UNIVERSITETI I PRISHTINËSFAKULTETI I ELEKTROTEKNIKËS

Nebi CAKA

UNIVERSITETI I PRISHTINËS

FAKULTETI I ELEKTROTEKNIKËS

Nebi CAKA

OPTOELEKTRONIKA

Prishtinë, 1996

Recensentë: 1. Mr. Agron DIDA, ligjërues në Fakultetin e Elektroteknikës, Prishtinë 2. Mr. Rexhep HASANI, ligjërues në Fakultetin e Elektroteknikës, Prishtinë Kryetar i Këshillit botues: Prof. Dr. Hajrullah KOLIQI

Redaktor përgjegjës: Prof. Dr. Bajrush BYTYÇI

Botues: Universiteti i Prishtinës

Këshilli Shkencor-mësimor i Kuvendit të Universitetit të Prishtinës lejoi publikimin dhe përdorimin e këtij teksti, me Vendimin nr. 165/40ç, të datës 22.10.1993.

– Të gjitha të drejtat mbrohen –

III

Vetëm mendja e dritësuar

mund të jetë më e shpejtë se drita.

Ta dritësojmë, pra, mendjen,

që ta arrijmë të paarritshmen

– përjetësinë. Nebi Caka

PARATHËNIE

Ky libër është shkruar në bazë të ligjëratave nga lënda OPTOELEKTRONIKA, që autori u ka mbajtur, gjatë katër vjetëve të shkuar, studentëve të vitit të katërt të drejtimit Elektronika dhe Automatika të Fakultetit të Elektroteknikës në Prishtinë. Libri është hartuar sipas plan-programit mësimor të kësaj lënde, e duke konsultuar një literaturë të gjerë nga ky lëmë. Si i tillë, ky libër së pari u dedikohet këtyre studentëve; mirëpo, lënda e përfshirë në të është trajtuar ashtu që ky mund t'u shërbejë edhe studentëve të Telekomunikacionit dhe Informatikës, si dhe studentëve të studimeve pasdiplomike nga ky lëmë, e po ashtu edhe inxhinierëve të këtyre drejtimeve. Libri është i ndarë në gjashtë kapituj: Në kapitullin e parë, RREZATIMI OPTIK, janë dhënë bazat fizike (optike) të Optoelektronikës. Në të, janë paraqitur vetitë dhe dukuritë karakteristike të dritës, janë dhënë konceptet kryesore radiometrike dhe fotometrike, është trajtuar termodinamika e

rrezatimit, si dhe është shqyrtuar ndërveprimi i rrezatimit me materialin. Në kapitullin e dytë, FOTOEMITERËT DHE FOTODETEKTORËT, janë trajtuar komponentet kryesore optoelektronike: diodat dritemetuese (LED-at), fotopërçuesit, fotodiodat p-n dhe p-i-n, fotodiodat me ortek, fototransistorët dhe optoçiftuesit. Në këtë kapitull nuk janë përfshirë laserët, edhe pse edhe ata janë fotoemiterë, ngase atyre, për shkak të rëndësisë, u është kushtuar një kapitull i tërë (i treti). Në kapitullin e tretë, LASERËT, janë dhënë bazat fizike të punës së laserëve, janë trajtuar hollësisht tipat kryesorë të laserëve (në bazë të trupave: të gaztë, të ngurtë, dhe të lëngët), dhe është dhënë një pasqyrë e shkurtër e përdorimit praktik të laserëve, në:

metrologji, mjekësi, industri dhe teknikë. Në kapitullin e katërt, MODULIMI I DRITËS, janë trajtuar tipat kryesorë të

modulimit dhe të modulatorëve të dritës (elektrooptikë, akustooptikë dhe magnetooptikë). Në këtë kapitull janë përfshirë edhe Disqet optike dhe Sensorët

optoelektronikë, meqë puna e tyre bazohet në dukurinë e modulimit të dritës. Në kapitullin e pestë, më të gjerin, SISTEMET ME VALËPËRCJELLËS OPTIKË, janë trajtuar (në bazë të optikës gjeometrike dhe të teorisë valore) fijet optike

si valëpërcjellës optikë, dhe janë shqyrtuar tipat e tyre kryesorë (me indeks shkallë dhe me indeks gradual) nga aspekti i përhapjes së sinjalit nëpër to. Është rrahur çështja e degradimit të sinjalit nëpër fijet optike, posaçërisht gjatë ngacmimit, vazhdimit dhe

çiftimit të tyre. Një paragraf i veçantë i është kushtuar Fabrikimit të fijeve optike. Mjaft

PARATHËNIE

IV

hapësirë, për shkak të rëndësisë, u është kushtuar Sistemeve të telekomunikacionit me

fije optike, ku posaçërisht janë trajtuar sistemet transmetuese shumëterminalëshe,

multipleksimi optik dhe rrjetet digjitale me shërbime të integruara (ISDN). Një paragraf, po ashtu i veçantë, u është kushtuar Telekomunikacioneve koherente me fije

optike, të cilat në kohën e fundit janë mjaft aktuale, e një tjetër Optikës së integruar, e cila është duke u përdorur gjithnjë e më shumë në realizimin e komponenteve miniaturale optike për përdorim në sistemet optoelektronike. Në kapitullin e gjashtë, të fundit, SISTEMET E PROCESIMIT OPTIK, janë dhënë bazat e sistemeve të procesimit optik, është prekur çështja e optikës së Furiut, në të cilën bazohen shumica dërrmuese e këtyre sistemeve, janë shqyrtuar filtrat

hapësinorë binarë e kompleksë, filtrat e përshtatur, mikroskopia me kontrast fazor, si dhe njohja e modelit. Një paragraf i veçantë i është kushtuar Holografisë; në të është paraqitur teknika e regjistrimit dhe e reproduktimit të hologrameve, janë dhënë tipat

kryesorë të hologrameve, si dhe një pasqyrë e shkurtër e zbatimit praktik të holografisë. Në fund, po ashtu në një paragraf të veçantë, janë dhënë bazat e kompjuterit optik, nëpërmjet njësive të tij kryesore: memorieve optike, qarqeve optike dhe ndërlidhjeve

optike. Në fund të çdo kapitulli, është dhënë një numër i caktuar i problemeve: në formë të shprehjeve matematike që duhen nxjerrë, e që nuk janë nxjerrë në këtë libër – për shkak të vendit të kufizuar; ose në formë të detyrave që duhen zgjidhur. Po ashtu, në fund të çdo kapitulli është dhënë lista e literaturës së konsultuar. Ajo mund t'i shërbejë lexuesit për thellimin e mëtejshëm të diturisë nga ky lëmë. Në fund të librit janë dhënë: Lista e konstanteve kryesore fizike dhe matematike (Shtojca A) dhe Tabela e sistemit periodik të elementeve (Shtojca B), si dhe Treguesi i emrave dhe Treguesi i lëndës. Treguesi i emrave përfshin listën e shkencëtarëve dhe të zbuluesve/shpikësve që përmenden në libër, me shënimet kryesore biografike (viti i lindjes dhe viti i vdekjes, profesioni dhe përkatësia kombëtare) dhe me numrin e faqes së librit ku përmenden. Treguesi i lëndës përfshin një listë të gjatë të termave dhe nocioneve të përdorura në këtë libër. Ata, në shumicën e rasteve, kur paraqiten për herë të parë në këtë libër, jepen me germa më të zeza, për lehtësi të gjetjes së tyre. Në libër, shpesh, krahas termit në gjuhën shqipe, jepet edhe termi në anglishte, për shkak të qartësimit të nocioneve, meqë autorit jo rrallë i është dashur të krijojë terma të rinj, qoftë për shkak të mosekzistimit të tyre, qoftë për shkak të mosnjësimit të tyre. Edhe pse autori, përveç se me elektroteknikë, merret profesionalisht edhe me gjuhësi, ai iu ka shmangur pastrimit të tepërt të fjalorit në këtë drejtim, madje në disa raste ka parapëlqyer termin jo "thjesht shqip", duke pasur parasysh traditën gjuhësore (terminologjike) të studentëve të cilëve u dedikohet ky libër. Me këtë rast autori është përpjekur që të përdorë sa më pak fjalë të ndryshme për të njëjtin nocion. Mirëpo në disa raste, për hir të eliminimit të mundësisë së keqkuptimit, ai me qëllim i përdor dy fjalë të ndryshme për të njëjtin nocion; kështu, p.sh., ai krahas fjalës barazim përdor fjalën ekuacion, duke e rezervuar këtë të dytën kryesisht për barazimet e veçanta, siç janë ato të Maksuellit, të Beselit, të thjerrëzës, të valës, diferenciale etj.; ose krahas fjalës rreze (e rrethit) përdor fjalën radius për ta dalluar këtë nga rrezja e dritës etj.

PARATHËNIE

V

Ky libër për dritën nuk do ta shihte dritën pa angazhimin e një numri njerëzish rreth daljes së tij. Autori me këtë rast falënderon posaçërisht kolegët: Alush Sejdiun, Blerim Rexhën, Erol Nikeqeviqin, Gazmend Abrashin, Muhamet Hajrizin, Naim Bajçincën, Osman Mahmutajn, Vegim Gashin, Vehbi Sheapin dhe Xhafer e Xhemail Krasniqin – për interesim, nxitje dhe diskutime të dobishme në lidhje me pjesë të ndryshme të këtij libri. Mirënjohje të posaçme kanë recensentët Mr. Agron Dida dhe Mr. Rexhep Hasani, dhe redaktori përgjegjës Dr. Bajrush Bytyçi, të cilët me sugjerimet e tyre kanë ndikuar në fizionominë e këtij libri. Sugjerime të dobishme autori ka marrë edhe nga Dr. Rexhep Gashi, profesor ordinar i Fakultetit të Shkencave Matematiko-Natyrore, për të cilat ai i është mirënjohës. Autori i është mirënjohës edhe Ali Cakës – për ndihmën teknike rreth shkrimit të librit, dhe Miftar Hasanmetajt – për vizatimin e figurave dhe përgatitjen finale kompjuterike të tekstit. Autori nuk do t'ia dilte në krye ta përfundonte shkrimin e këtij teksti pa përkrahjen e pakursyer të së shoqes Vjollcës, dhe pa mirëkuptimin dhe durimin e të bijave të tij, Fjollës, pesëvjeçare, dhe Rinës, katërvjeçare, për çka ai u është veçanërisht mirënjohës. Dhe, në fund, autorit i duhet të cekë se është përpjekur që me këtë libër t'i ofrojë lexuesit jo vetëm sa më shumë njohuri nga optoelektronika dhe sa më shumë të dhëna për komponentet dhe pajisjet optoelektronike konkrete, por dhe t'i shpjegojë dukuritë dhe proceset fizike në të cilat bazohen ato, në mënyrë që lexuesi t'i kuptojë më lehtë problemet e ndryshme nga ky lëmë, dhe t'i zgjidhë ato me sukses. Autori është i vetëdijshëm se në këtë tekst mund të jenë përvjedhur gabime të natyrës së ndryshme, prandaj ai do t'i jetë mirënjohës çdonjërit për vërejtjet dhe sugjerimet e bëra me qëllim të eliminimit të tyre në ndonjë ribotim eventual të këtij teksti. Në Prishtinë, më 1 mars 1996 Autori

VII

PËRMBAJTJA E LËNDËS Faqe HYRJE .…………………………………………………………………….... 1 1. RREZATIMI OPTIK ……………………………………………………..... 5

1.1. Vetitë dhe dukuritë karakteristike të dritës ……………………….…... 5 1.1.1. Natyra korpuskulare dhe valore e dritës ……………………….…... 5 1.1.2. Reflektimi dhe thyerja e dritës ………………………….………..... 11 1.1.3. Koherenca dhe interferenca e dritës ………………………….…..... 19 1.1.4. Difraksioni i dritës ……………………………………………….... 22

1.1.4.1. Difraksioni i Frenelit nga një hapje e vogël rrethore …….... 23 1.1.4.2. Difraksioni i Frenelit nga një disk i patejdukshëm ……....... 28 1.1.4.3. Difraksioni i Fraunhoferit nga një çarje e ngushtë ……........ 28 1.1.4.4. Difraksioni i Fraunhoferit nga një hapje rrethore ………..... 31 1.1.4.5. Rrjeta e difraksionit ……………………………………...... 32

1.1.5. Polarizimi i dritës ………………………………………………...... 35 1.1.5.1. Polarizimit i dritës nëpërmjet reflektimit dhe thyerjes …...... 40 1.1.5.2. Polarizimi i dritës nëpërmjet shpërhapjes së saj ………........ 44 1.1.5.3. Polarizimi i dritës nëpërmjet dikroizmit ………………........ 45 1.1.5.4. Polarizimi i dritës nëpërmjet thyerjes së dyfishtë ………...... 47 1.1.5.5. Parametrat e Stoksit dhe matrica e Milerit ……………........ 58

1.2. Konceptet kryesore radiometrike dhe fotometrike …………………..... 63 1.2.1. Hyrje ……………………………………………………………..... 63 1.2.2. Energjia dhe fluksi ……………………………………………….... 64 1.2.3. Shndërrimi i madhësive radiometrike në fotometrike …………........ 69 1.2.4. Përcaktimi i radiancës dhe i iradiancës së burimit ………………..... 71 1.2.5. Përcaktimi i radiancës dhe i iradiancës së shëmbëllimit ………….... 73 1.2.6. Sfera integruese …………………………………………………..... 75

1.3. Termodinamika e rrezatimit optik dhe ndërveprimi i rrezatimit optik me materialin ………………………..... 77

1.3.1. Hyrje ……………………………………………………………...... 77 1.3.2. Trupi i zi dhe ligjet e tij të rrezatimit ……………………………...... 78 1.3.3. Ndërveprimi i rrezatimit optik me materialin ……………………..... 82 1.3.4. Temperatura termodinamike e rrezatuesit termik ………………....... 86

PËRMBAJTJA E LËNDËS

VIII

1.4. Probleme 1. …………………………………………………………….... 89 1.5. Literatura 1. …………………………………………………………....... 90

2. FOTOEMITERËT DHE FOTODETEKTORËT ………………………..... 91

2.1. Hyrje …………………………………………………………………....... 91 2.2. Fotoemiterët …………………………………………………………....... 91

2.2.1. Luminishenca …………………………………………………........ 91 2.2.2. Diodat dritemetuese (LED-at) …………………………………....... 92

2.2.2.1. Proceset rrezatuese në LED ……………………………...... 92 2.2.2.2. Tipat kryesorë të LED-ave dhe karakteristikat e tyre …........ 101 2.2.2.3. Përdorimi i LED-ave …………………………………........ 109

2.3. Fotodetektorët ………………………………………………………........ 110 2.3.1. Hyrje ………………………………………………………….......... 110 2.3.2. Parametrat karakteristikë të fotodetektorëve ………………….......... 111 2.3.3. Fotodetektorët termikë ………………………………………........... 113 2.3.4. Fotodetektorët kuantikë ……………………………………….......... 116 2.3.5. Fotopërçuesi …………………………………………………........... 121 2.3.6. Fotodioda p-n …………………………………………………......... 125

2.3.6.1. Celula diellore …………………………………………....... 129 2.3.7. Fotodioda p-i-n ………………………………………………........... 130 2.3.8. Fotodioda me ortek ……………………………………………........ 136 2.3.9. Fototransistori …………………………………………………. ........ 144

2.4. Optoçiftuesit …………………………………………………………....... 148 2.5. Probleme 2. …………………………………………………………......... 151 2.6. Literatura 2. …………………………………………………………........ 152

3. LASERËT ………………………………………………………………......... 153

3.1. Hyrje …………………………………………………………………....... 153 3.2. Rrezatimi i laserit ……………………………………………………....... 154

3.2.1. Atomi si sistem kuantik …………………………………….…......... 154 3.2.2. Proceset rrezatuese në laser ……………………………………........ 158 3.2.3. Absorbimi dhe amplifikimi i mjedisit laserik …………………......... 163 3.2.4. Forma dhe gjerësia e vijës spektrale të rrezatimit të laserit ……......... 164

3.3. Ngacmimi i laserit …………………………………………………........... 170 3.3.1. Laseri me tri nivele ……………………………………………......... 170 3.3.2. Laseri me katër nivele …………………………………………........ 173

3.4. Rezonatorët optikë …………………………………………………......... 176 3.4.1. Parimi i punës së rezonatorëve optikë. Modat…………………......... 176 3.4.2. Tipat e rezonatorëve optikë ……………………………………........ 180 3.4.3. Tufa gausiane e dritës së laserit ……………………………….......... 182 3.4.4. Rezonatorët optikë stabilë dhe jostabilë ………………………......... 189 3.4.5. Laserët me komutim të faktorit të cilësisë Q të rezonatorit ……........ 198 3.4.6. Sinkronizimi i modave të rrezatimit laserik……………………......... 201 3.4.7. Seleksionimi i modave të rrezatimit laserik ……………………....... 203

PËRMBAJTJA E LËNDËS

IX

3.5. Laserët në bazë të trupave të gaztë …………………………………....... 205 3.5.1. Hyrje ………………………………………………………….......... 205 3.5.2. Laseri atomik-neutral me helium-neon ………………………........... 206 3.5.3. Laseri jonik me argon …………………………………………......... 211 3.5.4. Laseri molekular me dyoksid karboni …………………………........ 213

3.6. Laserët në bazë të trupave të ngurtë ………………………………......... 218 3.6.1. Hyrje ………………………………………………………….......... 218 3.6.2. Mjedisi aktiv dhe sistemi për pompim …………………………....... 220 3.6.3. Laseri me rubin ……………………………………………….......... 221 3.6.4. Laseri me neodim ……………………………………………........... 225 3.6.5. Laserët në bazë të gjysmëpërçuesve – Diodat laser ……………........ 227

3.6.5.1. Proceset rrezatuese në laserët gjysmëpërçues ……………....... 227 3.6.5.2. Tipat kryesorë të diodave laser: karakteristikat e tyre ……....... 230 3.6.5.3. Laserët gjysmëpërçues njëmodësh ………………………....... 235

3.7. Laserët në bazë të trupave të lëngët ……………………………….......... 238 3.7.1. Hyrje …………………………………………………………... ....... 238 3.7.2. Laseri në bazë të ngjyrave organike ……………………………....... 240

3.8. Laseri me elektrone të lira (FEL) ………………………………….......... 243 3.9. Specifikimet kryesore të laserëve dhe përdorimi i tyre praktik ….......... 245

3.9.1. Hyrje …………………………………………………………... ....... 245 3.9.2. Përdorimi praktik i laserëve ……………………………………....... 248

3.9.2.1. Përdorimi i laserëve në gjeodezi dhe metrologji ………....... 248 3.9.2.2. Përdorimi i laserit në industri …………………………. ....... 249 3.9.2.3. Përdorimi i laserit në mjekësi …………………………........ 253 3.9.2.4. Përdorimi i laserit në teknikën ushtarake ……………........... 255 3.9.2.5. Përdorimi i laserit në teknikën e komunikacionit …….......... 256

3.10. Probleme 3. ………………………………………………………........... 257 3.11. Literatura 3. ………………………………………………………......... 258

4. MODULIMI I DRITËS …………………………………………………........ 259

4.1. Llojet e modulimit të dritës …………………………………………....... 259 4.2. Modulimi elektrooptik (E-O) ………………………………………........ 263

4.2.1. Efekti elektrooptik (E-O) ………………………………………....... 263 4.2.2. Modulatorët elektrooptikë (E-O) ………………………………........ 267

4.2.2.1. Modulatorët E-O me efekt longitudinal ………………........ 267 4.2.2.2. Modulatorët E-O me efekt transversal ……………….......... 271

4.2.3. Modulatorët hapësinorë të dritës me kristal të lëngët …………......... 276 4.3. Modulimi akustooptik (A-O) ………………………………………......... 279 4.4. Modulimi magnetooptik (M-O) ……………………………………......... 285 4.5. Modulimi i dritës së diodës dritëmetuese (LED) ………………….......... 288 4.6. Modulimi i dritës së diodës laser (LD) ……………………………... ....... 292 4.7. Sistemet me disqe optike ……………………………………………........ 295

4.7.1. Disqet optike ………………………………………………….......... 295 4.7.2. Audiosistemet me kompaktdisqe ……………………………............ 300

PËRMBAJTJA E LËNDËS

X

4.7.3. Videosistemet me videodisqe …………………………………........ 304 4.7.4. Sistemet kompjuterike me disqe optike ………………………......... 306

4.8. Sistemet sensorike optoelektronike …………………………………...... 307 4.8.1. Sensorët në bazë të modulimit në intensitet ……………………....... 309 4.8.2. Sensorët në bazë të modulimit në fazë …………………………....... 311 4.8.3. Sensorët në bazë të modulimit në frekuencë ………………….......... 312

4.9. Probleme 4. …………………………………………………………......... 313 4.10. Literatura 4. ………………………………………………………......... 314

5. SISTEMET ME VALËPËRCJELLËS OPTIKË …………………….......... 315

5.1. Fijet optike dhe komponentet prej fijeve optike ………………….......... 315 5.2. Fijet optike si valëpërcjellës optikë …………………………………....... 316

5.2.1. Përhapja e valëve nëpër valëpërcjellës …………………………....... 316 5.2.2. Struktura, parametrat dhe tipat kryesorë të fijeve optike ………......... 321

5.3. Përhapja e dritës nëpër fijet optike sipas optikës gjeometrike ……....... 324 5.3.1. Hyrje ………………………………………………………….......... 324 5.3.2. Fijet optike me indeks shkallë …………………………………........ 324 5.3.3. Fijet optike me indeks gradual …………………………………....... 330

2.1. Përhapja e dritës nëpër fijet optike sipas teorisë valore …………... ....... 333 2.1.1. Fijet optike me indeks shkallë …………………………………........ 333

2.1.1.1. Fijet optike me indeks shkallë me përcjellje të dobët …. ....... 348 2.1.1.2. Rrjedhja e fuqisë nëpër fijen optike me indeks shkallë ......... 353

5.4.2. Fijet optike me indeks gradual …………………………………........ 357 5.5. Degradimi i sinjalit në fijet optike …………………………………........ 363 5.5.1. Dobësimi i sinjalit në fijet optike ………………………………........ 363 5.5.1.1. Dobësimi për shkak të absorbimit në material …………....... 364 5.5.1.2. Dobësimi për shkak të shpërhapjes së dritës në material ....... 367 5.5.1.3. Dobësimi për shkak të humbjeve në mbështjellësen …......... 370 5.5.1.4. Dobësimi për shkak të lakimit të fijes optike .…………........ 370 5.5.2. Dispersioni i sinjalit në fijet optike ……………………………......... 371 5.6. Ngacmimi, vazhdimi dhe çiftimi i fijeve optike ……………………........ 375 5.6.1. Ngacmimi i fijeve optike ………………………………………. ........ 375 5.6.1.1. Ngacmimi i fijes optike me LED syprinemetues ………....... 377 5.6.1.2. Ngacmimi i fijeve optike me diodë laser (LD) ………........... 380 5.6.2. Vazhdimi i fijeve optike ………………………………………......... 383 5.6.3. Çiftëzimi ‘fije optike – fotodetektor’ ……………………………...... 386 5.7. Fabrikimi i fijeve optike ……………………………………………......... 388 5.7.1. Materialet për fabrikimin e fijeve optike ………………………......... 388 5.7.2. Metodat e fabrikimit të fijeve optike …………………………........... 389 5.7.2.1. Hyrje …………………………………………………......... 389 5.7.2.2. Metoda OVD …………………………………………......... 391 5.7.2.3. Metoda VAD …………………………………………......... 393 5.7.2.4. Metoda MCVD ………………………………………......... 394 5.7.2.5. Metoda PCVD ………………………………………........... 394

PËRMBAJTJA E LËNDËS

XI

5.7.3. Tërheqja e fijeve optike nga paraforma ………………………........... 396 5.8. Sistemet e telekomunikacionit me fije optike ………………………....... 397 5.8.1. Veçoritë dhe struktura e sistemeve të telekomunikacionit me fije optike …………………………………………………......... 397 5.8.2. Dhënësit dhe marrësit optikë …………………………………........... 406 5.8.3. Fijet dhe kabllot optike …………………………………………....... 408 5.8.4. Çiftëzuesit, bashkuesit dhe konektorët optikë …………………......... 415 5.8.5. Sistemet transmetuese shumëterminalëshe me fije optike ……........... 417 5.8.6. Multipleksimi optik ……………………………………………........ 423 5.8.7. Rrjetet digjitale me shërbime të integruara (ISDN) ……………........ 426 5.9. Telekomunikacioni koherent me fije optike ………………………........ 427 5.9.1. Hyrje ………………………………………………………….......... 427 5.9.2. Konfiguracioni i sistemit optik koherent ………………………......... 429 5.10. Optika e integruar (IO) ……………………………………………........ 433 5.10.1 Karakteristikat e valëpëcjellësit petak ………………………............ 433 5.10.2 Disa komponente të optikës së integruar ……………………........... 436 5.11. Probleme 5. …………………………………………………………....... 440 5.12. Literatura 5. ……………………………………………………….......... 442 6. SISTEMET E PROCESIMIT OPTIK …………………………………........ 443

6.1. Hyrje …………………………………………………………………....... 443 6.2. Sistemet optike të procesimit të informacionit ….…………………........ 443

6.2.1. Teoria skalare e difraksionit ……………………………………........ 443 6.2.2. Vetitë e transformimeve Furie të thjerrëzave. Thjerrëza e hollë si procesor optik …………………………….......... 446 6.2.3. Funksionet e transferit …………………………………………........ 449 6.2.4. Sistemet e procesimit me anë të filtrave hapësinorë ……………....... 452 6.2.4.1. Filtrimi hapësinor me anë të filtrave binarë ……………....... 452

6.2.4.2. Procesimi optik jolinear i sinjalit. ……….……………......... 455 6.2.4.3. Procesimi optik me anë të filtrave kompleksë …………....... 457

6.2.4.4. Filtrat e përshtatur ……………………………………......... 458 6.2.4.5. Mikroskopia me kontrast fazor ……………………….......... 459 6.2.4.6. Njohja e modelit ………………………………….……....... 461 6.3. Holografia ……………………………………………………………....... 464 6.3.1. Hyrje …………………………………………………………........... 464 6.3.2. Regjistrimi dhe rindërtimi i hologramit ………………………........... 465 6.3.3. Holografia jashtëboshtore ………………………………………....... 468 6.3.4. Holografia e Furieut ……………………………………………........ 471 6.3.5. Tipat e hologrameve ……………………………………………....... 473 6.3.6. Disa zbatime të holografisë ……………………………………......... 475 6.4. Kompjuteri optik ……………………………………………………....... 479 6.4.1. Memoriet optike ………………………………………………......... 480 6.4.2. Komunikacionet optike ………………………………………........... 481 6.4.2.1. Komunikacionet brenda çipit …………………………......... 481

PËRMBAJTJA E LËNDËS

XII

6.4.2.2. Komunikacioni ndërmjet çipave ………………………........ 482 6.4.2.3. Komunikacioni ndërprocesor …………………………........ 482 6.4.3. Qarqet optike ………………………………………………….......... 483 6.4.3.1. Komutatorët bistabilë optikë …………………………......... 483 6.4.3.2. Modulatorët hapësinorë të dritës ………………………....... 485 6.4.4. Disa zbatime konkrete të qarqeve optike kompjuterike ……….......... 485 6.4.4.1. Mbledhësi-zbritësi optik………………………………......... 486 6.4.4.2. Shumëzuesi optik………………………………………....... 487 6.4.4.3. Shumëzuesi vektor-matricë……………………………........ 489 6.4.4.4. Sistemi optik hijehedhje i koduar me polarizim/POSC ....... 492 6.5. Probleme 6. …………………………………………………………......... 494 6.6. Literatura 6. …………………………………………………………....... 495 Shtojca A – Konstantet kryesore fizike e matematike ………………......... 497 Shtojca B – Sistemi periodik i elementeve kimike ………………….......... 498 TREGUESI I EMRAVE ……………………………………………........ 499 TREGUESI I LËNDËS …………………………………………….......... 501

1

HYRJE

Zhvillimi i hovshëm i shkencës dhe i teknikës në gjysmën e dytë të këtij shekulli ka mundësuar lindjen e një varg degësh, si të shkencës, ashtu edhe të teknikës, shumica e të cilave janë ndërdisiplinore. Njëra prej tyre, e cila është duke u afirmuar gjithnjë e më shumë, pa mëdyshje, është edhe optoelektronika.

Optoelektronika është degë e shkencës (e optikës) dhe e teknikës (e elektronikës) e cila merret me studimin e komponenteve, të pajisjeve dhe të sistemeve, puna e të cilave bazohet në dukurinë e lëvizjes së elektroneve dhe të fotoneve; si dhe me shpjegimin e këtyre dukurive. Pra, optoelektronika është elektronikë e bazuar në dukuri optike, apo optikë e zbatuar në pajisje dhe sisteme elektronike.

Derisa elektronika, si degë e shkencës dhe e teknikës, zë fill në këtë shekull, fillet e optikës, si degë të shkencës, hasen qysh në Greqinë antike, rreth vitit 300 para erës së re, në veprën "Optika" të Euklidit, një nga matematikanët më të mëdhenj të asaj kohe.

Optika është degë e fizikës e cila merret me studimin e dukurive të dritës dhe të natyrës së saj; dhe, sipas mënyrës së trajtimit të dukurive të dritës, ajo rëndom ndahet në dy degë: në optikën gjeometrike dhe në optikën fizike.

Optika gjeometrike merret me studimin e dukurive të dritës, pa hyrë në shpjegimin e natyrës së saj, duke u nisur nga disa postulate të cilat i përkufizojnë vetitë kryesore të dritës: përhapja drejtvizore e dritës, mosveprimi i tufave të dritës në njëra-tjetrën, ligji i reciprocitetit (i ndërrimit reciprok të vendit të burimit me atë të detektorit), ligji i reflektimit, dhe ligji i thyerjes. Në optikën gjeometrike bën pjesë edhe fotometria, e cila merret me matjen e madhësive optike, duke mos e marrë parasysh natyrën e dritës.

Optika fízike merret me studimin e dukurive optike duke e marrë parasysh natyrën e dritës, dhe mu në bazë të kësaj i shpjegon ato, duke i zgjidhur, kështu, disa probleme të pazgjidhshme për optikën gjeometrike, siç janë: interferenca, difraksioni e polarizimi. Në pikëpamje teorike, ajo e përfshin edhe optikën gjeometrike, si rast special. Kapitull më vete i optikës fizike është optika e kristalit, e cila merret me studimin e dukurive të dritës gjatë përhapjes së saj nëpër kristale.

Për shkak të natyrës dysore të dritës – valore dhe korpuskulare (grimcore) – që në fillim të studimit dhe të shpjegimit të dukurive të saj, lindin dy teori për dritën: teoria valore dhe teoria korpuskulare.

Sipas teorisë valore, të bazuar në parimin e Hajgensit (1678) – sipas të cilit në mjediset homogjene secila pikë e ballit të valës mund të konsiderohet si një burim i

HYRJE

2

një vale të re elementare – dukuritë e dritës shpjegohen me anë të lëvizjes valore të mjedisit të përkryer hipotetik elastik, të quajtur “eter”. Me anë të kësaj teorie arrihet të shpjegohet dukuria e interferencës (si sipërvendosje e dy valëve kur ndërmjet tyre ekziston një ndryshim në fazë), e në bazë të saj edhe dukuria e zbërthimit të dritës në një film/cipë të hollë (Jangu, më 1801); e po ashtu dhe dukuria e difraksionit, a e lakimit të valëve kur ato hasin në pengesa ose çarje shumë të vogla (Freneli, më 1832).

Sipas teorisë korpuskulare (Njutoni, më 1672), drita trajtohet si një vrushkull grimcash materiale të quajtura korpuskula të cilat lëvizin me shpejtësi c (e cila në vakuum është e barabartë me 300.000 km/s). Me anën e kësaj teorie është arritur të shpjegohet lëvizja drejtvizore e dritës dhe dukuria e reflektimit dhe e thyerjes së saj, por jo edhe dukuria e interferencës dhe e difraksionit të dritës, prandaj kjo teori është braktisur shpejt pas shfaqjes së saj.

Më 1864 Maksuelli e paraqet teorinë e fushës elektromagnetike, e njëherazi e formulon teorinë elektromagnetike të dritës, duke i përgjithësuar kështu rezultatet eksperimentale të Faradejit (1844-1855). Ai e parashikoi ekzistimin e valëve elektromagnetike një çerek shekulli para se t'i zbulonte këto në mënyrë eksperimentale Herci (më 1888). Sipas kësaj teorie, drita trajtohet si valë elektromagnetike. Vetëm me anë të kësaj teorie mund të shpjegohet dukuria e polarizimit të dritës – si lëkundje e dritës në një rrafsh të caktuar. E me anë të dukurisë së polarizimit, bie fjala, shpjegohet fakti se dy valë të dritës, të cilat sipas teorisë valore do të duhej të binin në interferencë, nuk mund të interferohen fare, për arsye se janë të polarizuara, dhe lëkunden në dy rrafshe të ndryshme që qëndrojnë normal njëri me tjetrin.

Teoria e Maksuellit edhe sot paraqet një teori të gjithëpranueshme të fushave elektromagnetike makroskopike. Por edhe kjo teori sikurse dhe teoritë e tjera para saj nuk është gjithëpërfshirëse. Me anën e kësaj teorie mund të shpjegohen të gjitha fenomenet e përhapjes së dritës, por jo edhe dukuria e ndërveprimit të materies dhe rrezatimit optik a dukuria e emisionit dhe e absorbimit të dritës – dukuri këto të natyrës elektromagnetike që kanë të bëjnë me mikrostrukturën e materies.

Me zbulimin e vijave të errëta në spektrin e Diellit nga Fraunhoferi, më 1814, mund të thuhet se fillon optika (fizika) moderne. Shpjegimin e këtyre vijave me anë të vijave absorbuese të gazeve në atmosferë e japin, më 1861, Bunzeni dhe Kirhofi. Ky ka qenë njëherazi fillimi i analizës spektrale, një disipline shkencore të veçantë e cila paraqet bazat empirike të fizikës atomike dhe molekulare.

Kërkimet e bëra në fund të shekullit XIX dhe në fillim të shekullit XX kanë treguar se me ndryshimin e gjatësisë së valës të dritës lindin edhe ndryshime cilësore në vetitë e saj. Bëhet e qartë se nevojitet një teori e re e cila do t'i shpjegonte dukuritë optike të pashpjegueshme deri më atëherë, siç ishin problemet e rrezatimit të trupit të zi, dhe efekti fotoelektrik. Me studimin e rrezatimit të trupave të ngrohur zgjerohet horizonti i njohurive për natyrën e dritës. Kështu, kuptohet se emisioni dhe absorbimi i dritës nuk ndodhin në mënyrë të vijueshme por në mënyrë diskrete (të pavijueshme) – në porcione të caktuara të quajtura kuante, madhësia e të cilave varet nga frekuenca. Në këtë mënyrë lind teoria e kuanteve e dritës. Sipas kësaj teorie,

HYRJE

3

drita ka strukturë diskrete, jo vetëm në çastin e emetimit dhe të absorbimit, por edhe gjatë përhapjes së saj. Në vend se për përhapjen e valëve këtu flitet për lëvizjen e fotoneve si grimca elementare të dritës, dhe në këtë rast merret se çdo foton zotëron një energji të caktuar dhe një sasi të caktuar lëvizjeje. Me anë të kësaj teorie shpjegohet rrezatimi i trupit të zi (Planku, më 1900), efekti fotoelektrik (Ajnshtajni, më 1903), dhe spektri vijor i gazeve (Bori, më 1913).

Në këtë kohë lind edhe teoria dualiste (dysore) e dritës a teoria valore e materies, postulatet e së cilës i vë Dë Broji (më 1924), e sipas së cilës drita trajtohet edhe si lëvizje e fotoneve, edhe si përhapje e valëve elektromagnetike. Më vonë, Shredingeri (më 1926), e formulon të ashtuquajturin ekuacion të valës (të quajtur, pastaj, sipas tij, ekuacioni i Shredingerit), i cili i përshkruan valët e materies, duke i vënë, kështu, bazat e mekanikës së kuanteve (mekanikës kuantike).

Një etapë e re në zhvillimin e optikës lind me zbulimin e gjeneratorit kuantik të dritës koherente a të laserit (nga Majmani, më 1960). Drita koherente e laserit (e cila karakterizohet me një fazë fikse në një vend të caktuar të hapësirës) mundëson realizimin praktik të holografisë, teknikë kjo e përftimit të fotografisë tredimensionale, e zbuluar nga Gabori qysh më 1948. Drita e laserit gjen zbatim edhe në mjekësi, industri e teknikë – sidomos në telekomunikacionet optike, ku tregohen si shumë të përshtatshëm sidomos laserët gjysmëpërçues. Sot në këtë lëmë është duke u punuar rreth laserëve të impulseve ultra të shkurtra me fuqi ultra të mëdha për zbatim në të ashtuquajturën optikë jolineare, dhe në spektroskopinë ultra të shpejtë.

Një revolucion në sistemet e telekomunikacionit paraqet shfaqja e të ashtuquajturave fíje optike, të ndërtuara prej qelqi kuarcor (SiO2), e me diametër jo më të madh se 100-150 µm. Me përdorimin e fijeve (kabllove) optike rritet kapaciteti i transmetimit të informacioneve për disa rende të madhësisë. Kështu, p.sh., derisa me anë të një çifti të përdredhur të kabllos prej bakri mund të transmetohen jo më shumë se disa qindra mijëra bite informacion në sekondë, me një kabllo optike (me shumë fije qelqi) me përmasa shumë më të vogla mund të transmetohen me mijëra milionë bite informacion, po ashtu për një sekondë. Qysh tash janë arritur kapacitetet e transmetimit prej 565 Mbit/s e planifikohen kapacitetet e rendit Gbit/s.

Zhvillimi i hovshëm i mikroelektronikës mundëson edhe miniaturizimin e komponenteve optoelektronike, siç janë diodat dritemetuese (LED), laserët gjysmëpërçues a diodat laser (LD), fotodiodat p-i-n dhe fotodiodat me ortek (APD).

Në bazë të të ashtuquajturve valëpërcjellës optikë petakë, të ndërtuar në bazë të kristalit prej litium-niobati (LiNbO3), fillojnë të konstruktohen edhe komponente optike të integruara miniaturale, si p.sh. modulatorë, shndërrues analogë-digjitalë dhe digjitalë-analogë, bistabila, çiftëzues etj., të cilat paraqesin fillet e optikës së integruar. Më vonë, krahas qarqeve të integruara elektronike dhe qarqeve të integruara optike, fillojnë të përdoren edhe qarqet e integruara optoelektronike, të cilat paraqesin kombinimin e komponenteve elektronike dhe atyre optike në të njëjtin çip miniatural. Kështu, p.sh., në të njëjtin çip mund të hasen laseri gjysmëpërçues, modulatori fazor, monitori i dritës dhe qarqet elektronike përkatëse.

HYRJE

4

Memoriet optike tashmë janë realitet, ose si disqe optike digjitale ose si memorie holografíke.

Kështu, fijet optike dhe memoriet optike mund t'i avancojnë dukshëm sistemet e procesimit të tipit paralel dhe të tipit të shpërndarë. Ky do të ishte kompjuteri i së nesërmes: kompjuteri optik – i përbërë prej njësive për procesim optik, memorieve optike dhe lidhjeve përkatëse me fije optike.

499

TREGUESI I EMRAVE (përditësuar më 2013)

1. ABBE (Abe), Ernst Karl (1840-1905) – fizikan gjerman 13 2. ARMSTRONG (Armstrong), Edwin Howard (1890-1954) – inxhinier elektrik e shpikës

amerikan 427 3. ARMSTRONG (Armstrong), Neil (1930-2012) – astronaut amerikan 249 4. ALDRIN (Oldrin), Edwin (1930) – astronaut amerikan 249 5. ALHAZEN: Abu’Ali Al-Hasan Ibn Al-Haytham (shek. X) – fizikan arab 12 6. AIRY (Eëri), George Biddell (1801-1892) – astronom anglez 31, 32, 184, 454 7. AMPÈRE (Amper), André-Marie (1775-1836) – fizikan e matematikan francez 8 8. APOLLONIOS o PERGAGIOS (Apoloniu nga Perga), (262 p.e.r.-190 p.e.r.) –

matematikan (gjeometër) e astronom grek 38 9. BALMER (Balmer), Johann Jakob (1825-1898) – fizikan e matematikan zviceran 157

10. BASOV, Nikolay Gennadiyevich (1922-2001) – fizikan rus 153 11. BARTHOLINUS, Erasmus (Rasmus Bartholin) (1625-1698) – fizikan, matematikan e

mjek danez 48 12. BELL (Bel), Alexander Graham (1847-1922) – fizikan amerikan (skocez) 262 13. BESSEL (Besël), Friedrich Wilhelm (1784-1846) – astronom e matematikan gjerman

269, 338-343, 350/4 14. BOHR (Bor), Niels Henrik David (1885-1962) – fizikan danez 2, 156 15. BOLTZMANN (Bolcman), Ludwig Eduard (1844-1906) – fizikan e filozof austriak

80/2/6, 161/3, 170, 368 16. BOOLE (Bull), George (1815-1864) – matematikan, filozof e logjikan anglez 490 17. BORN (Born), Max (1882-1970) – fizikan gjerman-britanez 93 18. BOSE (Bos), Jagadish Chandra (1858-1937) – fizikan e fiziolog indian 82 19. BOYD (Bojd), Gary D. (1932) – inxhinier elektrik e fizikan amerikan 184 20. BRACKETT (Braket), Frederick Sumner (1896-1988)– fizikan e spektroskopist

amerikan 157 21. BRAGG (Breg), William H. (1862-1942) – fizikan anglez 237-238, 281-284, 433, 463 22. BRAVAIS (Brave), Auguste (1811-1863) – fizikan e mineralog francez 47 23. BREWSTER (Bruster), David (1781-1868) – fizikan, matematikan, astronom e shpikës

skocez 208, 209, 212 24. BRILLOUIN (Briluen), Léon Nicolas (1889-1969) – fizikan francez 96, 358, 367/8/9 25. BROGLIE (Broj), Louis de (1892-1987) – fizikan francez 2, 93, 156 26. BUNSEN (Bunzën), Robert Wilhelm (1811-1899) – kimist e fizikan gjerman 2 27. BURRUS (Baras), Charles A. (1927) – fizikan e shpikës amerikan 107/8 28. COULOMB (Kulon), Charles Augustin de (1736-1806) – fizikan francez 156 29. COTTON (Koton), Aimé Auguste (1869-1951) – fizikan francez 287 30. CURIE (Kyri), Pierre (1859-1906) – fizikan francez 288

TREGUESI I EMRAVE

500

31. CZOCHRALSKI (Çohralski), Jan (1885-1953) – kimist polak 226 32. DARLINGTON (Darlington), Sidney (1906-1997) – inxhinier elektrik e shpikës

amerikan 147 33. DIRAC (Direk), Paul Adrien Maurice (1902-1984) – fizikan anglez 117/8 34. DESCARTES (Dekart), René [lat. Renatus Cartesius] (1596-1650) – filozof,

matematikan, fizikan e shkrimtar francez 8, 335 35. DOPPLER (Doplër), Christian Andreas (1803-1853) – matematikan e fizikan austriak

77, 168-170, 209-210, 284, 312 36. DRIFFIELD (Drifild), Vero Charles (1848-1915) – inxhinier kimik anglez 488 37. EINSTEIN (Ajnshtajn), Albert (1879-1955) – fizikan amerikan (gjerman-hebre) 2, 82,

153, 158, 161/2 38. EUKLEIDIS (Euklidi) (330 p.e.r - 275 p.e.r) – matematikan e fizikan grek 1 39. EULER (Ojlër), Leonhard (1707-1783) – matematikan, fizikan e astronom zviceran 328 40. FABRY (Fabri), Charles (1867-1945) – fizikan francez 21, 180, 204, 210, 223, 230,

235, 243, 432/3, 483 41. FARADAY (Ferëdi), Michael (1791-1867) – fizikan e kimist anglez 2, 8, 285-288 42. FERMI (Fermi) Enrico (1901-1954) – fizikan italian 117/8, 228/9 43. FOURIER (Furie), Jean-Baptiste Joseph (1768-1830) – matematikan francez 328, 443-

463, 471-475, 485/89/92 44. FOX (Foks), Arthur G. (shek. XX) – fizikan e shpikës amerikan 180 45. FRAUNHOFER (Fraunhofer), Joseph (1787-1826) – fizikan gjerman 2, 22, 28-31,

445/6, 473 46. FRESNEL (Frenel), Augustin J. (1788-1827) – fizikan francez 1, 22-28, 50-52, 180/1,

327, 370, 444, 473 47. GABOR (Gabor), Dennis (Gábor Dénes) (1900-1979) – fizikan anglez (hungarez) 2,

465/73/77 48. GAUSS(Gaus), Karl F. (1777-1855) – matematikan e astronom gjerman 8, 167, 169/70,

179, 182/3, 185, 187, 191, 202/3,410 49. GLAN (Glen), Paul (1846-1898) – fizikan gjerman 57 50. GLOGE (Glog), Detlef (1936) – fizikan e shpikës amerikan (gjerman) 349, 370 51. GORDON (Gordën), James Power (1928-2013) – fizikan amerikan 143, 184 52. HAMILTON (Hamilton), William Rowan (1805-1865) – matematikan, fizikan e

astronom irlandez 8, 333 53. HANKEL (Hankël), Hermann (1839-1873) – matematikan gjerman 340/43/55 54. HANSEN (Hanzën), Peter Andreas (1795-1874) – astronom gjerman (danez) 157 55. HEARD (Hërd), Harry G. (shek. XX) – fizikan amerikan 217 56. HEISENBERG (Hajznberg), Werner K. (1901-1976) – fizikan gjerman 166 57. HERMITE (Ermit), Charles (1822-1901) – matematikan francez 185 58. HERTZ (Herc) Heinrich R. (1857-1894) – fizikan gjerman 2 59. HERZBERG (Hercberg), Gerhard (1904-1999) – fizikan gjerman kanadez 213 60. HOOKE (Huk), Robert (1635-1703) – fizikan anglez 308 61. HUMPHREYS (Hamfriz), Curtis Judson (1898-1986) – fizikan amerikan 157 62. HURTER (Hurter), Ferdinand (1844-1898) – kimist zviceran 488 63. HUYGENS (Hejhëns), Christiaan (1629-1695) – astronom, fizikan e matematikan

holandez 1, 23, 29, 32, 443/5 64. JAVAN (Xhevan), Ali (1926) – fizikan dhe shpikës amerikan iranian 153 65. JEANS (Xhinz), James H. (1877-1946) – fizikan, matematikan e astrofizikan anglez 82 66. JOULE (Xhaul), James P. (1818-1889) – fizikan anglez 364 67. KERR (Ker), John (1824-1907) – fizikan skocez 199, 263, 274-276, 287/8, 313

TREGUESI I EMRAVE

501

68. KIRCHHOFF (Kirhhof), Gustav R. (1824-1887) – fizikan gjerman 2, 78, 83, 190, 443/4 69. KRAMERS (Kramërs), Hendrik Anthony (1894-1952) – fizikan holandez 358 70. LAMBERT (Lambert), Johann H. (1728-1777) – fizikan, matematikan e astronom

gjerman (francez) 67, 72, 75 71. LAND (Lend), Edwin Herbert (1909) – shkencëtar e shpikës amerikan (hebre) 45 72. LAPLACE (Laplas), Pierre Simon de (1749-1827) – astronom e fizikan francez 335 73. LEITH (Lith), Emmett N. (1927-2005) – fizikan amerikan, profesor i inxhinierisë

elektrike 473 74. LI (Li), Tingye (1931-) – fizikan e shpikës amerikan 180 75. LORENTZ (Lorenc), Hendrik A. (1853-1928) – fizikan holandez 167, 170, 234 76. LYMAN (Llajman), Theodore (1874-1954) – fizikan amerikan 157 77. MACH (Mah), Ernst Waldfried (1838-1916) – fizikan e filozof austriak 311/2, 436/7 78. MAIMAN (Mejman), Theodord Harold (1927-2007) – fizikan amerikan 2, 153 79. MAXWELL (Maksuell), James C. (1831-1879) – fizikan anglez 1, 2, 7, 8, 169, 324,

333-336, 434 80. MALUS (Malys), Étienne L. (1775-1812) – fizikan francez 45 81. MARCUSE (Markuze), Dietrich (1929-) – fizikan amerikan gjerman 356 82. MENDELJEJEV (Mendjeljejev), Dmitrij I. (1834 - 1907) – kimist rus 155 83. MILLER (Miler), John Milton (1882-1962) – inxhinier elektrik dhe fizikan amerikan

404 84. MUELLER (Miler), Hans (1900-1965) – fizikan amerikan gjerman (Müller) 47, 58-63 85. MICHELSON (Majkëlsn), Albert A. (1852-1931) – fizikan amerikan 21, 248 86. MOUTON (Muton), Henri (1869-1935) – fizikan francez 287 87. NATH (Nath), N. S. Nagendra (shek. XX) – fizikan indian 283/4 88. NEUMANN (Nojman), John von (1903-1957) – matematikan amerikan (hungarez)

338/40 89. NEWTON (Njutën), Isaac (1642-1727) – fizikan, matematikan e astronom anglez 1, 21 90. NICOLE (Nikol), William (1768-1851) – fizikan skocez 57 91. PASCHEN (Pashën), Friedrich (1865-1947) – fizikan gjerman 157 92. PAULI (Pauli), Wofgang (1900-1958) – fizikan zviceran 155 93. PÉROT (Pero), Alfred (1863-1925) – fizikan francez 21, 180, 204, 210, 223, 230, 235,

243, 432/3, 483 94. PFUND (Pfund), August Herman (1879-1949) – fizikan amerikan 157 95. PLANCK (Plank), Max (1858-1947) – fizikan gjerman 2, 81/2, 87, 161, 366 96. POCKELS (Pokels), Friedrich Carl Alwin (1865-1913) – fizikan gjerman 199, 263,

267/8, 313 97. POISSON (Puason), Siméon Denis (1781-1840) – matematikan, fizikan e gjeometër

francez 309 98. PORRO, Ignazio (1801-1875) – shpikës italian i instrumenteve optike 13 99. POYNTING (Pojnting), John Henry (1852-1914) – fizikan anglez 10, 11,55,64

100. PROHOROV, Aleksandr Mihailovich (1916-2002) – fizikan rus 153 101. RAMAN, Chandrashekhara Venkata (1888-1970) – fizikan indian 283/4, 367/8/9 102. RAYLEIGH (Rejli), John William Strutt (1842-1919) – fizikan anglez 81, 367/8 103. ROCHON (Roshon), Alexis-Marie de [Abbé Rochon] (1741-1817) – astronom e fizikan

francez 57 104. ROWLAND (Roulënd), Henry Augustus (1848-1901) – fizikan amerikan 35 105. RUSSELL (Rasëll), Henry Norris (1877-1957) – astronom amerikan 158 106. SAGNAC (Sanjak), Georges (1869-1928) – fizikan francez 312 107. SCHÄFER (Shefer), Fritz Peter (1931-2011) – fizikan gjerman 240

TREGUESI I EMRAVE

502

108. SCHAWLOW (Shaullou), Arthur Leonard (1921-1999) – fizikan amerikan 153 109. SCHOTTKY (Shotki), Walter Herman (1886-1976) – fizikan gjerman 132 110. SCHRÖDINGER (Shredingër), Erwin Rudolf (1887-1961) – fizikan austriak 2, 93-95,

369 111. SÉNARMONT, Henri Hureau de (1808-1862) – mineralog e fizikan francez 57 112. SNELL (Snell) Van Royan, Wilebrord (1580-1626) – astronom e matematikan holandez

12, 65, 248, 325, 387 113. SAUNDERS (Saunderz), Frederick Albert (1875-1963) – astronom amerikan 158 114. STOKES (Stoks), George Gabriel (1819-1903) – matematikan e fizikan anglez 58-62 115. STEFAN (Shtefan), Jožef (1835-1893) – fizikan e matematikan slloven, 80, 86 116. STRONG (Strong), John D. (1905-1992) – fizikan e astronom amerikan 157 117. TAYLOR (Tejllër), Brook (1685-1731) – matematikan anglez 460 118. THOMPSON, Silvanus Philipps (1851-1916) – fizikan anglez 57 119. TOWNES (Taunëz), Charles Hard (1915-1995) – fizikan amerikan 153 120. UPATNIEKS (Apëtnikz), Juris (1936) – fizikan amerikan leton 473 121. URBACH (Urbah), Franz (1902-1969) – fizikan amerikan austriak-hebre 365 122. VANDERLUGT, (VanderLugt), Anthony B. (1937-2000) – inxhinier elektrik, fizikan e

shpikës amerikan 457, 475 123. VERDET (Verde), Marcel Émile (1824-1866) – fizikan francez 286 124. WIEN (Vin), Wilhelm (1864-1928) – fizikan gjerman 80/2 125. WIENER (Viner), Otto Heinrich (1862-1927) – fizikan gjerman 20 126. WENTZEL (Vencel), Gregor (1898-1978) – fizikan gjerman 358 127. WOLASTON (Vulëstën), William Hyde (1766-1828) – kimist e fizikan anglez 57,487 128. YOUNG (Jang), Thomas (1773-1829) – fizikan, mjek e astronom anglez 1, 308/11 129. ZEHNDER (Cender), Ludwig Louis (1854-1949) – fizikan zviceran 311/2, 436/7 130. ZEIGER (Zajger/Cajger), Herbert J. (1925-2011) – fizikan amerikan 153

503

TREGUESI I LËNDËS aberacioni sferik 16 absorbimi (i dritës) 2, 13, 188 - infrakuq 364/5 - inherent 364 - i mjedisit laserik 163 - i stimuluar 160 - ultravjollcë 364/5 absorbtanca (α) 82, 83 adiviteti 450 admitanca (e LED-it) 105 aktivatorët 221 aktiviteti optik 58 amplifikimi - i dyanshëm (G) 163 - fotopërçues (G) 123 - optimal me ortek (Mopt) 143 - i pjesshëm (β) 163 - i rrymës (i APD-së) (M) 141 amortizuesi 412 analiza - lumineshente 92 - spektrale 2 analizatori 45 anihilimi i fononit 281 anizotrop 11, 45 aparatet optike 14 APD (fotodioda me ortek) 135 apertura numerike (NA) 326, 410 - lokale 362 ASK 261, 400 atenuatori 404 atomi i hidrogjenit 156 autokorelacioni 452 barkodi (kodi me shoka) 309 bartësja (optike) 259 barriera Shotki 132 bashkimi Y 439

bashkuesi optik 415/6 beli i tufës gausiane 183 bërthama e kabllos optike 412 BIR 406 birefringjenca 47 blenda (mbyllësja) E-O 313 bolometri 16, 114 boshti - dielektrik kryesor 54 - kristalografik 47 - optik 14 - i kristalit 48, 54/5 - i transmetimit 45 brezat - energjetikë 95, 218, 241 - i lejuar 95, 218 - i ndaluar 95, 218 - i përçueshmërisë 95, 218 - i valencës 95, 218 - e interferencës 21 burimi (i dritës) 77 - brezngushtë 77 - brezgjerë 77 - diskret (vijor) 77 - termik 77 - izotrop 29 - jotrupzi 82 - lambertian 66/7, 363, 377 - pikësor 20, 29, 106 CAV 301 CCITT 400 CLV 301 CCD 119 celula - e Bragut 284, 463 - diellore 118, 129/30 - elementare (e kristalit) 46/7

TREGUESI I LËNDËS

504

- primitive 47 - e Kerrit 263,274-6,313 - e Pokelsit 263 çiftuesi optik 115 - aktiv 415/8 - bikonik 420 - drejtimor 415/7 - i fuzionuar 421 - mikrooptik 421 - pasiv 415/8 - reflektues 421 - sipërfaqendarës 422 - shpërndarës 421 - T 419 - transmetues 421 - tufëndarës 423 - yll 418 çiftimi i fijeve optike 375 deformimi dispersiv 328 degradimi - i diodës laser 234 - i sinjalit 363 degjeneriteti - i niveleve 155 - i modave 214 dekoderi 261 demodulatori 259 demodulimi 259 dendësia - e energjisë së dritës (Uv) 64 - e energjisë së rrezatimit (Ue) 64, 80 - e energjisë spektrale (ueν) 161 - e fuqisë së dritës (P) 29 - e fuqisë së rrezatimit 250 - e ngarkesës elektrike (ρ) 7, 333 - optike (D) 85 - e popullimit (N) 158 detektimi - heterodin 311,429 - homodin 311, 431 - koherent 431 detektorët - e figurës 118 - e fotoneve 429 detektueshmëria (D) 113 - specifíke (D*) 113

diagrami - fazë-hapësirë (PSD) 332 - i rrezatimit i LD-së 381 - i stabilitetit 196 diametri i fushës së modit (2w0) 410 difraksioni (i dritës) 1, 22 - i Bragut 283 - i Fraunhoferit 22, 28-31, 446 - i Frenelit 22-28, 446 - i Raman-Nathit 283 difuzuesi - ideal 66 - i njëtrajtshëm 84 dihidrogjenfosfati i kaliumit (KDP) 265 dikroizmi 45 dinoda 118 dioda (p-n) - dritemetuese (LED) 3, 92, 406/7 - me heterobashkim 102 - me homobashkim 102 - syprinemetuese 101 - tehemetuese 101 - laser (LD) 227, 406 - me injektim 228 - me homobashkim 230 - me heterostrukturë 231 - superlumineshente 108 dioptria 18 diskret 2, 5 disku i Ejriut (Airy) 31/2, 184 dispersioni (shpërbërja) i dritës 13 dispersioni (i sinjalit) 320 - në fijet optike 328, 371 - intramodal 329 - kromatik 329, 409 - (ndër)modal 323/9, 373 - i materialit 330, 373/4 - i profilit 331/2 - rrotullues 286 - i valëpërcjellësit 330, 373/4 - zero 233, 374, 409 displeji (= treguesi) me LED-a disqet optike 3, 295 distorsioni 409 djathtasrrotulluese (lëndë) 58 dobësimi - i sinjalit (f.o.) 363, 409 - i tufës laserike 188 DPSK 261

TREGUESI I LËNDËS

505

drita - anizotrope 159 - e bardhë 5, 34, 112, 363 - e dukshme 5, 7 - diskrete 154 - jokoherente 19 - jomonokromatike 9, 329 - koherente 2 - monokromatike 5, 34, 154 - natyrore 43/4 - e papolarizuar 35 - polare 92 - e polarizuar 35 - vezulluese 221 dritaret - e Brusterit 43, 208/12 - e fijeve optike 367 dritëçitfuesi: optoçiftuesi dritëpërcjellësi 315 dupleksi 405 dupleksimi 490 dhënësi optik 406 efekti - akustooptik 280 - i Doplerit 77, 168-170 - elastooptik 280 - elektrooptik 263 - i Kerrit (jolinear) 263 - i Pokelsit (linear) 263 - fotoelektrik 2 - i brendshëm 117 - i jashtëm 117 - fotovoltaik 118 - laserik 108, 155 - magnetooptik 285 - i Faradejit 285 - i Kerrit 263 - i Koton-Mutonit 287 - i ortekut 118, 136 - piezoelektrik 115 - pneumatik 116 efektiviteti 28 - i çiftimit (të fijes otike) 379 - diferencial (i laserit) (α) 241 - i difraksionit (i hologramit) 473 - kuantik (η) 111, 122 - i brendshëm 98

- i sferës integruese 77 - spektral i dritës 69 - i shndërrimit (i LED-it) 106 efíkasiteti 28 ekranet luminishente 92 eksitanca (Me) 67 ekstraktori i taktit 402 ekuacioni - i Beselit 338 - i Frenelit 41, 327 - i ikonalit 324 - i holografisë 468 - karakteristik i valës - në vakuum 8 - në valëpërcjellës 342 - i Maksuellit 7, 9, 333, 336/7, - i rrjetës së difraksionit 32, 470 - i thjerrëzës 17 - i valës 2, 335 - i Shredingerit 2, 93/4 ekualizatori 402 ekualizimi 402 elektroforeza 211 elektroni - i lirë 77, 157 - relativistik 243 elektrostriksioni 368 elektrolumineshenca 92 elipsoidi - i Frenelit 50 - i indekseve 53, 54, 264/5 - i rrotullimit 52, 54 emisioni (i dritës) 2 - spontan 158 - i stimuluar 158 emisiviteti 82/3 energjia - e brezit të ndaluar (Eg) 95 - e dritës (Qν) 64 - e rrezatimit (Qe) 64 epitaksia 148, 238 fabrikimi i fijeve optike 388 faktori - i absorbimit (αc) 83 - i cilësisë (Q) 199 - i efektivitetit të difraksionit (η) 284 - i emisionit (εe) 83 - i fazës 447

TREGUESI I LËNDËS

506

- i mbushjes (ηff) 130 - i multiplikimit (M) 136/7, 141 - i shndërrimit (Vλ) 70/1 - i transmetimit (τe) 84 - i zhurmës (NF) 112 faza e normalizuar (b) 352 faza e valës 9 fazëzhvendosësi 277 fermionet 118 fiberskopi 315 fija optike (f. o.) 2, 315, 321, 408 - me indeks gradual (GIF) 330, 357 - me indeks shkallë (SIF) 324, 333 - njëmodëshe (SM) 411 - njëpolarizuese 408 - me përcjellje të dobët 348 - plastike (AP) 389, 411 - shumëmodëshe (MM) 411 filmi fotografik 2,118 - polaroid 45 filtri - hapësinor 452 - binar 452 - brezlëshues 452 - fazor 459 - kompleks 457 - lartlëshues 452 - ulëtlëshues 452 - vrimor 452 - i interferencës 21, 424 - i përshtatur 458 - sistolik 490 filtrimi hapësinor 452 fluksi - i dritës (Φν) 65 - i rrezatimit (Φe) 64 fluoreshenca 91 fokusi (vatra) 16, 18 - primar 18 - sekondar 18 fokusimi optik 14 fononet 97, 281, 368 formula - e difraksionit e Frenel-Kirhofit 444 - e dispersionit 95 - e Kirhofit 190 - e Njutonit për thjerrëza 18 forma e vijës spektrale 165/8 fortësimi laserik 253

fosforeshenca 91 fotocelula 118, 309 fotodarlingtoni 147 fotodetektorët 91, 110 - fotoemisivë 116 - fotopërçues 116 - fotovoltaikë 117 - kuantikë 116 - piroelektrikë 115 - pneumatikë 116 - termikë 113 - termoelektrikë 114 fotodioda 118 - me barrierë Shotki 132 - me ortek 135-143,407 - p-n 125 - p-i-n 130,407 - me vakuum 118 fotoelasticimetria holografíke 476 fotoelementet 118 fotoemiterët 91 - jokoherentë 91 - koherentë 91 fotofoni 262 fotogrametria 473 fotokatodat 118 fotolumineshenca 91 fotollamba 118 fotometria 1,63 fotomultiplikatori (PMT) 118 fotonet 2, 5 fotopërçueshmëria (βν) 146 fotopërçueshmëria ekstrinsike 117 fotopërçueshmëria intrinsike 117 fotopërçuesi 118, 121 fotoshumëzuesi 118 fotorryma 121, 17 fototensioni 128 fototransistori 144-148 fototransparenca 457 frekuenca - hapësinore këndore (kx, ky) 445 - këndore (ω) 9 - e ndërmjetme (IF) 429 - e normalizuar (V) 326, 342 - e prerjes (νc, fc) e fotodiodës, 112, 129 - rezonante (νmnq) 197 F-qendrat 219 FSK 261

TREGUESI I LËNDËS

507

funksioni - i bebëzës (p) 447/9 - delta (δ) 449 -i Gausit 183/7 - i Fermi Dirakut (fFD) 117 - i formës së vijës spektrale 165 - i peshimit (W) 444 - i shpërndarjes - së energjisë 68 - së fotoneve 82 - i transferit optik (OTF) 451 - i transferit i modulimit (MTF) 452 - i transferit koherent (CTF) 450 - i valës (ψ ; g) 93; 443 - i zgjerimit të pikës 449 funksionet - e Beselit 269, 338/43 - e Hankelit 341/3 - e Nojmanit 338 - e valës 9 - vetjake të valës (ψn) 94 fuqia - e barasvlershëm me zhurmën (NEP) 113 - optike (D) 18 - e rezolucionit (RP) 470 - e rrezatimit (Φc) 64 gabimet gjatë çiftimit (të f. o.) 383 gabimet gjatë vazhdimit (të f. o.) 384 gama e filmit (γ) 488 geli 148,391 GIF 323 gravura laserike 252 gypi (tubi) i dritës 324 gypi (tubi) i kamerës (videogypi) 119 gypi (tubi) katodik (kinoskopi) 91 gjatësia - e difuzionit (Lp, Ln) 126 - fokale (f) 16, 17 - e koherencës (lc) 165 - optike (ln) 18 - e valës (λ) 9, 317 - e prerjes (λc) 319, 409 gjendja energjetike: 154 - bazë 154/7 - e ngacmuar 155/7 - metastabile 155, 171 - singlete 158

- stacionare 95 - triplete 158 gjenerimi laserik 155, 162 gjenerimi-rikombinimi 129 gjerësia - e brezit (B) 409 - e Doplerit 210 - natyrore e vijës spektrale 165/6, 209 - "3dB" 105 gjiroskopi optik 312 gjysmëgjerësia - e Doplerit 210 - e rezonatorit planparalel 210 - e vijës spektrale 165-167 gjysmëpërçuesi - me brez të ndaluar të drejtë 96 - me brez të ndaluar të zhdrejtë 97 - ekstrinsik 117 - intrinsik 117 hapësira e lirë 5 hapja e syrit 402 heterobashkimi 102 heterostruktura 102 hijehedhja 492 hiperboloidi i rrotullimit 184 holografia 2, 457, 464 - akustike 477 - e Furieut 471 - jashtëboshtore 468 - mikrovalore 477 hologrami 464 - akustik 477 - amplitudor 473 - digjital 480 - fazor 474 - i Fraunhoferit 473 - i Frenelit 473 - i Furieut 472 - i Gaborit 465, 473 - jokoherent 473 - i Lith-Apëtnikzit 473 - mikrovalor 477 - i përftuar me kompjuter (CGH) 474 - i transformimit Furie 473 homobashkimi 102 homogjeniteti 450 humbjet (në f. o.) 364, 405 - e absorbimit 364/5

TREGUESI I LËNDËS

508

- e aperturës numerike 376 - e çiftimit 376 - e Frenelit 370, 425 - intrinsike 364 - rrezatuese 364 - e Xhaulit 364 ikonali 324 iluminanca (ndriçimi) 67 IMDD 400 indekset e Milerit 47 indeksi - i modulimit në fazë (δ) 270 - i thyerjes (n) 12 - i kristalit 55 indikatrica optike 54, 264 inercia fotopërçuese 119 inercia komutuese 119 inkandeshenca 92 integrali i Kirhofit 443 inteligjenca (zgjuarsia) artificiale 462 intensiteti i dritës (Iν) 65 intensiteti i rrezatimit (Ie) 65 interfejsi (ndërfaqja) 401 interferenca (e dritës) 1, 19 - destruktive 19 - konstruktive 19 interferogrami 464, 476 interferometri optik: 21 - Fabri-Pero21 - i Majkëlsonit 21, 248 - i Mah-Cenderit me fije optike 312 - i Sanjakut 312 interferometria holografike 476 intersticioni 47 inversioni i popullimit 161/2 iradianca (Me; Ee) 11, 66 izolatori optik 286/7 izotrop 11 jonizimi me përplasje 136 kabllimi i fijeve optike 412 kablloja optike 408 - me strukturë të çlirët 413 - me strukturë të shtrënguar 413 kalciti 48 kalitja laserike 253 kalnikoni 119

kandela (cd) 65 kapaciteti (i LED-it) 104 - i bashkimit (C) 104 - i difuzionit (Cdiff) 104 kapaciteti i transmetimit 3, 358 karakteristika e gjenerimit 241 kataforeza 211 katodolumineshenca 91 KDP (kalium-dyhidrogjen-fosfati) 265 kelatet 239 këndi - i Bragut (θB) 281/2 - i Brusterit (θB) 42/3, 208 - hapësinor (Ω) 65, 73 - i rrezatimit (i LED-it) 106 - kritik (kufi) (θc) 106 - i pranimit (θi,max) 326 - i zgjerimit (i divergjencës) (θf) 184, 209 koaktivatorët 221 koderi 261 kodimi linjor 403 kodi me shoka (barkodi) 309 koeficienti - i amplifikimit (M) 198 - i bymimit termik linear (α) 308 - i difuzionit (k) 13 - i dobësimit (α) 363, 409 - i dispersionit të dritës 13 - i dispersionit të impulsit (D) 330 - i Frenelit 41 - i reflektimit (r) 41, 327 - i transmetimit (t) 41 - i jonizimit (α n, α p) 138 - i konversionit (Rk) 143 - i pjerrësisë së modulimit (Sm) 290 - i Puasonit (µ) 309/12 - i reflektimit (në f. o.) 405 - i rikombinimit 93 - i shndërrimit (Rk) 143 koha - e jetës e rezonatorit (τc) 201 - kalimtare (tt) (e kristalit E-O) 273 - e koherencës (τc) 165, 235, 289 - e përgjigjes (e pikselës) 279 - e reagimit e LED-it 98, 292 - e reagimit e fotodiodës 131 - e vonesës së grupit (τg) 329/31, 372 koherenca (e dritës) 19 - hapësinore 19

TREGUESI I LËNDËS

509

- e laserit 234 - kohore 19 - e paplotë 19 - e plotë 19 koloidet 391 kompaktdisku 295 kompensatori 56 kompjuteri optik 3, 479 komponentet bistabile optike (IO) 439 komunikacionet optike 481 komutatori bistabël optik 483 - me pus multikuantik (MQW) 483 - me efekt vetelektrooptik (SEED) 483 konduktanca (e LED-it) 105 konektori optik 416 konstantet (e kristalit) - dielektrike kryesore 50 - elektrooptike (E-O) 265 konstantja - e Bolcmanit (k) 82, 497 - dielektrike (ε) 8 - e vakuumit (ε0) 8 - e difuzionit (Dp; Dn) 140 - e Kerrit (κ, k) 263,275 - kohore (τ) 98, 111 - e Koton-Mutonit (c) 287 - e normalizuar e përhapjes (b) 353 - e normal. transv. e dobësimit (ur; vr) 340 - e përhapjes (β) 335 - e Plankut (h) 5, 497 - e Pokelsit (p) 263 - e rikombinimit (Br) 98/9 - e Stefan-Bolcmanit (σ) 80, 497 - e Verdeut (V) 286 - e zhvendosjes e Vinit (b) 80, 497 kontrasti fazor 460 konvencioni i shenjës 14 konvolucioni 459 konvolveri binar A-O sistolik (SAOBIC) 490 korelacioni reciprok 459 korelatori optik 463 korelatori i Van der Lugtit 475 kristali 47 - anizotrop 45 - dikroik 45 - dyboshtor 50/54 - dythyerës 48 - izotrop 50/54 - i lëngët (LC) 276/7

- nematik 267/7 - natyror 50 - njëboshtor 50/54 kristalitet 47 kromaticiteti (ngjyrësia) 86 kuantizimi 260 kuarci (i shkrirë) 388 kufiri i absorbimit 13 kushti - i normalizimit 93 - i pragut i amplifikimit 164 - i prerjes (i modave) 344-6 - i sinuseve 74 - i stabilitetit (i rezonatorit) 193/5 lakorja - e dobësimit (e f. o.) 366 - e efektivitetit spektral të dritës 69 - fotopike 69 - skotopike 69 - e funksionit të të pamit (parit) 69 - e Harter-Drifildit (H-D) 488 - e Gausit 167-170 - e Lorencit 167 laserët 2, 153-258 - me argon 211 - me azot 217 - me dyoksid karboni 213, 250 - me elektrone të lira 243 - eksimerikë 217, 250 - me F-qendra 219 - me helium-neon 206 - me hidrogjen 217 - e impulseve gjigante 217 - me katër nivele 173 - me kelate 239 - kimikë 206 - me kripton 213 - me ksenon 213 - me monoksid karboni 217 - monomodë 187 - multimodë 187 - me neodim 225 - me Nd:YAG 225/6, 250 - me Nd:qelq 226 - me ngjyrë organike (ngjyrosës) 239 - me Q-komutim 198 - me rubin 221 - me tri nivele 170

TREGUESI I LËNDËS

510

- unazorë 182 laserët gjysmëpërçues (LD) 227 - DBR 238 - DFB 237 - kontaktgjerë 230 - njëmodësh 235 - me reflektorë të shpërndarë të Bragut 238 - me riveprim të shpërndarë (DFB) 237 LCD-të 110 LD (dioda laser) 3, 227-238 LED-i (dioda dritemetuese) 3 - me heterobashkim 102 - me homobashkim 102 - syprinemetues 101, 107 - tehemetues 101, 107 ledikoni 120 lëkundjet relaksative 293 lëvizshmëria e elektroneve (µn) 122 lëvizshmëria e vrimave (µp) 122 LIDAR-i 249 Lidhja LS (Rasel-Saunderz) 158 lidhjet lokale 401/8 ligandet 239 ligjet e Lambertit (të iradiancës): 72 - i katrorit invers 72 - i kosinusit 72 ligjet e trupit të zi: 78 - i Kirhofit i rrezatimit 78 - i Plankut i rrezatimit 81 - i Rejli-Xhinzit 82 - i Stefan-Bolcmanit 80 - i Vinit i rrezatimit 82 - i zhvendosjes i Vinit 80 ligji - ABCD 192 - i Amperit 8 - i cos4 i radiometrisë 72 - i Faradejit 8 - i Gausit i fushës elektrike 8 - i Gausit i fushës magnetike 8 - i Hukut 308 - i Malysit 45 - i Plankut 5 - i reflektimit i Alhazenit 12 - i thyerjes i Snellit 12 - i Urbahut 365 luksi (lx) 67 lumeni (lm) 65 luminanca (shkëlqimi) (Lν) 66, 184

lumineshenca: llojet 91 luspa elektronike 155 llamba - inkandeshente 78, 87, 91 - me shkarkim elektrik 78 - vezulluese 78, 221/2, 281/2 madhësitë - brezgjera 68 - fotometrike kryesore 88 - jospektrale 64, 68 - radiometrike kryesore 87 - spektrale 64, 68 majtasrrotulluese (lëndë) 58 makrolakimi (i f. o.) 371 marrësit optikë 406-408 - të integruar 440 MASER-i 153 - optik (LASER-i) 153 materialet optikisht aktive 58 - djathtasrrotulluese 58 - majtasrrotulluese 58 matrica ABCD 189 matrica (e laserit) 221 matrica e Milerit 58, 61-63 mbledhësi-zbritësi optik 486 mekanika e kuanteve 2 mekanizmi për pompim 153, 247 memoriet holografike 3, 477/80 memoriet optike 3, 480 mesfrekuenca 311 metoda - e analizës skalare 358 - e analizës vektoriale 358 - e Çohralskit 226 - WKB (e f. o.) 358 metodat metrologjike: 248 - interferometrike 248 - radarike 249 - telemetrike 248 - e triangulacionit (trekëndëzimit) 248 metodat e përftimit të paraformës së f. o.: - e enës së dyfishtë 390 - CVD 390 - e depozitimit kimik 390 - IVD 390 - MCVD 390/4 - OVD 390/1

TREGUESI I LËNDËS

511

- PCVD 390/4 - sol-gel 391 - "shufër-në-gyp" 393 - VAD 390/3 mezastruktura 131 mikrolakimi (i f. o.) 371 mikroskopia holografike 477 mikroskopia me kontrast fazor 459 mjedisi - aktiv (i laserit) 220, 247 - optik 7 - anizotrop 11 - izotrop 11, 308 modat e laserit gjysmëpërçues: 233 - lateralë TE (TM) 233 - longitudinalë (aksialë) TE (TM) 233 - tranversalë TE (TM) 233 modat e rezonatorit optik (TEMmnr): - longitudinalë (aksialë) 178 - spektralë 178 - transversalë: 178 - themelor (TEM00) 179 modat sinkronizues 201 modat e valëpërcjellësit: 316/7, 343 - e çiftuar 375, 434 - e degjeneruar 349 - hibridë (EH, HE) 346 - e përcjellë 354 - e polarizuar linearisht (LP) 349 - e rrezatuar 354 - tajitës (pikues) 333 - transversalë - elektrikë (TE) 343 - magnetikë (TM) 343 modat e lëkundjeve: - transversalë elektrikë (TE) 36, 40 - transversalë magnetikë (TM) 40 modeli (mostra) 461 modeli i atomit i Borit 156 modemi 259 modulatori (i dritës): 259 - akustooptik (A-O) 262/7, 280 - elektrooptik (E-O) 262/7 - me celulë të Kerrit 274 - me efekt longitudinal 267 - me efekt transversal 271 - i Pokelsit 267 - me valë progresive 273 - zigzag 274

- hapësinor (SLM) 276-8, 485 - me kristal të lëngët (LC) 276 - interferometrik i Mah-Cenderit 436 - magnetooptik (M-O) 262 - mekanik 262 - pasiv 262 moduli - i elasticitetit (E) 308 - i Jangut (E) 308 modulimi (i dritës) 259 - akustooptik (A-O) 279 - në amplitudë (AM) 260/7 - autofazor 369 - i brendshëm 261 - digjital 261 - i diodës laser (LD) 292 - elastooptik 279 - elektrooptik (E-O) 263 - në fazë (PM) 260 - në frekuencë (FM) 260 - impulsiv 260, 290 - sipas kodit (PCM) 261 - në intensitet (IM) 260 - i jashtëm 262 - jolinear 269 - i kombinuar 262 - katror 289 - këndor 260 - i LED-it 288 - magnetooptik (M-O) 285 - në polarizim (PL) 260 molekula eksimere 218 monokristali 47 moskoherenca e plotë 19 mostrimi 260, 402 MTF 452 multiplekseri (optik) 405 - me filtra optikë 423 - me dispersion këndor 423 multipleksimi (optik) 423 - me ndarje kohore (TDM) 423/5 - sipas gjatësive të valës (WDM) 423 multipliciteti i nivelit (g) 161 NA (apertura numerike) 326, 410 ndërfaqja 58, 102 ndjeshmëria - e fotodiodës p-i-n 135 - spektrale 111

TREGUESI I LËNDËS

512

ndriçimi 67 - lumineshent 92 ndriçueshmëria 67 ndritshmëria 77 ndryshimi relativ i indekseve të thyerjes ∆ 325, 410 NEP-i 113 ngacmimi - i fijeve optike 375 - i laserit 170 - selektiv 207 - i molekulës: 213 - elektronik 213 - rotacional 213 - translacional 213 - vibracional 213 ngatërrimi (skremblimi) 404 ngatërruesi (skrembleri) 404 ngjyrat lumineshente 92 nikoli 57 niti (nt) 66 nitrobenzoli 274 niveli - absolut (0 dBm) 429 - energjetik 156 - bazë 154 - metastabël 159, 171 - triplet 242 - i Fermiut 117, 228 - i kuazi-Fermiut 228 numri - i Abeut 13 - aksial (kz) i valës 335 - azimutal i modave (q) 343/50 - i Frenelit (NF) 180 - kuantik 155 - kryesor (n) 155 - magnetik (m) 155 - orbital (l) 155, - i spinit (s) 155 - kritik i valës (ur; vr) 340 - i modave (në f. o.) (N) 326 - radial i modave (p) 343/50 - total i atomeve (Nt) 170 - V 326 - i valës (k) 9 - i zënies i Bos-Ajnshtajnit (fBE) 82 njësitë fizike (radiometrike) 63

njësitë psikofizike (fotometrike) 63 njohja e karaktereve 459/61 njohja e modelit 459/61 objekti - fazor 459 - real 14 - virtual 14 ondulatori 244 operatori i Hamiltonit ( ∇ ) 8, 333 operatori i Laplasit (∆) 94, 335 OPGW 399 OPTAR-i 249 optika - e Furieut 443 - fizike 1 - gjeometrike 1, 324 - e integruar (IO) 436 - jolineare 2, 219 - e kristalit 1 - moderne 2 optoçiftuesit 110, 148-151 . optoizolatorët 110 optoelektronika 1 optronët 110 ortikoni 119 OTF 451 OTDR 399 paraforma e fijes optike 390 paralaksa 467 parametrat - kompleksë të tufës gausiane (q, P) 191 - e stabilitetit (g1, g2) 193 - e Stoksit (J, M, C, S) 58-63 parit, (të), fotopik 69 parit, (të), skotopik 69 pasqyrat sferike 16/7 pasqyrat shumështresore 21, 179 parimi - i Hajgensit 1, 21/2/8, 32, 443/4 - i papërcaktueshmërisë i Hajzenbergut 166 - i përjashtimit i Pauliut 155 - i reciprocitetit 71 - i sipërvendosjes 450 PCM 261,400 persistenca (vazhdimi) 91 perioda e lëkundjeve (T) 9 permeabiliteti magnetik (µ) 8

TREGUESI I LËNDËS

513

- i vakuumit (µ0) 8, 497 përafrimi - paraksial 16, 446 - i Fraunhoferit 445 - i Frenelit 444 përçueshmëria elektrike (σ) 7 përdorimi i laserit në: - gjeodezi 248 - industri 249 - mjekësi 253 - metrologji 248 - teknikën ushtarake 255 - teknikën e komunikacionit 256 përdorimi i LED-ave 109 përgjigjja impulsive 449 pika - e divergjencës 14 - e konvergjencës 14 - e Kyrit 275, 288 pikja laserike 251 pirometri i rrezatimit 86 pjesëtimi optik 488 plazma 215 plumbikoni 119, 120 pllaka (e kristalit) - çerekvalore 21, 56 - fazore 460 - gjysmëvalore 56 - e rendit zero 56 pllaka zonale e Frenelit 27/8 PMT (fotomultiplikatori) 118 polarizatori 45, 57 - dikroik 45 polarizatori-analizatori 45 polarizimi elektrik (P) 7/8 polarizimi (i dritës) 1, 35-40 - i djathtë 39 - eliptik 36/7 - linear 35/9 - i majtë 39 - rrethor 36/9 polaroidi-H 45 polikristali 47 polinomet e Ermitit 185 pompimi optik (i laserit) 154, 221 popullimi i invertuar 172 postulati i Shredingerit 93 pragu i fuqisë 368 prerja kryesore e kristalit 48

prerja laserike 251 presesioni (rrotullimi i boshteve) i orbitave 286 prizmat optikë - dispersivë 424 - polarizues 57 - i Glanit 57/8 - i Glan-Thompsonit 57/8 - i Nikolit 57 - i Roshonit 57 - i Sernamontit 57 - i Uolastonit 57 - reflektues 13 - çati 13 - i Porrosë 13 procesi gazodinamik 206 procesimi (përpunimi) optik 443 - i informacionit 443 - i sinjalit 443, 455 procesori - akustooptik 463 - optik 446 - jolinear 455 - linear 455 profili i indeksit të thyerjes 322 - i ligjit të eksponentit 322 - parabolik 322 - shkallë 322 - trekëndësh 322 PSK261 puna e daljes (φ ) 117

pusi (barriera potenciale) kuantik 138, 484 - memorizues 120 - i shumëfishtë 138, 484 Q-faktori 198/9 Q-komutimi 198/9 qarqet e integruara 3 - elektronike 3 - optike 3, 483 - optoelektronike 3, 485 qarqet logjike optike bistabile 436/40 qelqet njëkomponentëshe 368 qelqet shumëkomponentëshe 368, 389 qendrat e ngjyrosura (F) 219 qoshe kubi 14 radianca (Le) 65 radiometria 63 raporti sinjal/zhurmë (SNR) 112, 405

TREGUESI I LËNDËS

514

rasterët me gjysmëton 456 reagueshmëria (ndjeshmëria) (Rk) 111 - impulsive 112 - spektrale 111 reflektanca (R; ρ) 42, 82/3 reflektimi (i dritës) 11 - i brendshëm i plotë 13, 325/7 - difuziv 84 - i drejtpërdrejtë 84 - i drejtpërdrejtë-difuziv 84 - pasqyror (spekular) 84 - i përzier 84 reflektometri optik i domenit kohor (OTDR) 399 reflektueshmëria 75 regjeneratori (i sinjalit) 404 regjimi (i difraksionit) - i Bragut 283 - i Raman-Nathit 283 regjistrimi i hologramit 465 rekomandimi G-703 (CCITT) 400 relacionet - e Ajnshtajnit 162 - e Dë Brojit 93 - e Ojlerit 328 rendi i maksimumit kryesor 32 rendi i spektrit 34 retroreflektori 14 rezistenca e errësirës 121 rezonatori optik 176, 247 - aktiv 176 - Fabri-Pero 179, 230, 483 - hemikonfokal (gjysmëbashkëvatror)181 - hemisferik (gjysmësferik)181 - jostabël (i paqëndrueshëm) 182, 189 - koncentrik (bashkëqendror) 181 - konfokal (bashkëvatror)181 - pasiv 176 - planparalel 179 - stabël (i qëndrueshëm) 189, 195 rikombinimi 77 - i drejtë 97 - elektron-vrimë 92, 97 - hapësinor 98 - jorrezatues 93, 98 - ndërbrezor 98 - rrezatues 93, 98/9 - i rrëmbimit 100 - i zhdrejtë 97

rikombinimi-gjenerimi 122 rindërtimi i ballit të valës 464 rindërtimi i hologramit 465 riveprimi pozitiv 153, 162 rotatori i Faradejit 286 rrafshi - frekuencor 448 - i Furieut 453, 448 - kristalografik 47 - i lëkundjeve 35 - i polarizimit 35 rrathët (unazat) e Njutonit 21 rregullat e zgjedhjes 157 rrezatimi - elektromagnetik 5 - infrakuq 7 - izotrop 159 - i laserit 158 - optik 5 - ultravjollcë 7 rrezatuesi - artificial 78 - kosinusoidal 66 - natyral 78 - termik 78 - temperaturor 82 - truppërhimët 78 - trupzi 78 rrezja (e dritës) 324 - helikoidale 331 - e jashtëzakonshme 49 - meridionale 325, 331 - e pjerrët 325, 331 - e zakonshme 48 rrezja kritike e lakesës 371 rrjeta e difraksionit 32-35, 281, 453 - dispersive 424 - reflektuese 34 - e Roulendit 35 rrjeta kristalore 47 - e Bravesë 47 - primitive 47 rrjetet digjitale me shërbime të integruara (ISDN) 426 rrjeti (i shpërndarjes) - pemë 419 - unazë 417 - yll 418

TREGUESI I LËNDËS

515

- T 419 rryma e errësirës (ID) 113, 121 rryma e pragut e laserit (Ith) 229 saldimi laserik 251 satikoni 119, 120 seleksionimi i modave 203 sensori 114 - i dritës 110 - optoelektronik 308 seritë spektrale të hidrogjenit (157) sfera integruese 75 SIF 322 sinkronizimi i modave 201 sinterezimi 393 sinjatura optike 85 sipërfaqet - e indeksit 54 - kaustike 184 - e Lambertit 66 - sferike - reflektuese 16 - thyerëse 16 sistemet - me disqe optike 295 - kompjuterike 306 - audio 300 - video 304 - dispersive 320 - optike - aplanatike 73 - divergjente 14 - koherente 452/3 - konvergjente 14 - lineare 452/3 - POSC (hijehedhje) 491/2 - sensorike optoelektronike 307 - shpërndarëse 405 - e telekomunikacionit me fije optike 397 - transmetuese shumëterminalëshe 417 - pompuese (të laserit) 220 sistemi i singleteve 158 sistemi i tripleteve 158 skeneri 309 skrembleri (ngatërruesi) 404 skremblimi (ngatërrimi) 404 soli 391 solitonet 369 spektri

- elektromagnetik 5, 6 - i rrezatimit 164 - vijor i gazeve 2 spektroskopia ultra e shpejtë 2, 219 spektroradiometri 68 spini (i atomit) 157/8 standardi RS-232 401 susceptanca kapacitive e difuzionit (e LED-it) 105 syri (hapja e syrit) 402 syri (i njeriut), 69, 118 - mesatar 69 shenja (targeti) 119 shintilacioni 92, 188 shkalla e polarizimit (V) 46 shkalla e degjeneritetit (g) 161 shkëlqimi (luminanca) 66 shpërhapja (e dritës) 44, 188, 367 - e Briluenit 367/9 - e stimuluar (SBS) 431 - jolineare 368 - e kombinacionit 368 - lineare 368 - e Ramanit 368 - e stimuluar (SRS) 431 - e Rejliut 44, 366/7 shndërruesi analogo-digjital (A-D) 437 shndërruesi digjitalo-analog (D-A) 437 shpejtësia - digjite 405 - e dritës (c) 1,8 -e fazës (vp) 318/20 -e grupit (vg) 318/20, 372 - e jonizimit (αn; αp) 138 - e transmetimit të biteve 328 shpërndarja - e Bolcmanit 161 - e fushës së afërt 362, 410 - e fushës së largët 362, 410 - e Maksuellit 169 shpimi me ortek 136 shumëzuesi optik 487/9 - vektor-matricë 489 tabloja e interferencës 19, 23 targeti (shenja) 119 tehet e thikës 455 telekomunikacioni koherent 427

TREGUESI I LËNDËS

516

temperatura - e ndryshimit (TD) 86 - negative 161 - e ngjyrës (Tc) 86 - e rrezatimit (TR) 86 - e shndritjes (TB) 86 - termodinamike 86 tensioni i gjysmëvalës (Vπ) 267 tensori 49 - dielektrik (εij) 50 - elektrooptik (pij) 264 - i indekseve (aij) 53 teorema - e Apoloniut 38 - e mostrimit 260 - e shndritjes 74 teoria e relativitetit 318, 321 teoritë për dritën: 1, 2 - dualiste 2 - elektromagnetike 2 - e kuanteve 2 - korpuskulare 1 - valore 1, 5 teoria skalare e difraksionit 443 terminali optik linjor 465 termoçifti i rrezatimit 114 termopila e rrezatimit 114 termistori 115 tërheqja e fíjeve optike 396 tkurrshmëria izotermike 395 transferi rezonant 207 transformimi Furie dydimensional 445 - invers 445 transmetimi optik koherent 400, 427 transmitanca (T) 82/3, 106, 269 transparenca (fotografike) 456/7 trashësia optike (nd) 21 treguesit vizualë LC 110 trupi - amorf 47 - anizotrop 263 - i bardhë 67 - inkandeshent 68 - izotrop 263 - i ngjyrosur 83 - i përhimët 83, 87 - spektral 83 - i zi 2, 78, 87 - absolut 78

- ideal 79 tufa (e dritës) - gausiane 179, 182, 191 - e jashtëzakonshme 47 - e zakonshme 47 thiksotropik 371 thjerrëza e hollë 16, 17, 446 thjerrëza e trashë 16 thyerja e dritës 11 - e dyfishtë 47, 48 uigleri 243/4 unazat (rrathët) e Njutonit 21 ultravioleti vakuumor 217 vakancioni 47 vala (elektromagnetike) - bartëse 259, 288 - e Dë Brojit 93 - e moduluar 259 - e jashtëzakonshme 54/5 - e rrafshët 24 - kuazisinusoidale 318 - e zakonshme 54/5 - harmonike 10 - longitudinale 10 - moduluese 259 - monokromatike 9 - progresive 10 - stacionare 20, 177 - e shfaqur 266 - transversale (TEM) 10, 177, 316 valëpërcjellësi 316 - cilindrik 321 - dielektrik 316 - drejtkëndësh 317 - optik 316 - i çiftuar 434 - petak (planar) 321, 434 vazhdimi i fijeve optike 375, 383 vektori - i dritës (E) 9, 35 - i përhapjes (k) 9 - i Pointingut (S) 10, 55 - i Stoksit (K) 59-62 - i valës (k) 9 veshja antireflektuese 21 vëllimi i modit elektromagnetik 230

TREGUESI I LËNDËS

517

videodisku 295, 305 videogypi 119 vidikoni 119 vija spektrale 157, 164, 208, 210 - e Doplerit 169 - natyrore 167 vijat e errëta 2 vistakoni 120 vlerat vetjake të energjisë së grimcës (En) 94 vonesa elektrooptike (∆Φ) 266 vonesa e grupit 329, 372/3 vonesa modale 374 YAG-u 225/6 zbardhimi (i filmit) 474 zgjerimi i tufës gausiane 185/6 zgjerimi i vijës spektrale 167/8 - homogjen 167/8

- johomogjen 167/8 zmadhimi i thjerrëzës (k) 18 zona - e afërt (e tufës optike) 183 - aktive 228 - e largët (e tufës optike) 183, 184 - e shpimit me ortek 136 - e varfëruar 92, 125 zonat e Briluenit 96 - e reduktuar 96 zonat e Frenelit 23, 28 zhurma e bardhë 112 zhurma kuantike 431 zhvendosja fazore (∆Φ) 266 zhvendosja e frekuencës e Doplerit 312

NEBI CAKA

OPTOELEKTRONIKA

Redaktor gjuhësor:

Autori

Redaktor teknik:

Miftar Hasanmetaj, inxh. i dipl.

Korrektore:

Vjollca Belegu – Caka, inxh. e dipl.

Tirazhi 500 copë U shtyp në Shtypshkronjën GRAFOPRINT

Prishtinë 1996

– Të gjitha të drejtat mbrohen –