskiej, w stworzonym tam obserwatorium astronomicznym. Pod kierunkiem Kamieskiego prowadzone byy zespoowe prace obli-czeniowe nad zmianami orbity komety Wolf I, wywoanymi wpywem planet olbrzymw, co pozwolio stworzy bardzo dokadn teori ruchu tej komety okresowej. W obliczeniach tych bra udzia midzy innymi Maciej Bielicki (), ktry nastpnie powici si mechani-ce nieba, osigajc ciekawe rezultaty. Podobnie zbiorowym wysikiem

Jaros aw W odarczyk


35

realizowano obliczenia par gwiazd Piewcowa w celu wyznaczania sze-rokoci geografi cznej dla pasa oo pkuli pnocnej. Wykonywano obserwacje zakry gwiazd przez Ksiyc i redukowano ich rezultaty. Prowadzono systematyczne obserwacje wizualne i fotografi czne komet oraz planetoid, ktrych pooenia wyznaczano pniej na wiedeskim komparatorze. W tego rodzaju dziaalnoci specjalizowa si Lucjan Orkisz (

), ktry, pracujc jeszcze w obserwatorium w Krako-wie, odkry w roku komet; zesp obserwatorium warszawskiego zasili z pocztkiem roku , opuci za w roku. Obserwatorium podjo si te organizacji suby czasu, stajc si oglnopolsk central, przekazujc codziennie w poudnie i o godzinie sygna czasu po raz pierwszy X roku (do wybuchu wojny; od IIroku obo-wizek ten przejo obserwatorium w Krakowie)19. Ostatecznie gwny zegar obserwatorium zosta zsynchronizowany z zegarami w budynku Polskiego Radia przy ul. Zielnej i w Gwnym Urzdzie Telekomuni-kacyjnym. W rozwijaniu warszawskiej suby czasu due zasugi mia Ludwik Zajdler ().

Nowa tematyka badawcza, wkraczajca w granice astrofi zyki, do-tyczya przede wszystkim obserwacji gwiazd zmiennych i fotometrii gwiazdowej. Obserwacje gwiazd zmiennych zainicjowa w roku Eugeniusz Rybka (), od padziernika roku asystent w obserwatorium warszawskim, do ktrego przenis si z obserwato-rium Uniwersytetu Jagielloskiego, a od roku starszy asystent. Badania te na wiksz skal prowadzi Jan Gadomski (

), zatrudniony na stanowisku adiunkta od lipca roku, a pracujcy wczeniej jako asystent w obserwatorium krakowskim. W roku Rybka uda si na sta do obserwatorium astronomicznego w Lejdzie, gdzie pod kierunkiem Ejnara Hertzsprunga mg si zapozna z me-todami fotometrii. Ze stau przywiz wspomniany ju mikrofotometr termoelektryczny i obiektywow siatk dyfrakcyjn, co umoliwio podjcie obserwacji w zakresie fotometrii fotowizualnej gwiazd. Opu-blikowany podczas pobytu w Lejdzie katalog fotometryczny gwiazd w gromadzie kulistej M sta si na przeomie lat i pod-staw habilitacji Rybki na Uniwersytecie Warszawskim. Umoliwio mu to w lutym roku objcie po Marcinie Ernscie katedry astro-nomii na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie i kierownictwa Zakadu Astronomii.

Pragnc poszerzy i zintensyfi kowa kontakty z astronomi wiatow, obserwatorium rozpoczo w roku publikowanie wasnych wydaw-nictw i rozsyanie ich do placwek zagranicznych. W latach trafi y one do obserwatoriw i uczonych spoza Polski. Ostatecznie

Ast ronomia


36

do rozpoczcia drugiej wojny wiatowej ukazao si tomw Publica-tions of the Astronomical Observatory of the Warsaw University oraz numerw Circular of the Astronomical Observatory at Warsaw.

Jednoczenie warszawscy astronomowie starali si bra ywy udzia w popularyzacji astronomii w odrodzonej Polsce. Od wiosny roku do pierwszych lat drugiej wojny wiatowej w oknie obserwatorium na parterze, obok zegara, wywieszano codzienny biuletyn, informujcy mieszkacw stolicy o wschodach i zachodach Soca i Ksiyca oraz waniejszych zjawiskach astronomicznych; zawiera on take dane me-teorologiczne z dnia poprzedniego i poranka. Niektre instrumenty obserwatorium udostpniano do prowadzenia pokazw nocnego nieba. Pracownicy dziaali w strukturach powstaego w roku w Warsza-wie Towarzystwa Mionikw Astronomii (Kpiski by jednym z za-oycieli i pierwszym prezesem, nastpnym za Kamieski), ktre rok pniej zaczo wydawa popularn Urani; redagowali j Kpiski, Orkisz i Rybka20. Stowarzyszenie bardzo szybko osigno status ogl-nokrajowy i w zwizku z tym w roku przyjo nazw Polskiego Towarzystwa Przyjaci Astronomii. W roku ukazaa si Kosmo-grafi a podrcznik dla szk rednich, napisany przez Gadomskiego i Rybk. W latach zosta wydany podrcznik Astronomia oglna autorstwa Kamieskiego i Jeremiego Wasiutyskiego (), absolwenta warszawskiej astronomii i pracownika obserwato-rium. W roku za Wasiutyski opublikowa ksik Kopernik, twrca nowego nieba, ktra zostaa uhonorowana Nagrod Literack m.st. Warszawy i staa si jednym z najwaniejszych opracowa ycia i dziea Kopernika w XX wieku.

Wszystko to nie zmieniao jednak fatalnego, z punktu widzenia dziaalnoci obserwacyjnej, pooenia placwki w centrum duego mia-sta i sprawa ta zacza regularnie powraca w rozmowach wewntrz uczelni i na szczeblach ministerialnych. Jeszcze w latach dwudziestych Kamieski rozpocz, na forum najpierw Wydziau Filozofi cznego, a pniej Senatu Uniwersytetu Warszawskiego, starania o teren pod nowe obserwatorium, wskazujc Pola Mokotowskie. Nawizywao to do wizji Armiskiego, ale czyo si przede wszystkim z koncepcj rozbudowy caego Uniwersytetu Warszawskiego, co moe tumaczy t zbyt niemia prb oderwania si od wiate miejskich. Tak czy owak, plany te nie ziciy si ani w odniesieniu do obserwatorium, ani do uczelni.

Wiosn roku Ministerstwo Komunikacji powiadomio ob-serwatorium o zamiarze wybudowania na Kasprowym Wierchu pa-wilonu astronomicznego, ktry mgby stanowi wysokogrsk fi li

Jaros aw W odarczyk


37

obserwatorium warszawskiego. Nie doprecyzowano jednak kwestii fi nansowych i sprawa upada, koczc si ostatecznie otworzeniem w styczniu roku jedynie obserwatorium meteorologicznego.

Rok przynis jednak kolejn propozycj, tym razem ze strony Ligi Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej. Astronomom warszawskim zaproponowano zorganizowanie czci astronomicznej w budujcym si na szczycie Pop Iwan ( m n.p.m.) w Karpatach Wschodnich obserwatorium meteorologicznym21. Uzyskawszy poparcie wczesnego rektora, profesora Stefana Piekowskiego, Kamieski zdecydowa si dziaa i przedstawi Zarzdowi LOPP koncepcj wyposaenia nowej placwki w astrokamer o rednicy cm poczon z refraktorem o rednicy cm z fi rmy Grubb & Parsons oraz w urzdzenie do po-miarw klisz i niezbdne oprzyrzdowanie. Pomys zosta zaaprobowa-ny. Kamie wgielny pod budow obserwatorium pooono latem roku, co pozwolio si przekona, e docieranie do obserwatorium nie bdzie rzecz banaln. Za strony obserwatorium pracami organizacyj-nymi zajmowa si przede wszystkim Gadomski, wykorzystujc swoje dowiadczenie zdobyte podczas zakadania stacji obserwacyjnej Lubomir na ysinie ( m n.p.m.), uruchomionej w roku przez Uniwersytet Jagielloski. Kamieski natomiast nadzorowa produkcj zamwionych

Astronomia

3. Obserwatorium na szczycie Pop Iwan


38

instrumentw. Ostatecznie przybyy one do Polski jesieni roku i zostay zamontowane z udziaem Bielickiego, ktry zdoa wykona za ich pomoc pierwsze zdjcia (planetoidy Interamnia). W ten sposb polska astronomia otrzymaa najwikszy w tamtym czasie instrument.

Uruchomienie obserwatorium na szczycie Pop Iwan byo jednym z powodw, dla ktrego w roku na zwolnione przez Orkisza sta-nowisko starszego asystenta przenis si z obserwatorium w Wilnie Wodzimierz Zonn (). Rozpocz on prace dotyczce foto-metrii fotografi cznej, ale nie zdyy one wyj poza etap wstpny.

Do rozwizania pozostaway kwestie fi nansowania nowej placwki. W roku akademickim / Senat uczelni podj uchwa, sankcjo-nujc jej organiczny zwizek z Uniwersytetem Warszawskim, ale Mi-nisterstwo Wyzna Religijnych i Owiaty Publicznej niechtnie mylao o zaangaowaniu si w to przedsiwzicie. Natomiast Zarzd Gwny LOPP zagwarantowa fundusze na utrzymanie obserwatorium astrono-micznego na grze Pop Iwan jeszcze na rok . Ostatecznie sprawa jego ofi cjalnego przejcia przez Uniwersytet Warszawski stana na posiedzeniu Rady Wydziau Matematyczno-Filozofi cznego dopiero IX roku. I chocia uchwaa akceptujca placwk jako fi li obserwato-rium warszawskiego zostaa przegosowana, nie doczekaa si realizacji.

Jaros aw W odarczyk

4. Astrograf i refraktor wewntrz kopuy obserwatorium na szczycie Pop Iwan


39

5. Wojna i okupacja

Pocztkowo II wojna wiatowa nie przyniosa istotnych materialnych strat w obserwatorium warszawskim, chocia ucierpia oddzia na grze Pop Iwan, ktry zosta rozgrabiony i zniszczony. Udao si za-chowa jedynie szka astrokamery i refraktora, ktre wywieziono na Wgry i do Wiednia, a po wojnie wrciy do Polski, oraz aparatur do pomiaru pyt fotografi cznych, ktra znalaza si wczeniej w Warsza-wie. Druga polska wysokogrska placwka astronomiczna na ysinie zostaa spalona przez Niemcw we wrzeniu roku.

W grudniu roku okupant zarzdzi wznowienie dziaalnoci obserwatorium, podporzdkowujc je zarzdowi Abteilung der Wissen-scha und Unterricht dystryktu warszawskiego i redukujc personel do dyrektora Kamieskiego, adiunkta Gadomskiego oraz wonego. Wiosn roku Joachim Stobbe z obserwatorium w Babelsber-gu, wkrtce dyrektor obserwatorium astronomicznego w Poznaniu, wywiz z Warszawy najnowoczeniejsze instrumenty: astrokamer (cm), mikrofotometr Schilta i aparatur do pomiarw pyt fotografi cz-nych. Sytuacja obserwatorium ulega nieznacznej poprawie w kwietniu roku, kiedy jego zwierzchnikiem zosta Kurt Walter z obserwa-torium w Poczdamie, rezydujcy wwczas w Krakowie jako dyrektor obserwatoriw Generalnej Guberni (Krakw, Lww, Warszawa)22. Ofi cjalne zatrudnienie powikszyo si o starszego asystenta (Bielic-ki), mechanika i sekretark. W tym stanie wegetacji w obserwatorium wykonywane byy przede wszystkim prace obliczeniowe, rachowanie orbit i redukcje przeprowadzonych wczeniej obserwacji, oraz niektre obserwacje, takie jak zakrycia gwiazd przez Ksiyc i fotometryczne obserwacje gwiazd zmiennych23.

Drugiego dnia Powstania Warszawskiego obserwatorium zostao ostrzelane przez niemieckie czogi i obrzucone granatami. Obiekty-wy straciy wwczas refraktory Grubba i Cookea. Pracownicy ob-serwatorium wraz z rodzinami znaleli si w grupie osb, ktrym polecono wycicie krzeww w Ogrodzie Botanicznym. Po kilku dniach personel obserwatorium opuci granice Warszawy. Budy-nek obserwatorium spon wraz ze wszystkimi instrumentami, pro-wadzonymi od pocztku XIX wieku archiwami i bibliotek (okoo tomw). Ocalay tylko nagie mury bez stropw, kilka ksiek i dwa meteoryty.

Ast ronomia


40

6. Po roku 1944

W padzierniku roku Kamieski i Gadomski dotarli do Krako-wa24. W styczniu roku Kamieski w towarzystwie Banachiewi-cza (od roku dyrektora obserwatorium krakowskiego) i Jzefa Witkowskiego z obserwatorium w Poznaniu zoy na rce delegata rzdu Stanisawa Skrzeszewskiego memoria w sprawie koniecznoci odbudowy obserwatorium warszawskiego25. Uzyskano take zgod na utworzenie w Krakowie tymczasowej pracowni obserwatorium, ktra zacza dziaa od lutego roku w budynku przy ulicy w. Toma-sza . We wrzeniu Gadomski zosta mianowany p.o. kierownika obserwatorium i peni t funkcj do maja roku.

W Krakowie rozpoczto rekonstrukcj biblioteki i instrumenta-rium. Nabyto ksigozbir od wdowy po krakowskim astronomie An-tonim Wilku, cignito ksiki z poniemieckiego obserwatorium w Gdasku, ale trzon odradzajcych si zbiorw stanowi prywat-ny ksigozbir zmarego w roku astronoma angielskiego Hu-gha F. Newalla, ofi arowany obserwatorium przez londyskie Royal Astronomical Society. Udao si odzyska wywiezion przez Niemcw astrokamer i uruchomi refraktor Grubba, wstawiajc przechowa-n w Wiedniu optyk. Kazimierz Graff podarowa fotometr klino-wy oraz komplet wydawnictw obserwatorium wiedeskiego. Skrzynie ze swoimi wydawnictwami przysay take obserwatoria na Mount Wilson i w Paryu.

W stolicy wanym wydarzeniem dla przyszych losw astronomii warszawskiej byo posiedzenie Komisji w sprawie Obserwatorium Astronomicznego Uniwersytetu Warszawskiego, ktre odbyo si II roku. Wzili w nim udzia, oprcz rektora, dziekana, matema-tyka Kazimierza Kuratowskiego, od wrzenia roku kuratora ka-tedry astronomii, Gadomskiego i fi zykw z uniwersytetu, zaproszeni astronomowie z innych orodkw akademickich: Wadysaw Dziewul-ski z Uniwersytetu Toruskiego, Felicjan Kpiski z Politechniki Warszawskiej, Jzef Witkowski z Uniwersytetu Poznaskiego i Eu-geniusz Rybka z Uniwersytetu Wrocawskiego. Dyskusj podsumowano w szeciu punktach:

. Gwny kierunek bada w przyszym Obserwatorium A. UW byby astro-fi zyczny.

Ja ros aw W odarczyk


41

. W Warszawie orodkiem dydaktycznym byby dawny gmach przy Al. Ujaz-dowskich, orodek za badawczy byby umiejscowiony poza miastem z punk-tem wyjcia dla obserwacji -cm refl ektorem.

. Powysze zamierzenia nie koliduj z utworzeniem oglnego Obserwatorium Narodowego.

. Zachodzi potrzeba stworzenia -ch rwnolegych katedr: astronomii prak-tycznej wraz z geodezj, astronomii teoretycznej i astrofi zyki.

. Podane jest rozszerzenie nauczania astronomii na UW.

. Konieczne jest ksztacenie specjalistw, przede wszystkim astrofi zykw26.

Wikszo postulatw dotyczcych kierunku rozwoju astronomii na Uniwersytecie Warszawskim zostaa zrealizowana w nastpnych dziesicioleciach.

W wyniku konsultacji ze rodowiskiem polskich astronomw ko-misja wydziaowa zdecydowaa si w grudniu roku zapropono-wa kierownictwo obserwatorium i katedr astronomii Wilhelminie Iwanowskiej z Torunia. W dalszych planach byo powierzenie katedry astrofi zyki teoretycznej Jeremiemu Wasiutyskiemu, ktry jeszcze przed wojn trafi do Instytutu Astrofi zyki Teoretycznej w Oslo i pozosta w Norwegii, trzeciej za katedry Stefanowi Piotrowskiemu (), adiunktowi z Krakowa, ktry w roku prowadzi badania w Harvard College Observatory w Cambridge. Iwanowska propozycj przyja, ale ostatecznie do jej przeprowadzki do Warszawy nie doszo. W rezultacie w kwietniu roku katedr astronomii i obserwato-rium powierzono wieo habilitowanemu Zonnowi, podjto rwnie wysiki w celu ustanowienia katedry astrofi zyki27.

Tymczasem dla wyprbowywania instrumentw, remontowanych i nowych, w marcu roku zaoono w odlegoci okoo km od Krakowa, w Przegorzaach, w zameczku udostpnionym przez rekto-ra Uniwersytetu Jagielloskiego, stacj obserwacyjn. Od wrzenia roku trway rwnie poszukiwania lokalizacji dla przyszej dzia-alnoci obserwacyjnej po powrocie do stolicy. Ostatecznie astronomo-wie warszawscy uzyskali od Ministerstwa Rolnictwa i Reform Rolnych majtek Ostrowik (ponad hektarw), znajdujcy si okoo km na poudniowy wschd od Warszawy; komisja uniwersytecka przeja teren wiosn roku. W roku roku w Ostrowiku stay ju dwa refraktory o rednicy cm oraz cm i za ich pomoc prowadzono pierwsze obserwacje gwiazd zmiennych. Jednoczenie trwaa odbudowa gmachu obserwatorium w Warszawie zgodnie z jego zewntrznym architektonicznym ksztatem z roku. Co ciekawe, podczas prac

Ast ronomia


42

wydobyto z fundamentw zachodniego supa, na ktrym by wczeniej ustawiony refraktor Grubba, akt erekcyjny: gruby, hermetycznie za-mknity szklany sj cylindrycznego ksztatu ( x cm). Zawiera arkusz papieru zwinity w rulon z podpisami okoo osb, obec-nych przy wmurowaniu kamienia wgielnego. Niestety, dokument ten pniej zagin28.

Pracownia obserwatorium warszawskiego w Krakowie funkcjono-waa do lipca roku, kiedy to cay inwentarz przetransportowano do odbudowanego budynku w Alejach Ujazdowskich, w ktrym oprcz astronomw zostali ulokowani botanicy i matematycy, zgodnie z usta-leniami uczelnianej Komisji oraz z uchwa Rady Wydziau Matema-tyczno-Przyrodniczego z czerwca roku29.

Zonn, ktremu przypada wana rola w procesie odbudowy astronomii warszawskiej, prowadzi zajcia na uniwersytecie, wspomagany przez Bielickiego, ju od jesieni roku30. Jego dziaalno dydaktyczna i naukowa wywara zreszt silne pitno na dalszym rozwoju astronomii nie tylko stoecznej. W roku wyda wysoko ocenian Astronomi ogln (wyd. II, ), w roku opublikowa Astrofi zyk ogln jedyny wwczas w jzyku polskim podrcznik astrofi zyki obserwa-cyjnej w roku za, wraz z innym pracownikiem obserwatorium i pierwszym wypromowanym po wojnie na Uniwersytecie Warszawskim magistrem astronomii, Konradem Rudnickim31, monografi Astrono-mia gwiazdowa, ktra bya tumaczona rwnie w ZSRR () i USA (). Peniejsz realizacj planw utworzenia w Warszawie znaczcego orodka astrofi zycznego umoliwio objcie w lutym roku przez Piotrowskiego nowo powstaej katedry astrofi zyki32. Ostatecznie dzia-alno Zonna, Piotrowskiego i powikszajcego si grona ich uczniw doprowadzia do uksztatowania si tzw. warszawskiej szkoy astronomii.

W ramach bada prowadzonych w obserwatorium rozwiny si takie dziay astrofi zyki teoretycznej, jak transport promieniowania w orodkach o rnych wasnociach optycznych, ewolucja gwiazd, rwnie w odniesieniu do ciasnych ukadw podwjnych, fi zyka ma-terii midzygwiazdowej. Wiele miejsca powicano rnym aspektom astronomii gwiazdowej, takim jak kinematyka grup gwiazd, oraz za-stosowaniom metod statystycznych w astronomii, take pozagalak-tycznej. Kontynuowano tradycj obserwacji gwiazd zmiennych, przede wszystkim zamieniowych, ale astrofi zyk obserwacyjn uprawiano gwnie podczas wyjazdw pracownikw obserwatorium do placwek zagranicznych33. Instrumentarium obserwatorium rozbudowywao si bowiem powoli: w roku stacja w Ostrowiku wzbogacia si o tele-skop zwierciadlany o rednicy cm krajowej produkcji, w roku

Jaros aw W odarczyk


43

za o astrograf cm. Ju poza nurtem bada astrofi zycznych, od padziernika roku, z budynku w Alejach Ujazdowskich Bielic-ki kierowa obserwacjami sztucznych satelitw; placwka ta zyskaa opini jednej z najlepszych stacji (nr ) tego rodzaju na wiecie34.

Sformuowany w roku na posiedzeniu Komisji w sprawie Ob-serwatorium Astronomicznego Uniwersytetu Warszawskiego postulat wyposaenia placwki w teleskop zwierciadlany o rednicy cm zacz-to realizowa dopiero pod koniec lat szedziesitych, kiedy podobnej klasy instrumentami dysponoway ju orodki astronomiczne w Toruniu i Krakowie. W podaniu skierowanym do Ministra Owiaty i Szkolnic-twa Wyszego z maja

roku wyjaniano midzy innymi, e na Uniwersytecie Warszawskim daje si zauway silna jednostronno w ksztaceniu studentw astronomii. Ta jednostronno, zdominowanie dydaktyki i pracy wasnej studenta przez problematyk cile teoretyczn oraz zupeny brak kontaktu z instrumentami i wasnymi obserwacjami powoduj grone spaczenie procesu nauczania35. Decyzja o przyzna-niu rodkw fi nansowych na budow teleskopu zapada jednak przede wszystkim ze wzgldu na zbliajc si . rocznic urodzin Mikoaja Kopernika i ch uhonorowania przez wadze pamici wielkiego pol-skiego astronoma. Ostatecznie wykonany w Zakadach Zeissa w Jenie refl ektor cm, ustawiony w Ostrowiku pod kopu o rednicy m, zosta przekazany do eksploatacji w padzierniku roku36. W lipcu

roku instrument ten wykorzystano do pierwszych w Polsce ob-serwacji astronomicznych wykonanych kamer CCD37. Zainstalowanie nowoczesnego detektora powikszyo o rzd wielkoci moliwoci ob-serwacyjne teleskopu i umoliwio realizacj wielu nowych, ambitnych projektw naukowych. Poza tym stacja obserwacyjna w Ostrowiku bya przez cay czas wykorzystywana do celw dydaktycznych.

Po mierci Zonna dyrektorem obserwatorium, a do przejcia na emerytur w roku , by Stefan Piotrowski38. W tym okresie kon-tynuowano gwnie badania teoretyczne, ugruntowujce pozycj war-szawskiej szkoy astronomicznej w wiecie, take dziki pracom modego pokolenia astronomw: Krzysztofa Serkowskiego, Andrzeja Kruszew-skiego, Jzefa Smaka, Wojciecha Krzemiskiego, Bohdana Paczyskie-go, Wojciecha Dziembowskiego, Kazimierza Stpnia, Marcina Kubia-ka, Sawomira Ruciskiego i innych. Cz astronomw pracujcych w obserwatorium bya te zatrudniona w powoanym do ycia jeszcze w latach . Zakadzie Astronomii PAN, ktry korzysta z pomieszcze w gmachu w Alejach Ujazdowskich. W roku w obserwatorium zosta zainstalowany nowoczesny minikomputer obliczeniowy PDP / dar astronomw amerykaskich dla Zakadu Astronomii PAN.

Ast ronomia


44

Wkrtce Zakad Astronomii PAN przeksztaci si w Centrum Astro-nomiczne im. Mikoaja Kopernika, ktre w roku, wraz z kom-puterem PDP /, przenioso si do nowo wybudowanej siedziby przy ulicy Bartyckiej.

W roku dyrektorem obserwatorium zosta Kazimierz Stpie, a w latach funkcj t peni Marcin Kubiak. Obserwato-rium gadko przeszo trudny okres transformacji ustrojowej w Polsce i umiejtnie wykorzystywao krtkie chwile lepszego fi nansowania nauki na pocztku lat ., wymienialno waluty i otwarcie na wiat. To wanie wtedy zacz nabiera ksztatu dawny pomys utworzenia stacji obserwacyjnej, usytuowanej w dobrym klimacie astronomicznym. Grupa dowiadczonych astronomw obserwatorw Marcin Kubiak, Janusz Kauny, Micha Szymaski i Andrzej Udalski wraz z Bohda-nem Paczyskim, wwczas ju z Uniwersytetu w Princeton zacza te rozwaa moliwo rozpoczcia nowatorskiego wielkoskalowego przegldu nieba, ktry zrealizowa si wkrtce jako najwikszy w histo-rii polskiej astronomii projekt obserwacyjny, e Optical Gravitational Lensing Experiment (OGLE). W obserwatorium powstaa nowocze-sna sie komputerowa, nieustpujca podobnym sieciom w najlepszych instytutach naukowych na wiecie. Naleao ono rwnie do pionie-rw polskiego internetu uzyskao podczenie do tej sieci jako jeden z pierwszych instytutw w Polsce.

Badania w ramach OGLE rozpoczto w kwietniu

roku pod kierownictwem Udalskiego i wkrtce program ten sta si jednym z najwikszych przegldw nieba na wiecie. Gwnym celem pierw-szej fazy projektu byo zaproponowane przez Paczyskiego w poowie lat . poszukiwanie niezwykle rzadkich zjawisk mikrosoczewkowania grawitacyjnego i wykorzystanie ich do badania struktury Galaktyki oraz ciemnej materii wok niej. Ju po roku udao si zaobserwowa pierwsze takie zjawiska, co odbio si szerokim echem w midzynaro-dowym rodowisku naukowym.

Obserwacje byy prowadzone w obserwatorium w Las Campanas w Chile, przy uyciu amerykaskiego teleskopu. Od pocztku zdawano sobie jednak spraw z tego, e do penego rozwoju bada niezbdny jest wasny instrument. W

roku dyrekcji obserwatorium udao si uzyska rodki na zakup teleskopu o rednicy , m, a za spraw sukcesw pierwszej fazy OGLE waciciel obserwatorium w Las Cam-panas Carnegie Institution of Washington wyrazi zgod na wy-budowanie tam stacji obserwacyjnej Uniwersytetu. Nowy, najwikszy polski teleskop optyczny spojrza po raz pierwszy w niebo II

roku, na pocztku

roku by za gotowy do regularnych obserwacji;

Jaros aw W odarczyk


45

wtedy te rozpocza si druga faza bada w ramach OGLE. W ten sposb zrealizoway si marzenia astronomw warszawskich, a obser-watorium ponownie tak jak przed drug wojn wiatow na grze Pop Iwan zaczo dysponowa wysokogrsk stacj obserwacyjn, tyle e usytuowan w znacznie dogodniejszym klimacie astronomicznym i wyposaon w nieporwnanie lepszy instrument i sprzt.

Kolejne lata przyniosy dalszy rozwj projektu OGLE, zarwno pod wzgldem instrumentalnym (projektowane i budowane w obserwato-rium przez Udalskiego i Szymaskiego wielodetektorowe szerokoktne kamery mozaikowe, bdce najnowoczeniejszymi i najwikszymi tego typu instrumentami na wiecie), jak i naukowym. Do najwaniejszych sukcesw nale badania planet pozasonecznych pionierskie zasto-sowanie dwch nowych fotometrycznych sposobw ich odkrywania: metody tranzytw oraz mikrosoczewkowania grawitacyjnego; bada-nia obiektw zmiennych (Igor Soszyski odkrywa, klasyfi kuje i bada wasnoci okoo poowy miliona nowych gwiazd zmiennych rnych typw); badania struktury Galaktyki i Obokw Magellana czy odkry-cia kandydatw na planety karowate w Ukadzie Sonecznym. Olbrzy-mie bazy danych fotometrycznych projektu OGLE s wykorzystywane

Astronomia

5. Teleskop warszawski w obserwatorium w Las Campanas w Chile


46

przez setki astronomw na caym wiecie. Po raz pierwszy w historii obserwatorium to polskie badania wytyczaj nowe kierunki i trendy astronomii wiatowej.

Specjalno obserwatorium, czyli astrofi zyka obserwacyjna, a w szcze-glnoci wielkoskalowe przegldy nieba, nie ogranicza si do OGLE. W

roku Grzegorz Pojmaski rozpocz w stacji w Las Campanas obserwacje w ramach projektu ASAS (All Sky Automated Survey). w pytki przegld fotometryczny caego nieba, majcy na celu regularny monitoring jasnych gwiazd, jest sukcesywnie rozwijany (m.in. kolejne kamery projektu ASAS do monitorowania nieba pnocnego zostay umieszczone w obserwatorium na Hawajach) i przynosi wiele ciekawych odkry. Sta si te wzorem dla podobnych programw obserwacyjnych, realizowanych w innych placwkach na wiecie. Grzegorz Pietrzyski jest wsptwrc midzynarodowego programu obserwacyjnego Arau-caria, majcego na celu wyznaczenie precyzyjnej skali odlegoci we Wszechwiecie. W ostatnich latach badania te przyniosy znaczce sukcesy i stay si szeroko znane w wiecie naukowym.

W roku dyrektorem obserwatorium zosta Andrzej Udalski. Podczas jego kadencji placwka kontynuuje rozpoczte badania i po-szerza zakres podejmowanych tematw. W obserwatorium rozwija si nowa dziedzina astrofi zyka wysokich energii. Tomasz Bulik jest bardzo aktywnym czonkiem konsorcjw wielkich midzynarodowych projektw obserwacyjnych HESS i CTA, a prace teoretyczne Krzysz-tofa Belczyskiego zyskuj uznanie wiata nauki. Prowadzone s te badania teoretyczne, bdce od lat specjalnoci astronomw warszaw-skich: z teorii ewolucji gwiazd (Kazimierz Stpie), pulsacji gwiazd (Wojciech Dziembowski), fi zyki czarnych dziur i soczewek grawitacyj-nych (Micha Jaroszyski).

Astronomowie z obserwatorium bior take udzia w misjach sate-litarnych. Krzysztof Grski jest jednym z liderw zespou naukowego satelity PLANCK, badajcego emisj promieniowania mikrofalowego ta. ukasz Wyrzykowski uczestniczy we fl agowej misji satelitarnej Europejskiej Agencji Kosmicznej Gaia.

Obserwatorium zajmuje obecnie znaczc pozycj w astronomii wiatowej. Pracuje w nim okoo dwudziestu zawodowych astronomw. Jako placwka uniwersytecka obserwatorium spenia te wan funk-cj edukacyjn i dydaktyczn, ksztacc przyszych badaczy. Warto podkreli, e wikszo uznanych w wiecie polskich astronomw zdobywaa wyksztacenie wanie w obserwatorium astronomicznym Uniwersytetu Warszawskiego.

Jaros aw W odarczyk


47

Przypisy

1 M. uga, Katalog instrumentw astronomicznych Stanisawa Augusta Poniatowskiego, Urania 61, nr 12, s.363364 (1990); K. Targosz, Sobieski z lunet i mikroskopem, [w:] Primus inter pares. Pierwszy wrd rwnych, czyli opowie o krlu Janie III, red. D. Walawender-Musz, Warszawa 2013, s. 135139.

2 E. Rybka, P. Rybka, Historia astronomii w Polsce, t. II, Wrocaw 1983, s. 4548, 8586. Ostatecznie wyposaenie krlewskiego obserwatorium zostao w 1805 r. przekazane do Krzemieca; zob. E. Wyka, Ciekawym wiedzie i widzie skutki czyli dzieje iznaczenie kolekcji przyrzdw naukowych Stanisawa Augusta, Krakw 2015.

3 Z. Libiszowa, Podre naukowe generaa Jana Komarzewskiego, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu dzkiego. Nauki Humanistyczne, seria 1, z. 88, s.6379 (1972); J. Dobrzycki, Jan Chrzciciel Komarzewski przyczynki do biografi i, Kwartalnik Historii Nauki i Techniki 33, s. 495507 (1988).

4 M. Wawrykowa, Uniwersytet Warszawski w latach 18161831, [w:] Dzieje Uniwersytetu Warszawskiego 18071915, red. S. Kieniewicz, Warszawa 1981, s. 107108.

5 Informacje biografi czne podaj: J. Beza, Opis biegu ycia Franciszka Armiskiego, zaoyciela i dyrektora obserwatoryum astronomicznego warszawskiego, Biblioteka Warszawska 2, s. 6365 (1848); J.Kowalczyk, Krtki rys dziejw Obserwatorium Warszawskiego od r. 18201900, Wiadomoci Matematyczne 11, s. 81103 (1907); S.Kramsztyk, Franciszek Armiski, [w:]Album biografi czne zasuonych Polakw i Polek wieku XIX, t.I,Warszawa 1901, s. 178181.

6 Budow i pierwsze lata dziaania obserwatorium szczegowo omwiono w: J.Bieliski, Krlewski Uniwersytet Warszawski (18161831), t. 1, Warszawa

1907, s. 476515. Dzieje pniejsze s przedstawione w: J. Kowalczyk, Obserwatorium astronomiczne w Warszawie, Wiadomoci Matematyczne 1, s. 106114 (1897); J. Kowalczyk, Krtki rys dziejw Obserwatorium Warszawskiego, Wiadomoci Matematyczne 11, s. 81103 (1907); M.Kamieski, Stulecie Obserwatorjum Warszawskiego (18251925), Krakw 1925; M. Kamieski, Obserwatorium Astronomiczne w Warszawie w okresie 191619231927, Krakw 1928; M. Kamieski, Zarys dziejw Obserwatorium Warszawskiego 18151945, Studia i Materiay z Dziejw Nauki Polskiej, seria C, z. 2, s. 69116 (1959); E.Rybka, P. Rybka, Historia astronomii , s.125135, 152165.

7 E. Rybka, P. Rybka, Historia astronomii , s.74. Do lat 30. XX w. kiedy to obraz zosta pocity scyzorykiem w obserwatorium przechowywano portret olejny AleksandraI, uznajc w ten sposb jego zaangaowanie w proces budowy placwki; zob. L. Zajdler, 150 lat Obserwatorium Astronomicznego Uniwersytetu Warszawskiego, Urania 46, nr 12, s. 364371 (1975).

8 J. Kowalczyk, Krtki rys, s. 8485.

9 Szczegowa lista pierwotnego wyposaenia obserwatorium jest zawarta w: J. Bieliski, Krlewski Uniwersytet , s. 492501.

10 J. Baranowski, Oznaczenie dugoci geografi cznej Warszawy wzgldem gwnego obserwatoryum Pukowa, wykonane w r. 1845 zapomoc chronometrw pod kierunkiem O.Struwego, Biblioteka Warszawska 25, s. 536 (1847).

11 J. Kowalczyk, Krtki rys , s. 88.

12 S. Dobrzyck

Documents

Nauki ścisłe i przyrodnicze na Uniwersytecie Warszawskim