159
i İÇİNDEKİLER Sayfa No İÇİNDEKİLER DİZİNİ i ÖNSÖZ v RESİMLERİN LİSTESİ vi ÇİZİMLERİN LİSTESİ xi ŞEKİLLERİN LİSTESİ xiv 1. GİRİŞ 1 1.1. Çalışmanın Amacı ve Kapsam 2 1.2. Çalışmada İzlenen Yöntem 3 1.3. Literatür Araştırması 4 2. TARİHİ SÜREÇ İÇERİSİNDE EĞİTİM VE ÖĞRETİMİN GELİŞİMİ 6 2.1. Avrupa’da Eğitim Öğretimin Gelişimi 6 2.1.1. Krallık Devrinde Yunan Eğitimi 6 2.1.2. Yunan Şehir Devletlerinde Eğitim Öğretim 6 2.1.2.1. Isparta Şehir Devleti’nde Eğitim 6 2.1.2.2. Atina Şehir Devleti’nde Eğitim 7 2.1.3. Yunan Eğitiminin Filozoflar Tarafından Yeniden Temellendirilmesi 7 2.1.4. Helenizm Devrinde Eğitim Öğretim 8 2.1.5. Antik Roma’da Eğitim Öğretim 10 2.1.6. Antik Hıristiyanlık’ta Eğitim Öğretim 12 2.1.7. Orta Çağ’da Eğitim Öğretim 12 2.1.8. Rönesans Devri’nde Eğitim Öğretim 14 2.2. Osmanlı Devleti’nden Önce Türklerde Eğitim Öğretim 16 2.2.1. İslam’dan Önce Türk’lerde Eğitim Öğretim 16 2.2.2. İslam’dan Sonra Türk’lerde Eğitim Öğretim 17 3. OSMANLI DEVLETİ’NDE EĞİTİM ÖĞRETİM 23 3.1. Geleneksel Eğitim Sistemi 23 3.1.1. Örgün Eğitim Birimleri 23 3.1.1.1. İlk Seviyedeki Eğitim Öğretim Birimleri 23 3.1.1.2. Orta ve Yüksek Seviyedeki Eğitim Öğretim Birimleri 24

İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

  • Upload
    others

  • View
    3

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

i

İÇİNDEKİLER

Sayfa No

İÇİNDEKİLER DİZİNİ i

ÖNSÖZ v

RESİMLERİN LİSTESİ vi

ÇİZİMLERİN LİSTESİ xi

ŞEKİLLERİN LİSTESİ xiv

1. GİRİŞ 1

1.1. Çalışmanın Amacı ve Kapsam 2

1.2. Çalışmada İzlenen Yöntem 3

1.3. Literatür Araştırması 4

2. TARİHİ SÜREÇ İÇERİSİNDE EĞİTİM VE ÖĞRETİMİN GELİŞİMİ 6

2.1. Avrupa’da Eğitim Öğretimin Gelişimi 6

2.1.1. Krallık Devrinde Yunan Eğitimi 6

2.1.2. Yunan Şehir Devletlerinde Eğitim Öğretim 6

2.1.2.1. Isparta Şehir Devleti’nde Eğitim 6

2.1.2.2. Atina Şehir Devleti’nde Eğitim 7

2.1.3. Yunan Eğitiminin Filozoflar Tarafından Yeniden Temellendirilmesi 7

2.1.4. Helenizm Devrinde Eğitim Öğretim 8

2.1.5. Antik Roma’da Eğitim Öğretim 10

2.1.6. Antik Hıristiyanlık’ta Eğitim Öğretim 12

2.1.7. Orta Çağ’da Eğitim Öğretim 12

2.1.8. Rönesans Devri’nde Eğitim Öğretim 14

2.2. Osmanlı Devleti’nden Önce Türklerde Eğitim Öğretim 16

2.2.1. İslam’dan Önce Türk’lerde Eğitim Öğretim 16

2.2.2. İslam’dan Sonra Türk’lerde Eğitim Öğretim 17

3. OSMANLI DEVLETİ’NDE EĞİTİM ÖĞRETİM 23

3.1. Geleneksel Eğitim Sistemi 23

3.1.1. Örgün Eğitim Birimleri 23

3.1.1.1. İlk Seviyedeki Eğitim Öğretim Birimleri 23

3.1.1.2. Orta ve Yüksek Seviyedeki Eğitim Öğretim Birimleri 24

Page 2: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

ii

3.1.1.3. Askeri Eğitim Kurumları 26

3.1.1.4. Yöneticilerin Eğitimi 27

3.1.1.5. Mesleki Eğitim 27

3.1.2. Yaygın Eğitim Birimleri 28

3.2. Osmanlı Devleti’ne Bağlı Olarak Açılan Yeni Okulların Kuruluş Sistemi 28

3.2.1. İlköğretim Birimleri 28

3.2.2. Orta Öğretim Birimleri 29

3.2.3. Mesleki ve Teknik Öğretim Birimleri 29

3.2.4. Yüksek Öğretim Birimleri 30

4. SIBYAN MEKTEPLERİ 32

4.1. Sıbyan Mekteplerinin Tanımı 32

4.2. Sıbyan Mekteplerinin Gelişimi 33

4.3. Sıbyan Mekteplerinin Fonksiyonu 34

4.4. Sıbyan Mekteplerinde Öğretim Ve İdari Sistem 35

4.5. İstanbul Sıbyan Mekteplerinin Mimarisi 36

4.5.1. Plan 36

4.5.2. Malzeme 41

4.5.3. Üst Yapı (Mimari Elemanlar, Cepheler) 42

4.5.4. Örtü Sistemi 42

5. MANİSA ve ÇEVRESİNDEKİ SIBYAN MEKTEPLERİ 44

5.1. Manisa Sıbyan Mekteplerinin Genel Özellikleri 44

5.2. Varlığını Tarihi Kaynaklardan Öğrendiğimiz Ancak Bugün Mevcut

Olmayan Osmanlı Dönemi Manisa Sıbyan Mektepleri 44

5.2.1. Ahmed Ağa Mektebi 44

5.2.2. Ali Ağa Mektebi 44

5.2.3. Lalapaşa Cami Mektebi 45

5.2.4. Behmen Ağa Mektebi 46

5.2.5. Cafer Bey Mektebi 46

5.2.6. Fahrünnisa Hatun Mektebi 46

5.2.7. Fehmi Bey Mektebi 47

5.2.8. Gülfem Hatun Mektebi 47

5.2.9. Haci Hüseyin Mektebi 47

Page 3: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

iii

5.2.10. Hacı Hasan Mektebi 47

5.2.11. Hacı Mehmed Mektebi 47

5.2.12. Hamza Çelebi Mektebi 48

5.2.13. Hüseyin Ağa Mektebi 48

5.2.14. İmir Çavuş Mektebi 48

5.2.15. Kasım Paşa Mektebi 48

5.2.16. Kulaksızoğlu Mektebi 49

5.2.17. Mehmed Ağa Mektebi 49

5.2.18. Sultan Murad (Iıı. Murad) Mektebi 49

5.2.19. Murtaza Emin Mektebi 49

5.2.20. Mustafa Çelebi (Karagözzade) Mektebi 49

5.2.21. Mustafa Çelebi Mektebi 50

5.2.22. Nişancı Paşa Mektebi 50

5.2.23. Palamutzade Mektebi 50

5.2.24. Sefer Çelebi Mektebi 50

5.2.25. Sinan Bey Mektebi 50

5.2.26. Sinan Çelebi Mektebi 51

5.2.27. Taceddin Halife Mektebi 51

5.2.28. Turgutzade Mektebi 51

5.2.29. Vani Mehmet Efendi Mektebi 51

5.3. Halen Mevcut Olan Osmanlı Dönemi Manisa Sıbyan Mektepleri 52

5.3.1. Hatuniye Külliyesi Sıbyan Mektebi 53

5.3.2. Sultan Külliyesi Sıbyan Mektebi 65

5.3.3. Yakut Ağa Sıbyan Mektebi 80

5.3.4. Alaybey Sıbyan Mektebi 96

5.3.5. Molla Şaban Sıbyan Mektebi 108

5.3.6. Çapraz-ı Sagir Sıbyan Mektebi 125

6. OSMANLI DÖNEMİ MANİSA SIBYAN MEKTEPLERİYLE

İSTANBUL SIBYAN MEKTEPLERİNİN KARŞILAŞTIRILMASI 133

6.1. Şehir İçindeki Yeri 133

6.2. Mimari Özellikleri 134

6.3. Malzeme ve Teknik Özellikleri 137

Page 4: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

iv

6.4. Tavan ve Örtü sistemi 137

6.5. Süslemesi 138

7. DEĞERLENDİRME VE SONUÇ 139

8. KAYNAKLAR 141

Page 5: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

v

ÖNSÖZ Tez çalışmam sırasında bana her zaman destek olan, yardımlarını esirgemeyen,

beni yönlendiren, eleştirileri ve fikirleri ile çalışmama ışık tutan danışmanım, çok

değerli hocam sayın Yrd. Doç. Dr. Bahtiyar EROĞLU’na sonsuz şükranlarımı

sunarım.

Çalışmam kapsamında olan Manisa araştırmalarımda yardımlarını

esirgemeyen, maddi ve manevi desteklerini üzerimden hiç eksik etmeyen sevgili

babam Durmuş Ali İNCİ’ye ve annem İkbal İNCİ’ye, rölöve çalışmalarımda hep

yanımda olan, en az benim kadar çalışan ve kahrımı çeken eşim İnş. Müh. İbrahim

AKCA’ya, Erzurum’da beni hiç yalnız bırakmayan, çalışmamda maddi manevi

desteğiyle hep yanımda olan can dostum Mimar Eda BAYATA’ya ve ev arkadaşım

Simge ÇOL’a sonsuz teşekkürlerimi ve sevgilerimi sunarım.

Gerek kendi arşivinden gerekse Manisa Belediyesi arşivinden tez konumla

ilgili dokümanları benimle paylaşan Manisa Belediyesi İnş. Müh. Ali DİLŞEN’e, her

zaman yanımda olan, çalışmam esnasında yardımlarını esirgemeyen Karayolları 12.

Bölge Müdürlüğü personellerinden Elk. Elkt. Yük. Müh. Çağlar TATYÜZ’e, İnş.

Müh. İrfan ŞANLIER’e, İnş. Müh. İlknur YEL’e, İnş. Müh. Orhun ÇUBUKÇU’ya

ve İnş. Müh. Hakan ÜNLÜ’ye sonsuz teşekkürlerimi sunarım.

Page 6: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

vi

RESİMLERİN LİSTESİ

Resim 2.1. Gymnasion’a bir örnek (İlkgelen 2000)

Resim 2.2. Roma’da Bıçakçı (M.S. 1. yy.) (İlkgelen 2000)

Resim 2.3. Roma’da Ayakkabıcı (M.S. 2. yy.) (İlkgelen 2000)

Resim 2.4. Roma’da Marangoz (M.S. 1. yy) (İlkgelen 2000)

Resim 2.5. Oxford Ünv.

Resim 2.6. Heidelberg Ünv.

Resim 2.7. Cambridge Ünv.

Resim 2.8. Mescid-i Nebevi Ön Görünüş

Resim 2.9. Konya İnce Minareli Medresesi

Resim 2.10. Kayseri Gevher Nesibe Medresesi

Resim 3.1. İstanbul-Üsküdar Mihrimah Sultan Cami ve Külliyesi

Resim 3.2. İstanbul-Fatih Semaniye Medresesi

Resim 4.1. Bir Sıbyan Mektebinde Öğle Azadı

Resim 4.2. İstanbul-Üsküdar Mihrimah Sultan Külliyesi Sıbyan Mektebi

Resim 4.3. İstanbul Üsküdar Mihrimah Sultan Sıbyan Mektebi

Resim 4.4. İstanbul Üsküdar Mihrimah Sultan Sıbyan Mektebi

Resim 5.1. Lalapaşa Cami Mektebi Kitabesi

Resim 5.2. Manisa Hatuniye Külliyesi Sıbyan Mektebi’nden Görünüm

(Gökçen 1946)

Resim 5.3. Manisa Hatuniye Külliyesi Sıbyan Mektebi (Köklü 1995)

Resim 5.4. Manisa Hatuniye Külliyesi ve Kurşunlu Han Üstten Görünüm

Resim 5.5. Manisa Hatuniye Külliyesi Sıbyan Mektebi (Acun 1996)

Resim 5.6. Sıbyan Mektebi Batı Cephesi (Acun, H. , 1996)

Resim 5.7. Sıbyan Mektebi Batı Cephesi Bugünkü Görünüm

Resim 5.8. Sıbyan Mektebi Doğu Cephesi

Resim 5.9. Sıbyan Mektebi Kuzey Cephesi

Resim 5.10. Sıbyan Mektebi Güney Cephe (Sonradan Açılan Dükkan Cephe ve

Girişi)

Resim 5.11. Sıbyan Mektebi’nde Güney Mekanın Bölünmesiyle Oluşan Dükkan

Page 7: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

vii

Resim 5.12. Sıbyan Mektebi Giriş Kapısına Çevrilen Alt Pencere

Resim 5.13. Sıbyan Mektebi Kitap Satış Bürosu Olarak Kullanılan Bölüm

Resim 5.14. Sıbyan Mektebi İki Mekan Arası Geçişi Sağlayan Kapı

Resim 5.15. Sıbyan Mektebi Üst ve Alt Pencereler

Resim 5.16. Güney Mekanın Bölünmesiyle Oluşan Kitap Satış Bürosu Deposu

Resim 5.17. Sıbyan Mektebi’nde Pencere ve Tuğlayla Kapatılan Kemer

Resim 5.18. Manisa Hafsa Sultan Külliyesi ve Sıbyan Mektebi’nden Görünüm

(Gökçen 1946)

Resim 5.19. Manisa Hafsa Sultan Külliyesi (Köklü 1993)

Resim 5.20. Hafsa Sultan Külliyesi Sıbyan Mektebi Üstten Görünüm (Acun 1996)

Resim 5.21. Manisa Hafsa Sultan Külliyesi Sıbyan Mektebi (Acun 1996)

Resim 5.22. Manisa Hafsa Sultan Külliyesi Sıbyan Mektebi (Acun 1996)

Resim 5.23. Manisa Hafsa Sultan Külliyesi Sıbyan Mektebi (Acun 1996)

Resim 5.24. Manisa Hafsa Sultan Külliyesi Sıbyan Mektebi’nin Bugünkü Görünümü

Resim 5.25. Sıbyan Mektebi Giriş (Kuzey) Cephesi

Resim 5.26. Sıbyan Mektebi Doğu Cephesi

Resim 5.27. Sıbyan Mektebi Batı ve Giriş Cephesi

Resim 5.28. Sıbyan Mektebi Güney ve Doğu Cephesi

Resim 5.29. Sıbyan Mektebi Alt Pencere Detayı

Resim 5.30. Sıbyan Mektebi Üst Pencere Detayı

Resim 5.31. Sıbyan Mektebi Taç Giriş Kapısı

Resim 5.32. Sıbyan Mektebi Köşe Dönüş Detayı

Resim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

Camekanlı Rüzgarlık

Resim 5.34. Sıbyan Mektebi Giriş Kısmında Paravanla Oluşturulan Mutfak Bölümü

Resim 5.35. Sıbyan Mektebi’nde Sonradan Wc Olarak Düzenlenen Merdiven Altı

Resim 5.36. Sıbyan Mektebi Giriş Kapısı Detayı

Resim 5.37. Sıbyan Mektebinin Batısında Yer Alan Mekân

Resim 5.38. Sıbyan Mektebi Doğu Mekanı

Resim 5.39. Sıbyan Mektebi Kubbeye Geçişi Sağlayan Mukarnaslar

Resim 5.40. Manisa Yakut Ağa Sıbyan Mektebi (Gökçen 1946)

Resim 5.41. Manisa Yakut Ağa Sıbyan Mektebi

Page 8: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

viii

Resim 5.42. Restorasyondan Önce Manisa Yakut Ağa Sıbyan Mektebi (Köklü 1993)

Resim 5.43. Restorasyondan Önce Yakut Ağa Sıbyan Mektebi Kuzey Cephesi

(Acun 1996)

Resim 5.44. Restorasyondan Önce Yakut Ağa Sıbyan Mektebi’nden İç Görünüm

(Acun 1996)

Resim 5.45. Restorasyondan Önce Yakut Ağa Sıbyan Mektebi (Acun 1996)

Resim 5.46. Restorasyondan Önce Yakut Ağa Sıbyan Mektebi (Acun 1996)

Resim 5.47. Restorasyondan Önce Yakut Ağa Sıbyan Mektebi’nden İç Görünüm

(Acun 1996)

Resim 5.48. Restorasyondan Önce Yakut Ağa Sıbyan Mektebi’nden İç Görünüm

(Acun 1996)

Resim 5.49. Yakup Ağa Sıbyan Mektebi’nin Güney ve Doğu Cepheleri

Resim 5.50. Yakut Ağa Sıbyan Mektebi Kuzey Cephesi

Resim 5.51. Yakut Ağa Sıbyan Mektebi Güney Cephesi

Resim 5.52. Yakup Ağa Sıbyan Mektebi Batı Cephesi

Resim 5.53. Yakut Ağa Sıbyan Mektebi Köşe Detayı

Resim 5.54. Yakut Ağa Sıbyan Mektebi Üst Pencere Detayı

Resim 5.55. Yakut Ağa Sıbyan Mektebi Alt Pencere Detayı

Resim 5.56. Yakut Ağa Sıbyan Mektebi Saçak ve Kubbe Detayı

Resim 5.57. Yakut Ağa Sıbyan Mektebi Girişi

Resim 5.58. Yakut Ağa Sıbyan Mektebi İç Görünüm

Resim 5.59. Yakut Ağa Sıbyan Mektebi Kubbe Detayı

Resim 5.60. Yakut Ağa Sıbyan Mektebi Giriş Bölümü

Resim 5.61. Yakut Ağa Sıbyan Mektebi İki Mekan Arası Geçiş

Resim 5.62. Yakut Ağa Sıbyan Mektebi İki Mekan Arasındaki Pencere

Resim 5.63. Yakut Ağa Sıbyan Mektebi İç Görünüm

Resim 5.64. Manisa Alaybey Sıbyan Mektebi (Gökçen 1946 )

Resim 5.65. Manisa Alaybey Sıbyan Mektebi (Köklü 1995)

Resim 5.66. Manisa Alaybey Sıbyan Mektebi (Acun 1996)

Resim 5.67. Manisa Alaybey Sıbyan Mektebi’nin Kuzey Cephesine Bitişik İnşa

Edilen Muhtes Bina (Acun 1996)

Resim 5.68. Manisa Alaybey Sıbyan Mektebi Güney Cephesi

Page 9: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

ix

Resim 5.69. Manisa Alaybey Sıbyan Mektebi Doğu Cephesi

Resim 5.70. Manisa Alaybey Sıbyan Mektebi Batı Cephesi

Resim 5.71. Manisa Alaybey Sıbyan Mektebi Kuzey Cephesi

Resim 5.72. Manisa Alaybey Sıbyan Mektebi Kubbe Kasnağındaki Daire Pencere

Resim 5.73. Manisa Alaybey Sıbyan Mektebi Güney Pencereleri

Resim 5.74. Manisa Alaybey Sıbyan Mektebi İki Mekan Arası Geçiş

Resim 5.75. Manisa Alaybey Sıbyan Mektebi Girişi

Resim 5.76. Manisa Alaybey Sıbyan Mektebi Kapatılan Üst Pencere

Resim 5.77. Manisa Alaybey Sıbyan Mektebi Batı Mekanı

Resim 5.78. Manisa Alaybey Sıbyan Mektebi Batı Mekanı

Resim 5.79. Manisa Alaybey Sıbyan Mektebi Kubbesi

Resim 5.80. Manisa Molla Şaban Sıbyan Mektebi (Gökçen 1946)

Resim 5.81. Manisa Molla Şaban Sıbyan Mektebi (Köklü 1992)

Resim 5.82. Restorasyondan Önce Manisa Molla Şaban Sıbyan Mektebi (Acun

1996)

Resim 5.83. Restorasyondan Önce Manisa Molla Şaban Sıbyan Mektebi

Güney Cephesi (Acun 1996)

Resim 5.84. Restorasyondan Önce Manisa Molla Şaban Sıbyan Mektebi (Manisa

Belediyesi)

Resim 5.85. Restorasyondan Önce Manisa Molla Şaban Sıbyan Mektebi (Manisa

Belediyesi)

Resim 5.86. Restorasyondan Önce Manisa Molla Şaban Sıbyan Mektebi Doğu

Cephesi (Manisa Belediyesi)

Resim 5.87. Restorasyondan Önce Manisa Molla Şaban Sıbyan Mektebi’nden

İç Görünüm (Manisa Belediyesi)

Resim 5.88. Restorasyondan Önce Manisa Molla Şaban Sıbyan Mektebi (Manisa

Belediyesi)

Resim 5.89. Restorasyondan Önce Manisa Molla Şaban Sıbyan Mektebi’nden İç

Görünüm (Manisa Belediyesi)

Resim 5.90. Manisa Molla Şaban Sıbyan Mektebi’nin Bugünkü Görünümü

Resim 5.91. Manisa Molla Şaban Sıbyan Mektebi Giriş Cephesi

Resim 5.92. Manisa Molla Şaban Sıbyan Mektebi Doğu Cephesi

Page 10: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

x

Resim 5.93. Manisa Molla Şaban Sıbyan Mektebi Güney Cephesi

Resim 5.94. Manisa Molla Şaban sıbyan Mektebi Giriş-Sekreter Bölümü

Resim 5.95. Manisa Molla Şaban Sıbyan Mektebi Giriş-Sekreter Bölümü (Wc ve

Mutfağa Geçiş)

Resim 5.96. Manisa Molla Şaban Sıbyan Mektebi Kütüphane Olarak Kullanılan Oda

Resim 5.97. Manisa Molla Şaban Sıbyan Mektebi Kütüphane Olarak Kullanılan Oda

Resim 5.98. Manisa Molla Şaban Sıbyan Mektebi Asma Kat Yapılarak Düzenlene

Yönetici Odası

Resim 5.99. Manisa Molla Şaban Sıbyan Mektebi Asma Kat Yapılarak Düzenlenen

Yönetici Odası

Resim 5.100. Manisa Molla Şaban Sıbyan Mektebi Asma Kat Yapılarak Düzenlenen

Yönetici Odası

Resim 5.101. Manisa Molla Şaban Sıbyan Mektebi Mekanlar Arası Geçiş

Resim 5.102. Manisa Molla Şaban Sıbyan Mektebi İç Mekan Detayı

Resim 5.103. Manisa Çapraz-ı Sagir Sıbyan Mektebi’nden Bir Görünüş

Resim 5.104. Restorasyondan Önce Manisa Çapraz-ı Sagir Sıbyan Mektebi

(Acun 1996)

Resim 5.105. Manisa Çapraz-ı Sagir Sıbyan Mektebi

Resim 5.106. Manisa Çapraz-ı Sagir Sıbyan Mektebi Batı Cephesi

Resim 5.107. Manisa Çapraz-ı Sagir Sıbyan Mektebi Güney cephesi

Resim 5.108. Manisa Çapraz-ı Sagir Sıbyan Mektebi Girişi ve Yapıya

Eklenen Muhtes Yapı

Resim 5.109. Manisa Çapraz-ı Sagir Sıbyan Mektebi Giriş Kapısı

Resim 5.110. Manisa Çapraz-ı Sagir Sıbyan Mektebi Giriş Bölümü

Resim 5.111. Manisa Çapraz-ı Sagir Sıbyan Mektebi Batı Mekanı

Resim 5.112. Manisa Çapraz-ı Sagir Sıbyan Mektebi Batı Mekanı

Resim 5.113. Manisa Çapraz-ı Sagir Sıbyan Mektebi İki Mekan Arası Geçiş

Resim 6.1. İstanbul Naz Perver Kalfa Sıbyan Mektebi

Resim 6.2. İstanbul Atik Valide Sıbyan Mektebi

Resim 6.3. İstanbul Üsküdar Selimiye Sıbyan Mektebi

Resim 6.4. İstanbul Rüstem Paşa Sıbyan Mektebi

Page 11: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

xi

ÇİZİMLERİN LİSTESİ

Çizim 4.1. İstanbul-Üsküdar Mihrimah Sultan Cami ve Külliyesi Vaziyet Planı

(Özturna1991)

Çizim 4.2. İstanbul-Üsküdar Mihrimah Sultan Sıbyan Mektebi Planı (Özturna 1991)

Çizim 4.3. İstanbul-Üsküdar Mihrimah Sultan Sıbyan Mektebi A-A Kesiti

Çizim 4.4. İstanbul-Üsküdar Mihrimah Sultan Sıbyan Mektebi Kuzey Cephesi

(Özturna 1991)

Çizim 4.5. İstanbul-Üsküdar Mihrimah Sultan Sıbyan Mektebi Perspektifi

(Özturna 1991)

Çizim 5.1. Manisa Hatuniye Külliyesi Sıbyan Mektebi Vaziyet Planı

Çizim 5.2. Manisa Hatuniye Külliyesi Sıbyan Mektebi Planı

Çizim 5.3. Manisa Hatuniye Külliyesi Sıbyan Mektebi A-A Kesiti

Çizim 5.4. Manisa Hatuniye Külliyesi Sıbyan Mektebi Giriş (Batı) Cephesi

Çizim 5.5. Manisa Hatuniye Külliyesi Sıbyan Mektebi Doğu Cephesi

Çizim 5.6. Manisa Hatuniye Külliyesi Sıbyan Mektebi Kuzey Cephesi

Çizim 5.7. Manisa Hatuniye Külliyesi Sıbyan Mektebi Güney Cephesi

Çizim 5.8. Manisa Hafsa Sultan Külliyesi Vaziyet Planı

Çizim 5.9. Manisa Hafsa Sultan Külliyesi Sıbyan Mektebi Planı

Çizim 5.10. Manisa Hafsa Sultan Külliyesi Sıbyan Mektebi A-A Kesiti

Çizim 5.11. Manisa Hafsa Sultan Külliyesi Sıbyan Mektebi Kuzey (Giriş) Cephesi

Çizim 5.12. Manisa Hafsa Sultan Külliyesi Sıbyan Mektebi Güney Cephesi

Çizim 5.13. Manisa Hafsa Sultan Külliyesi Sıbyan Mektebi Batı Cephesi

Çizim 5.14. Manisa Hafsa Sultan Külliyesi Sıbyan Mektebi Doğu Cephesi

Çizim 5.15. Manisa Yakut Ağa Sıbyan Mektebi Vaziyet Planı

Çizim 5.16. Manisa Yakut Ağa Sıbyan Mektebi Planı

Çizim 5.17. Manisa Yakut Ağa Sıbyan Mektebi A-A Kesiti

Çizim 5.18. Manisa Yakut Ağa Sıbyan Mektebi Kuzey (Giriş) Cephesi

Çizim 5.19. Manisa Yakut Ağa Sıbyan Mektebi Güney Cephesi

Çizim 5.20. Manisa Yakut Ağa Sıbyan Mektebi Doğu Cephesi

Çizim 5.21. Manisa Yakut Ağa Sıbyan Mektebi Batı Cephesi

Page 12: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

xii

Çizim 5.22. Manisa Alaybey Sıbyan Mektebi Vaziyet Planı

Çizim 5.23. Manisa Alaybey Sıbyan Mektebi Zemin Kat Planı

Çizim 5.24. Manisa Alaybey Sıbyan Mektebi Üst Kat Planı

Çizim 5.25. Manisa Alaybey Sıbyan Mektebi A-A Kesiti

Çizim 5.26. Manisa Alaybey Sıbyan Mektebi Giriş (Kuzey) Cephesi (Muhtes Yapı)

Çizim 5.27. Manisa Alaybey Sıbyan Mektebi Güney Cephesi

Çizim 5.28. Manisa Alaybey Sıbyan Mektebi Doğu Cephesi

Çizim 5.29. Manisa Alaybey Sıbyan Mektebi Batı Cephesi

Çizim 5.30. Restorasyondan Önce Manisa Molla Şaban Sıbyan Mektebi Planı

(1992’de belediye tarafından çizilen rölöve projesinden çizilmiştir.)

Çizim 5.31. Restorasyondan Önce Manisa Molla Şaban Sıbyan Mektebi Güney

Cephesi (1992’de belediye tarafından çizilen rölöve projesinden çizilmiştir.)

Çizim 5.32. Restorasyondan Önce Manisa Molla Şaban Sıbyan Mektebi Doğu

Cephesi (1992’de belediye tarafından çizilen rölöve projesinden çizilmiştir.)

Çizim 5.33. Restorasyondan Önce Manisa Molla Şaban Sıbyan Mektebi Batı Cephesi

(1992’de belediye tarafından çizilen rölöve projesinden çizilmiştir.)

Çizim 5.34. Restorasyondan Önce Manisa Molla Şaban Sıbyan Mektebi Kuzey

Cephesi (1992’de belediye tarafından çizilen rölöve projesinden çizilmiştir.)

Çizim 5.35. Manisa Molla Şaban Sıbyan Mektebi Vaziyet Planı

(Manisa Belediye’sinden alınmıştır.)

Çizim 5.36. Manisa Molla Şaban Sıbyan Mektebi Zemin Kat Planı

Çizim 5.37. Manisa Molla Şaban Sıbyan Mektebi Asma Kat Planı

Çizim 5.38. Manisa Molla Şaban Sıbyan Mektebi A-A Kesiti

Çizim 5.39. Manisa Molla Şaban Sıbyan Mektebi Kuzey (Giriş) Cephesi

Çizim 5.40. Manisa Molla Şaban Sıbyan Mektebi Batı Cephesi

Çizim5.41. Manisa Molla Şaban Sıbyan Mektebi Doğu Cephesi

Çizim 5.42. Manisa Molla Şaban Sıbyan Mektebi Güney Cephesi

Çizim 5.43. Manisa Çapraz-ı Sagir Sıbyan Mektebi Vaziyet Planı

Çizim 5.44. Manisa Çapraz-ı Sagir Sıbyan Mektebi Planı

Çizim 5.45. Manisa Çapraz-ı Sagir Sıbyan Mektebi A-A Kesiti

Çizim 5.46. Manisa Çapraz-ı Sagir Sıbyan Mektebi Güney (Giriş) Cephesi

Çizim 5.47. Manisa Çapraz-ı Sagir Sıbyan Mektebi Batı Cephesi

Page 13: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

xiii

Çizim 6.1. İstanbul Tavşantaşı Sıbyan Mektebi Vaziyet Planı (Aksoy 1967)

Çizim 6.2. İstanbul Yahya Paşa Sıbyan Mektebi Vaziyet Planı (Aksoy 1967)

Çizim 6.3. İstanbul Elhaç Süleyman Efendi Sıbyan Mektebi Vaziyet Planı

(Aksoy 1967)

Çizim 6.4. İstanbul Akarçeşme Sıbyan Mektebi Zemin Kat Planı

Çizim 6.5. İstanbul Akarçeşme Sıbyan Mektebi Üst Kat Planı

Çizim 6.6. İstanbul Atik Valide Sıbyan Mektebi Planı (Özturna 1991)

Çizim 6.7. İstanbul Yavuz Sultan Selim Sıbyan Mektebi Planı (Özturna 1991)

Page 14: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

xiv

ŞEKİLLERİN LİSTESİ

Şekil 5.1. Manisa Lalapaşa Cami Mektebi Kitabesi

Şekil 5.2. Sıbyan Mekteplerini Gösteren Manisa Şehir Planı

Şekil 5.3. Manisa Yakut Ağa Sıbyan Mektebi’nin Kitabesi

Page 15: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

1

1. GİRİŞ

Eğitim ve öğretim, yetişkin neslin bir plan çerçevesinde ve belli bir gaye

hedefleyerek, yetişmekte olan nesillerin gelişmesini sağlamak için yaptığı bir

çalışmadır. Bunun içindir ki eğitim, sadece bir kültürün nesilden nesile aktarımını

değil, aynı zamanda bunun sonucu olarak toplumun devamlılığını da sağlayan bir

faktör olmaktadır. İyi tasarlanmış bir plan ve projeye göre gerçekleştirilen eğitim ve

öğretim, toplumun belli bir seviyeye yükselmesine hizmet eder.(Kazıcı 2004)

Hiç şüphesiz ki Osmanlı’yı “Osmanlı” yapan unsurların başında asırlardır

başarıyla uyguladığı eğitim politikası gelmektedir. Bu başarılı eğitim politikası

nedeniyledir ki Devlet-i Â’liye Osmaniyye, 400 atlıdan koskoca cihangir bir devlet

haline gelmiş, 320 yıl dünyanın tek süper gücü olmuş hangi din, dil, ırk ve

coğrafyadan olursa olsun insanları toplulukları bir arada yaşatmayı başarmıştır.

Osmanlı Devletinde eğitim-öğretim faaliyetleri her tarafa yayılmış olup, sıbyan

mektebinden dâru’l fünun (üniversite)’a, medrese ile medrese-i ihtisas’a kadar her

seviyede eğitim ve öğretimin yapıldığı teşkilatlar vardı.

İslamiyet ile ortaya çıkan Sıbyan Mektepleri dini esaslı ilk eğitim veren

yapılardır. Osmanlı mimarisinde de görülen sıbyan mektepleri kendine has bir

mimariye sahiptir. Osmanlı’nın yaşadığı her şehirde günümüze kadar gelmemiş olsa

da sıbyan mekteplerinin varlığı bilinmektedir. Osmanlı’larda Şehzadeler Şehri olarak

anılan ve Osmanlı Devri’nin en güzel mimari eserleriyle süslenen Manisa’da da

sıbyan mektepleri mevcuttur.

Bu çalışmada da Osmanlı Dönemi Manisa Sıbyan Mektepleri incelenmiştir.

Günümüze kadar ayakta kalmayı başarabilen Osmanlı dönemi’ne ait altı adet sıbyan

mektebi incelenmeye çalışılmıştır.

Çalışmanın birinci bölümünde, çalışmanın amacı, önemi, izlenen yöntem ve

literatür araştırmasına yer verilmiştir.

Page 16: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

2

İkinci bölümde Avrupa Eğitim Tarihi, tarihçilerimizin belirlemiş oldukları

başlıklar altında özetlenmiştir. Bunun yanında Osmanlı’dan önceki dönemde Türk

eğitim Tarihi İslam’dan önce ve sonra olmak üzere iki başlık altında incelenmiştir.

Altıncı bölümde ise bir kıyaslamaya gidilmiştir. Osmanlı Dönemi İstanbul

Yedinci bölümde genel bir değerlendirmeyle sonuç bölümü yazılırken; sekizinci

1.1. Çalışmanın Amacı ve Kapsamı

Manisa köklü bir tarihi geçmişe sahiptir. Beylikler döneminde başkent olmuş,

edilip kullanılmakta olanlar olduğu gibi, kaderine terk edilmiş olanlarda mevcuttur.

Üçüncü bölümde Osmanlı Devleti’nde eğitim öğretimin gelişimi ve bu süreç

içerisinde ki eğitim birimleri anlatılmıştır.

Dördüncü bölümde sıbyan mekteplerinin tanımı, fonksiyonu, gelişimi, öğretim

ve idari sistem ve plan, malzeme, üstyapı, örgü sistemi başlıkları altında mimari

özellikleri anlatılmıştır.

Beşinci bölümde Manisa sıbyan mekteplerinin genel özellikleri ve varlığını

tarihi kaynaklardan öğrendiğimiz şuan mevcut olmayan sıbyan mektepleri

incelenmiştir. Devamında ise bütün bunlar göz önüne alınarak Osmanlı Dönemi

Manisa sıbyan mekteplerinden Hatuniye ve Sultan Külliyeleri Sıbyan Mektepleri,

Yakut Ağa, Alaybey, Molla Şaban ve Çapraz-ı Sagir Sıbyan Mektepleri incelenmiştir.

Sıbyan Mektepleri ile Manisa Sıbyan Mektepleri Şehir içindeki yeri, mimari

özellikleri, malzeme ve teknik özellikleri, tavan ve örtü sistemi ve süslemeleri

açısından karşılaştırılmıştır.

ve son bölümde kullanılan kaynaklar ve web siteleri sıralanmıştır.

Osmanlı Döneminde “Şehzadeler Kenti” diye ünlenmiştir. Padişahlığa aday birçok

şehzade başta Fatih Sultan Mehmet olmak üzere Manisa’da valilik yapmıştır. Manisa

Osmanlı döneminin en güzel mimari eserleriyle süslenmiştir. Bu eserlerden restore

Page 17: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

3

Bu çalışmada sıbyan mekteplerinin gelişimi göz önüne alınarak Osmanlı

Dönemi Manisa sıbyan mektepleri tarihi ve mimari yönden incelenmiştir. Bu yapılar

enen Yöntem

olan verilerin elde edilmesi amacı ile konuyu

oğrudan ya da dolaylı olarak ele alan literatür incelemesi yapılarak, yazılı ve çizili

küçük ve tekil yapılar olduğundan gereken önemi üzerlerinde toplayamamışlardır.

Sıbyan mektepleri incelenirken İstanbul sıbyan mekteplerinden Üsküdar Mihrimah

Sultan Külliyesi Sıbyan Mektebi çizimleriyle beraber değerlendirilmiştir. Bunun

yanında altıncı bölümde Manisa ve İstanbul sıbyan mektepleri kıyaslanmıştır.

Manisa’da günümüze kadar gelebilen altı tane sıbyan mektebi bulunmaktadır.

Bunların hepsi şu anda kullanılmaktadır ama kimi bilinçli kimi bilinçsiz kullanıma

maruz kalmaktadır. İki-üç yıl öncesine kadar harap ve kullanılamaz durumda iken

yapılan restorasyon çalışmalarıyla Molla Şaban ve Çapraz-ı Sagir Sıbyan Mektepleri

Manisa Belediyesi Yerel Gündem 21 Evi ve Çocuk Kültür ve Sanat Merkezi olarak

tekrar kullanıma açılmıştır. Bu iki yapının incelenmesi tarihi yapılarımızın

günümüzde de kullanılabileceği konusuna ışık tutmaktadır. Diğer dört sıbyan mektebi

ilk yapıldığı fonksiyondan farklı olarak Manisalılar Mesir ve Dayanışma Derneği,

Yuntdağlılar Derneği, Diyanet Kitap Satış Merkezi ve Kuran Kursu deposu olarak

kullanılmaktadır.

1.2. Çalışmada İzl

Çalışmamıza yön verecek

d

kaynaklara ulaşılmıştır. Konu ile ilgili tezler, seminerler, kitaplar, makaleler ve

bildiriler taranmış, önceki araştırma, değerlendirme ve eleştiri çalışmalarından

yararlanılmıştır. Bununla birlikte internet ortamında yapılan araştırmalardan da

faydalanılmıştır. Çalışma kapsamında incelenen sıbyan mekteplerinin çeşitli

yerlerden tespit edilen rölöve ve restorasyon çalışmaları, yerinde tespitler ve

ölçümler, fotoğraflar ve literatür araştırmalarından faydalanılmıştır. Ayrıca, Osmanlı

dönemi Manisa sıbyan mekteplerinin tarihsel ve mimari özellikleri, mevcut

durumları, geçirmiş olduğu onarımlar ayrı ayrı başlıklar altında incelenmiştir.

Birçoğunun projelerine ulaşılamayan bu yapılar, yerinde fotoğraf ve çizimlerle tespit

edilmiştir.

Page 18: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

4

Vakıflar Manisa İl Müdürlüğü, restorasyon çalışmalarına dahil olan Manisa

Belediyesi, Vakıflar İzmir Bölge Müdürlüğü yetkilileriyle sözlü görüşmeler

arak konunun araştırılmasında tarihsel yöntem, literatür araştırması,

erinde inceleme, rölöve alma, betimleme, fotoğraflama, yazılı ve sözlü görüşmeler

ektepleri ile ilgili çok az yayın bulunmuştur. Osmanlı

önemi’nden önce eğitim öğretim tarihi, Osmanlı eğitim öğretim tarihi, sıbyan

mekt

Manisa’da

alen ayakta olan tarihi yapılara yer vermiş ve incelemiştir. Sıbyan mekteplerine de

tanbul Sıbyan Mektepleri Üzerine Bir

e” isimli doktora tezinde sıbyan mekteplerinin genel özelliklerine,

lı eserinde gerek İslam’dan önce gerek

’dan sonra Türklerin eğitimini ve bu eğitim süresince kullandıkları eğitim

yapılmıştır.

Özet ol

y

gibi yöntemlerden yararlanılmıştır. Çeşitli tez, seminer, kitap, makale ve bildirilerin

taraması yapılarak kaynaklardan alınan bilgiler ve gözlemler doğrultusunda bir

sonuca varılmaya çalışılmıştır.

1.3. Literatür Araştırması

Bugüne kadar sıbyan m

D

epleri ve Osmanlı dönemi Manisa sıbyan mektepleri ile ilgili olan ve

araştırmamıza ışık tutan kaynaklar hakkında kısaca şu bilgiler verilebilir:

Acun, 1996, “Manisa’da Türk Devri Yapıları” isimli çalışmasında

h

yer veren Acun yapıların özeliklerini, tarihi kimliklerini, ve sadece plan bazında

mevcut olanların planlarına yer vermiştir.

Aksoy, 1967, “Osmanlı Devri İs

İncelem

Avrupa’dan örneklere, İstanbul sıbyan mekteplerine ve bunların kısa kısa özelliklerini

ve durumlarını anlatır bilgilere yer vermiştir.

Akyüz, 2001, “Türk Eğitim Tarihi” ad

İslam

birimlerini anlatmıştır.

Page 19: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

5

Özturna, 1991, “Sinan Dönemi Sıbyan Mektepleri” isimli yüksek lisans tezinde

Ayrıca yüksek lisans çalışması ile ilgili diğer kaynaklardan konularına göre

Mimar Sinan’a Dönemine ait olan sıbyan mektepleri incelenmiştir. Dönemin mimari

özelliklerinine yer verilmiştir.

yararlanılmıştır. Çalışma konusu ile ilgili makalelerin yayınlandığı Manisa Dergisi,

Bilim Eğitim ve Düşünce Dergisi, Türk Kültürü Dergisi gibi süreli yayınların konuyu

destekleyici makalelerinden yaralanılmıştır.

Page 20: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

6

2. TARİHİ SÜREÇ İÇERİSİNDE EĞİTİM ÖĞRETİMİN GELİŞİMİ

.1. Avrupa’da Eğitim Öğretimin Gelişimi

.1.1. Krallık devrinde yunan eğitim ve öğretimi (M.Ö. 1100-750)

Yunanlıların en eski toplumsal hayat biçimi ataerkil krallık sistemi idi.

.1.2. Yunan şehir devletlerinde eğitim öğretim (M.Ö. 750-400)

Yunan tarihinde bu devirde çok sayıda küçük şehir devletleri1 kurulmuştur. Bu

.1.2.1. Isparta şehir devletinde eğitim öğretim

Isparta şehir devletleri bugünkü Mora Yarımadasında bir tarım şehri olarak yer

2

2

Toplumda mevcut olan bu sosyal tabakalaşmaya uygun olarak eğitim de asiller ve

köylüler eğitimi olarak ikiye ayrılmaktaydı. Bu devirde bilinçli olarak uygulanan

eğitim yalnızca asiller tabakası için söz konusu olmuştur. Asillere verilen bu eğitim

jimnastik ve müzik eğitimi olarak verilmekteydi. Amaç vücudun düzgünleştirilmesi

ruhun ise neşeli ve cesur bir duruma sokularak çevik bir savaşçı yetiştirilmesidir.

(Aytaç 1972)

2

yedi şehir devletleri arasında Isparta ve Atina şehirlerinin eğitim sistemleri ana

model olarak ortaya çıkmıştır. (Sakaoğlu 1991)

2

almıştır. Bu devlet M.Ö. 8. yy.dan itibaren kuzeyden gelen Dor’ların göçüne

uğramıştır. Ülkeye sonradan gelen Dor’lar egemen bir sınıf olmuştur ve esas yerli

halkı kendi çıkarları uğruna çalıştırmıştır. Bu tarz bir sosyal yapı Isparta’nın eğitim

öğretim sistemini kuvvetli bir biçimde etkilemiştir. Gelecek tehlikelere karşı savaşa

hazır olmak halkın tek hayat amacı haline gelmiştir. Bu temel amaç yüzünden

devletin eğitime gösterdiği ilgi daha çocukların doğumundan itibaren başlamaktadır.

Yeni doğan çocuklardan sadece kuvvetli olanlar hayatta bırakılmaktadır. Çocuklar

1 Şehir devletlerinin diğer bir adı olan polis; başlangıçta güçlendirilmiş kral kalesi anlamına gelmektedir. Daha sonraları ise bu kalelere dahil olan serbest köylülerin birliği anlamını kazanmıştır.

Page 21: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

7

yedi yaşına kadar ailesinin yanında kalırlar daha sonra devlete ait eğitim kurumlarına

devredilirlerdi. Otuz yaşına kadar burada savaş ve devlet işleri üzerinde sıkı bir

eğitim görürlerdi. Eğitim süresince sıcağa ve soğuğa dayanıklı olmaları için ince

elbiseler giyerlerdi. Sıcak su ile yıkanmazlar, yemekler ise sade ve tuzsuz

hazırlanırdı. Bu katı eğitimin yanında okuma yazma ve hesap işleri ihmal edilmiştir.

(Aytaç 1972)

2.1.2.2. Atina şehir devletinde eğitim öğretim

Isparta’nın tam tersine Atina şehir devletinde ticaret ve endüstri ön plana

Spora verilen önemin sonucunda Gymnasion adıyla anılan spor salonları inşa

.1.3. Yunan eğitiminin filozoflar tarafından yeniden temellendirilmesi

Yunan eğitim M.Ö. 5. yy.da yeni gelişimlere gerekli cevabı veremeyecek

çıkmıştır. Atina’da eğitim devlet elinde değildi. Özel kişilerin işi olarak serbest

bırakılmıştır. Bunun devamında gramer matematik retorik2 ve felsefe hocaları

okullarını açmaya başladılar. Erkek çocuklar yedi yaşından itibaren evde veya açılan

özel okullarda gramer edebiyat ve müzik dersleri alamaya başlarlardı. Bunun yanında

hesap dersleri de alırlardı. Bu eğitimin ardından iki yıl silah kullanma, nöbet tutma

ve diğer kışla hizmetleri ile askeri eğitim alırlardı. Bu eğitimin sonunda ise

kendilerine silah verilirdi. (Aytaç 1972)

edilmiştir. Bu spor salonlarının yanında yer alan koşu sahalarına Dramos, yarış

alanlarına da Hippodrom adı verilirdi. Spor eğitimin de çocuklara ok atma, kılıç

oyunu, ağırlık kaldırma, araba yarışı, ata binme, yüzme gibi spor dalları öğretilirdi.

(Aytaç 1972)

2

(M.Ö. 5. yy.)

duruma düştüğü için bunun yeniden temellendirilip geliştirilmesi bir zorunluluk

halini almıştır. Bu eğitim krizinde ilk rolü Sofistler almıştır. Sofist kelimesi daha

baştan itibaren ‘bilgelik öğreten’ ya da ‘bilgelik taslayan’ anlamlarını taşımaktadır.

2 Retorik: Güzel söz söyleme, hitabet sanatı, lisanı etkili şekilde kullanma

Page 22: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

8

Zamanla sofistler Atina’nın metropolünde para ile ders veren gezgin öğretmenler

grubuna verilen bir isim olmuştur (Aytaç 1972). Sofistlerin öğretim sistemlerinin

merkezinde güzel konuşma yer almıştır. Bunun yanında gramer, retorik, dialektik

konularında eğitim vermişlerdir. (Sakaoğlu 1991)

-Gramer, dilin kuruluşundaki doğruluğun teorisi

lendirebilme yolu

Bunun devamında eğitimi sofistlerden almış olan antik çağ eğitiminin atası

Sokrates’in öğrencilerinden olan Platon’unda (Eflatun-M.Ö. 427–347) Yunan

Platon’dan sonra yirmi yıl öğrenciliğini yapmış olan Aristoteles (Aristo M.Ö.

-Retorik, konuşmayı etkili olabilecek tarzda şekil

-Dialektik, karşılıklı tartışmada zihni kıvraklık

anlamlarına gelmektedir. (Aytaç 1972)

Sokrates (M.Ö. 470–399) yunan eğitiminde etkili olmuştur. Hiç kimseyi ayırt

etmeksizin parasız dersler vermiştir. Sokrates gençlere her şeyden önce adalet,

cesaret, ölçülü olmak, içten olmak gibi erdemleri anlatmıştır. Devlet tanrılarına saygı

duymamak yeni tanrılar öne sürmek ve gençliği baştan çıkarmak suçlarından idam

edilmiştir. (Aytaç 1972)

eğitimine katkısı büyük olmuştur. Platon günümüze kadar da gelen birçok eser

yazmıştır. Filozof Platon aynı zamanda da bütün çağların en büyük eğiticisi

olmuştur. Platon’a göre eğitim karakter eğitimi, beden eğitimi, estetik eğitim,

mesleki eğitim ve felsefi eğitim kademelerinden oluşmalıdır. (Aytaç 1972)

384–322) farklı bir felsefi düşünce sistemi geliştirmiştir. Aristo eğitimin

sağlanmasını esas amaç edindiği erdemleri zihni ve ahlaki erdemler olmak üzere iki

grup içerisinde toplamıştır. Bilim bilgelik güzel sanatlar ve pratikler aracılığıyla

zihinsel erdemi, cesaret ölçülük cömertlik hakseverlik ile de ahlaksal erdemi

öğretmeye çalışmıştır. (Aytaç 1972)

Page 23: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

9

2.1.4. Helenizm devrinde eğitim öğretim

Helenizm adı verilen bu devir Yunanlıların bağımsızlığını kaybedişinden Roma

Helenist devirde kültürel hayatın gelişmesi eğitimin entelektüelleştirilmesine ve

oğunlukla şehirlerde yapılanmışlardır. Kız ve erkekler için ayrı

ve yazarların metinlerinin ışığında klasik Yunancanın

(Gymnasion): başlangıçta yalnızca spor faaliyetlerinin

iği

mer,

retorik, dialektik eğitiminin yanına aritmetik, geometri, astronomi ve müzik

eklenmesiyle yüksek öğretim verilmeye çalışılmıştır.

İmparatorluğu’nun kurulmasına kadar devam eder. M.Ö. 338’den itibaren başta

Atina olmak üzere bütün Yunanistan kuzeyden gelen Makedonyalıların hâkimiyeti

altına girmeye başlamıştır. İşgalden önce klasik yunan hayatı bir şehir hayatı idi. Bu

nedenle de imparatorluğun birçok yerinde Yunanlılar tarzında şehirler kuruldu.

İskenderiye, Antakya, Bergama, Rodos, Tarsus ve daha sonra da Roma ve benzeri

gibi kültür merkezleri kurulmuştur. Bunlar arasında İskenderiye özellikle bir

araştırma ve öğretim merkezi olarak büyük kitaplığı ve dokümanları ile çok büyük

bir ün kazanmıştır. Bu devirde filoloji, tabiat bilimleri, matematik, astronomi ve tıp

bilimleri büyük bir gelişme göstermiştir. (Sakaoğlu 1991)

bu nedenle de okullar önem kazanmıştır. Devlet ve vakıflar tarafından çok sayıda

okul kurulmuştur.

-İlkokullar: Ç

ayrı oluşturulmuştur. Okuma, yazma, hesap, resim, müzik ve jimnastik ilkokullarda

öğretilen dersler arasındadır.

-Ortaokullar: Klasik şair

öğretilmesine önem verilen bu okullara 10-12 yaşlarındaki öğrenciler devam

etmekteydi.

-Liseler

gerçekleştirild bu mekanlar (Gymnasion-Resim 2.1.) Helenizm devrinde büyük

spor salonları, havuzları, dershaneleri, okul arşivleri, kitaplıkları ve bazen de

Bergama’da olduğu gibi okul tiyatroları olan kurumlar halini almışlardır. Liselerde

öğretimin esası ise Sofistlerden devir alınan gramer, retorik, dialektik oluşturmuştur.

Öğretimin ağırlık merkezinde ise Yunan dili ve Edebiyatı dersi bulunmaktadır.

-Yüksek Öğretim Kademesi: Bu kurumlarda Sofistlerden devir alınan gra

Page 24: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

10

Resim

Helenizm dönem nda felsefe okulları ve retorik

okulları da açılm

Roma antik çağın ikinci önemli medeniyetidir. Eski Romalılar aile kültürüne

bundan dolayı sıkı bir

hlak ve disiplin temeli üzerine kurulmuştur.

Kendine bakabilecek yaşa gelen erkek

ocuklar babalarının yanında bir çırak gibi yetişirlerdi. Kız çocuklar ise annelerinin

2.1. Gymnasion’a bir örnek (İlkgelen 2000)

inde bu eğitim kurumlarının yanı

ıştır. (Sakaoğlu 1991)

2.1.5. Antik Roma’da eğitim öğretim (M.S. 476’ya kadar)

bağlı tarımla uğraşan bir halktır. Romalılarda aile kutsaldır ve

a

Eski Roma’da eğitimin amacı iyi vatandaş yetiştirmektir. Bu görevde aileye

düşmektedir. Eğitimin amacı ise alıştırmadır.

ç

çırağı olurlardı. Anne ve babalar çocuklarını kendi elleriyle hayata hazırlarlardı.

Erkek çocuklar meslek öğrenmesi için ustaların yanına verilirlerdi (Resim 2.2., 2.3.,

2.4.). (İlkgelen 2000)

Resim 2.2. Roma’da Bıçakçı (M.S. 1. yy.) (İlkgelen 2000)

Resim 2.3. Roma’da Ayakkabıcı (M.S. 2. yy.) (İlkgelen 2000)

Resim 2.4. Roma’da Marangoz (M.S. 1. yy) (İlkgelen 2000)

Page 25: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

11

Gitgide büyüyen Rom olma

ilişkisi artmaktaydı. Daha M.Ö 3. yy.dan itibaren Yunan kültür, edebiyat ğitimi

Roma’ya girmeye başlamıştır.

Roma’da özellikle gramer ve hukuk olarak iki iş ve

eliştirilmiştir. Yunan alınan eğitimle Ro çma yetkisi hükümete ait

başlan

ap ve hukuk sorunları ile ilgili eğitim verilmeye

alışılmıştır.

ası çocukların devam ettikleri

rtaöğretim kurumlarıdır. Yunanca, Latince, mitoloji, tarih, coğrafya, hukuk, temel

se retorik, dialektik, gramer, müzik, astronomi, geometri ve aritmetik

ersleri verilmiştir.

Cicero (M.Ö. 106–43)

-Vergilius Maro (M.Ö. 70–19)

-Lucius Annaeus Seneca (M.Ö. 3-M.S. 65)

-Marcus Fabius Quintilianus (M.S. 35–96)

a bir dünya devleti ktaydı. Yunan kültür ile olan

ı ve e

ilim dalı desteklenm

g lılardan ma’da a

olan okullar açılmaya

mıştır. (Sakaoğlu 1991)

-İlkokullar: Litterator yada Ludi Magister adı ile anılan ilkokul hocalarının ders

verdiği bu ilkokullar, Roma’da cumhuriyetten itibaren (M.Ö. 5. yy.) kurulmuştur. Bu

okullarda okuma, yazma, hes

ç

Yunan eğitim sistemini etkilerine paralel olarak Roma’da gramer ve retorik

okulları açılmıştır. Gramer okulları 12–16 yaş ar

o

bilgilerle aritmetik, geometri, felsefe dersleri verilirdi. Bunların yanında öğrenciler

bedeni, ahlaki ve estetik yönden de geliştirilirlerdi. Gramer okullarında verilen

eğitimin ihtiyacı karşılayamaz olmasından dolayı retorik okulları açılmıştır. Bu

kurumlar da i

d

Retorik okullardan mezun olan öğrencilerden daha yüksek bir öğrenim almak

isteyenler Atina, Antakya, İskenderiye veya İstanbul’a giderlerdi. Roma’da eğitim

öğretim konusunda ki önemli düşünürler şunlardır: (Aytaç1972)

-İhtiyar Cato (M.Ö. 234–149)

-Marcus Terentius Varro (M.Ö. 116–27

-Marcus Tullius

Page 26: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

12

-Plutarch (M.S. 46–125)

İnsan, okul için değil, hayat için öğrenmelidir.

SENECA

2.1.6 .S. 500’lere kadar)

Antik Hıristiyanlıkta eğitim ve öğretim aile

içeris ıçta Antik Çağ’dan kalan eğitim

öğret emiştir. Yüksek öğrenim görmek

isteye rına kadar Gramer ve Retorik okullarına gitmişlerdir.

-Kateşet (Ka llardır. İlk defa

aftize azırlık yapm üzer özel d i der arının açılması ile

aşlar. İlk Hıristiyan Kateşet Okulu M.S. 2. yy.da kurulmuştur. (Sakaoğlu 1991)

.1.7. Orta Çağ’da eğitim öğretim

Ortaçağda bağlı oldukları tarikat ilkelerine bağlı gençler yetiştirmek üzere

lları

ibi diğer din okulları da kurulmuştur. (Aytaç 1972)

Bu dönemde şövalye eğitimi ön plana çıkmıştır. Şövalyeler kendilerini tanrı

rını, kılıç

alkan kullanmayı, avlanmayı ve savaşmayı 7–21 yaş arasında öğrenmişlerdir. Daha

sonra da kilisede yapılan törenle yemin ederler ve şövalye ilan edilirlerdi.

. Antik Hıristiyanlıkta eğitim öğretim (M

M.S. 313’e gelinceye kadar

inde yapılmaktaydı. Hıristiyanlık başlang

im kurumlarında önemli bir değişikliğe gitm

n Hıristiyanlar 6. yy. başla

techete) Okulları, Hıristiyanlığa özel olan oku

v h ak e in sler veren Kateşet okull

b

2

Ortaçağın düşünce sistemi gibi eğitimi de skolastik ile bağdaştırılır. Bu yönüyle

ortaçağ kendinden önceki ve sonraki dönemlerden tamamen ayrılmaktadır.

manastır okulları açılmıştır. Manastır okullarında önce okuma yazma ve hesap gibi

temel bilgiler öğretilmiştir. Bunun yanında Latince metinler, inanç ilkeleri ve dini

ilahiler öğretilmiştir. Manastır okullarından başka katedral okulları ve vakıf oku

g

tarafından Hıristiyanlığı savunmak için gönderildiğine inanmışlardır. Bundan dolayı

özel bir eğitim görmüşlerdir. Saray ahlakını, disiplinini, türkü ve şarkıla

k

Page 27: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

13

Ortaçağdaki bir diğer eğitim kurumu ise mesleki eğitim veren kurumlardır.

Sınav sonucunda tespit edilen belirli bir bilgi seviyesine (Hıristiyanlık, okuma yazma

gibi) sahip gençler bu kurumlarda eğitim görmeye hak kazanırlardı. Çırak olarak

eğitime alına kişi usta unvanı alabilmek için ustalık bir eser yapmış olması

gerekmekteydi. (Aytaç 1972)

Ortaçağda 11–13. yy.larda şehirler gelişmiş ve buna bağlı olarak şehir okulları

(yazı okulları, belediye okulları, vakıf okulları) açılmıştır. Bu okullarda okuma

yazma eğitimine ağırlık verilmiştir. Din derslerinin daha az yer tutmasına karşın

kilise okulları kadar disiplinli okullar olmuşlardır. (Aytaç 1972)

Ortaçağda ortaya çıkan eğitim öğretim kurumları içerisinden günümüze kadar

gelenler üniversitelerdir. Üniversiteler ilk kurulduklarında belirli bilim dallarına

ağırlık vermişlerdir. Kurulan üniversitelerin pek çoğunun çekirdeği kilise

okullarından oluşmaktadır. (Aytaç 1972)

Ortaçağda açılan üniversitelerin sanat fakültesi, teoloji fakültesi, hukuk

fakültesi ve tıp fakültesi olarak dört grupta sıralanmaktadır. Ortaçağın ilk

üniversiteleri Cambridge, Oxford, Heidelberg (Resim 2.5, 2.6, 2.7) günümüzde de

aynı isimlerle hizmet vermektedir. (Sakaoğlu 1991)

Resim 2.5. Oxford Ünv. Resim 2.6. Heidelberg Ünv.

Page 28: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

14

R bridge Ünv.

2.1.8. Rönesans devrinde e

Rönesans’la birlikte n eğitim ideali yaratıcı

düşünce yerleşmiş ı, konan yeni ilkeler,

açılan okullar bir ayd inin düşünürleri

şunlardır:

-Erasmus (1467–1560)

-Melanhton (1497–1560)

-Luther (1483–1546)

her yönlü gelişmiş insandır. (Aytaç 1972)

Bu ğer bir akım reformasyon akımıdır. Halkı

eğitm ı yeni bir kilise-din ilişkisini gerçekleştiren

Hıristiyan in ektir.

ğrencilere retorik felsefe eğitimi

ekteydi. On yıllık öğrenimini bitirenler yüksek teoloji öğrenimine geçerlerdi.

(Sakaoğlu 1991)

esim 2.7. Cam

ğitim öğretim (15-16. yüzyıllar)

15. yy.da Avrupa’ya hümanizmanı

tir. Bütün Avrupa’da pedagogların çalışmalar

ınlanmayı çabuklaştırmıştır. Rönesans dönem

-Montaigne (1533–1592)

Hümanizm akımının eğitim ideali İtalya Almanya Fransa İngiltere İspanya’da

etkili olmuştur. Hümanist akımın eğitim ideali çok yönlü yaratıcı bir düşüncedir.

Amacı ise

devirde eğitimi etkileyen di

eyi esas alan bu akımın amac

san tipi yetiştirm

Bu dönemde reform karşıtı Cezvit tarikatı yoldan çıkanları dine döndürmek için

Cezvit Okullarını açmıştır. Bunlar beşer yıllık iki kademeli mükemmel donanımlı

disiplinli parasız yatılı okullardır. İkinci kademede ö

verilm

Page 29: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

15

17. yy.da birey bağımsızlığına düşüncenin de bağımsızlığını da etkileyen Metot

Çağı başlamıştır. Bu çağda artık yalnızca uzun süreli eğitmek yetmemekte insan aynı

zamanda iyi bir şekilde eğitilmek istenmektedir. Bundan dolayı bütün dersler ve

ğitim dallarıyla uyum sağlayabilecek genel öğretim metodu geliştirilmiştir.

Çocuk ne hekim ne asker ne papaz olmalıdır, o her şeyden önce insan olmalıdır.

uştur. Bu dönemde

. Von Humboldt (1767-1835) her çeşit okulda yeteneklerin tümü geliştirilmelidir

d

planlayan bir reform programı hazırlamıştır.

), Schopenhauer (1788-1860) ve

e

Derslerin içeriklerine yenilikler getirilmesi amaçlanmıştır. Ana dil ön plana

çıkarılarak bu dillerde ders kitapları yazılmıştır. İlkokullar bu dönemde daha çok

gelişip yaygınlaşmıştır. Bu dönem okullarını anaokulu, ana dili okulu, Latince

okulları, akademiler olarak dört ana grupta toplayabiliriz. (Sakaoğlu 1991)

Metot Çağını izleyen 18. yy. aydınlama çağı artık baştan sona bir eğitim

çağıdır. Bu yüzyıla egemen olan ‘aydınlanma’ ile eğitim yeni kavramlara

kavuşmuştur. Aydınlanma Fransa İngiltere ve Almanya’da ortaya çıkmıştır. Denis

Diderot (1713-1784) ilk bilim sanat ve zanaat ansiklopedisini hazırlamıştır.

Diderot’un okul sistemi ise halk okulları (ilkokul), sanat okulları (lise), ve fakülteler

(tıp, hukuk, teoloji) olarak sıralanmaktadır. Bu dönemde J.J. Rousseau (1712-1778)

ise natüralist eğitim için bir dizi eser yayınlamıştır. (Aytaç 1972)

J.J.ROUSSEAU

Gotthold Ephraim Lessing insanlık eğitimi dönemecinde öndedir. Fransız

devrimi, eğitim ve öğretimde eşitlik prensibini, okulların yenileşmesini, eğitim

reformlarını ve eğitimde özgürlüğü ortaya atmıştır.

19. yy. ortalarına kadar yeni Hümanizm dönemi etkin olm

W

üşüncesini savunmuştur. Bunun devamında ilk orta yüksek öğretim aşamalarını

Endüstrileşme çağında da eğitim alanında yenilikler yapılmıştır. Çağın ünlü

eğitim bilimcileri Pestalozzi (1746-1827), Frobel (1782-1852), Karl Marx (1818-

1883), F. Engels (1820-1895), Spencer (1820-1903

Page 30: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

16

Nietzsche (1844-1900) olarak sıralanmaktadır. Her biri eğitime yeni ve farklı

NİETZSCHE

im

2.2.1. İslam’d

İslam dininden önceki dönemlerde, Türk töresi çocuğu doğduğu boyun bir

masını sağlardı. Çocuklar bu ad verme törenine kadar, binicilik, atıcılık,

avaş oyunları, hayvancılık gibi şeyleri öğrenirlerdi. Bundan sonraki hayatlarına da

am ederlerdi. Divan-ü lugat’it Türk’te

ıralanan ‘yalınlık, alçak gönüllülük, mertlik, cömertlik, güzel huyluluk, tatlılık’ da

uşaktan kuşağa aktarılan töre eğitiminin

onucudur (Sakaoğlu 1991).

slam’dan önce Türk boylarında ve bütün toplumlarda

boyutlar kazandırmışlardır. (Aytaç 1972)

Büyük insanlar eğitmek, insanlığın en yüksek görevidir.

20. yüzyıla girerken Avrupa duraksamasız, mükemmel ve çok yönlü eğitim,

zihin ve düşünce faaliyetlerine sahne olmuştur. Eğitimde kurumlaşmalar hızla

ilerlemiştir.

2.2. Osmanlı’dan Önce Eğitim Ve Öğret

an önce eğitim öğretim

üyesi olarak görür ve bu boy için yetiştirilmesini isterdi. Bunu ‘ad verme’

geleneğinde görebilmekteyiz. Boyca onaylanan bir başarı bireyin ad almasını ve

kişilik kazan

s

yaşamları için gerekli bilgileri öğrenerek dev

s

kuşkusuz yüzyıllarca bozulmayan k

s

Göktürkler dönemine kadar kültür zenginlikleri sözlü olarak nesilden nesile

aktarıldı. Göktürk İmparatorluğu döneminde Türkler özel bir alfabe bulmuşlar,

Uygurlar zamanında da daha gelişmiş bir yazı tekniği oluşturmuşlardır. İlk yazılı

kültür eserleri bu dönemde ortaya çıkmıştır. Okuryazarlıkta bu dönemde değer

kazanmıştır. Bu dönemde çocuklar ve gençler için okullar açılmıştır ve öğretmenler

öncelik kazanmıştır. Uygurların dağılmasından sonra Müslümanlık ve İslam dini 10.

yy.da Türk boyları arasında yayılmaya başlamıştır. Eğitim ise din eğitiminin öne

çıktığı bir sürece girmiştir. İ

Page 31: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

17

olduğu gibi Arap dünyasında da basit bir şekilde de olsa eğitim öğretim faaliyetleri

Bir saatlik ilim altmış senelik nafile ibadetten daha hayırlıdır.

Hz. MUHAMMED

Hz. MUHAMMED

Kura ocukların

babalarına düşerdi. Kız çocuklarına da ev i tarafından

ğretilirdi.

nce Hz.

uhammed’in evinde başlamıştır, camilerde devam etmiştir. Hz. Muhammed

Medine’ye hicret ettikt id-i Nebeviyi (Resim

2.8.) yaptırmıştır. Üç bölümden olu zulle denilen bölümü

ğitim öğretim için inşa edilmiştir. Bu bölümde Hz. Muhammed’in etrafında insanlar

halka halka sıralanarak otururlardı. Kuran-ı Kerim’i okur ve ezberlerlerdi. Hadisler

bulunmaktaydı. Bu eğitim öğretim, Arap gencinin çevre, tecrübe ve kabilesindeki

kişilerle olan ilişkilerinden doğmaktaydı. Bu dönemde Araplar arasında önem verilen

ilimler ise tıp, şiir, edebiyat, kıyafe, arafe ve kehanet gibi ilimlerdi. (Sakaoğlu 1991)

2.2.2. İslam’dan sonra eğitim ve öğretim

Her din için ilk amaç ve görev, bu dine inanan bireyleri gerektirdiği şekilde

eğitmek olmuştur. İslam dininde de bu böyledir. Hz. Muhammed’e gelen ilk vahiy

‘oku’ dur. Bunun devamında Kuran-ı Kerim’de eğitim ve öğretimin önemi

vurgulanan birçok ayet bulunmaktadır. Hz. Muhammed’in de aynı konuda birçok

hadisi de mevcuttur.

Bu ayet ve hadislerin temelini oluşturduğu Müslümanlıkta eğitim ve öğretim

konusunda kadın, erkek, ırk, ulus gibi hiçbir konuda ayrım yapılmamıştır.

İlim Çin’de bile olsa gidip öğreniniz.

nı okuyup yazmak, gerekli bilimleri ve becerileri öğretme işi ç

şleri ile ilgili eğitim, anneleri

ö

İslam dininin ilk öğretmeni Hz. Muhammed’dir. Eğitimi ö

M

en sonra eğitim verebilmek için Mesc

şan mescidin suffa ya da

e

Page 32: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

18

öğretilir ve açıklanırdı. Hz. Muhammed döneminde Medine’ye gelen, Müslüman

olmayan hekimler, dişçiler, uzmanlar bilgi ve becerilerinden dolayı saygı görürlerdi.

Savaşlarda tutsak alınan kişilerden okuma yazma bilenler Müslüman çocuk ve

etişkinlere okuma yazma öğretme karşılığında vergi ödemezlerdi. Bu dönemde y

küttab (sıbyan mektebi) adı ile anılan eğitim merkezleri kurulmuştur (Kazıcı 2004).

Bu kurumlarda çocuklara basit dini bilgilerin yanında yazı, şiir, gramer, aritmetik,

beden eğitimi diyebileceğimiz yüzme ile ata binme dersleri verilmiştir. Küttablar

özel yerlerde olduğu kadar cami veya ona bitişik yerlerde açıldığı görülmektedir

(Kazıcı 2003).

Resim 2.8. Mescid-i Nebevi Ön Görünüş

Hz. nde de (634-661) suffa

düzeni değişme i, mescit,

küttab eğitim evi

sarayında dil, ed leri verilmiştir.

Eğitimin teme i gibi ilim

dallarında ise ba iştir. Abbasiler

döneminde bu tercüm un zamanında

Bağdat ta 830 yıl ıştır. Burası bir

kitaplık ve çeviri mer ük bir ilim merkezi,

aline geldi. Bu ilim merkezi Halife Mütevekkil zamanında kapatıldı. Bunu Beytül

Muhammed’in vefatından sonra dört halife dönemi

di. Bunu takip eden Emeviler döneminde (661-750) cam

inin yanına özel eğitim de eklenmiştir. Büyük konaklarda ve Em

ebiyat, tıp, tarih, astronomi, kozmoğrafya ders

lini din ve İslam tarihi oluşturmaktadır. Tıp kimya astronom

şka milletlerden gelen kitaplar tercüme edilm

eler devam etmiştir. Bu dönemde halife Me’m

ında Beytü-l Hikme olarak anılan ilk akademi açılm

kezi idi. Zamanla gelişen bu merkez büy

h

ilm, Darül ilm denilen yeni okullar izlemiştir. Bunların ilki ise IX-X. yy.larda

kurulmuştur. Cami ve saray eğitimi ise giderek önem kazanmıştır. (Kazıcı 2004)

Page 33: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

19

Abbasi dönemi eğitim ve öğretim faaliyetlerinin görüldüğü yerlerden biri de

‘kitapçı dükkanları’ dır. Bu dükkânların sahipleri sadece ticaretle ilgilenen kişiler

değillerdi. Yüksek kültür ve bilgi sahibi insanlardı. Bunun için kitapçı dükkanları

öğrencilerin ve bilginlerin toplandığı yerler halini almıştır. Buralarda şiirler okunur,

ilmi tartışmalar yapılır ve edebi nutuklar atılırdı. Kitapçı dükkanları daha sonra İslam

dünyasının çeşitli yerlerinde kendilerini göstermeye başlamıştır. (Kazıcı 2004)

Müslüman olan Karahanlılar ve diğer Müslüman Türk devletleri Darül-ilm

okullarını örnek alarak Türkistan ve İran’da yeni okullar açmışlardır (10. yy. ilk

yarısı). Amaç Müslümanlığı yayarak eski inançların izlerini silmektir. Bu ilk Türk

maçlı

edreseler kurma konusundaki yarışları izlemiştir. (Kazıcı 2004)

12. yüzyılda ise Ortadoğu kentlerinde (Irak, Suriye, Mısır) Nizamiye ve

zerinde durulmaya

eğerdir. Fatımiler ulumu-l evail (eskilerin ilimleri) ‘den faydalanmaya son derece

birçok kişi gelmiştir. Kısa sürede Endülüs bir eğitim

okullarında fıkıh (İslam hukuku), tıp, astronomi, matematik dersleri verilmiştir. Bu

okullardan mezun olanlar ise âlim olarak anılmıştır. Nişabur Hâkimi Emir Nasır Bin

Sebüktekin ilk İslam medresesinin kurucusu olarak bilinmektedir (Sakaoğlu 1991).

Medreselerin asıl gelişimi Büyük Selçuklular döneminde vezir

Nizamülmülk’ün öncülüğünde başlamıştır. Bunu diğer Türk Devletlerinin çok a

m

Kuruculuğunu Nizamülmülk’ün yaptığı Nizamiye medreselerinin ilki 1065’te

Bağdat’ta öğretime açılmıştır. Devamında İsfahan, Rey, Nişabur, Merv, Belh, Hırat,

Basra nizamiyeleri açılmıştır. Burslu ve yatılı olan bu medreseler herkese açık ve

parasız kurumlar olmuşlardır.

Salahiye medreseleri açılmıştır.

Fatımiler döneminde ise eğitim ve öğretim faaliyetleri ü

d

önem vermişlerdir. Mart 1005’te Darü’l-Hikme eğitim ve öğretime başlamıştır.

Endülüs Emevileri döneminde Endülüs’e eğitim için Hıristiyan Yahudi ve

Avrupa’nın çeşitli yerlerinden

Page 34: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

20

merkezi haline gelmiştir. Endülüs Emevileri bulundukları bölgede çeşitli seviyelerde

) Üniversitesi açılmıştır (Kazıcı 2004). Bu İslam

niversitesi’ne İspanya’dan, Avrupa’dan, Afrika’dan ve Asya’dan birçok talebe

devam ettirmişlerdir. Bu dönemde medreseler sayıca artış

östermiştir. Kültür yükselmiştir. Memluk medreselerinde yetişen pek çok âlim

Anadolu’daki ilk büyük medreseler ise 12. yüzyılın ikinci yarısında açılmaya

belli branşlarda

ğitim ve öğretim faaliyetinde bulunan medreseler oluşturulmuştur. Bunları üç ana

başlıkta toplayabiliriz: (Kazıcı 2004)

eğitim ve öğretim kurumları açmışlardır. III. Abdurrahman tarafından Başşehir’de

Ulu cami’nde Kordova (Kurtuba

Ü

gelmiştir. Aynı yerde dünyanın en zengin kütüphanesi kurulmuştur. Bu kütüphanede

400.000 eser bulunmakta idi. Kitap adlarına göre yapılmış olan katalogu ise 44 cilttir.

(Sakaoğlu 1991)

Eyyubiler döneminde ise eğitim ve öğretim parlak bir dönem geçirmiştir. Bu

dönemde eğitim öğretim küttablarda yapılıyordu. Tıp eğitimi, hastanelerde özel

derslerle veriliyordu. İslam tıp tarihinde tıp öğretimi yapan ilk medrese bu dönemde

kurulmuştur. Eğitim ise cami, tekke ve zaviyelerde devam etmiştir. Nizamülmülk’ten

sonra en çok medrese kurmakla şöhret kazanan Selahaddin Eyyubi’de bu dönemde

yaşamıştır.

Eyyubi devletinin yerine kurulmuş olan Memluklar eğitim ve öğretim

faaliyetlerinin de

g

Osmanlı medreselerinde hoca olarak görev yapmıştır. (Kazıcı 2004)

Anadolu Selçuklularında ise her medresenin okuma yazma öğretimine ayrılan

bir ilk bölümü vardır. Bu dönemde medreseler tekkeler ve mektepler ayrı ayrı

örgütlenişlerdir.

başlamıştır. Bu medreselerin en önemli örnekleri Konya, Kayseri ve Sivas’ta

görmekteyiz. Aynı dönemde açılan Darü’ş-şifa, Darü’r-reha, Darü’s-sıhha,

Darü’l-afiye, Şifahane adlı sağlık kurumları ise tedavi amaçlı birer eğitim öğretim

kurumu olmuşlardır. Osmanlı öncesi İslam dünyasında sadece

e

Page 35: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

21

-Darü’l-hadis: Bu medreselerde Hz. Muhammed’in söz, fiil ve onaylarından

ibaret olan hadis eğitim öğretim ve araştırmaları yapılmıştır. Konya’daki İnce

Minareli Medrese (Resim 2.9) bir Darü’l-hadis’tir (Kazıcı 2004).

r. Kuran eğitimi ve öğretimi için açılan bu

-Darü’t-tıb: Tıp eğitimi ve tedavinin birlikte yürütüldüğü medreselerdir.

Kayseri Gevher Nesibe Darü’ş-şifa’sıyla (Resim 2.10.) Darü’t-tıbbı

örneklendirebiliriz.

-Darü’l-kurra: Dar ‘yer, mekan, ev’ manasındadır. Kura, okuyan manasına

gelen ‘kari’ kelimesinin çoğuludur. Bu medreselerde Kuran-ı Kerim öğretilmiş bir

bölümü veya tamamı ezberletilmişti

kurumlarda İslam dünyasının hemen hemen her yer, zaman ve bölgesinde önem

verilmiştir.

Resim 2.9. Konya İnce Minareli Medresesi

Resim 2.10. Kayseri Gevher Nesibe Medresesi

Page 36: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

22

Medreselerden sonra şkent ya da büyük ticaret

merkezi durumundaki yerle lardır. Küçük yerlerde ve

köylerde bu kurumlar zaviye ad ır. Tekke ve zaviyeler çok

disiplinli kurumlar olarak hizm lerdir. Medreselerden farklı olarak dil,

edebiyat, müzik, sanat, iş k dersleri de verilmiştir. (Kazıcı

2004)

Eğitim amaçlı ğimiz mekteplerdir.

Sonradan sıbyan me ır. Çocukların

ayı ve ibadet yöntemlerini öğrendikleri tek odalı mekânlardır.

Medreseye girebilm ştır. Mekteplerinin

sayısının fazla oluş

Müslüman ke- mektep

üçgeninde bir eğitim

hizmete giren tekkeler ba

şim yerlerinde kurulmuş

ıyla kurumlaşmışlard

et vermiş

ahlakı, sosyoloji ve sağlı

son bir kurum ise daha önce de bahsetti

ktebi ya da mahalle mektebi olarak anılmışlard

Kuran okum

ek için mektepte okumak şartı aranmı

u eğitime verilen önemi belirtmektedir.

Türklerin Anadolu’daki yaşamları medrese- tek

e sahne olmuştur.

Page 37: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

23

3. OSMANLI’LARDA EĞİ İM ÖĞRETİ

T M

Bilindiği gibi eğitim-öğretim hiçbir devletin vazgeçmeyeceği bir unsurdur. Her

evlet kendi vatandaşını bir ölçü ve şekilde yetiştirmeye çalışır. Osmanlı Devleti de

atandaşını kendi anlayışı içinde yetiştirmek için eğitim-öğretim birimleri kurmuştur.

.1. Geleneksel eğitim sistemi

Osmanlı Devleti, tarihte İslâmî esaslara göre yönetilen son İslâm devletidir ki

u nedenle bütün sistem ve müesseselerde olduğu gibi eğitim öğretim sisteminde de

i eğitim usullerinden ve kendisinden önceki İslâm devletlerinden yararlanmıştır.

u devletlerinde, temelde Kuran-ı Kerim ve Hadis-i Şeriflerle, Müslüman milletlerin

ültür ve medeniyetlerinden yararlandıkları bilinmektedir.

.1.1. Örgün eğitim birimleri

Osmanlılar, eğitim-öğretim sistemlerinin temelini oluşturan sıbyan mekteplerini

e medreselerini büyük Selçuklu ve Anadolu Selçukluları ve diğer İslâm Devletlerini

3.1.1.1. İlk seviyedeki eğitim öğretim birimleri

çocuklara okuyup yazmayı, bazı dini bilgileri ve dört işlemden ibaret olan matematik

d

v

3

b

İslâm

B

k

3

v

örnek alarak kurmuşlardır.

-Sıbyan Mektepleri: Daha çok cami ve mescit bitişiğine yapılan bu okullar,

medreselerin çekirdekleri idi. İlk tahsil veren bu mektepler, 5–6 yaşlarındaki

dersini verirdi.

Osmanlılar her mahalleye, her köye varıncaya kadar bu okulları

yaygınlaştırmışlardı. Devletin sınırlarının ilerlemesine paralel olarak bu okulların

sayısı da her geçen gün artıyordu.

Page 38: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

24

3.1.1.2. Orta ve yüksek seviyedeki eğitim öğretim birimleri

-Medreseler: Medrese, Arapça bir kelime olan, “Derese” türevinden

elmektedir. “İlim öğrenilen yer” anlamına gelir. Medrese teşkilatlı bir kuruluş olup,

bitişiklerine yapılmıştır.(Resim 3.1.)

üdar Mihrimah Sultan Cami ve Külliyesi

Medreseler kendi içlerinde İlk, orta ve yüksek kademelere ayrılmıştır. Ders

u. Dersler müderrisler

e müderris muavinleri (Muidler) tarafından verilirdi (Sakaoğlu 1991). Medreselerde

ğitim vermişlerdir.

Bilim dallarına göre bir uzmanlaşma söz konusu değildir. İslami bilgiler ile diğer

bilimler birlikte okutulmuştur.

g

dershane ve etrafında öğrencilerin kaldığı odalar medreselerin bel kemiğini teşkil

eder. Kütüphane, imaret, hamam gibi kuruluşlarda medresenin ayrılmaz parçalarıdır.

Çoğu zaman cami ve mescit

Resim 3.1. İstanbul-Üsk

olarak İslami bilimler ve Tabiat bilimleri birlikte okutuluyord

v

alimler, kadılar, müftüler, hocalar gibi kişilerden oluşan ilmiye sınıfı yetişirdi. Alt

kademeden üst kademeye kadar kendi içerisinde oniki kademeyi kapsayan

medreseleri genel medreseler ve ihtisas medreseleri olarak iki ana grupta

toplayabiliriz.

-Genel medreseler: Bu medreseler daha çok ilk ve orta e

Page 39: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

25

-İ e olmak üzere

leri gibi dallarda

uzmanlaşmışlard ıb,

Osmanlı ndan bir manastırın

medreseye çevrilm ştır. Burası kısa

zamanda bi miştir. Davud-i

Kayserî (öl. 1350) bu m ıştır. Ayrıca

Orhan Gazi bu medrese için vakıflar tesis etmiştir. (Deri 1999)

Osmanlı’larda ikinci medrese Bursa’nın fethinin ardından yine Orhan Gazi

mesini sağlıyordu. Kuruluş döneminin en önemli medreseleri aynı

Medreselerin doruğa çıkışı ise Fatih’le gerçekleşti. Çağ kapayıp çağ açan

Camii civarında yaptırdığı adıyla

anılan medreseler ise Osmanlı’larda öğretim yoluyla atılan en büyük adımlardan biri

eri eklendi. II. Selim

htisas Medreseleri: Bu medreselerde ise çeşitli derecelerd

edebiyat, ilahiyat, hukuk, tıp, matematik, tabiat bilim

ı. Selçuklu medreselerinde olduğu gibi Darü’l hadis, Darü’l t

Darü’l kurra olarak üç ana grupta toplanmışlardır.

’larda ilk medrese, M. 1330’da İznik’in fethinin ardı

esiyle yine İznik’te Orhan Gazi tarafından açılmı

lgiler yuvası haline gelmiş, uzun müddet hizmet ver

edresenin ilk baş müderrisliğini (rektör) yapm

döneminde, şehrin en büyük manastırının medreseye çevrilmesiyle (manastır

medresesi) Bursa’da açılmıştır. (1335) Osmanlı Devletinin sınırlarının hızla

gelişmesine paralel olarak medreseler de aynı hızla artmaya başlamıştır. Orhan

Gazi’den sonra sırasıyla I. Murat, Yıldırım Beyazıt, I. Çelebi Mehmet, II. Murat’ın

yaptırdığı medreseler izlemiştir. Açılan bu medreseler Osmanlı’larda bilim ve

düşünce hareketini, faaliyetlerini artırıyor, devletin her alanında büyük bir ilerleme ve

gelişme kaydet

zamanda devletin de başkentliğini de yapmış olan İznik, Bursa ve Edirne medreseleri

idi. (Deri 1999)

Fatih, Fatih Camii yanına Sah-n-ı seman (Semaniye) adını taşıyan sekiz medrese

yaptırdı ve sekiz kiliseyi de medrese haline getirdi. (Resim 3.2. )

Kanunî Sultan Süleyman’ın Süleymaniye

oldu. Burası aynı zamanda İslâm dünyasının en büyük ilim-kültür merkezi haline

geldi. İslâm dünyasının diğer bölgelerinden bu medreselere çok sayıda âlim ve talebe

akın etti. Bu medreseler darü’l hadis, tıp, tabiiye, riyaziye ve diğer ilimlerin

okutulduğu 6 fakülteden ibaretti. Ayrıca sitenin hastahane, imaret, tabhâne, hamam ve

müştemilatı da bulunmaktaydı. Sonraki yıllarda bunlara yenil

Page 40: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

26

zamanında Edirne’de Selimiye, III Murad döneminde III. Murat Medresesi, III.

larda olduğu gibi

medreselerde de gözle görülür bozulmalar oldu. Medrese Kanunlarına aykırı hareket

esi, ilm

ç alınamamıştır.

3.1.1.3. Askeri eğitim kurumları

Acemioğlanlar Ocakları ve Yeniçeri Ocakları dönemin askeri okulları

olmuşlardır.

Mehmed devrinde III. Mehmed Medreseleri inşâ edilmiştir.

Resim 3.2. İstanbul-Fatih Semaniye Medresesi

XVI. yüzyılın sonlarına doğru ise diğer bütün kurum

edilm e önem verilmemesi, ilim ehlinin maddî-manevî olarak

desteklenmemesi, yeni doğmuş bebeklerin “beşik uleması” müderris olarak atanması,

merkezcilik, bencillik, rüşvet ve iltimaslar, (adam kayırma), pozitif bilimlerin

medreselerden kaldırılması gibi nedenlerle medreseler ve buna bağlı olarak devletin

diğer kurumları çökmüştür.

Daha sonraki yıllarda ise Avrupa’nın gözle görünür üstünlüğü karşısında diğer

kurumlarda olduğu gibi eğitim-öğretim kurumlarında da Avrupa örnek alınarak bir

takım ıslahat hareketlerine girişildi ise de bunlardan bir sonu

Page 41: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

27

Acemioğlanla en Yeniçerilerin kaynağını

oluşturmuşlardı

aileleri yanı denilirdi. Daha sonra ise bu

ocaklarda devlete bapl ılda kurulan

te kaldırılmıştır

(Akkutay 1984).

Yeniçeri Ocaklar ğitimden geçen

gençler bu ocaklara al nda kurulan Yeniçeri

Ocakları 1826’da kapatılmıştır (Akkutay 1984).

3.1.1.4. Yöneticilerin eğitimi

a sonra taşrada bir sancağa gönderilirler ve burada yine

mli bir

da ve sarayda görev alacak çeşitli elemanları

yetiştirmekti. Talebeler Acemi Oğlanlar arasından seçilmiştir. Ordu ve devlet

kkutay 1984)

onüçüncü yüzyıldan itibaren çeşitli mesleklere bağlı olarak ortaya çıkan dini ve

r Ocakları: Kara ordusunu içer

r. Pencik3 ve devşirme4 usullerine göre toplanan çocuklar önce Türk

nda Türkleştirilir buna ise Türk’e vermek

ı askerler olarak yetiştirilirlerdi. Ondördüncü yüzy

bu ocaklar, 1826’da Yeniçeri ocaklarının kapatılmasıyla birlik

ı: Acemioğlanlar Ocakları’nda gerekli e

ınırlardı. Ondördüncü yüzyıl başları

Osmanlı İmparatorluğu’nda yöneticiler çok iyi geliştirilmiş özel bir eğitim

yoluyla yetiştirirlerdi.

-Şehzadelerin Eğitimi: Şehzade Padişahların erkek çocuklarına verilen addır.

Şehzadeler bir yaşında sütten kesildikten sonra özel eğiticiler Lalalar tarafından

eğitilirlerdi. Beş altı yaşlarına gelince ilköğrenimlerine başlarlar, at ve silah

kullanmayı öğrenirlerdi. Dah

Lalaların gözetiminde devlet işlerini teorik ve pratik esaslarıyla öğrenirlerdi.

(Akkutay 1984)

-Enderun Mektebi: Bu mektep Topkapı Sarayı’nda bulunan çok öne

eğitim kurumu idi. Amaç ise ordu

teşkilatının en önemli görevlilerini yetiştiren Enderun Mektebi 1909 tarihinde

kapanmıştır. (A

3.1.1.5. Mesleki eğitim

Bu dönemde mesleki eğitim veren tek kurum ise Ahi Birlikleri idi. Bu birlikler

3 Pencik: Asker yetiştirilmek için savaş tutsaklarından beşte bir oranında ayrılan acemi oğlanı adayı. 4 Devşirme: Asker yetiştirilmek üzere Yeniçeri Ocağına alınacak çocukları seçip toplama işi.

Page 42: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

28

iktisadi teşkilatlardır. Bu birliklere girenler “Ahi5” denilen bir şeyhin etrafında bir

tekkede toplanırlardı. Bağlı oldukları sanat ve ticaret işlerinde çalışırlardı. Yeni

başlayan gençler önce çırak, sonra kalfa ve daha sonra da usta olurlardı. Usta olunca

da kendilerine ait bir işyeri açabilirlerdi. Ahi Birlikleri, 1925’te kapatılmıştır.

Diğer eğitim kurumları gibi yaygın eğitim kurumları da vakıflar yoluyla kurulup

yönet mlarının içinde camileri, kütüphaneleri, tekke ve

zaviyeleri sayabiliriz. İslam’ın ilk çıkış yıllarından beri camiler, ibadet merkezi

olma

ve musikiyi bünyesinde toplayan birer kültür merkezi niteliği

elde

kütüphaneler önemli birer eğitim ve kültür merkezi olmuşlardır.

(Akkutay 1984)

3.2.1. İlköğretim birimleri

Bu dönemde ilköğretim iki okul kademesinden oluşmuştur.

3.1.2. Yaygın eğitim birimleri

ilmişlerdir. Yaygın eğitim kuru

nın yanında birer halk eğitim merkezi olmuşlardır. Osmanlılar döneminde de

camiler din, ilim, sanat

etmişlerdir. Tekkeler ise tarikat mensuplarının oturdukları tarikat ilke ve

geleneklerinin öğretildiği dini ve kültürel merkezlerdir. Türk –İslam tasavvufunun

ana merkezi olan tekkeler dil, din, sanat, felsefe ve spor gibi halkı yetiştiren birer halk

okulu olmuşlardır. Daha küçük yerleşim merkezlerinde daha küçük yapıda oluşan

tekkelere ise zaviye adı verilmiştir. Özel kütüphaneler dışında vakıflara bağlı olan ve

çok yaygın olan

3.2. Osmanlı Devleti’ne Bağlı Olarak Açılan Yeni Okulların Kuruluş Sistemi

Osmanlı İmparatorluğu’nda devlete bağlı okulların kurulması belirli askeri

okullar hariç ondokuzuncu yüzyılların ortalarına doğru başlar.

-Mekteb-i İptidai: Bu okullar üç yıl süreli olup ilköğretimin birinci kademesini

oluşturmuşlardır. Kız ve erkek çocuklar için mecburi ve aynı zamanda parasız olan bu

okullarda okuma, yazma, hesap, din bilgisi gibi temel bilgiler öğretilmiştir.

5 Ahi: Kardeş, Ahilik: Kardeşlik, mertlik

Page 43: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

29

-Mekteb-i Rüştiye: Mekteb-i İptidai’den sonra devam edilen bu okullar da üç yıl

sürelidir. Kuran-ı Kerim okuma, din, Türkçe, Arapça, hesap, coğrafya, Türk ve İslam

tarihi, güzel yazı, tarım gibi derslere bağlı kalınarak eğitim öğretim yürütülmüştür.

3.2.2. Orta öğretim birimleri

ezun olanlar ise ya devletin yüksek görevlerine

i yüzyılın ortalarında

slek okullarını Tanzimat’tan sonra diğer meslek okulları

izlemiştir. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e kadar belirli ihtiyaçlara göre mesleki ve teknik

anlıklara bağlıydı.

Başlıca açılan mesleki teknik öğretim kurumları şunlardır:

-Ziraat ve Orman Okulları

Ortaöğretim de iki ana kademeden oluşturulmuştur.

-Mekteb-i İdadi: Beş yıl süreli olan bu okullarda din bilgisi, Türkçe, Arapça,

Fransızca, hesap, cebir, geometri, coğrafya, Farsça, hitabet, tarih, kimya, sağlık bilgisi

ve felsefe dersleri verilmekteydi. Bu okullardan mezun olanlar Mekteb-i İptidai’lerde

öğretmenlik yapmak yada bir üst kademe olan Mekteb-i Sultani’lere devam etme

hakkına sahiptiler. (Akkutay 1984)

-Mekteb-i Sultani: Fransız liseleri örnek alarak kurulan bu okullarda eğitim

Türkçe ve Fransızca yapılmaktaydı. İlk Mekteb-i Sultani 1867’de Galatasaray

Sultanisi adıyla İstanbul’da kurulmuştur. Bunu diğer büyük vilayetlerde kurulan

Sultaniler izlemiştir. Bu okullardan m

atanırlar yada Darü-l Fünun’a devam ederlerdi. (Akkutay 1984)

3.2.3. Mesleki ve teknik öğretim

Osmanlı’da Mesleki ve teknik öğretime ilgi onsekizinc

başlamıştır. Açılan askeri me

alanda çeşitli okullar açılmıştır. Bu okullardan bazıları farklı bak

-Erkek Teknik Öğretim Okulları

-Kız Teknik Öğretim Okulları

-Ticaret Okulları

-Memur Okulları

Page 44: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

30

-Öğretmen Okulları

Devlet tarafından açılan modern okullar öğretmen yetiştirmek üzere açılan

öğretmen okulları ise üç ana grupta toplanmıştır:

Bu dönemde yüksek öğretim ise çeşitli yüksek okullar ile Darü-l Fünun’dan

ek seviyede bilimlerin okutulduğu yer anlamına

gelmektedir (Akkutay 1984). Açılması 1846’da kabul edilen Darü-l Fünun 1863,

Osmanlı Devleti’nde 1770–1840 yılları Batılılaşmanın temellerinin atıldığı

a açıldı. Bilhassa bu yıllarda eğitim ve öğretim

oluna gidildi. Kültür ve sanat ise eski özelliğini

. Zaman zaman eğitim ve öğretimdeki aksaklıklar yeni

kanunlarla düzene sokulmaya çalışıldı. (Deri 1999)

t Fermanı’yla Osmanlı Devleti’nde yeni bir dönem

başladığını görüyoruz. Islahat fermanıyla yapılmak istenen eğitim ve ilgili yenilikler

ı. “Maarifi-i Umumiye Nezareti” adlı hükümet

-Darü-l Muallimin: İlk defa 1848’de Mekteb-i Rüştiye’lere öğretmen

yetiştirmek üzere kurulmuştur.

-Darü-l Muallimat: İlki 1869’da açılan bu kurumlar kız mekteplerine öğretmen

yetiştirmek üzere açılmışlardır.

-Menşe-i Muallimin: Askeri okullara öğretmen yetiştirmek üzere açılan bu

okulların ilki ise 1875 tarihinde açılmıştır (Akkutay 1984).

3.2.4. Yüksek öğretim

oluşmaktadır. Darü-l Fünun yüks

1870, 1874 tarihlerinde üç defa öğretime başlamış ve kısa süreler içinde tekrar

kapanmıştır. Dördüncü defa 1900’de Darü-l Fünun’u Şahane adı altında açılmıştır.

İdari ve mali özerkliğine 1924’te kavuşmuştur. Darü-l Fünun’u Şahane 1933’te

kaldırılıp yerine İstanbul Üniversitesi kurulmuştur. (Akkutay 1984)

yıllardır. 1727’de İstanbul’da ilk matba

ve askerlikte Batı’dan faydalanma y

korumaya devam etti

1856’da ilan edilen Islaha

daha çok yabancıların işine yarad

içinde yer alan ve bugünkü Milli Eğitim Bakanlığı’nın temeli olan bir kuruluş ortaya

çıktı.

Page 45: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

31

II. Abdülhamit döneminde her alanda olduğu gibi eğitim-öğretim alanında da

büyük hamleler gerçekleştirildi. Bu devri uygulamaya geçiş, yaygınlaştırma,

merkezde ve taşrada mektep binası yapma, öğretmen yetiştirme, yeni yüksekokullar

ğretim okulları da açmıştır. Bu silsileden olarak

modern eğitim-öğretim

temelleri de yine bu dönemde atılmıştır. (Deri 1999)

33 yıllık saltanatı boyunca II. Abdülhamit (1876–1909) 1876’da 250 olan

ve Darû’l Fünun açma devri olarak nitelendirebiliriz. II. Abdülhamit medreselerin

yanı sıra Avrupa tipi yüksekö

Mülkiye, Tıbbiye, Maliye, Hukuk, Ticaret, Mühendislik, Baytar mekteplerini

sayabiliriz. Bu konuda Avrupa’ya kapalı kalınmamış ve

Rüşdiye’yi 600’e, 5 idadi 104’e, 200 kadar olan iptidaiye (yeni usul ilkokul) yaklaşık

9 bine, 1 tane Darû’l Muallimun (öğretmen okulu) 32’ye yükseltilmiştir. Bunun

dışında 10 bin kadar olan eski usul sıbyan mektepleri ıslah edilerek yeni usule

çevrilmiştir. Fakat her zaman olduğu gibi altyapı ve finansman yetersizlikleri, iç ve

dış mücadeleler, siyasi entrikalar, devletin diğer müessese ve kurumlarındaki

yozlaşmalar vb. gibi nedenlerle istenilen hedeflere ulaşılmamıştır. (Deri 1999)

Page 46: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

32

4. SIBYAN MEKTEPLERİ

4.1. Sıbyan Mekteplerinin Tanımı

-ilim”,

“Muallimhâne”, "Mektep", "Taş Mektep", "Mahalle Mektebi", "Mektephâne" ve

b-i Ibtidâiye" gibi isimler veriliyordu. Yoksul çocuklar için açılanlara da

küttab-ı sebil” veya “mekteb-i sebil” de deniyordu.

Ketebe sözcüğünden türeyen mektep sözcüğü yazı yazılan yer anlamına gelir,

ektepler ayrıca Kur'an öğretilen yer manasında da kullanılıyordu. Sabi denilen beş

ltı yaşındaki kız ve erkek çocukları okutmak amacıyla açılmış olan ilköğretim

urumlarına Osmanlı Devleti’nde sıbyan mektebi denilmiştir. Bu okullara, mekteb,

ekâtib, küttab, taş mektep, mahalle mektebi gibi isimler de verilmiştir. Mahalle

ektebi denilmesinin sebebi hemen hemen her mahallede açılması; taş mektep

enilmesinin sebebi ise binalarının taştan yapılmasıdır.

Osmanlılar her mahalleye, her köye varıncaya kadar bu okulları

aygınlaştırmışlardı. Devletin sınırlarının ilerlemesine paralel olarak bu okulların

ayısı da her geçen gün artıyordu.

Devlet adamları varlıklı kişiler ve vakıflar yoluyla köylerde ve bazı

ahallelerde elbirliğiyle kurulurdu, öğretmen ücretini de veliler öderdi. Önceleri bu

iş öğretmenler olmadığı gibi, “okul” denebilecek

binalar da yoktu. İmâm Mâlik de, mescitleri kirletebilecekleri düşüncesi ile, onlara

escitlerde yer vermeyince bu okullar özel evlerde, mescit ve cami kenarlarında vs.

Sıbyan Arapça bir kelime olup Sabi (çocuk) kelimesinin çoğuludur. Sıbyan

Mektebi çocuklar için açılmış okul demektir. Sıbyan mektepleri Osmanlı devletinin

ilkokullarıdır.

İslam dünyasının ilk asırlarında "Küttab" adıyla tanıdığımız bu okula,

Müslüman Türk devletlerinden Karahanlı ve Selçuklularda "Sıbyan Mektebi"

deniyordu. Osmanlılarda aynı okula bu isimle birlikte “Daru’ttalim”, “Daru’l

"Mekte

m

a

k

m

m

d

y

s

m

öğretim için özel olarak yetiştirilm

m

Page 47: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

33

yer bulmuşlardır. Bu okulları vakıflar, zengin kişiler ve çoğu zaman da halk

yaptırıyordu.

İslamiyet’in 7. yy.ın ilk yarısında Hz. Muhammed’in peygamberliğinde

yayıl

evirlerinde çocuklara dini eğitim

Sahabe Erkam’ın evinde Kuran eğitimi ile başlamıştır. Daha sonraları ilk eğitim bir

müdd

Anadolu Türk mimarisinde Sıbyan Mektepleri yaygın olarak Osmanlı

mima

Türk Mimarisi’nde Osmanlı öncesi Sıbyan Mekteplerine de rastlanır. Mısır’da

1250

ktır. Selçuklu medreseleri ile Osmanlı medreseleri tasarım olarak

genelde aynıdır. Aynı durum sıbyan mekteplerinde de söz konusudur. Bu nedenle

4.2. Sıbyan Mekteplerinin Gelişimi

ması ile Dünya tarihinde ve dinler tarihinde yeni bir dönem başlamıştır. Kutsal

kitabımız Kuran-ı Kerim’in ilk ayetinin ‘Oku, Okut’ olması dini yönden olduğu

kadar, eğitim tarihi açısından da insanlığa yeni ufuklar açmıştır.

Sıbyan Mekteplerinin tarihçesi Osmanlı Devleti ile sınırlı değildir. Kuruluşu

İslâm’ın ilk yıllarına kadar uzanır. İslamiyet’in ilk d

et cami ve evlerde sürmüştür. Camilerde hoca sırtını bir sütuna dayayarak

oturur, öğrencilerde onun etrafında halka oluşturacak biçimde diz çökerlerdi.

Emeviler devrinde mektepler yapılmaya başlanmıştır. Daha sonra Selçuklu

döneminde Osmanlı dönemindekine benzer Sıbyan Mektebi modelleri sıkça

gözlenmiştir. Ancak şimdiye dek Anadolu’da Osmanlı Çağı Öncesi Sıbyan Mektebi

bulunamamıştır.

risinde görülür. Özellikle gelişme döneminden itibaren mektep mimarisinde

sayısal ve niteliksel gelişmeler Osmanlı’nın son dönemine dek devam etmiştir.

–1390 yılları arasında hüküm süren Türk Memlukları devrinde yapılan

külliyelerde sebil-ül küttab diye adlandırılan sıbyan mektepleri yapılmıştır. Ancak bu

yapıların mimarisi, plan ve mekan anlayışı Osmanlı mekteplerinden farklıdır.

(Özturna 1991)

Osmanlı Sıbyan Mekteplerinin mimari kaynağını Anadolu’da aramak daha

bilimsel olaca

Page 48: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

34

Osma

smanlı mimarisinde

oluşumunu ve gelişimini tamamlayabilmiştir. Osmanlı mimarisinde Sıbyan

kündür.

n

ilgiler

vermektedir. Mesela Seyahatname’de İstanbul’da 1591–1600 yıllarda 1653 tane

iyeti’nin kurulması ile 1924 ‘te çıkan bir kanunla medrese, tekke ve

zaviyeler kapatılmış bunların yerine çağdaş eğitim kurumları olan ilkokul, ortaokul,

lk tahsil veren bu mekteplerde, 5-6 yaşlarındaki çocuklara okuma

ı

nlı mekteplerinin Selçuklu geleneğini devam ettirdiği ya da esinlendiği

düşünülebilir.

Türk mimarisinde Sıbyan Mektebi mimarisi ancak O

mektepleri kendine has karakteri ile İslam ve Türk mimarisinde özel bir yer

tutmaktadır.

İlk defa Fatih Sultan Mehmet zamanında (1451-1481) İstanbul’da Fatih

Külliye’sinde 1463-1470 yılları arasında Sıbyan mektebi yapılmıştır. Daha sonra da

imparatorluğun bütün şehirlerinde (özellikle ilk yıllarda Bursa, İznik, Edirne ve

Manisa) ve kasabalarında kurulmuş ilk eğitim kurumu olarak “Sıbyan Mektepleri”

görülmektedir. Bu mektepleri Osmanlı’daki ilk düzenli eğitim müesseseleri olarak

adlandırmak müm

Tarihimizde bili en en eski bu öğretim kurumu olarak bilinen bu kurumları

hakkında geniş bilgiler içeren yazılı evrak bulmak mümkün değildir. Ancak Evliya

Çelebi Seyahatnamesi’nde sıbyan mektepleri hakkında yeterli olmasa da bazı b

sıbyan mektebi bulunduğu ifade edilmektedir. (Kahraman 2003)

Türk’lerin İslamiyeti kabulü ile dini eğitim veren Sıbyan Mektepleri, Türk

Devletlerinde de fonksiyonelliğini sürdürmüşlerdir. Osmanlı Devleti’nin yerine

Türkiye Cumhur

lise ve üniversiteler açılmıştır.

4.3. Sıbyan Mekteplerinin Fonksiyonu

İslamiyet ile oluşan Sıbyan mekteplerinin fonksiyonu çocuklara ilk dini eğitimin

verilmesidir. İ

yazma, baz dini bilgiler ve dört işlemden ibaret olan matematik öğretilirdi. Sıbyan

mektepleri, medreselerin çekirdeklerini oluşturmuşlardır.

Page 49: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

35

Osmanlılarda eğitim sisteminin ilk basamağını teşkil eden sıbyan okullarının

öğretmenleri birer din adamları, müderrisleri (profesörleri) ise derecelerine göre din

bilgini veya devrin matematik ve mantığına çok az aşina olan din adamlarıydı. Buna

• Osmanlıca dediğimiz yapay bir dil gelişmiştir. (Erdem 2005)

eğitiliyordu. Saray

dışında eğitim alanı olarak sadece Sıbyan mektepleri ve Medreseler görülmektedir.

lılarda bu mektebin hocasına “Muallim”, yardımcısına

“Kalfa” veya ‘Halife’ denilirdi. Ayrıca bir temizlikçi hademe (Bevvab) ve bir

ve kavga etmelerinin önüne geçen görevli)

görev yapardı. Talebelerine de “Suhte”, “Puser”, “Şakirt” denilirdi. Sıbyan

ğretmenleri çeşitli

en şerefli ve haysiyetli kişilerinden seçilirdi. Osmanlı Sıbyan

göre Osmanlı eğitim sisteminin ilk basamağını oluşturan sıbyan okullarının genel

özellikleri şunlardı:

• Eğitimin temel amacı dinidir.

• Yöntem olarak nakilci ve ezbercidir.

• Kızlara açıktır.

4.4. Sıbyan Mekteplerinde Öğretim ve İdari Sistem

Osmanlı döneminde her türlü eğitim sarayda verilmekteydi. Saray, hükümet ve

askerlik işlerinde çalıştırılarak, tüm memurlar sarayın içinde

Sıbyan mektepleri öğrenciyi herhangi bir mesleğe yönlendirmekten ziyade Kuran ve

temel eğitime yönelik bir sınırlı eğitim programı içermektedir.

Sıbyan Mekteplerinin öğretim elemanları bir hoca ve onun yardımcısı olan

kalfadan oluşmaktaydı. Osman

Mubassır (çocukları evine götürüp getiren

mekteplerinin hocaları başka kaynak olmadığı için genellikle medresede okumuş,

okuma yazma bilen, çok zaman cami veya mescidde imamlık ya da müezzinlik yapan

kimselerdi. Muallimler genellikle o mahalle veya camiin imamı da olurlar; imamların

eşleri de kız öğrencilere öğretmenlik yapabilirdi. Mektep ö

zamanlarda ve Kurân’ın bitiminde, öğrencilerden ve ana babalarından hediyeler

alırlardı. Bu okullarda görev yapacak olanlar için belirli bir okul veya devlet

politikası yoktu. Medreselerde biraz okumuş, kendi kendine okuma yazma öğrenmiş

davranış olarak ağır başlı kişiler sıbyan mekteplerine muallim olmuşlardır. Hoca ve

kalfalar mahallenin

Page 50: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

36

me inde eğitim ve öğretimi verekteb n kişi gücü yerinde, zekaca üstün yaşlılardan

işmiş kişinin kültür birikimini çocuklara

tarırk rdiği hissiyatıyla daha yakın ilişkinin rahatlıkla kurulabilmesi

at sağlanmasına

imkan veriyordu. Böylelikle Sıbyan Mektebini bitiren talebe yaşından çok daha ileri

ir 1991)

erhalde bu, öğrencinin

zeka, çalışkanlık ve okunması gereken kitapların bitirilmesi ile ilgilidir. Bununla

lıydı.

seçilirdi. Bundaki gaye belli bir olgunluğa er

ak en yaşlılığın geti

idi. Bu psikoloji ve fizyoloji talebe ile çok daha iyi manevi irtib

bir olgunluk ve hayat bilgisi edinmiş oluyordu. (Bozdem

Sıbyan Mektebine başlama yaşı 4 yıl, 4 ay, 4 gün idi. Osmanlı bu yaş ölçüsünü

uğurlu saymıştır. Osmanlılarda çocukların 4-5-6 yaslarında okula başladıkları;

Anadolu'da daha çok dört, İstanbul’da beş-altı yaşlarında mektebe gittikleri

görülmektedir. Sıbyan mekteplerinin tahsil süreleri hakkında kuruluşlarının

başlangıcında kesin bir müddet söylemek mümkün değildir. H

beraber 1846 tarihli bir tezkireden, sıbyan mekteplerinin tahsil müddetinin 4 yıl

olduğu anlaşılmaktadır. 1869 tarihli Maarif-i Umumiye Nizamnâmesi'nde de bu

müddet muhafaza edilmekte ve mektebe devam mecburiyet yaşı erkekler için 7, kız

çocukları için 6 olarak tespit edilmektedir. (Bozdemir 1991)

Başlama, özellikle Osmanlılarda "amin alayı" denilen, çocukların ve

öğretmenlerin katıldığı, ilahiler okuyarak o yerleşim yerinde yürüyüş yapılan bir

törenle olurdu. Mezuniyette de merasim ve mevlüd yapılırdı. Okul genelde tek bir

dershane şeklinde olur ve burada farklı seviye ve yaşlarda çocuklar bulunabilirdi.

Öğretim yöntemi olarak ezberci ve nakilci yöntem kullanılırdı. Öğretmen

öğrencilerin önünde minder üzerinde bağdaş kurarak otururdu. Öğrenciler hocanın

etrafında halkalar meydana getirip yere otururlardı. Toplu öğretim yöntemi daha çok

kullanılırdı. Okuma yazma geleneksel heceleme yöntemiyle öğretilirdi. Bazen

hocanın yardımcısı (kalfa) veya çalışkan bir öğrenci çocuklara derslerini okutur, onlar

da gösterilen kısmı iki yanlarına sallanarak, uğultu içinde tekrar eder dururlardı.

Medresenin ilk basamağı olan sıbyan mekteplerindeki felsefe “İslam

inançlarına göre birey” yetiştirmekti. “Bir lokma, bir hırkaya razı olan insan tipi

“ amaçtı. İyilik ve kötülüğün Allah’tan geldiğine inanıp razı olma

Page 51: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

37

Eğitime Kuran öğrenmekle başlanır, daha sonra yazı dersleri, aritmetik gibi

dersler verilmeye başlanırdı. Okumayı ve çalışmayı teşvik amacıyla çalışkan

öğrencilere cildi süslü cüz veya kitap hediye edilirdi. Müzik derslerinde ilahi

okutulması adettendi. Sıbyan mekteplerinde ders programlarının oluşmasında İslam

kültürünün etkisi büyüktür. Kuran öğrenmek eğitimin başlangıcı sayılmıştır. Bu

okullarda çocuklara kıraat (okuma), inşa (yazım), amal-ı arbaa (dört işlem matematik)

ve ilmihal bilgileri verilirdi. Böylece her Osmanlı vatandaşı ilkokul çağında kendi

diliyle okuyup-yazmayı, Kuran-ı Kerim okumayı ve yeterli ilmihal bilgisini öğrenmiş

olurdu. Öğretimin esası Kurân idi. Öğrenciden üç yılda Kurân'ın ezberlemesi

istenirdi. Ama bu, çoğu zaman ezber olmaz, Kurân'ın hatmi (baştan sona bir kez

yüzünden okunması ve bazı sayfaların ezberlenmesi) olurdu. Programın içinde yazı

ve

da vardı. Yazı, şiir ve atasözleri üzerinde olurdu, bu derslere ek olarak hikâyeler ve

aritmetik de vardı. İbadet şekilleri de öğretiliyordu. On yaşına kadar Kurân'ı

hatmeden çocuk, daha sonra kelime bilgisi, hitabet, dilbilgisi, edebiyat, tarih gibi ek

konular üzerinde üç yıl daha çalışabilirdi. Çocuklar belirli zaman aralıklarında

öğlen vaktinde azad (teneffüs) edilirlerdi (Resim 4.1.). Perşembe öğleden sonra ve

Cuma günleri tatildi. (Bozdemir 1991)

Resim 4.1. Bir Sıbyan Mektebinde Öğle Azadı (1940 ‘lı yıllarda yayımlanan aylık ansiklopedinin verdiği gravür örneklerinden

gürgen kaplama ağacından el yapımı ahşap paspartulu

6 resim)

6 Paspartu: Aynı boyda baskı, desen ve fotoğrafların yerleştirildiği karton çerçeve

Page 52: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

38

Sıbyan okullarının müfredatında zaman içinde değişiklik ve gelişmeler olduğu

görülür. Bütün bu değişiklik ve gelişmeler, gerek Fatih, gerek II. Bayezid, gerekse

daha sonraki dönemlerde çokça olmuştur.

Osmanlı toplumunda bir çok müessesede olduğu gibi sıbyan mektepleri de hayır

sahipleri tarafından vakıf seklinde kurulmaktaydı. Osmanlı ülkesinin her tarafında bu

maksatla kurulmuş vakıfları görmek mümkündür. Mekteplerin sayıları, günümüzün

ilkokullarıyla kıyaslanamayacak kadar sayıda idi. Sıbyan mektepleri, Osmanlı’nın

klasik devrine ait birer kurum olmalarına rağmen isim ve müfredattaki değişiklikleri

ile beraber Cumhuriyet dönemine kadar gelmişlerdir.

4.5. İstanbul Sıbyan Mekteplerinin Mimarisi

Konumları itibariyle sıbyan mekteplerini iki gruba ayırabiliriz.

• Mahalle içindeki tek yapılar

Resim 4.2. İstanbul-Üsküdar Mihrimah Sultan Külliyesi Sıbyan Mektebi

4.5.1. Plan

• Külliye içinde yer alan sıbyan mektepleri (Resim 4.2.)

Page 53: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

39

Külliyeler içinde yer alan sıbyan mektepleri Osmanlı mimarisinde külliyenin

odağı olan camiden mümkün olduğu kadar uzaklaştırılmıştır. Külliye tasarımında

mekteplerin simetriği tamamlayan yapılar olduğu dikkati çeken unsurdur. Külliyeler

içinde yer alan sıbyan mektepleri sokağa açılan özel girişlere ve kendi içlerine dönük

oyun bahçelerine sahiptirler ve daima külliyenin dış köşesinde yer alırlar. Bu

ültüleriyle külliyenin diğer parçaları

lan cami, medrese, kütüphane gibi yapılardaki gerekli sessizliği bozmamaları

içindir.(Çizim 4.1.)

Mahalle ın

kesiştiği ve m şe başlarında

yapılmışlardır. aynı uzaklıkta

olması düşünülm olan köşe başları

uygun görülmü

planlama büyük ölçüde çocukların oyun ve gür

o

içerisindeki tek yapılardan oluşan sıbyan mektepleri ise sokaklar

ahallenin ortası sayılabilecek yerlerde ve özellikle kö

Bu planlama yapılırken mahallenin çeşitli yerlerine

üştür. Ve bu yüzden sokakların kesişme noktaları

ştür.

Çizim 4.1. İstanbul-Üsküdar Mihrimah Sultan Cami ve Külliyesi Vaziyet Planı

(Özturna 1991)

Osmanlı mimarisinde görülen sıbyan mekteplerinin büyük çoğunluğu kare

planlıdır. Nadir olarak dikdörtgen plan görülür.(İstanbul Eminağa Sıbyan Mektebi

9,00x4,80 m ebatlarındadır.) Sıbyan mekteplerinde plan çeşitliliğine pek rastlanmaz.

Page 54: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

40

Bu yapıların planlanmasında en önemli ve ortak özellik çoğunun fevkani (üst katı

olması) olmalarıdır. Diğer bir ortak özellik mekteplerinin boyutlarının hemen hemen

aynı boyutlarda olmasıdır. Sıbyan mekteplerinin derslik ölçüleri 6,50x6,50 m ile

8,00x8,00 m arasında değişmektedir. Tavan yükseklikleri ise 3,50-5,00 m arasında

değişmektedir. Sıbyan mekteplerinde sıra yerine rahle ve minderler kullanıldığı

düşünülürse yukarıdaki ölçülerin uygun olduğu görülür. Sıbyan mektepleri

devirlerinin diğer toplumsal yapıları ile kıyaslanırsa ölçülerinde çocuk ölçeğine

yaklaşma çabası sezilir. (Çizim 4.2., 4.3.)

4.2. İstanbul-Üsküdar Mihrimah Sultan Sıbyan Mektebi Planı

Çizim (Özturna 1991)

Çizim 4.3. İstanbul-Üsküdar Mihrimah Sultan Sıbyan Mektebi A-A Kesiti (Özturna 1991)

Page 55: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

41

4.5.2. Malzeme

Osmanlı sıbyan mekteplerinde genellikle kesme taş ve tuğla kullanılır. (Resim

aşık düzende

inşa edilmiş , arka ve yan cephelerde

moloz taş a edilen sıbyan

me şabın duvar

malzem

4.3., 4.4.) Mektepler ya kesme taştan ya da kesme taş tuğla karışımı alm

lerdir. Genellikle giriş cephelerin de kesme taş

kullanılmıştır. Bütün cepheleri moloz taştan inş

kteplerine de rastlanır. Bu mekteplerin cepheleri sıvalıdır. Ah

esi olarak kullanılmaması dikkat çekmektedir.

4.3. İstanbul Üsküdar Mihrimah Sultan Sıbyan Mektebi

Resim

Resim 4.4. İstanbul Üsküdar Mihrimah Sultan Sıbyan Mektebi

Page 56: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

42

4.5.3. Üst yapı (mimari elemanlar, cepheler)

Sıbyan mektepleri genellikle kare planlı olduklarından dolayı sütun paye gibi

taşıyıcılara rastlanmaz. Bu yapılarda sınırlayıcı ve taşıyıcı özelliğe sahip duvarlar en

nemli elemandır. Sıbyan mektepleri ufak boyutlarda oldukları için statik amaçlı

duvar payelerine de gerek duyulm kteplerinde pencere ve kapılar

diğer anıtsal yapı a yapıların amacıyla

bağlantılıdır. (Çizim

ö

amıştır. Sıbyan me

lara göre daha ufak ölçülerdedir. Bu uygulam

4.4.)

stanbul-Üsküdar Mihrimah Sultan Sı(Özturna 1991)

byan mekteplerinde örtü sistemi çoğ

Çizim 4.4. İ byan Mektebi Kuzey Cephesi

4.5.4. Örtü sistemi

Osmanlı sı unlukla kubbedir. Mektepler kare

planlı oldukları için kubbe çok kullanılmıştır. Kubbe üst örtüsü olarak alaturka

kiremit ve kurşun kaplama görülmektedir. Kubbeli yapılarda geçiş öğesi genelde

tromp ve tı sistemi

ılmıştır. (İstanbul

Edirnekapı Mihrimah Sultan Sıbyan Mektebi)

pandantiftir.( Çizim 4.5.) Kubbeden sonra ahşap düz ça

kullanılmıştır. Pek az örnekte ise kubbe ve tonoz birlikte kullan

Page 57: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

43

Çizim 4.5. İ byan Mektebi Perspektifi

stanbul-Üsküdar Mihrimah Sultan Sı

(Özturna 1991)

Page 58: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

44

5. MANİ

Aydı ıbyan

mektebi bulunma şehri Manisa

olarak anı üze kadar

gelebilen altı tane s

5.1. Manisa Sı

İncelediğim ktepleri iki bölümlüdür.

Birinci bölüm rle eyvan gibi dışa

açılan

çıkarken iki tanesi mahalle m mündedir. Manisa’daki sıbyan

mekteplerinin hepsi kare planlı, iki bölümden oluşmuştur. Ebatları 5x5, 6x6 m

rasında değişmektedir.

.2. Varlığını Tarihi Kaynaklardan Öğrendiğimiz Ancak Bugün Mevcut

lmayan Osmanlı Dönemi Manisa Sıbyan Mektepleri

.2.1. Ahmed Ağa Mektebi

Manisa merkez Amalar Mahallesinde7 II. Selim’in Bayraktarı olduğu tahmin

dilen Kızlarağası Ahmed Ağa olarakta tanınan Ahmed Ağa tarafından yaptırılmıştır.

uallimhane 17. asrın son yarısında kullanılamaz boş bir durumda kalmıştır ve

ünümüze ulaşamamıştır. (Gökçen 1946)

.2.2. Ali Ağa Mektebi

Kanuni Sultan Süleyman’ın Kapuağası olan Ali Ağa Bitpazarında yine

endinin yaptırdığı mescidin yanına bir muallimhane yaptırmıştır. Mescid ve

SA ve ÇEVRESİNDEKİ SIBYAN MEKTEPLERİ

n vilayeti salnamesine göre Manisa ve çevresinde 19. yy. da 67 adet s

ktadır (Acun 1996). Osmanlı zamanında şehzadeler

lan, bir kültür ve eğitim merkezi olarak bilinen Manisa’da, günüm

ıbyan mektebi bulunmaktadır.

byan Mekteplerinin Genel Özellikleri

iz Osmanlı Dönemi Manisa sıbyan me

kubbeli kapalı dershane ikinci bölüm geniş bir keme

açık mekândır. Bu mekteplerden dört tanesi külliye yapısı olarak karşımıza

ektebi görünü

a

5

O

5

e

M

g

5

k

dı Amalar olan mahallenin yeni adı bulunamamıştır. 7 Eski a

Page 59: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

45

muallimhanenin giderlerinin karşılanması için Kalaycılar çarşısında bazı arsaları ve

Atpazarında bir ekmekçi dükkanını vakfetmiştir. (Gökçen 1946)

ıştır. Muallimhaneden günümüze

ancak bir kitabe kalmıştır (Ek 5.1.). Mektep ayakta kalmayı başaramamış ve şu an

5.2.3. Lalapaşa Cami Mektebi

Manisa merkez Ulus Mahallesinde Lalapaşa Caminin bahçesinde (Resim 5.1.)

yine Kızlarağası Ahmed Ağa tarafından yaptırılm

mevcut değildir. (Gökçen 1946)

Şekil 5.1. Lalapaşa Cami Mektebi Kitabesi

Resim 5.1. Lalapaşa Cami Mektebi Kitabesi

Page 60: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

46

Ahmet bu evi Allah (rızası) için bina etti.

O’ndan (Allah’tan) fazlını ve cenneti umdu.

Cennetlerle, rıdvanla ve tesnimle mükafatlandırılan günde Allah onu hayırla

uallimin sa’yi (gayreti) meyve verdiğinde evin tarihi ortaya çıkar.

kgün ) mahallesinde hayatı ve şahsiyeti hakkında

ilgi edinilemeyen Behmen Ağa tarafından yaptırılmıştır. Bu binadan şimdi hiçbir

iştir.

Manisa merkez Bekta ği

yapmış ve H. 1039 / M. 1633 ‘den önce vefat eden Cafer Bey tarafından

yaptırı r. Cafer

kızıdı nda Çarşı

(Adakale) m

muhitin gü yoktur.

mükafatlandırsın.

M

5.2.4. Behmen Ağa Mektebi

Manisa merkez Aynıali ( A

b

eser yoktur. Mektep yapıldıktan bir süre sonra yanmış ve yeniden inşa edilm

Ancak günümüze ulaşamamıştır. (Gökçen 1946)

5.2.5. Cafer Bey Mektebi

ş ( Arda ) mahallesinde bazı yerlerde sancak beyli

lmıştır. Bu yapıda günümüze kadar ayakta kalmayı başaramamıştı

Bey’in yine Manisa’da inşa ettirdiği bir mescid ve çeşmeside vardır. (Gökçen 1946)

5.2.6. Fahrünnisa Hatun Mektebi

Fahrünnisa Hatun Ayasuluğ Kadısı Bursalı Mevlana Muslihiddin Efendi’nin

r. Yaptırmış olduğu mektep Manisa merkezde Alibey cami civarı

ahallesinde bulunmaktaydı. Eskiden Çarşı mahallesi olarak bilinen

nümüzde Çarşı mahallesi olarak bilinen kesimle bir alakası

(Gökçen 1946)

Page 61: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

47

5.2.7. Fehmi Bey Mektebi

Bu mektebin Manisa’nın hangi mahallesinde olduğu tespit edilem

Hayatı ve şahsiyet

emiştir.

i hakkında bilgi edinilemeyen Fehmi Bey tarafından yaptırılmıştır.

946)

bi

uh Efendi’nin oğlu olarak bilinmektedir.

uallimhane Manisa merkez Camiikebir ( İshakçelebi ) mahallesinde inşa edilmiştir.

hmed Mektebi

Muallimhaneyi Manisalı olan Hacı Mehmed Yarhasan ( Yarhasanlar )

ahallesinde yaptırmıştır. Mektep için Es-seyid Elhac Mehmed bin Es-seyyid

üseyin onbeşbin akçe vakfetmiştir. (Gökçen 1946)

Mektep yıllara dayanamamış ve günümüze ulaşamamıştır. (Gökçen 1

5.2.8. Gülfem Hatun Mektebi

Gülfem Hatun Kanuni Sultan Süleyman döneminde yaşamıştır. Vakfiyelerden

edinilen bilgilere göre 16. asırda Manisa’da birçok çeşme hayratı ve birde mektep

yaptırmıştır. Ancak bu mektebin nerede olduğu tespit edilememiştir.

(Gökçen 1946)

5.2.9. Hacı Hüseyin Mekte

Babasının adı Abdi olduğu bilinen Hacı Hüseyin tarafından Bölücek ( Dinçer)

mahallesinde yaptırılmıştır. (Gökçen 1946)

5.2.10. Hacı Hasan Mektebi

Hacı Hasan, Manisalı Nas

M

Bunun yanında Hacı Hasan’ın Karayunus mahallesinde de bir muallimhane

yaptırdığı da vakfiyelerle sabittir. Ayrıca Manisa’ya bağlı iki köyde de sıbyan

mektebi yaptırmıştır. (Gökçen 1946)

5.2.11. Hacı Me

m

H

Page 62: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

48

5.2.12. Hazma Çelebi Mektebi

vuş Mektebi

bilgi olmayan İmir Çavuş tarafından Manisa merkez

arhasan ( Yarhasanlar ) mahallesinde yaptırılmıştır. Muallimhane yanında bir

ndeydi. Mescid sonradan camiye

önüştürülmüştür. İmir Çavuş, yaptırmış olduğu mescid ve muallimhane için tahıl

yine Yarhasanlar mahallesinde bulunan bir evi

akfetmiştir. (Gökçen 1946)

Şehzade Süleyman’ın

efterdarı olarak bulunmuştur. Kanuni Sultan Süleyman döneminde IV. Vezir olarak

efat etmiştir. Manisa’da bulunduğu dönemde kendi

dı ile anılan mahallede bir mescit ve mektep yaptırmıştır. (Gökçen 1946)

Mektebi yaptıran Hazma Çelebi hakkında biyografik bilgi edinilememiştir.

Mektep Manisa’nın Körhane ( Saruhan ) mahallesinde bulunmaktaydı. Ancak

günümüze ulaşamamıştır. (Gökçen 1946)

5.2.13. Hüseyin Ağa Mektebi

Manisanın zenginlerinden olan Hüseyin Ağa tarafından Manisa merkez

Hacıyahya (Topçuasım) mahallesinde yaptırılmıştır. (Gökçen 1946)

5.2.14. İmir Ça

Biyografisi hakkında fazla

Y

mescitle birlikte inşa edilmiştir. İmir Çavuş’un mektebinin yanında olan mescidi

bugünkü Yarhasanlar Cami’nin yeri

d

pazarında yedi dükkan ve

v

5.2.15. Kasım Paşa Mektebi

Muallimhanenin banisi olan Kasım Paşa Nişancı Mehmet Çelebi’nin oğludur.

H. 918–926 / M.1512–1520 yıllarında Manisa Saruhan’da

d

çalışmıştır. H.950 / M. 1544’te v

a

Page 63: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

49

5.2.16. Kulaksızoğlu Mektebi

Adı bazı yerlerde Kulavuzoğlu diye geçen Kulaksızoğlu diye anılan kişi

tarafından Manisa merkez Çengioğlu8 mahallesinde yaptırılmıştır. (Gökçen 1946)

5.2.17. Mehmed Ağa Mektebi

Hangi mahallede olduğu tespit edilemeyen mektebin biyografisi hakkında bilgi

urad) Mektebi

ebi

( Anafartalar ) mahallesinde Manisalı zenginlerden

bdullah Bey’in oğlu Murtaza Emin tarafından yaptırılmıştır. (Gökçen 1946)

edinilemeyen Mehmed Ağa tarafından yaptırıldığı vakfiye kayıtlarından

anlaşılmaktadır. (Gökçen 1946)

5.2.18. Sultan Murad (III. M

III. Murad şehzadeliğinde Manisa’da bulunmuş ve daha sonra Osmanlı

hükümdarı olmuştur. Manisa Muradiye Külliyesini inşa ettirmiştir. Bunun yanında

Uncubozköy’de cami ve muallimhane yaptırmıştır. Bu mektebin ve caminin askeri

isyanlardan çok zarar gördüğü vesikalardan anlaşılmaktadır. Her iki yapıda

günümüze ulaşamamıştır. (Gökçen 1946)

5.2.19. Murtaza Emin Mekt

Manisa merkez Aliağa

A

5.2.20. Mustafa Çelebi (Karagözzade) Mektebi

Karagöz Ağa’nın oğlu Mustafa Çelebi tarafından Attarace ( Topçuasım )

mahallesinde yaptırılmıştır. (Gökçen 1946)

8 Eski adı Çengioğlu olan mahallenin yeni adı bulunamamıştır

Page 64: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

50

5.2.21. Mustafaçelebi Mektebi

Mektebin ve yanındaki mescidin bulunduğu mahalleye de ismini veren Nişancı

Mescit ve mektebin H. 955 / M. 1549’da mevcut

lduğu vesikalarla sabittir. (Gökçen 1946)

.2.23. Palamutzade Mektebi

.2.24. Sefer Çelebi Mektebi

Manisa merkez Bölücek ( Dinçer ) mahallesinde Sefer Çelebi tarafından

.2.25. Sinan Bey Mektebi

Muallimhane Manisa Merkez Niflizade (Kocatepe) mahallesinde inşa

akfiyelerden edinilen bilgiye göre

uallimhaneye günde dört akçe ayrılmıştır. Bu akçelerin ikisi muallime diğer ikisi

e halifeye verilirdi. Aynı zamanda muallim ve halife yılda birer hatim indirmeleri

arşılığında da birer akçe alırlardı. (Gökçen 1946)

5.2.26. Sinan Çelebi Mektebi

Babası Hoca Lütfi olan Mustafaçelebi tarafından yaptırılmıştır. Ancak

mektebin nerede olduğuna dair bir kayıt bulunamamıştır. (Gökçen 1946)

5.2.22. Nişancı Paşa Mektebi

Paşa tarafından yaptırılmıştır. Mahallenin günümüzdeki adı Atıcı’dır. Mektep yıllara

dayanamayıp yıkılmış mescit ise yanmıştır. Mescit daha sonra tekrar yeni şekliyle

yapılmıştır ve halen mevcuttur.

o

5

Asıl adı Ataullah Çavuş olan Palamutzade tarafından Manisa merkez Karahisar

( Adakale ) mahallesinde yaptırılmıştır. Mektep günümüze ulaşamamıştır.

(Gökçen 1946)

5

yaptırılmıştır. (Gökçen 1946)

5

edilmiştir. Fatih Sultan Mehmet döneminde yaşayan Ditrek Sinan Bey diye anılan

Sinan Bey tarafından yaptırılmıştır. V

m

is

k

Page 65: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

51

Manisa merkez Niflizade ( Kocatepe ) mahallesindedir. Manisalı olan Balı

.2.27. Taceddin Halife Mektebi

.2.28. Turgutzade Mektebi

Manisa’nın zenginlerinden asıl adı Muslihiddin olan Turgutzade tarafından

.2.29. Vani Mehmet Efendi Mektebi

Vani ( Van kulu ) Mehmet Efendi Manisa’da bulunduğu sıralarda Serabed

rada aynı isimde küçük bir mahalle bulunmaktaydı.

ıbyan mektebinin bu mahallede olma ihtimali yüksektir. Vani Mehmed Efendi

Manisa’da otuz adet yahudi odası, sekiz adet oda ve bir

ne de değirmen vakfetmiştir. (Gökçen 1946)

Bey’in oğlu Sinan Halife ( Çelebi ) tarafından yaptırılmıştır. (Gökçen 1946)

5

Manisa’da 16. asırda kadılık yapmış ve Sinan Bey Medresesinde müderrislikte

bulunmuş olan Taceddin Halife tarafından Manisa merkez Nişancıpaşa ( Atıcı )

mahallesinde yaptırılmıştır. Bu muallimhane için Taceddin Halife bazı emlak ve

dükkanları vakfetmiştir. (Gökçen 1946)

5

Manisa merkez Hacıilyasıkebir (Kuyulan) mahallesinde yaptırılmıştır.

(Gökçen 1946)

5

( Bayındırlık ) mahallesinde bir mescit ve mektep yaptırmıştır. Mescit Çavuşönü

mescidi diye anılmaktadır. Bu

S

yaptırdığı hayır kurumlarına

ta

Page 66: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

52

5.3. Halen Mevcut Olan Osmanlı Dönemi Manisa Sıbyan Mektepleri

Page 67: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

53

Şekil 5.2. Sıbyan Mekteplerini Gösteren Manisa Şehir Planı

5.3.1. Hatuniye Külliyesi Sıbyan Mektebi

ı üzerinde

5.1.). Mektebin bir

ise dükkan olarak

e alanı

üğü’ne ait

Resim 5.2. Manisa Hatuniye Külliyesi Sıbyan Mektebi’nden Görünüm

(Gökçen 1946)

Yeri ve Bugünkü Durumu

Manisa ili merkez ilçesinde Çarşı Mahallesi Çarşı Bulvar

bulunmaktadır. Hatuniye Cami’nin batısında yer alır (Çizim

bölümü Diyanet İşleri Başkanlığı kitap satış yeri, bir bölümü

kullanılmaktadır. Hatuniye Külliyesi Sıbyan Mektebi belediyenin düzenlem

içerisinde 57 pafta 427 ada 1 parsel olarak tapuya kayıtlı Vakıflar Müdürl

olarak yer almaktadır. (Resim 5.2.-5.3.)

Page 68: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

54

İnşa Tarihi ve Banisi

Hatuniye Külliyesi Sıbyan Mektebi H.904 / M.1498 yılında külliyeyle birlikte

şa edilmiştir. Sultan II. Beyazıd’ın eşi Şahinşah’ın annesi Hüsnüşah Sultan

tarafı lerinden

olan m amıştır.

Fakat cam k amacı ile

yine Hüsnü nda Han-ı

Cedid (Kur

Mimar

Mimarı

Kitabes

in

ndan yaptırılmıştır. Mektep caminin batısında yer alır. Külliyenin birim

edrese ve imaret bölümleri yıkıldığı için günümüze kadar ulaşam

i ve sıbyan mektebi halen mevcuttur. Külliyeye gelir sağlama

şah Sultan tarafından M.1497 yılında külliyenin güney tarafı

şunlu Han) inşa edilmiştir (Resim 5.4.).

ı ve Ustaları

ve ustaları bilinmemektedir.

i

Kitabesi yoktur.

Resim 5.3. Manisa Hatuniye Külliyesi Sıbyan Mektebi (Köklü 1995)

Page 69: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

55

Mimarisi ve Tezyinatı

bir kemerli ve geniş doğuda

altta bir üstte bir olmak üzere üç adet pencereyle aydınlatılmaktadır. Mekanın

güney cephesinde ise dükkana girişi sağlamak için sonradan

apı açılmıştır.

Kare planlı mekanların üzerleri kubbe ile örtülüdür. Kubbeye geçişi

er sağlamaktadır (Çizim 5.3.). Yapının köşeleri pahlanarak sekizgen

asnak üzerine kubbe oturtulmuştur. Köşelerde yer alan üçgenlerin üzeri az eğimli

ştür.

Mektebin erle

batıya açılmaktad erli hafifletme

keme

İki me r (Resim 5.14.).

Kuzeydeki me yer almaktadır.

Yapı süslem

Malz

Mektep d şlar tuğlalarla

çerçev aşık düzende

örülmüştür. Pencere kemerleri ve kirpi saçaklar tuğlanın farklı şekillerde

yerleştir tılan

Mektep dıştan bakıldığında kuzey ve güneye uzanan dikdörtgen bir plana

sahiptir. İki mekandan oluşmaktadır (Çizim 5.2.). Sıbyan mektebinin kuzeyde yer

alan kare mekanına batıdaki ön bahçeden altı basamaklı merdivenle girilir (Resim

5.7.). Üzeri kubbeyle örtülü olan bu alanın kuzeyde altta iki dikdörtgen üstte ise

kemerli iki, doğuda ise altta bir dikdörtgen üstte bir kemerli giriş cephesinde de altta

bir üstte ise iki pencere olmak üzere dokuz adet pencereyle aydınlatılmaktadır

(Resim 5.15.). Güneydeki yer alan kare mekanı batıda

tamamen kapalı olan

k

pandantifl

k

bir çatıyla örtülmü

orjinalde kuzeydeki mekanı kapalı güneydeki ise sivri bir kem

ır. Alt pencerelerin üzerinde tuğladan sivri kem

rleri ile dekoratif olarak yapılmıştır.

kan arasında çift kanatlı bir kapı ile geçiş sağlanmaktadı

kanın güney duvarında ocak olarak düzenlenmiş bir niş

e olarak sade tutulmuştur.

eme ve Teknik Özellikler

ış duvarları moloz taş ve tuğlayla, yer yer de ta

elenerek, bazen de iki sıra tuğla bir sıra taş olmak üzere alm

ilmesiyle bir süsleme oluşturulmuştur (Resim 5.8.-5.9.). Batıdaki kapa

Page 70: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

56

eyvan kemeri ise kırmızı ve beyaz taşlarla yapılmıştır. Kubbelerin üzeri ise alaturka

iremit kaplıdır. Kubbe ve az eğimli pahlanan kısımların çatıları ve saçaklarında iki

sinde ise bugün dikdörtgen bir pencere yer almaktadır. Allat ve üstte

alan boşluklar tuğla ile kapatılmıştır (Resim 5.17). Bu mekanın üzerindeki kubbe

ı

Dükkan olarak düzenlenmiş mekan restorasyondan sonra kullanıcı tarafından

Diyanet İşleri Kitap Satış Bürosu olarak kullanılan kuzeyde yer alan kısımda

k

sıra tuğladan oluşan kirpi saçak görülür.

Geçirdiği Tamirat ve Tadilatlar

Yapı 1965 yılında cami ile birlikte onarılmıştır. Sıbyan mektebinin daha

önceden de bir tadilat geçirdiği tahmin edilmektedir. Güneydeki kare mekan

günümüzde kitap satış yeri olarak düzenlenmiştir. Fazla değişikliliğe uğramamıştır.

Caddeye bakan güneydeki mekan ise birden fazla bölüme ayrılmıştır. Cephedeki

dükkana girişi sağlamak için bir kapı açılmıştır (Resim 5.10.). Sivri kemerle dışarı

açılan batı cephe

k

alttan kapat lmıştır. Diyanet’in satış merkezine girişi sağlamak için batı cephesindeki

alt pencerelerden birinin önüne merdiven yapılarak kapı haline dönüştürülmüştür

(Resim 5.12.).

düzenlenmiştir. İçeride camlı, demir doğramadan büro oluşturulmuştur. Geride kalan

kısım ise depo olarak kullanılmaktadır (Resim 5.11.).

ise giriş büro ve kitapların teşhir edildiği alan olarak kullanılırken (Resim 5.13),

güneydeki kısımda yer alan mekan ise depo olarak düzenlenmiştir (Resim 5.16).

Resim 5.4. Manisa Hatuniye Külliyesi ve Kurşunlu Han Üstten Görünüm

Page 71: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

57

Resim 5.5. Manisa Hatuniye Külliyesi Sıbyan Mektebi (Acun 1996)

Resim 5.6. Sıbyan Mektebi Batı Cephesi (Acun, H. , 1996)

Resim 5.7. Sıbyan Mektebi B ı Cephesi Bugünkü Görünüm

at

Page 72: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

58

Resim 5.8. Sıbyan Mektebi Doğu Cephesi

Resim 5.9. Sıbyan Mektebi Kuzey Cephesi

Resim 5.10. Sıbyan Mektebi Güney Cephe (Sonradan Açılan Dükkan Cephe ve Girişi)

Page 73: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

59

Resim 5.11. Sıbyan le Oluşan Dükkan Mektebi’nde Güney Mekanın Bölünmesiy

Resim 5.12 lt Pencere . Sıbyan Mektebi Giriş Kapısına Çevrilen A

Resim 5.13. Sıb anılan Bölüm

yan Mektebi Kitap Satış Bürosu Olarak Kull

Page 74: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

60

Resim 5.14. SıArası Geçişi Sağ

byan Mektebi Kitap Satış releri

byan Mektebi İki Mekan layan Kapı

Resim 5.15. SıBürosu Üst ve Alt Pence

Resim 5.16. Güney MekanBölünmesiyle OluşBürosu Deposu

byan Mektebi’nde Pencere ve

ın an Kitap Satış

Resim 5.17. SıTuğlayla Kapatılan Kemer

Page 75: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

61

Çizim 5.1. Manisa Hatuniye Külliyesi Sıbyan Mektebi Vaziyet Planı

Çizim 5.2. Manisa Hatuniye Külliyesi Sıbyan Mektebi Planı

Page 76: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

62

Çizim 5.3. Manisa Hatuniye Külliyesi Sıbyan Mektebi A-A Kesiti

Çizim 5.4. Manisa Hatuniye Külliyesi S hesi ıbyan Mektebi Giriş (Batı) Cep

Page 77: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

63

Çizim 5.5. Manisa Hatuniye Külliyesi Sıbyan Mektebi Doğu Cephesi

Çizim 5.6. Manisa Hatuniye Külliyesi Sıbyan Mektebi Kuzey Cephesi

Page 78: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

64

Çizim 5.7. Manisa Hatuniye Külliyesi Sıbyan Mektebi Güney Cephesi

Page 79: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

65

5.3.2. Hafsa Sultan Külliyesi Sıbyan Mektebi

Resim 5.18. Manisa Hafsa Sultan Külliyesi ve Sıbyan Mektebi’nden Görünüm

(Gökçen 1946)

Yeri ve bugünkü durumu

Manisa ili merkez ilçesinde İbrahim Gökçen Bulvarı’nda bulunan, Hafsa Sultan

Külliyesi’nin bir parçası olan mektep bugün Manisalılar Mesir ve Dayanışma

Derneği Manisa Şubesi olarak kullanılmaktadır. Hafsa Sultan Külliyesi Sıbyan

Mektebi belediyenin düzenleme alanı içerisinde 46 pafta 658 ada ve 2 parsel olarak

tapuya kayıtlı Vakıflar Müdürlüğü’ne aittir (Resim 5.18).

Page 80: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

66

İnşa tarihi ve banisi

Manisa Hafsa Sultan Külliyesi içinde yer alan Sıbyan mektebi aynı külliye gibi

6. yy.da Kanuni Sultan Süleyman’ın annesi Ayşe Hafsa Sultan tarafından

Sultan Süleyman tarafından görevlendirilmiştir. Ustaları

ilinmemektedir.

1

yaptırılmıştır. Mektep külliyenin kuzeydoğusunda yer almaktadır (Çizim 5.8.).

Külliye yapılarından hankah ve imaret yıkılmış, günümüze ulaşamamıştır. Cami,

sıbyan mektebi, medrese, bimarhane ve hamam, yapılan muhtelif onarımlarla

orijinaline uygun olarak korunmuştur. Yapının H. 929 / M 1523 tarihli Hafsa

Sultan’ın vakfiyesinde ismi geçmektedir. Bu külliyedeki yapılar Osmanlı

Mimarisinin en güzel örneklerini yansıtmaktadır.

Hafsa Sultan Vakfiyesinden Talimhane (mektep) görevlilerinin kimler olacağı,

ne kadar maaş alacakları, okuyacak çocukların vasıfları ile ilgili vakfiye aynen

nakledilmiştir. Buradaki muallime günde beş dirhem, halifeye günde üç dirhem

verilecektir. Burada okuyacak çocukların yetim ve fakirlerden oluşması şarttır.

Bunların kaftanları için günde iki dirhem tahsis edilecektir. Kurban bayramında

şehrin müstahak fakir ve yetimlerine ayrıca kaftan dağıtılacaktır.

Mimarı ve ustaları

Mimarı Ser Mimar Acem Ali’dir (Manisa 2000). Mimar Acem Ali, Kanuni

İstanbul’dan

b

Kitabesi

Kitabesi yoktur.

Page 81: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

67

Resim 5.19. Manisa Hafsa Sultan Külliyesi (Köklü 1993)

rtülü kare mekana

irilir. Sıbyan mektebi dışarıdan bakıldığında doğu ve batıya uzanan dikdörtgen bir

planlı mekanların üzeri kubbelerle örtülüdür (Resim 5.20).

ubbelerin köşelerinde geçiş elemanı olarak mukarnaslı tromplar yer alır (Resim

5.39)

Taç kapı, yapıdan taşırılmış ve sivri kemerlidir. (Resim 5.30). Kemer kavsarası

ukarnaslarla taçlandırılmıştır (Resim 5.36). Taç kapının yan duvarlarında

iş şeklinde düzenlenmiş çokgen gövdeli mihrabiyeler yer alır (Resim 5.34).

Mekt usunda iki alt bir üst, batısında bir alt bir üst olmak üzere

plam 5 pencere yer alır (Resim 5.24). Doğu ve batı cephelerde iki alt bir üst olmak

üzere toplam üçer pencere bulunur (Resim 5.25-5.26). Güney cephede ise 4 altta 3

üstte olmak üzere 7 pencere iç mekânı aydınlatmaktadır (Resim 5.27). Alt pencereler

açılır biçimde dikdörtgen demir parmaklıklıdır (Resim 5.28). Üst pencereler sivri

kemerli alçı içlikli sadece aydınlatma için kullanılmaktadır (Resim 5.29). Batıda yer

alan mekanın batı ve güney duvarında nişler yer almaktadır. Doğudaki mekana

muhtes olarak yapılmış olan rüzgarlıktan bir kapı ile girilir. Bu mekan kuzeyde altta

Mimarisi ve tezyinatı

İki kollu merdivenlerle sıbyan mektebini ön bahçesine çıkılır. Kuzeyde yer alan

mukarnaslı anıtsal taç kapısından batıda yer alan üzeri kubbeyle ö

g

plana sahiptir. Kare

K

. Duvar köşeleri pahlanarak oluşturulan sekizgen kenarlı kasnak üzerine

kubbeler oturtulmuştur.

dört sıra m

n

ebin girişinin doğ

to

Page 82: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

68

iki üstte bir, güneyde altta ve üstte iki, doğuda ise altta iki üstte bir olmak üzere on

adet pencere ile aydınlatılmaktadır. İç mekanlar sıvalı ve üzeri badanalanmıştır.

Malzeme ve teknik özellikleri

Yapının duvarları bir sıra kesme taş iki sıra tuğla düzenli almaşık teknik

kullanılarak örülmüştür. Taşlar arasına iki sıra dik tuğla konulmuştur. Alt

pencerelerin sivri kemer alınlıklarındaki tuğla istifler ile yapıyı alt pencerelerin sivri

kemerlerini de aşarak dolaşan üç sıra tuğla hatıl dikkati çeken bir süsleme özelliğidir.

Batı ve güney cephelerinin kesiştiği köşenin pahlanmasıyla oluşan üç sıra mukarnaslı

süsleme dikkat çekicidir (Resim 5.31). Kubbelerin üzeri kurşun kaplıdır. Ancak

restorasyon sırasında üst örtünün değiştirilmiş olması muhtemeldir.

Geçirdiği tamirat ve tadilatlar

Sıbyan mektebi halen Manisalılar Mesir ve Dayanışma Derneği olarak

kullanılmaktadır. Bunun öncesinde de Manisa İli, Sosyal Yardımlaşma ve

Dayanışma Vakfı olarak kullanılmıştır. Mektep Vakıflar Müdürlüğü tarafından çeşitli

vakıf ve derneklere kiraya verilerek ayakta tutulmak istenmiştir. Mektep külliye ile

birlikte 1962-1963 yıllarında restore edilmiştir..

Mektebi iki kare mekâna bölen bir kemer altının doldurulması ile oluşan duvar

kaldırılmış, tekrar yapılmış, tekrar kaldırılmış ve son olarak şu anda mevcuttur.

Yapının iç duvarları sıvalıdır. Üzeri kullanıcılar tarafından plastik boya yapılarak

boyanmıştır (Resim 5.37). Doğu mekanda duvar 1,5 m yüksekliğinde lambri ile

kaplanmıştır. Kubbelere geçişi sağlayan mukarnaslı tromplar onarılarak beyaza

boyanmıştır.

Doğu mekândaki pencerelere de lambriye uyum sağlaması açısından içten

ahşap kepenkler yapılmıştır (Resim 5.38). Ana girişi sağlayan kapı demirden

yapılmıştır. Rüzgârlık olarak adlandırabileceğimiz camekân bölme de demirden

yapılmıştır (Resim 5.32). Her iki mekâna da giriş buradan sağlanmaktadır. Mutfak

Page 83: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

69

olarak paravan ile bölünerek oluşan kısımda batıda yer alan pencere lavabo olarak

düzenlenmiştir (Resim 5.33). Binanın giriş kısmına ulaşmamızı sağlayan taş

merdivenin altı wc olarak düzenlenmiştir (Resim 5.35). Projesi İzmir Vakıflar Bölge

Müdürlüğünce onaylanmış ve Manisalılar Mesir ve Dayanışma Derneği tarafından

projeye uyun olarak inşa edilmiştir. Mektebin giriş bölümü toplantı ve oturma salonu

olarak düzenlenirken doğuda yer alan mekan bayanlara kurslar (boyama, elişi vb…)

verilebilecek masalar ve dernek başkanının masasıyla tefriş edilmiştir.

Resim 5.20. Hafsa Sultan Külliyesi Sıbyan Mektebi Üstten Görünüm (Acun 1996)

Resim 5.21. Manisa Hafsa Sultan Külliyesi Sıbyan Mektebi (Acun 1996)

Page 84: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

70

Resim 5.22. Manisa Hafsa Sultan Külliyesi Sıbyan Mektebi (Acun 1996)

Resim 5.23. Manisa Hafsa Sultan Külliyesi Sıbyan Mektebi’nin Bugünkü Görünümü

Resim 5.24. Sıbyan Mektebi Giriş (Kuzey) Cephesi

Page 85: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

71

Resim 5.25. Sıbyan Mektebi Doğu Cephesi

Resim 5.26. Sıbyan Mektebi Batı ve Giriş Cephesi

Resim 5.27. Sıbyan Mektebi Güney ve Doğu Cephesi

Page 86: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

72

Resim 5.28. Sıbyan Mektebi Doğu Mekanı Alt Pencere Detayı

Resim 5.29. Sıbyan Mektebi Doğu Mekanı Üst Pencere Detayı

Resim 5.30. Sıbyan Mektebi’nin Taç Kapısı

Resim 5.31. Sıbyan Mektebi Köşe Dönüş Detayı

Page 87: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

73

Resim 5.32. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes Camekanlı Rüzgarlık

Resim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Kısmında Paravanla Oluşturulan Mutfak Bölümü

Resim 5.34. Sıbyan Mektebi’nin Taç Kapsının Yanında Yer Alan Mihrabiyeler

Page 88: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

74

Resim 5.35. Sıbyan Mektebi’nde Sonradan Wc Olarak Düzenlenen Merdiven Altı

Resim 5.36. Sıbyan Mektebi Taç Kapısı ve Mukarnas Detayı

Resim 5.37. Sıbyan Mektebinin Batısında Yer Alan Mekân

Page 89: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

75

Resim 5.38. Sıbyan Mektebi Doğu Mekanı

Resim 5.39. Sıbyan Mektebi Kubbeye Geçişi Sağlayan Mukarnaslar

Page 90: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

76

Çizim 5.8. Manisa Hafsa Sultan Külliyesi Vaziyet Planı

Çizim 5.9. Manisa Hafsa Sultan Külliyesi Sıbyan Mektebi Planı

Page 91: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

77

Çizim 5.10. Manisa Hafsa Sultan Külliyesi Sıbyan Mektebi A-A Kesiti

Çizim 5.11. Manisa Hafsa Sultan Külliyesi Sıbyan Mektebi Kuzey (Giriş) Cephesi

Page 92: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

78

Çizim 5.12. Manisa Hafsa Sultan Külliyesi Sıbyan Mektebi Güney Cephesi

Çizim 5.13. Manisa Hafsa Sultan Külliyesi Sıbyan Mektebi Batı Cephesi

Page 93: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

79

Çizim 5.14. Manisa Hafsa Sultan Külliyesi Sıbyan Mektebi Doğu Cephesi

Page 94: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

80

5.3.3. Yakut Ağa (Kurşunlu) Sıbyan Mektebi

Resim 5.41. Manisa Yakut Ağa Sıbyan Mektebi (Gökçen 1946)

Yeri ve bugünkü durumu

Manisa ili merkez ilçesinde Göktaşlı Mahallesi Ulutepe Caddesi üzerindedir

(Çizim 5.15). Ulu Cami ve çevresi koruma alanı içinde yer almaktadır. Sıbyan

mektebi Vakıflar Müdürlüğü’ne aittir. Yakut Ağa Sıbyan Mektebi restore edildikten

sonra Yuntdağlılar Deneği’ne kiraya verilmiştir fakat kullanılmayarak yine kaderine

terk edilmiştir (Resim 5.40-5.41).

Page 95: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

81

İnşa tarihi ve banisi

Çapraz-ı Sagir Sıbyan Mektebi gibi mahalle mektebi görünümünde olan Yakut

Ağa Sıbyan Mektebi Manisa sıbyan mekteplerinin en güzel örneğidir. Yakut Ağa

Sıbyan Mektebi kitabesinden ve vakfiyesinden anlaşıldığına göre H. 5 Şaban 980 /

M. 12 Aralık 1572 tarihinde Kızlarağası Yakut Ağa İbn-i Abdülmennan tarafından

yaptırılmıştır. Yakut Ağa bu mektebe gelir kaynağı olarak şu anda mevcut

Cumhuriyet hamamını ve bu civarda o zamanlar mevcut olan birtakım oda ve

dükkanları vakfetmiştir. Vakfiyeye göre mektebin hizmet şartları ise aynen

vakfiyeden nakledilmiştir.

Muallime günde beş dirhem halifesine günde üç dirhem mütevelliye günde beş

dirhem, hücrelerin tamir ve termimine günde bir dirhem verilecektir. Muallimhaneye

hakim reyi ile muallim tayin edilecektir. Mütevelli kış günlerinde mektep için günde

beş dirhemlik odun alacaktır. Çocuklar için de ayrıca günde beş dirhem yemek parası

harcanacaktır. Bu masraflardan artan da fakir ve zayıflara verilecektir.

Mimarı ve ustaları

Mimarı ve ustaları bilinmemektedir.

Kitabesi

Şu an yerinde göremediğimiz kitabesi ise şöyledir :

Şekil 5.3. Yakut Ağa Sıbyan Mektebi’nin Kitabesi

Page 96: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

82

Yaptı Allah için bu mektebi Yakut Ağa

Umarız şefi ola furkan ona yamücceza

Geldi hafiften nida itmamının tarihine

Bundan furkan oku-yu vakıfa gel eyle dua

Mimarisi ve tezyinatı

Resim 5.41. Manisa Yakut Ağa Sıbyan Mektebi

Yakut Ağa Sıbyan Mektebine arkada yer alan merdivenle çift kanatlı kapıyla

girilir. Kuzeyde yer alan kemerli, çift kanatlı kapıdan doğudaki mekân girilir. Yapı,

yan yana iki büyük kare mekândan oluşan, dışarıdan bakıldığında ise güneydoğu ve

kuzeybatıya uzanan dikdörtgen planlıdır (Çizim 5.16). Her iki bölümün üzeri de

kubbeyle örtülüdür. Batı bölümünde yer alan mekanda kubbeye geçiş pandantiflerle

sağlanırken (Resim 5.60) diğer mekanda duvar kasnak geçişi dilimli tromp, kasnak

kubbe geçişi mukarnaslı pandantiftir. (Resim 5.58). Kubbeler sekizgen bir kasnağa

oturmaktadır. Kubbe kasnakları üzerinde ise mekanı aydınlatmak için 16 adet daire

sabit pencereler yer alır (Resim 5.59). Doğudaki mekanın, kuzeyde altta bir üstte bir,

Page 97: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

83

doğuda altta ve üstte bir içte de batıya açılan bir pencere ve birde kapı yer

almaktadır. Güneyde iki, doğuda bir olmak üzere üç adet sivri kemerli duvar nişi

bulunmaktadır (Resim 5.57). Doğudaki mekan kuzeye geniş bir kemerle açılır

(Resim 5.50). Kapı ve pencerelerin sivri kemerlerinde ardı ardına yerleştirilen

kırmızı ve beyaz yontu taşlar kullanılmıştır (Resim 5.55).

Mekanları birbirinden ayıran iç bölme duvarında ki çift kanatlı kapıdan

kuzeybatıda ki mekana geçilir (Resim 5.61). Bu duvarda aynı zamanda bir adet de

pencere yer almaktadır (Resim 5.62.). Bu mekanın güneyinde bir ocak ile iki yanında

dikdörtgen sivri kemer alınlıklı kapatılmış birer pencere hissini veren nişler yer alır.

Batı duvarda da iki adet niş yer almaktadır. Bu mekanın kuzey duvarında altta iki

üstte bir ve batıda üstte bir adet olmak üzere altı adet pencere bulunmaktadır. Kubbe

kasnağında ve duvarın üst kısmında yer alan pencereler sabit açılmayan aydınlatma

pencereleridir (Resim 5.54- 5.56). Alttaki dikdörtgen pencereler ise dıştan demir

parmaklıklı hem aydınlatma hem de havalandırma için kullanılır.

Mektebin duvarları moloz taştan yapılmış ve bu taşların etrafı tuğlalarla

çerçevelenmiştir. Tuğla sayıları yer yer iki sırayı bulur. Batı ve güney cephelerinin

birleştiği köşenin pahlanmasıyla üç sıra mukarnaslı süsleme yapılmıştır (Resim

5.53).

Malzeme ve teknik özellikleri

Yapının iç duvarları sıvalı ve beyaz badanalıdır (Resim 5.63). Giriş cephesinin

de bir bölümü sıvanmış ve üzeri yine beyaz boya ile boyanmıştır (Resim 5.52).

Yakut Ağa Sıbyan Mektebi dış cepheleri tuğla derzli yontu taşlarla inşa

edilmiştir (Resim 5.49). Bu saçak kuzey cephede üst pencerenin üzerinden geçen

profilli bir saçak silmesi kasnağın altından geçerek yapıya katlı bir görünüm

kazandırmıştır. Kubbelerin üzeri yapıldığı dönemde kurşun kaplı olduğu için

Kurşunlu Mektep adı ile de anılan yapı Manisa’nın en güzel sıbyan mekteplerinden

biridir. Saçaklar ise tuğla ile kirpi saçaklı inşa edilmiştir.

Page 98: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

84

Geçirdiği tamirat ve tadilatlar

Mektebin ilk restorasyonu H. 1081 M. 1670-1671 tarihinde yapılmıştır. Yapı

1997 yılına kadar kullanılamaz ve harap durumdaydı (Resim 5.42-5.43). Kapıları

pencereler duvarları ve üst örtüsü yer yer yıkılmış harabe halindeydi (Resim 5.44-

5.46). Yunan işgalinde yakılan yapının taşları kararmış ve yer yer dökülmüştü

(Resim 5.45). İç mekanda ki süslemeler yok olmuştu (Resim 5.47-5.48). Daha sonra

1997 yılında Vakıflar Müdürlüğünce restore edilen yapı AKUT tarafından

kiralanmıştır. Günümüzde ise kiralayan dernek tarafından bir fonksiyon verilmediği

için tekrar kaderine terk edilmiş durumdadır.

Resim 5.42. Restorasyondan Önce Manisa Yakut Ağa Sıbyan Mektebi (Köklü 1993)

Page 99: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

85

Resim 5.43. Restorasyondan Önce Yakut Ağa Sıbyan Mektebi Kuzey Cephesi (Acun 1996)

Resim 5.44. Restorasyondan Önce Yakut Ağa Sıbyan Mektebi’nden İç Görünüm (Acun 1996)

Resim 5.45. Restorasyondan Önce Yakut Ağa Sıbyan Mektebi (Acun 1996)

Resim 5.46. Restorasyondan Önce Yakut Ağa Sıbyan Mektebi (Acun 1996)

Page 100: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

86

Resim 5.47. Restorasyondan Önce Yakut Ağa Sıbyan Mektebi’nden İç Görünüm (Acun 1996)

Resim 5.48. Restorasyondan Önce Yakut Ağa Sıbyan Mektebi’nden İç Görünüm (Acun 1996)

Resim 5.49. Yakup Ağa Sıbyan Mektebi’nin Güney ve Doğu Cepheleri

Page 101: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

87

Resim 5.50. Yakut Ağa Sıbyan Mektebi Kuzey Cephesi

Resim 5.51. Yakut Ağa Sıbyan Mektebi Güney Cephesi

Page 102: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

88

Resim 5.52. Yakup Ağa Sıbyan Mektebi Batı Cephesi

Resim 5.53. Yakut Ağa Sıbyan Mektebi Köşe Detayı

Resim 5.54. Yakut Ağa Sıbyan Mektebi Batı Mekanı Üst Pencere Detayı

Resim 5.55. Yakut Ağa Sıbyan Mektebi Doğu Mekanı Alt Pencere Detayı

Page 103: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

89

Resim 5.56. Yakut Ağa Sıbyan Mektebi Saçak ve Kubbe Detayı

Resim 5.57. Yakut Ağa Sıbyan Mektebi Batı Mekanı İç Görünüm

Page 104: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

90

Resim 5.58. Yakut Ağa Sıbyan Mektebi Doğu Mekanı İç Görünüm

Resim 5.59. Yakut Ağa Sıbyan Mektebi Doğu Mekanı Kubbe Detayı

Resim 5.60. Yakut Ağa Sıbyan Mektebi Batı Mekanı Kubbe Detayı

Resim 5.61. Yakut Ağa Sıbyan Mektebi İki Mekan Arası Geçiş

Page 105: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

91

Resim 5.62. Yakut Ağa Sıbyan Mektebi İki Mekan Arasındaki Pencere

Resim 5.63. Yakut Ağa Sıbyan Mektebi Batı Mekanı İç Görünüm

Page 106: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

92

Çizim 5.15. Manisa Yakut Ağa Sıbyan Mektebi Vaziyet Planı

Çizim 5.16. Manisa Yakut Ağa Sıbyan Mektebi Planı

Page 107: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

93

Çizim 5.17. Manisa Yakut Ağa Sıbyan Mektebi A-A Kesiti

Çizim 5.18. Manisa Yakut Ağa Sıbyan Mektebi Kuzey (Giriş) Cephesi

Page 108: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

94

Çizim 5.19. Manisa Yakut Ağa Sıbyan Mektebi Güney Cephesi

Çizim 5.20. Manisa Yakut Ağa Sıbyan Mektebi Doğu Cephesi

Page 109: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

95

Çizim 5.21. Manisa Yakut Ağa Sıbyan Mektebi Batı Cephesi

Page 110: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

96

5.3.4. Alaybey Sıbyan Mektebi

Resim 5.64. Manisa Alaybey Sıbyan Mektebi (Gökçen 1946 )

Yeri ve bugünkü durumu

Manisa ili merkez ilçesinde Alaybey Mahallesi Mustafa Kemal Caddesi

üzerinde bulunmaktadır. Bugün Kız Kur’an Kursu olarak kullanılmaktadır. Alaybey

Sıbyan Mektebi belediyenin düzenleme alanı içerisinde 65 pafta, 470 ada, 2 parsel

olarak tapuya kayıtlı Vakıflar Müdürlüğü’nün malıdır. Mektep Alaybey Camii’nin

güney batısında bitişik olarak yer almaktadır (Çizim 5.22).

İnşa tarihi ve banisi

Sıbyan mektebi Alaybeyi Ferhad Ağa’nın eşi Dilşikâr (Dilşeker) Hatun

tarafından H.987/M.1579 yılında yaptırılmıştır. Mektebin yanında bulunan Dilşikar

Page 111: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

97

Hatun’un eşi Ferhad Ağa’nın yaptırdığı cami hala mevcuttur. Dilşikâr Hatun Mektebi

kendi camisinin yanına değilde eşi Ferhat Ağa’nın yaptırmış olduğu caminin yanına

yaptırmıştır. Vakfiyelerden edinilen bilgilere göre; Ferhat Ağa Alaybey Camii ve

Çeşmesine Spil Dağı’ndan su getirir. Dilşikâr Hatun eşinden bu suyun kendi

camisine de yani Dilşikâr Camii’ne de verilmesini ister. İsteğinin yerine gelmesi

üzerine Dilşikâr Hatun eşine teşekkür etmek için Alaybey Camii’nin yanına bir

sıbyan mektebi yaptırır. Böylece taşında tuğlasında, kumunda kirecinde kocasına

duyduğu minnet ve gönül dolusu sevgi yatan güzel bir eser olan Alaybey Sıbyan

Mektebi inşa edilir (Resim 5.64).

Mimarı ve Ustaları

Mimarı ve ustaları bilinmemektedir.

Kitabesi

Kitabesi yoktur.

Resim 5.65. Manisa Alaybey Sıbyan Mektebi (Köklü 1995)

Page 112: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

98

Mimarisi ve tezyinatı

Alaybey Sıbyan mektebine batıda yapıya bitişik olan iki kanatlı bahçe

kapısından girilir. Giriş kuzeyde yer alan sonradan ilave edilen (muhtes) kapıdan

sağlanmıştır. Sağ tarafta kitaplık olarak düzenlenmiş dikdörtgen bir alan kuzeye

açılan bir pencere ile aydınlatılmaktadır. Plan şeması olarak mektep doğu ve batıya

uzanan dikdörtgen bir plana sahiptir (Çizim 5.23). Dikdörtgen mekan güney kuzey

doğrultusunda bir kemerle iki kare mekana ayrılmıştır (Resim 5.74). Kare planlı

mekanların üzerleri kubbelerle örtülmüştür. Kubbelere geçiş tromplarla sağlanmıştır

(Resim 5.79). Kubbeler sekizgen bir kasnağa oturmaktadır. Pahlanan köşeler, üzeri

üçgen az eğimli çatı ile kapatılmıştır.

İç mekanın aydınlatılması için batıdaki duvarda bir üst, doğudaki duvarda iki

alt, kuzeyde iki alt bir üst, güneyde iki alt, bir üst ve kubbe kasnağında daire bir

pencere (Resim 5.72) yer almaktadır. Doğu ve kuzey cephesinde yer alan alt ve üst

pencereler kapatılmıştır (Resim 5.69.-5.76.-5.77.). Doğudaki mekanın kuzey

duvarındaki kapıyla mektebe girilir. Bu duvarda sivri bir kemer bulunmaktadır

(Resim 5.75). Altta ve üstte yer alan pencereler demir parmaklıdır (Resim 5.73).

Güney cephesinde yer alan alt pencereler içeriden alüminyum doğrama ile

kapatılmıştır (Resim 5.78.).

Malzeme ve teknik özellikleri

Yapının duvarları moloz taş ve tuğla ile almaşık düzende örülmüştür (Resim

5.68). Kubbe örtüsü ise alaturka kiremittir. Kubbe ve köşelerdeki üçgen az eğimli

kısımların saçakları iki sıra tuğlayla kirpi saçaklı yapılmıştır. Pencere kenarları

tuğlanın farklı şekillerde yerleştirilmesiyle işlenmiştir (Resim 5.68.). Sıbyan

mektebinin içi sıvalı ve badanalıdır. Batı cephesinin dış tarafının da bir bölümü

sıvanarak badanalanmıştır (Resim 5.70). Kuzey cepheye ilave edilmiş muhtes yapı

betonarme iki katlı olarak düzenlenmiştir (Resim 5.71). Girişin soluna eklenen onaltı

basamaklı merdivenle üst kata çıkılmaktadır.

Page 113: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

99

Geçirdiği tamirat ve tadilatlar

Yapı son 43 yıldır Kur’an Kursu olarak kullanılmaktadır. Uzun bir süre kursun

mutfağı olarak kullanılmıştır. Kullanıcı tarafından istenilen şekilde değiştirilerek

kullanılmaktadır. İçerisine yerleştirilen raflar, askılıklar öğrencilerin pardösüleri,

ayakkabıları ve bavulları bulunmaktadır. Yapının kuzey duvarına muhtes betonarme

iki katlı yapı eklenmiştir. Mektebe bu yapının içinden geçilmektedir.

Sıbyan Mektebi’nin onarım tarihleri belli değildir. Fakat uzun yıllardır da

onarım görmediği yapının bugünkü görünümünden anlaşılmaktadır.

Caddeye bakan ve mektebe bitişik olarak inşa edilmiş Kur’an Kursu’nun bahçe

kapısından mektebe girilebilir. Mektebin içi kursun kullanımına uyugun bir şekilde

düzenlenmiştir.

Resim 5.66. Manisa Alaybey Sıbyan Mektebi (Acun 1996)

Page 114: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

100

Resim 5.67. Manisa Alaybey Sıbyan Mektebi’nin Kuzey Cephesine Bitişik İnşa

Edilen Muhtes Bina (Acun 1996)

Resim 5.68. Manisa Alaybey Sıbyan Mektebi Güney Cephesi

Resim 5.69. Manisa Alaybey Sıbyan Mektebi Doğu Cephesi

Resim 5.70. Manisa Alaybey Sıbyan Mektebi Batı Cephesi

Page 115: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

101

Resim 5.71. Manisa Alaybey Sıbyan Mektebi Kuzey Cephesi

Resim 5.72. Manisa Alaybey Sıbyan Mektebi Kubbe Kasnağındaki Daire Pencere

Resim 5.73. Manisa Alaybey Sıbyan Mektebi Güney Pencereleri

Page 116: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

102

Resim 5.74. Manisa Alaybey Sıbyan Mektebi İki Mekan Arası Geçiş

Resim 5.75. Manisa Alaybey Sıbyan Mektebi Girişi

Page 117: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

103

Resim 5.76. Manisa Alaybey Sıbyan Mektebi Batı Mekanda Kuzey cephede

Kapatılan Üst Pencere

Resim 5.77. Manisa Alaybey Sıbyan Mektebi Batı Mekanı

Resim 5.78. Manisa Alaybey Sıbyan Mektebi Batı Mekan

Page 118: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

104

Resim 5.79. Manisa Alaybey Sıbyan Mektebi Kubbesi

Çizim 5.22. Manisa Alaybey Sıbyan Mektebi Vaziyet Planı

Page 119: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

105

Çizim 5.23. Manisa Alaybey Sıbyan Mektebi Zemin Kat Planı

Çizim 5.24. Manisa Alaybey Sıbyan Mektebi Üst Kat Planı

Çizim 5.25. Manisa Alaybey Sıbyan Mektebi A-A Kesiti

Page 120: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

106

Çizim 5.26. Manisa Alaybey Sıbyan Mektebi Giriş (Kuzey) Cephesi (Muhtes Yapı)

Çizim 5.27. Manisa Alaybey Sıbyan Mektebi Güney Cephesi

Page 121: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

107

Çizim 5.28. Manisa Alaybey Sıbyan Mektebi Doğu Cephesi

Çizim 5.29. Manisa Alaybey Sıbyan Mektebi Batı Cephesi

Page 122: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

108

5.3.5. Molla Şaban Sıbyan Mektebi

Resim 5.80. Manisa Molla Şaban Sıbyan Mektebi (Gökçen 1946)

Yeri ve bugünkü durumu

Manisa ili merkez ilçesinde Doğu Caddesi üzerinde bulunan Molla Şaban

Sıbyan Mektebi bugün Manisa belediyesi Kültür ve Yerelgündem 21 evi olarak

kullanılmaktadır. Molla Şaban Sıbyan Mektebi belediyenin düzenleme alanı içinde 22

pafta 175 ada ve 1 parsel olarak tapuya kayıtlı vakıflar müdürlüğüne ait olarak yer

almaktadır (Resim 5.80).

İnşa tarihi ve banisi

Manisa sıbyan mekteplerinden olan Molla Şaban Sıbyan Mektebi 16. yy.da

Manisa’da kadılık yapan Molla Şaban tarafından yaptırılmıştır. Hayatı hakkında fazla

bir bilgi yoktur. H. 1039 / M.1629 tarihli bir mahkeme kaydında adı geçmektedir.

(Acun 1996) Mektebin yanında yer alan Molla Şaban Camii 1964 yılında Doğu

Page 123: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

109

caddesinin açılması sebebiyle yıkılmış günümüze sadece sıbyan mektebi

ulaşabilmiştir (Resim 5.81).

Mimarı ve ustaları

Mimari ve ustaları bilinmemektedir.

Kitabesi

Kitabesi yoktur.

Resim 5.81. Manisa Molla Şaban Sıbyan Mektebi (Köklü 1992)

Mimarisi ve tezyinatı

Doğu ve kuzeyde yer alan merdivenlerden mektebin ön ve yan bahçesine

çıkılır. 1992 yılında alınan rölövesine göre sıbyan mektebine, batıda yer alan mekânın

güney ve batısındaki kapılardan girilir (Çizim 5.30). Doğudaki mekâna ortada yer

alan duvardan açılan bir kapı ile geçilir. Mektep doğu ve batıya uzanan iki kare

mekândan oluşan plan şemasına sahiptir (Çizim 5.36). Kare planlı mekânların üzeri

kubbeler ile örtülüdür. Doğudaki mekânda güney ve doğu duvarında açılmış

dikdörtgen iki alt, onların eksenindeki bir üst pencere yer almaktadır (Resim 5.92).

Kuzey duvarında ise birer adet alt ve üst pencere bulunmaktadır. Batıdaki mekâna

kuzeyde yer alan kapıyla girilir (Resim 5.91). Batı mekân da doğu mekân gibi kare

Page 124: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

110

planlı olup güneyde altta iki üst sırada bir, kuzeyde bir adet alt, batıda ise bir adet üst

pencere ile aydınlatılır. Güney duvarı büyük bir sivri kemerle tonozlu bir giriş eyvanı

gibi düzenlenmiştir (Resim 5.94). Kubbeler duvara, köşeleri pahlanarak oluşturulan

sekizgen bir kasnak üzerine oturtulmuştur. Orijinal alt pencereler dikdörtgen üst

pencereler sivri kemerlidir (Resim 5.102). Batı cephesindeki hariç diğer üst

pencereler özelliğini kaybetmiş, restorasyondan sonra bugünkü halini almıştır (Resim

5.100). Yapının iç ve dışında süsleme yoktur.

Malzeme ve teknik özellikleri

Örgü sistemi almaşık düzen, kirpi saçaklı, sekizgen kubbenin üzeri alaturka

kiremitle örtülüdür. Duvarlar sıvalı ve üzeri boyalıdır (Resim 5.90).

Geçirdiği tamirat ve tadilatlar

Sıbyan mektebi 1998 yılında onarımı tamamlanmıştır. Belediyenin yapmış

olduğu restorasyon çalışmasına kadar harap ve kullanılamaz durumdaydı (Resim

5.82.-5.83.). 1992 yılında belediye mimarlarınca çıkarılan rölöve projelerine göre şu

anda giriş kapısı olarak kullanılan kapı duvarla örülmüştü. Ve aynı eksendeki alt

pencere de kapalıydı. Odalar arasında biri bugün mevcut olan ve diğeri dolap

yapılarak değerlendirilen iki adet geçiş vardır (Resim 5.101.). Wc ve mutfak grubunu

içeren birimin eklenmesini sağlayan ara geçiş kapı olarak mevcuttu (Resim 5.95).

Yapıda bütün yüzeyler sıvanarak üzerine beyaz badana yapılmıştır. Ayrıca binaya

içerisinde wc ve mutfağın bulunduğu ek bir bölüm yapılmıştır. Doğudaki mekan asma

kat yapılarak iki katlı olarak değerlendirilmiştir (Resim 5.96). Asma katın

oluşturulması için döşeme kotu batı mekana göre bir metre aşağıya düşürülmüştür.

Alt kat kütüphane olarak değerlendirilirken (Resim 5.97), üst kat yönetici odası

olarak düzenlenmiştir (Resim 5.98.-5.99.).Bina etrafında kot farkları oluşturularak

yapılan çevre düzenlemesiyle Molla Şaban Sıbyan Mektebi gereken önemini

kazanmıştır.

Page 125: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

111

Resim 5.82. Restorasyondan Önce Manisa Molla Şaban Sıbyan Mektebi (Acun 1996)

Resim 5.83. Restorasyondan Önce Manisa Molla Şaban Sıbyan Mektebi Güney Cephesi (Acun 1996)

Resim 5.84. Restorasyondan Önce Manisa Molla Şaban Sıbyan Mektebi (Manisa Belediyesi

Page 126: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

112

Resim 5.85. Restorasyondan Önce Manisa Molla Şaban Sıbyan Mektebi

(Manisa Belediyesi)

Resim 5.86. Restorasyondan Önce Manisa Molla Şaban Sıbyan Mektebi Doğu Cephesi (Manisa Belediyesi)

Resim 5.87. Restorasyondan Önce Manisa Molla Şaban Sıbyan Mektebi’nden İç Görünüm (Manisa Belediyesi)

Page 127: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

113

Resim 5.88. Restorasyondan Önce Manisa Molla Şaban Sıbyan Mektebi (Manisa Belediyesi)

Resim 5.89. Restorasyondan Önce Manisa Molla Şaban Sıbyan Mektebi’nden İç Görünüm (Manisa Belediyesi)

Resim 5.90. Manisa Molla Şaban Sıbyan Mektebi’nin Bugünkü Görünümü

Resim 5.91. Manisa Molla Şaban Sıbyan Mektebi Giriş Cephesi

Page 128: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

114

Resim 5.92. Manisa Molla Şaban Sıbyan Mektebi Doğu Cephesi

Resim 5.93. Manisa Molla Şaban Sıbyan Mektebi Batı ve Güney Cephesi

Resim 5.94. Manisa Molla Şaban sıbyan Mektebi Giriş-Sekreter Bölümü

Page 129: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

115

Resim 5.95. Manisa Molla Şaban Sıbyan Mektebi Giriş-Sekreter Bölümü (Wc ve Mutfağa Geçiş)

Resim 5.96. Manisa Molla Şaban Sıbyan Mektebi Kütüphane Olarak Kullanılan Oda

Resim 5.97. Manisa Molla Şaban Sıbyan Mektebi Doğu Mekanı

Page 130: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

116

Resim 5.98. Manisa Molla Şaban Sıbyan Mektebi Asma Kat Yapılarak Düzenlene Yönetici Odası

Resim 5.99. Manisa Molla Şaban Sıbyan Mektebi Asma Kat Yapılarak Düzenlenen Yönetici Odası

Resim 5.100. Manisa Molla Şaban Sıbyan Mektebi Yönetici Odası Üst Pencereleri

Page 131: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

117

Resim 5.101. Manisa Molla Şaban Sıbyan Mektebi Mekanlar Arası Geçiş

Resim 5.102. Manisa Molla Şaban Sıbyan Mektebi Giriş Sekreter Bölümü

İç Mekan Detayı

Page 132: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

118

Çizim 5.30. Restorasyondan Önce Manisa Molla Şaban Sıbyan Mektebi Planı

(1992’de belediye tarafından çizilen rölöve projesinden çizilmiştir.)

Çizim 5.31. Restorasyondan Önce Manisa Molla Şaban Sıbyan Mektebi Güney

Cephesi (1992’de belediye tarafından çizilen rölöve projesinden çizilmiştir.)

Page 133: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

119

Çizim 5.32. Restorasyondan Önce Manisa Molla Şaban Sıbyan Mektebi Doğu

Cephesi (1992’de belediye tarafından çizilen rölöve projesinden çizilmiştir.)

Çizim 5.33. Restorasyondan Önce Manisa Molla Şaban Sıbyan Mektebi Batı Cephesi

(1992’de belediye tarafından çizilen rölöve projesinden çizilmiştir.)

Page 134: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

120

Çizim 5.34. Restorasyondan Önce Manisa Molla Şaban Sıbyan Mektebi Kuzey

Cephesi (1992’de belediye tarafından çizilen rölöve projesinden çizilmiştir.)

Çizim 5.35. Manisa Molla Şaban Sıbyan Mektebi Vaziyet Planı

(Manisa Belediye’sinden alınmıştır.)

Page 135: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

121

Çizim 5.36. Manisa Molla Şaban Sıbyan Mektebi Zemin Kat Planı

Çizim 5.37. Manisa Molla Şaban Sıbyan Mektebi Asma Kat Planı

Page 136: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

122

Çizim 5.38. Manisa Molla Şaban Sıbyan Mektebi A-A Kesiti

Çizim 5.39. Manisa Molla Şaban Sıbyan Mektebi Kuzey (Giriş) Cephesi

Page 137: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

123

Çizim 5.40. Manisa Molla Şaban Sıbyan Mektebi Batı Cephesi

Çizim 5.41. Manisa Molla Şaban Sıbyan Mektebi Doğu Cephesi

Page 138: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

124

Çizim 5.42. Manisa Molla Şaban Sıbyan Mektebi Güney Cephesi

Page 139: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

125

5.3.6. Çapraz-ı Sagir Sıbyan Mektebi

Resim 5.103. Manisa Çapraz-ı Sagir Sıbyan Mektebi’nden Bir Görünüş

Yeri ve bugünkü durumu

Manisa ili merkez ilçesinde Utku Mahallesi, İzmir Caddesi üzerindedir

(Çizim 5.43). Bugün Manisa Belediyesi Çocuk Kültür ve Sanat Merkezi olarak

kullanılmaktadır. Çapraz-ı Sagir Sıbyan Mektebi belediyenin düzenleme alanı

içerisinde 45 pafta, 326 ada, 15 parsel olarak tapuya kayıtlı Vakıflar Müdürlüğü’nün

malıdır. Mektep Manisa’nın merkezi yerinde yüksek binalar arasında ayakta kalmayı

başarabilmiştir (Resim 5.103).

İnşa tarihi ve banisi

Çapraz-ı Sagir Sıbyan Mektebi 16. yy. da Manisa’da yaşayan ve mütevellilik

yapan Timurtaş oğlu Alibey’n akrabalarından Veysi (Üveys) Çelebi tarafından

yaptırılmıştır. Hayatı hakkında fazla bir bilgi yoktur.

Page 140: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

126

Mimarı ve ustaları

Mimarı ve ustaları bilinmemektedir.

Kitabesi

Kitabesi yoktur.

Mimarisi ve tezyinatı

Mektebin batısında yer alan çift kanatlı kapıdan ön bahçeye girilir. Çapraz-ı

Sagir Sıbyan Mektebi dışarıdan bakıldığında doğu batı yönünde dikdörtgen planlı iki

kare mekanlı plan şemasına sahiptir (Çizim 5.44). Bu mektep de diğer sıbyan

mektepleri gibi iki mekandan oluşan içeriden birbirine geçişi bir kapı ile sağlanmıştır

(Resim 5.113).

Batıda yer alan kare planlı mekânın üzeri kubbeyle örtülüdür. Doğudaki mekan

ise iki kademeli ve üzeri dört yöne eğimli çatı ile örtülüdür (Resim 5.105). Kemerli

bir biçimde düzenlenmiş güney cephede iki adet pencere ve bir kapı (Resim 5.107),

batıda bir adet pencere ve bir tane de kapı yer almaktadır (Resim 5.106). Pencereler

ve kapılar ahşaptan yapılmıştır (Resim 5.109). Kuzeyde ise mekana bitişik yüksek

binalar inşa edilmiştir.

Batıdaki mekanın üzerini örten kubbenin kasnağı doğudaki mekanın

kasnağından daha yüksektir. Güneyde yer alan pencereler yuvarlak kemerli iken

batıdaki kapı ve pencereler dikdörtgendir.

Malzeme ve teknik özellikleri

Kagir olan mektebin iç ve dış duvarları sıvalı, üzerleri boyalıdır. Saçaklar kirpi

saçak olmakla birlikte çatı örtüsü olarak alaturka kiremit kullanılmıştır.

Page 141: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

127

Geçirdiği tamirat ve tadilatlar

Sıbyan mektebi doğusunda yer alan muhtes yapıyla birlikte uzun yıllar Avcılar

Kulübü olarak, tarihi özelliği fark edilmeden kullanılmıştır (Resim 5.104). Yapı

Manisa Belediyesi ve Vakıflar İzmir Bölge Müdürlüğü tarafından 2001 yılında

restore edilmiştir. Yapı günümüzde Manisa Belediyesi Çocuk Kültür ve Sanat

Merkezi olarak kullanılmaktadır. Avcılar Kulübü olarak kullanıldığı dönemde

mektebe eklenen muhtes yapılar restorasyon sırasında yıkılmıştır. Restorasyondan

sonra yeni fonksiyon gereği wc ve mutfak ilave edilmiştir. Bu mekanlara giriş ön

bahçeye açılan kapılardan sağlanmıştır (Resim 5.108).

Doğudaki mekan Çocuk Kültür ve Sanat Merkezi’nden sorumlu kişinin odası

olarak tefrişlenmiştir (Resim 5.110). Bu odadan geçilen aynı zamanda batıdan

dışarıya da bir kapıyla bağlanan diğer kısım ise bugün çocukların boyutlarına uygun

masa ve sandalyelerle yeni fonksiyonuna uygun olarak düzenlenmiştir (Resim

5.111.-5.112.). Manisa Belediyesi tarafından restore edilerek kültür tarihimize

kazandırılan Çapraz-ı Sagir Sıbyan Mektebi‘nin fonksiyonuna uygun bahçe

düzenlemesi yapılmıştır. Ferforje korkuluk ve bahçe giriş kapısıyla restorasyon

tamamlanmıştır. Yapı amacına uygun sayılabilecek kullanımla fonksiyonunu

sürdürmektedir.

Resim 5.104. Restorasyondan Önce Manisa Çapraz-ı Sagir Sıbyan Mektebi

(Acun 1996)

Page 142: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

128

Resim 5.105. Manisa Çapraz-ı Sagir Sıbyan Mektebi

Resim 5.106. Manisa Çapraz-ı Sagir Sıbyan Mektebi Batı Cephesi

Resim 5.107. Manisa Çapraz-ı Sagir Sıbyan Mektebi Güney cephesi

Page 143: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

129

Resim 5.108. Manisa Çapraz-ı Sagir Sıbyan Mektebi Girişi ve Yapıya Eklenen Muhtes Yapı

Resim 5.109. Manisa Çapraz-ı Sagir Sıbyan Mektebi Giriş Kapısı

Resim 5.110. Manisa Çapraz-ı Sagir Sıbyan Mektebi Giriş Bölümü

Page 144: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

130

Resim 5.111. Manisa Çapraz-ı Sagir Sıbyan Mektebi Batı Mekanı

Resim 5.112. Manisa Çapraz-ı Sagir Sıbyan Mektebi Batı Mekanı

Resim 5.113. Manisa Çapraz-ı Sagir Sıbyan Mektebi İki Mekan Arası Geçiş

Page 145: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

131

Çizim 5.43. Manisa Çapraz-ı Sagir Sıbyan Mektebi Vaziyet Planı

Çizim 5.44. Manisa Çapraz-ı Sagir Sıbyan Mektebi Planı

Page 146: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

132

Çizim 5.45. Manisa Çapraz-ı Sagir Sıbyan Mektebi A-A Kesiti

Çizim 5.46. Manisa Çapraz-ı Sagir Sıbyan Mektebi Güney (Giriş) Cephesi

Çizim 5.47. Manisa Çapraz-ı Sagir Sıbyan Mektebi Batı Cephesi

Page 147: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

133

6. MANİSA SIBYAN MEKTEPLERİYLE İSTANBUL SIBYAN

MEKTEPLERİNİN KARŞILAŞTIRILMASI

Fatih Sultan Mehmet’in İstanbul’un fethinden sonra kendi adına yaptırdığı

caminin çevresindeki çeşitli ilim sağlık ve sosyal hizmet yapıları arasında birde

sıbyan mektebi bulunduğu, külliye için düzenlenmiş olan vakfiyeden anlaşılmaktadır.

Bunun sonucunda İstanbul’a sıbyan mekteplerinin Fatih Sultan Mehmet’le girdiğini

görüyoruz. Devamında Cumhuriyet’in ilanına kadar başta sultanlar olmak üzere

devlet ileri gelenleri varlıklı kimseler İstanbul’un her semtinde sıbyan mektepleri

yaptırmışlardır. Cumhuriyet’in ilanında İstanbul’da 364 tane sıbyan mektebi

bulunmaktaydı (Aksoy 1968).

7.1. Şehir İçindeki Yeri

İstanbul sıbyan mektepleri genellikle külliyenin bir bölümüne yada adını almış

olduğu caminin yakınına inşa edilmişlerdir. Bunun yanında mahalle mektebi

görünümünde olanlar da mevcuttur. Manisa sıbyan mekteplerinde ise bu oran tam

tersidir. Külliye içerisinde ya da cami yakınında bulunan sıbyan mekteplerinin sayısı

mahalle mektebi görünümündeki sıbyan mekteplerine oranla oldukça azdır.

Manisa’da Hafsa Sultan Külliye’sinde (Çizim 5.8.), İstanbul’da da Üsküdar Mihrimah

Sultan Külliye’sinde (Çizim 4.1.) olduğu gibi sıbyan mektepleri külliyenin bir dış

köşesinde yer alırlar. Sıbyan mektepleri hemen sokağa açılan özel girişlere kendi

içlerine dönük avlu ve oyun bahçelerine sahiptirler. Mahalle mektebi görünümünde

olan sıbyan mektepleri ise her ikisinde de köşe başlarında ulaşımın herkes için kolay

olduğu noktalarda konumlanmışlardır. Mahalle mekteplerini, Manisa’da Çapraz-ı

Sagir (Çizim 5.43.) ve Yakut Ağa (Çizim 5.15.), İstanbul’da Tavşantaşı (Çizim 6.1.),

Yahya Paşa (Çizim 6.2.) ve Elhaç Süleyman Efendi (Çizim 6.3.) sıbyan mektepleriyle

örneklendirebiliriz.

Page 148: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

134

Çizim 6.1. İstanbul Tavşantaşı Sıbyan Mektebi Vaziyet Planı (Aksoy 1967)

Çizim 6.2. İstanbul Yahya Paşa Sıbyan Mektebi Vaziyet Planı (Aksoy 1967)

Çizim 6.3. İstanbul Elhaç Süleyman Efendi Sıbyan Mektebi Vaziyet Planı

(Aksoy 1967)

Özgönül Aksoy’un 1968 yılında yayınlamış olduğu ‘Osmanlı Devri İstanbul

sıbyan Mektepleri Üzerine Bir İnceleme’ adlı doktora tezinde yetmiş tane İstanbul

sıbyan mektebi tespit ederek fotoğraflamıştır. Bu sayının çoğu ise harap bakımsız ve

kullanılamaz durumda olarak not edilmiştir. Bizimde vakfiyelerden edindiğimiz

Page 149: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

135

bilgiye göre Manisa’da otuzbeş tane sıbyan mektebi inşa edilmiştir. Bunlardan yalnız

altı tanesi günümüze kadar gelebilmeyi başarmıştır.

7.2. Mimari Özellikleri

Manisa sıbyan mektepleri plan ve görünüş açısından İstanbul sıbyan

mekteplerine benzerlik göstermektedir. Yalnız İstanbul sıbyan mekteplerinin çoğu

fevkani (iki katlı) olarak yapılmışlardır. Bunun sebebini İstanbul’daki nemli havaya

bağlayabiliriz. Böylece çocukların ve kitapların rutubetten korunması sağlanmıştır.

Manisa da havanın nem oranının İstanbul’ a kıyasla daha düşük olması sıbyan

mekteplerinin tek katlı olmasını açıklayıcı bir neden olabilir.Bunun yanında daha iyi

bir ışıklandırma arzusu ve sokağın gürültüsünden uzaklaşma da sebepler arasında

sıralanabilir. İstanbul’da örneklerine rastladığımız iki katlı sıbyan mekteplerinin alt

katları ise çoğunlukla Süleymaniye, Amucazade Hüseyin, Koca Ragıp Paşa, Atik Ali

Paşa sıbyan mekteplerinde olduğu gibi akar durumundaki dükkanlar olarak

kullanılmıştır. Bunun yanında Tavşantaşı, Akarçeşme (Çizim 6.4.), Recai Mehmet

Efendi, Naz Perver Kalfa (Resim 6.1.) sıbyan mekteplerindeki gibi kapalı oyun

yerleri, hela, çeşme ve sebilleri görmekte mümkündür. Yavuz Sultan Selim Sıbyan

Mektebi’nde olduğu gibi tek katlı olan sıbyan mektepleride mevcuttur.

Resim 6.1. İstanbul Naz Perver Kalfa Sıbyan Mektebi (Altta çeşme görülmektedir.)

İncelediğimiz Manisa sıbyan mektepleri iki kare mekanın yan yana gelmesiyle

bir plan şeması oluşturulmuştur. Yazlık ve kışlık dershane olarak

adlandırabileceğimiz bu planlama tipi İstanbul da Üsküdar Mihrimah Sultan (Çizim

Page 150: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

136

4.2.), Süleymaniye, Beyazıt gibi külliye yapılarında ortaya çıkmaktadır. Atik Valide

(Resim 6.2., Çizim 6.6.) ve Yavuz Sultan Selim (Çizim 6.7.) sıbyan mekteplerinde

olduğu gibi tek kare mekandan oluşan plan tipini görebilmekteyiz. Bunun yanında

İstanbul sıbyan mekteplerinde dersliklerin yanında aynı mekandan girilebilen bir oda

bulunmaktadır. Bu odanın ne şekilde kullanıldığı hakkında bir doküman

bulunamazken bu odanın öğretmene ayrıldığını ve kalfa Kuran’a yeni başlayan

çocuklarla uğraşırken hocanın ilerlemiş bir öğrenci grubu ile bu odada çalıştığını veya

bazı öğrencilerin burada kıymetli yazılar kopya ettiklerini düşünebiliriz. Bu plan

tipini İstanbul Tersane Emini Elhaç Yusuf Efendi, Akarçeşme (Çizim 6.5.) sıbyan

mekteplerinde görmekteyiz

Çizim 6.4. İstanbul Akarçeşme Sıbyan Mektebi Zemin Kat Planı (Özturna 1991)

Çizim 6.5. İstanbul Akarçeşme Sıbyan Mektebi Üst Kat Planı (Özturna 1991)

Resim 6.2. İstanbul Atik Valide Sıbyan Mektebi

Page 151: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

137

Çizim 6.6. İstanbul Atik Valide Sıbyan Mektebi Planı (Özturna 1991)

Çizim 6.7. İstanbul Yavuz Sultan Selim Sıbyan Mektebi Planı (Özturna 1991)

7.3. Malzeme ve Teknik Özellikleri

Manisa ve İstanbul sıbyan mekteplerinde kullanılan malzemeler genellikle

aynıdır. Tuğla, taş, kesme taş, moloz taş, düzgün kesme köfeki taşı kullanılan

malzemeler arasındadır. Taş tek başına kullanılabildiği gibi tuğla ile birlikte almaşık

düzen oluşturarak ta kullanılmıştır. Üsküdar Selimiye Sıbyan Mektebi’nde olduğu

gibi alt katta kesme taş ve üst katta ahşap olmak üzere iki malzeme birlikte

kullanılmıştır (Resim 6.3.). Saçak tipi olarak karşımıza genellikle kirpi saçak

çıkmakla birlikte İstanbul’da düz ahşap çatılı sıbyan mekteplerinde çatının öne doğru

çıkmasıyla oluşan saçaklar görülmektedir.

Resim 6.3. İstanbul Üsküdar Selimiye Sıbyan Mektebi

Page 152: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

Süslemeler en çok pencere ve kapı üzerlerinde yer alan içi dolu veya boş tuğla

ya da taş ile yapılmış kemerlerle oluşturulmuştur. Kubbe geçişlerinde, taç kapılarda

ve yapı köşelerinde yer alan mukarnaslar, anıtsal giriş kapıları, kubbe ve saçak

detayları dönemine ve yapıya uygun özellikler göstermektedir.

Manisa sıbyan mekteplerinde süslemeli ve anıtsal taç kapılı sıbyan mekteplerine

(Hafsa Sultan Külliyesi Sıbyan Mektebi, Yakut Ağa Sıbyan Mektebi) rastlarken daha

basit ve herhangi bir süslemesi olmayan sade yapıları da görmekteyiz. Bu durum

mektebi yaptıran kişinin varlığıyla ve itibarıyla doğrudan ilişkilendirebilir. İstanbul

sıbyan mekteplerinde de durum değişmemektedir. Üsküdar Mihrimah sultan Sıbyan

Mektebi’nde olduğu gibi sadece ön cephesinde düzgün kesme taş, diğer cephelerinde

moloz taş kullanılan mektepler bulunmaktadır (Resim 4.3., 4.4.). Bunun yanında taş

üzeri sıvalı son derece sade mekteplerde bulunmaktadır.

Manisa sıbyan mekteplerinin tümünde İstanbul Sıbyan mekteplerinin ise bir

çoğunda üst örtü elemanı olarak kubbe kullanılmıştır. Kubbe örtü malzemesi olarak

ise Sultan Sıbyan Mektebi’nde kurşun diğerlerinde alaturka kiremittir. İstanbul’da ise

bunlarla birlikte üst örtü olarak Edirnekapı Mihrimah Sultan Sıbyan Mektebi ve

Süleymaniye Sıbyan Mektebi’nin eyvan kısmında olduğu gibi tonoz, Rüstem Paşa

Sıbyan Mektebi (Resim 6.3.) ve Topkapı Kara Ahmet Paşa Sıbyan Mektebi’ndeki

gibi de düz ahşap çatı görmek mümkündür. Kubbeye geçişler pandantifler ve

mukarnaslı geçiş elemanları ile sağlanmıştır. Kubbeleri kasnaklıdır.

7.5. Süslemesi

7.4. Tavan ve Örtü Sistemi

138

Resim 6.4. İstanbul Rüstem Paşa Sıbyan Mektebi

Page 153: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

139

Page 154: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

140

7. DEĞERLENDİRME VE SONUÇ

Tarihi İslam’ın ilk yıllarına kadar uzanan sıbyan mektepleri küçük ölçekli

yapılar olduğundan günümüze sadece Osmanlı dönemine ait olanlarının bazıları

erişebilmiştir. En güzel örnekleri İstanbul ‘ da olmakla birlikte Osmanlı’nın hüküm

sürdüğü birçok şehirde sıbyan mektepleri bulunmaktadır. Şehzadeler Şehri olarak

anılan Manisa’da bu şehirlerden biridir.

Manisa’da dönemin mimari özelliklerini yansıtan günümüze kadar gelebilmiş

birçok tarihi yapı (cami, medrese, kütüphane, sıbyan mektebi, han, hamam, çeşme…)

bulunmaktadır. Molla Şaban Sıbyan Mektebi de yakın zamanda restore edilip yeni bir

işlev yüklenerek tekrara hayata dönen bir Osmanlı eseridir. Bunun haricinde Manisa

merkezde beş tane daha sıbyan mektebi bulunmaktadır. Bu sayı Manisa ve çevresi

için Aydın Salnamesinde 67 (Acun, H) H. 954–1060 tarihleri arasındaki vakıf

kayıtlarında otuzdur. (Gökçen, İ)

Manisa ve çevresindeki sıbyan mektepleriyle ilgili yeterli yayın ve çalışma

bulunmadığından yapılan bu yüksek lisans çalışması Manisa’daki sıbyan mektepleri

tarihine ışık tutacaktır. Halen yapı olarak ayakta olan ve yapılan restorasyonlarla yeni

fonksiyonlarını devam ettiren bu kültür değerlerimizin geçmişteki fotoğraf ve

belgeleri araştırılarak, rölöveleri alınarak, tarihi kaynaklarda adı geçen fakat

günümüze kadar ulaşmayan yapıların da yazılı belgelerle önceki konumları tespit

edilerek kültür mirasımız olan bu eserleri geçmişten günümüze günümüzden de

geleceğe aktarılmış olacaktır.

• Manisa sıbyan mektepleri külliye içerisinde ise, dış köşede, sokağa dönük özel

bir girişle sağlanır. Mahalle sıbyan mektepleri herkesin ulaşabileceği köşe

başlarına inşa edilmiştir.

• Manisa sıbyan mektepleri plan ve görünüş olarak İstanbul’daki örneklerine

benzemektedir. İstanbul mektepleri fevkani olarak (iki katlı), Manisa’dakiler

ise genelde tek katlı olarak inşa edilmişlerdir.

Page 155: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

141

• Manisa sıbyan mekteplerinde malzeme olarak kesme taş, moloz taş ve tuğlayı

görmekteyiz. Genellikle taş ve tuğla birlikte kullanılmıştır. Saçaklarda ise

tuğlanın farklı şekillerde yerleştirilmesiyle kirpi saçak oluşturulmuştur.

Kubbelerin üzeri ise alaturka kiremitle kaplanmıştır. Hafsa Sultan Külliyesi

Sıbyan Mektebi’nde görülen kurşun kaplama malzemesinin ise orijinal olup

olmadığı bilinmemektedir.

• Manisa sıbyan mekteplerinin çoğunda üst örtü elemanı olarak kubbe

kullanılmıştır. Yalnız Çapraz-ı Sagir Sıbyan Mektebi’nin doğu mekanında

dört yöne eğimli çatı kullanılmıştır. Kubbeye geçişler pandantifler, tromplar

ve mukarnaslı geçiş elemanları ile sağlanmıştır. Kubbelerin hepsi sekizgen

kasnak üzerine oturtulmuştur.

• Manisa sıbyan mekteplerinin pencere kemerlerinde tuğla ve kırmızı beyaz

renkli taşlarla göze hoş gelen bir süsleme oluşturulmuştur. Hafsa Sultan

Külliyesi Sıbyan Mektebi’nin mukarnaslı taç kapısı da özel bir süslemedir.

• Manisa sıbyan mekteplerinde aydınlatma amaçlı alt ve üst pencereler

bulunmaktadır. Yakut Ağa Sıbyan Mektebi’nde ise alt ve üst pencerelerin

yanında her iki kubbenin kasnağında da daire pencereler görülmektedir.

Alaybey Sıbyan Mektebi’nde ise batı mekanın kubbesinde güney yönünde bir

tane daire pencere yer almaktadır. Üst pencereler ve kubbe kasnağında ki

pencereler sabittir. Hafsa Sultan, Molla Şaban, Alaybey, Yakut Ağa sıbyan

mekteplerinde de dört yöne de pencere açılmıştır. Hatuniye Sıbyan

Mektebi’nde ise güney cephe hariç tüm cephelerde pencere görülmektedir.

Çapraz-ı Sagir Sıbyan Mektebi’nde ise sadece batı ve güney cephelerinde

pencereler yer almaktadır.

• Manisa sıbyan mektepleri iki dersliklidir. Bunlardan biri yazlık diğeri ise

kışlık olarak adlandırılmaktadır. Kışlık dershanenin ısıtılması için ocak

kullanılmıştır. Ama bugün ocağı sadece Yakut Ağa Sıbyan Mektebi’nde

görmekteyiz. Çapraz-ı Sagir ve Sultan sıbyan mekteplerinde ise bacalar

görülmesine rağmen mekan içlerinde ocak görülememiştir.

• Manisa sıbyan mekteplerinden aslına uygun korunamamış olanlar mevcuttur.

Çapraz-ı Sagir sıbyan mektebinde batı cephesinde görülen kapının önceden

Page 156: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

142

pencere olduğu sanılmaktadır. Alaybey Sıbyan Mektebi’nde ise kuzey

cephede yer alan kemerin önceden dışarı açıldığı düşünülmektedir.

Page 157: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

143

8. KAYNAKLAR

• ACUN, Hakkı, 1996, Manisa’da Türk Devri Yapıları, İstanbul

• AHUNBAY, Z., 1999, Tarihi Çevre Koruma ve Restorasyon, Yem Yayınları,

İstanbul

• AKSOY, Ö., 1967, Osmanlı Devri İstanbul Sıbyan Mektepleri Üzerine Bir

İnceleme, İstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Yayınlanmamış

Doktora Tezi, İstanbul

• AKKUTAY, Ü., 1984, Enderun Mektebi, Gazi Ünv. Basımevi, Ankara

• AKYÜZ, Y., 2001, Türk Eğitim Tarihi, İstanbul

• ARSEVEN, C.E., 1954, Türk Sanatı Tarihi, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul

• ASLANAPA, O., 1991, Anadolu’da İlk Türk Mimarisi Başlangıcı ve Gelişmesi,

Atatürk Kültür Merkezi Yayını, Ankara

• ASLANAPA, O., 2004, Osmanlı Devri Mimarisi, Anka Basım, İstanbul

• AYTAÇ, K., 1972, Avrupa Eğitim Tarihi-Antik Çağ’dan 19. Yüzyılın Sonlarına

Kadar, Ankara

• BOZDEMİR, İ., 1991, Osmanlı Sıbyan Mekteplerinde Eğitim ve Öğretim,

Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İslam Medeniyeti ve Sosyal

Bilimler Bölümü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul

• ÇELEBİ, A., 1998, İslam’da Eğitim Öğretim Tarihi, İstanbul

• DERİ, M., 1999 “Osmanlılarda Eğitim Öğretim Faaliyetleri-1”, İlk Adım

Dergisi, sayı:133

• ERDEM, A. R., 2005, “İlköğretimimizin Gelişimi ve Bugün Gelinen Nokta”,

Bilim Eğitim ve Düşünce Dergisi, sayı:2

• ERGÜN, M., “Medreseden Mektebe Osmanlı Eğitim Sistemindeki Değişme”,

Türkiye Sanal Eğitim Bilimleri Kütüphanesi

• ERGÜN,M., “ Türk Eğitim Tarihi”, Türkiye Sanal Eğitim Bilimleri Kütüphanesi

• GELİŞLİ, Y., 1994, Osmanlı Devleti İlköğretim Kurumlarından Sıbyan

Mektepleri, İstanbul

• GÖKÇEN, İ., 1946, Manisa Tarihinde Vakıflar ve Hayırlar (H.954-1060),

Manisa Halk Evi Yayınları, Manisa

• HASOL, D., 1975, Ansiklopedik Mimarlık Sözlüğü, Yem Yayınları, İstanbul

Page 158: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

144

• İLKGELEN, Z., 2000, Resimlerle Antik Roma’da Mimarlık ve Mühendislik,

Ofset Yapımevi, İstanbul

• KAFESCİOĞLU, Ç., 2005, İslam Sanatı ve Mimarlığı, Homer Kitabevi, İstanbul

• KAHRAMAN S.A., DAĞLI Y., 2003, Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi

Seyahatnamesi, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul

• KAZICI, Z., 2003, İslam Medeniyeti ve Müesseseleri Tarihi, İFAV, İstanbul

• KAZICI, Z., 2004, Osmanlı’da Eğitim Öğretim, Bilge Yayınları, İstanbul

• KÖKLÜ, N., 1993, “ Manisa’da Osmanlı Eserleri 1”, Manisa Dergisi, sayı:4,

Manisa

• KÖKLÜ, N., 1994, “ Manisa’da Osmanlı Eserleri 2”, Manisa Dergisi, sayı:5,

Manisa

• KÖKLÜ, N., 1994, “ Manisa’da Osmanlı Eserleri 3”, Manisa Dergisi, sayı:6,

Manisa

• KÖKLÜ, N., 1995, “ Manisa’da Osmanlı Eserleri 4”, Manisa Dergisi, sayı:8,

Manisa

• KÖKLÜ, N., 1995, “ Manisa’da Osmanlı Eserleri 5”, Manisa Dergisi, sayı:9,

Manisa

• KÖKLÜ, N., 1995, “ Manisa’da Osmanlı Eserleri 6”, Manisa Dergisi, sayı:10,

Manisa

• KÖKLÜ, N., 1982, “ Mimar Sinan’ın Hocası Ser Mimar Acem Alisi’nin Eseri

Sultan Cami ve Külliyesi”, Manisa Dergisi, sayı:2, Manisa

• MANİSA VALİLİĞİ, 2000, Manisa 2000, Manisa

• MİCHELL, G., 2000, Architecture of The Islamic World, Londra

• ÖZTURNA, F., 1991, Sinan Dönemi Sıbyan Mektepleri, İstanbul Üniversitesi

Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul

• SAKAOĞLU, N., 1991, Osmanlı Eğitim Tarihi, İletişim Yayınları, İstanbul

• ÜLKÜTAŞIR, M.Ş., 1965, “ Eğitim Tarihimizde Sıbyan Mektepleri”, Türk

Kültürü, sayı:33

• Web İletisi 1, www.osmanli.org.tr, “Sıbyan Mekteplerinde Okutulan Dersler”

• Web İletisi 2, www.enfal.de, “Sıbyan Mektepleri”

Page 159: İÇİNDEKİLER - Universitydocs.neu.edu.tr/library/nadir_eserler_el_yazmalari/TEZLER_YOK_GOV_TR/199609.pdfResim 5.33. Sıbyan Mektebi Giriş Bölümünde Sonradan Oluşturulan Muhtes

145

• Web İletisi 3, www.public.cumhuriyet.edu.tr, “Osmanlı Klasik Eğitim Anlayışı

İçinde Balıkesir’de Eğitim”

• Web İletisi 4, www.kho.edu.tr, “Osmanlı’da Eğitim”

• Web İletisi 5, www.siyasalvakfi.org, “Osmanlı Devri Sıbyan Mektepleri”

• Web İletisi 6, www.kultur.gov.tr

• Web İletisi 7, www.sonuyari.org

• Web İletisi 8, www.kenthaber.com

• Web İletisi 9, www.geocities.com

• Web İletisi 10, www.tdk.gov.tr

• Web İletisi 11, www.wikipedia.org

• Web İletisi 12, www.islamisite.com “İslam’da Eğitim ve Tarihçesi”

• Web İletisi 13, www.mimarlikmuzesi.org

• Web İletisi 14, www.gittigidiyor.com “Bir Sıbyan Mektebinde Öğle Azadı”