NESÎMÎ D ĐVANININ GRAMER YÖNÜYLE - Turuz · 2014. 8. 7. · Azeri ve Osmanlı Türkçeleri arasında daha çok şivede kalan ayrılı ğın ... publications, the individual grammar

T.C.

NĐĞDE ÜNĐVERSĐTESĐ

SOSYAL BĐLĐMLER ENST ĐTÜSÜ

TÜRK D ĐLĐ VE EDEBĐYATI ANAB ĐLĐM DALI

TÜRK D ĐLĐ BĐLĐM DALI

NESÎMÎ D ĐVANININ GRAMER YÖNÜYLE

ĐNCELENMESĐ

Yüksek Lisans Tezi

Hazırlayan

Zeynep YĐĞĐTSÖZLÜ

Danışman

Yrd. Doç. Dr. Muzaffer AKKU Ş

2007-NĐĞDE

iii

ÖZETÖZETÖZETÖZET

Eski Anadolu Türkçesi, Doğu Türkçesinden Batı Türkçesine geçerken Doğu

Türkçesinin özelliklerini devam ettirmekle beraber (inanāan, araāan) Oğuzca

şekillerinin kendini Anadolu sahasında yazı dilinde geliştirdiği bir dönemin

başlangıcıdır. Bu başlangıç, Doğu Türkçesinden ayrılıp yavaş yavaş yerleşik hayata

geçtiğimiz için kullanmış olduğumuz kelimelere de bu yerleşik hayatın bazı

özellikleri yansımış oluyor. Nesîmî Divanı’nın dili Eski Anadolu Türkçesinin

hususiyetlerini taşımakla beraber Azeri Türkçesi özellikleri de önemli bir yer tutar.

Bu yönüyle dil bakımından büyük öneme haizdir. Batı Türkçesi içinde saha

bakımından zamanla iki daire ortaya çıkmıştır. Bunlardan biri Azeri ve Doğu

Anadolu sahasını içine alan doğu Oğuzcası, diğeri Osmanlı sahasını içine alan batı

Oğuzcasıdır. Azeri ve Osmanlı Türkçeleri arasında daha çok şivede kalan ayrılığın

sebeplerini doğu Oğuzcasına Oğuz dışı Türk şivelerinin, bilhassa zaman zaman

kuzeyden gelen Kıpçak unsurlarının yaptığı tesir ile Đlhanlılardan kalan bazı Moğol

izlerinde aramak gerekir. Bunlardan birincisi doğu Oğuzcasını batı Oğuzcasından

bazı şekiller bakımından biraz farklı yapmış ikincisi ise Azeri Türkçesinde bazı

Moğol asıllı kelimeler bırakmıştır.

Eski Doğu Türkçesinin devamı olarak XI. yüzyılda teşekkül etmeye başlayan Orta

Türkçe devresinin şiveleri arasında, Eski Anadolu Türkçesi apayrı bir yere sahiptir.

Diğer şivelerde birbirine yakın bazı özellikler bulunmasına rağmen, Oğuzların bu ilk

yazı dilinde, öbürlerinden bir bakışta ayrılabilecek karakteristik şekiller bulunur. Eski

Anadolu Türkçesi araştırmaları XIX. yüzyılda başlamıştır. O tarihten bu yana, yerli

ve yabancı bilim adamları tarafından pek çok metin işlenmiş, devrin umumi dil

özellikleri tesbit edilerek gramerler yazılmıştır. Çok sayıda neşriyatı bulunmasına

rağmen, devrin münferit gramer konularının henüz yeterince ele alınmadığını

görüyoruz. Devir için standart gramerin hazırlanması hiç şüphesiz, bu sahada yapılan

çalışmalarla mümkün olacaktır. Bu bağlamda tez çalışmasının amacı Eski Anadolu

Türkçesi gramerine katkıda bulunmaktır. Bu yolla yapılan araştırmaların Eski

Anadolu Türkçesi gramerine gerçekten önemli katkıları olduğu açıktır.

iv

ABSTRACTABSTRACTABSTRACTABSTRACT

Old Anatolian Turkish, while transforming from the Eastern Variety to

Oriantel Variety. The Eastern Variety kept its features (inanàan, araàan). Besides

this Oğuzca’s ortographis had still its characterictics, in written language of Anatolia

this is the beginning of on era. Some of the features of his settlead life is reflected on

the words we used as we gradually adopted a settled life. In the language of the

Nesimi Poetry, besides showing the specialties of the Old Anatolian Turkish, the

specialties of Azeri Turkish attributes great deal. Considering this, from the aspect of

language, it plays a major role. The reasons of this accent differentiation between the

Azeri and the Ottoman languages should be traced back to the influences of Turkish

accents that were out of Oghuz language on eastern Oghuz, especially of Kipchak

notions that came mostly from north, and of some Mongol effects that left from

Ilkhanids. The first one of these caused the eastern Oghuz to be a little different in

some forms from western Oghuz; and the second one left some Mongol originated

words in Azeri Turkish.

Among the accents of Middle Turkish Period that started to occur by 11th century as

the continuation of the Old Eastern Turkish, the old Anatolian Turkish has a very

special place. Although some close similarities seemed between other accents, there

have been some characteristic forms that can be immediately recognized in this first

written language of the Oghuz The surveys on the Old Anatolian Turkish started in

XIX century. From those times to present, many scripts have been studied and many

grammars have been written determining the common features of that time by the

local and foreign scientists. We can see that, though there have been many

publications, the individual grammar subjects of the age have not been considered

enough, yet. It is obviously clear that, preparing the standard grammar for the era is

possible only with the studies conducted on this area. From this aspect, the aim of the

thesis is to contribute into the grammar of the old Anatolian Turkish. It is for sure

that such studies conducted on this aspect have many contributions on to the

grammar of the Old Anatolian Turkish.

v

ÖN SÖZ

Azeri Türk edebiyatının XIV. yüzyılda yetişmiş ünlü sanatçısı Nesîmî, Đslâm

kültürünün üç büyük dili ile şiirler söylemiştir. Türkçe şiirlerinin yer aldığı Divanı

konu bakımından da dil bakımından da büyük öneme haizdir. Nesîmî, Divanı’nda

düşüncelerini, kültürünü ve sanatını en mükemmel şekliyle ifade etmiştir.

Batı Türkçesinin Azeri sahasında yazılan en önemli eserlerinden olan Nesîmî

Divanı’nın Türkiye kütüphaneleri ile dünyanın çeşitli kültür merkezlerinde nüshaları

bulunmaktadır. Nüshalarının fazla olmasından dolayı çok okunduğunu tahmin

ettiğimiz bu eserin Süleymaniye Kütüphanesine dahil Kadı-zade Mehmed Efendi

Kütüphanesinde kayıtlı olan nüshasının 1-100. yaprakları arasında yer alan nüshası

üzerinde çalıştık.

Gramer yapısını ortaya koymaya çalıştığımız bu eserin tenkitli metni Prof.

Dr. Hüseyin Ayan tarafından yapılmıştır. Hüseyin Ayan yapmış olduğu çalışmada

sadece metni yazılı şekilde okumuş ve yayımlamıştır. Biz de bu çalışmamızda

Hüseyin Ayan’ın yayımlamış olduğu tenkitli metinden istifade ederek metnin

gramerini hazırlamaya çalıştık.

Yüksek lisans tezi olarak hazırlamaya çalıştığımız bu eser metnin gramer

bakımından incelenmesidir. Eser incelenirken üç bölüme ayrılmıştır. Birinci bölümde

imla, ikinci bölümde fonetik özellikler, üçüncü bölümde de şekil bilgisi üzerinde

durulmuştur.

Đmla kısmında sadece Türkçe kelimelerin imlası üzerinde durulmuştur. Đmla,

fonetik ve şekil bilgisi ile tespit edilen bazı özelliklerin Azeri sahası ile Osmanlı

sahası arasındaki farkı göstermesi bakımından oldukça önemlidir.

Türk dili ve kültürü açısından büyük önem taşıyan bu eser üzerinde

çalışırken, birtakım hatalarımızın olması muhtemeldir. Hatalarımızın iyi niyetimize

bağışlanmasını temenni ederiz.

Böyle mükemmel bir eser üzerinde çalışmamı sağlayan, ilgi ve desteğini

hiçbir zaman esirgemeyen danışman hocam Yrd. Doç. Dr. Muzaffer Akkuş’a

teşekkürlerimi sunarım.

Haziran-2007

Zeynep YĐĞĐTSÖZLÜ

vi

ĐÇĐNDEKĐLER

ÖZET .................................................................................................................iii

ABSTRACT ......................................................................................................iv

ÖN SÖZ..............................................................................................................v

ĐÇĐNDEKĐLER ................................................................................................vi

TRANSKRĐPT ĐŞARETLER Đ.........................................................................x

KISALTMALAR .............................................................................................xi

GĐRĐŞ

Nesîmî’nin Hayatı, Edebî Kişili ği ve Eserleri.....................................................1

BÖLÜM I

1. YAZILI Ş ÖZELL ĐKLER Đ VE METOT .....................................................7

A. Kelime Köklerinde Ünlülerin Yazılışı ...........................................................8

a ünlüsü ...............................................................................................................8

e ünlüsü ...............................................................................................................8

ı ünlüsü................................................................................................................9

i ünlüsü................................................................................................................9

o ünlüsü .............................................................................................................10

ö ünlüsü .............................................................................................................10

u ünlüsü .............................................................................................................11

ü ünlüsü .............................................................................................................11

B. Yapım Eklerinde Ünlülerin Yazılışı.............................................................12

1.Đsimden Đsim Yapan Ekler..............................................................................12

2. Đsimden Fiil Yapan Ekler ..............................................................................12

3. Fiilden Đsim Yapan Ekler ..............................................................................12

4. Fiilden Fiil Yapan Ekler................................................................................12

Partisip Ekleri....................................................................................................14

Gerundium Ekleri..............................................................................................14

C. Çekim Eklerinde Ünlülerin Yazılışı .............................................................15

a) Đsim Çekim Ekleri .........................................................................................15

b) Fiil Çekim Ekleri .........................................................................................17

vii

BÖLÜM II

FONETĐK ÖZELL ĐKLER .............................................................................21

ÜNLÜLER .......................................................................................................21

A. ÜNLÜ DEĞĐŞMELERĐ ...............................................................................21

1. i/e meselesi (değişmesi) ................................................................................21

2. u/i, ü/i değişmesi ...........................................................................................23

3. ö/e değişmesi.................................................................................................24

B. ÜNLÜ UYUMU...........................................................................................24

1. Đncelik-kalınlık bakımından ..........................................................................24

2. Düzlük-yuvarlaklık bakımından ...................................................................25

2.1.Kelimelerde Yuvarlaklaşma........................................................................25

2.1.a. ā ve g ünsüzlerinin düşmesi neticesinde .................................................25

2.1.b. Dudak ünsüzleri sebebiyle ......................................................................26

2.1.c. Bir sebebe bağlı olmadan yuvarlak ünlü taşıyan kelimeler.....................26

2.1.d. Teşkil eklerindeki yuvarlak ünlü sebebiyle.............................................27

2.2. Eklerde Yuvarlaklaşma..............................................................................28

2.2.a. Ünlüsü aslında yuvarlak olanlar ..............................................................28

2.2.b. Ünlüsü sonradan yuvarlaklaşmış olan ekler............................................30

2.2.c. Düz ünlü taşıyan ekler ............................................................................33

C. ÜNLÜ DÜŞMESĐ ........................................................................................36

D. BĐRLEŞME ..................................................................................................37

ÜNSÜZLER ....................................................................................................38

A. ÜNSÜZ DEĞĐŞMESĐ ..................................................................................38

B.ÜNSÜZ DÜŞMESĐ .......................................................................................41

C. ÜNSÜZ ĐKĐZLEŞMESĐ ...............................................................................41

D. ÜNSÜZ BENZEŞMESĐ...............................................................................42

E. SEDALILAŞMA..........................................................................................42

F. HECE DÜŞMESĐ .........................................................................................43

viii

BÖLÜM III

ŞEKĐL BĐLGĐSĐ ..............................................................................................45

Yapım Ekleri .....................................................................................................45

a) Đsimden Đsim Yapan Ekler.............................................................................45

b) Đsimden Fiil Yapan Ekler..............................................................................47

c) Fiilden Đsim Yapan Ekler ..............................................................................48

d) Fiilden Fiil Yapan Ekler ...............................................................................50

ÇEKĐM EKLERĐ...............................................................................................53

ĐSĐM ..................................................................................................................53

Çokluk Eki ........................................................................................................53

Đyelik Ekleri.......................................................................................................53

ĐSĐM ÇEKĐMĐ ...................................................................................................54

SIFATLAR........................................................................................................61

A. Niteleme Sıfatları .........................................................................................61

B. Küçültme Sıfatları ........................................................................................61

C. Karşılaştırma Sıfatları...................................................................................61

D. Belirtme Sıfatları ..........................................................................................62

ZAM ĐRLER ......................................................................................................65

A. Şahıs Zamirleri .............................................................................................65

B. Đşaret Zamirleri ............................................................................................68

C. Dönüşlülük Zamirleri ...................................................................................69

D. Belirsizlik Zamirleri .....................................................................................69

E. Soru Zamirleri...............................................................................................71

ZARF ................................................................................................................71

A. Zaman Zarfları..............................................................................................71

B. Yer Zarfları ...................................................................................................73

C. Miktar Zarfları ..............................................................................................74

D. Suret Zarfları ................................................................................................75

EDAT ................................................................................................................76

A. Bağlama Edatları ..........................................................................................76

B. Son çekim Edatları .......................................................................................81

ix

C. Đşaret Edatları................................................................................................83

D. Berkitme Edatları .........................................................................................83

E. Çağırma Edatları ...........................................................................................84

F. Teessüri Nida Edatları...................................................................................84

G. Denkleştirme Edatları...................................................................................85

H. Soru Edatları.................................................................................................85

FĐĐLLER............................................................................................................87

A. BĐLDĐRME EKLERĐ VE CEVHERĐ FĐĐLLER...........................................87

ĐSĐMDEN YARDIMCI FĐĐLLERLE FĐĐL YAPMA ........................................90

I. BASĐT ÇEKĐMLER ......................................................................................91

a) Bildirme (Haber, Đhbar) Çekimleri................................................................91

1. Görülen Geçmiş Zaman ................................................................................91

2. Öğrenilen Geçmiş Zaman .............................................................................92

3. Geniş Zaman .................................................................................................94

4. Gelecek Zaman..............................................................................................96

b) Dilek Çekimleri.............................................................................................97

1. Đstek ...............................................................................................................97

2. Emir...............................................................................................................98

3. Şart ................................................................................................................99

4. Gereklilik.....................................................................................................100

II. BĐRLEŞĐK ÇEKĐMLER.............................................................................100

Hikâye Şekli ....................................................................................................101

Rivâyet Şekli ...................................................................................................101

Şart Şekli .........................................................................................................101

PARTĐSĐPLER (ĐSĐM-FĐĐLLER) ...................................................................102

GERUNDĐUMLAR (ZARF-FĐĐLLER) ..........................................................104

SONUÇ...........................................................................................................107

BĐBLĐYOGRAFYA ......................................................................................108

x

METĐNDE KULLANILAN TRANSKRĐPT ĐŞARETLERĐMETĐNDE KULLANILAN TRANSKRĐPT ĐŞARETLERĐMETĐNDE KULLANILAN TRANSKRĐPT ĐŞARETLERĐMETĐNDE KULLANILAN TRANSKRĐPT ĐŞARETLERĐ

Elif a/e �

Be b ب

Pe p پ

Te t �

æe å ث

Ce c ج

Óa ó ح

Òı ò خ

Dal d د

Õel õ ذ

Re r ر

Ze z ز

Sın s س

Şın ş ش

äat ã ص

ëat ê/Ŝ ض

Ùı ù ط

Ôı ô ظ

‘Ayn ‘ ع

áayn ā غ

Fe f ف

Úaf ú ق

Kef k/g/ñ ك

Lam l ل

Mim m م

Nun n ن

Vav v و

He h ه

Lâm elif - �

Ye y ى

xi

KISALTMALARKISALTMALARKISALTMALARKISALTMALAR

Adı geçen eser a.g.e.

Cilt C.

Çeviren Çev.

Gazel G.

Mesnevi M.

Milli Eğitim Bakanlığı MEB

Tuyuğ T.

Türk Dili Araştırma Yıllığı TDAY

Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi TDED

Türk Dil Kurumu TDK

1

GĐRĐŞ

NESÎMÎ

Hayatı:

Nesîmî, Azeri Türk Edebiyatının ilk büyük şairi ve düşünürüdür1. Asıl adı

Îmâdü’d-din’dir. Seyyid Nesîmî’nin doğum yeri ve tarihi belli değildir. Mevcut

kaynaklardan hiçbirisi onun doğum yılı hakkında bir fikir ortaya atmamaktadır.

Yalnız M. Kulu-zade, Azerbaycan Edebiyatı Tarihi’nde hiçbir kaynak vermeden

“tahminen 1369/70 yılarında Şamahı’da doğmuştur”, demektedir.2

Azeri edebiyatının meşhur araştırıcılarından Selman Mümtaz çalışmalarını bu

yönde derinleştirmiş ve Nesîmî’nin Şirvan bölgesinin merkezi olan Şamahı şehrinde

doğduğunu iddia etmiştir. Günümüzde Kuzey Azerbaycan’da yapılan araştırmalar ile

de bu görüş benimsenmiş ve desteklenmiş bulunmaktadır.

Gençliğinde “kalpakçılık”yaptığı bilinen Fazlu’llah gibi Nesîmî’nin de esnaf

teşkilatı içinde yetiştiği, ilk tahsilini o zamanın büyük kültür ve ticaret merkezi olan

Şamahı’da yaptığı tahmin edilmektedir. O devirde Hurûfîliğin daha çok esnaf

teşkilâtları vasıtasıyla varlık göstermesi bu düşünceyi doğrulamaktadır.

Daha ilk gençlik çağlarında şiire, tasavvufa büyük ilgi göstermiş, Hallac-ı

Mansur’a büyük bir sevgiyle bağlanmıştır. Hurûfîliğin kurucusu Fazlu’llah’ın

Şirvan’a gitmesiyle onunla görüşüp tanışan ona gönülden bağlanan genç şair, üstat

ve pir olarak kabul ettiği Fazlu’llah’ın mahlası Naimî ile aynı vezinde olan “Nesîmî”

kelimesini kendine mahlas olarak almıştır. Hurûfîliği çok benimsemiş ve şiirlerinde

bu düşünce sistemini o derece başarı ile terennüm etmiştir ki, Fazlu’llah tarafından

halife ilan edilmiştir3.

Nesîmî, Fazlu’llah-ı Hurûfî’ye halife olduktan sonra seyahatlar ederek

Hurûfîliği yaymaya çalışmış, Timurluların şiddetli takipleri neticesi Azerbaycan’dan

ayrılmış, Anadolu’ya gelmiştir. Osmanlı başkenti Bursa’ya uğramıştır. Nesîmî’nin

burada hoş karşılanmadığı anlaşılmaktadır. Hacı Bayram-ı Veli ile görüşmek için 1 Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi, C. VII, Đstanbul 1990, s. 20. 2 Hüseyin Ayan, Nesîmî Hayatı, Edebî Kişiliği, Eserleri ve Türkçe Divanının Tenkitli Metni I, Ankara

2002, s.16. 3Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklokpedisi, C. VII, Đstanbul 1990, s. 20.

2

Ankara’ya gelir. Dervişlerden birisi Nesîmî’nin “Tanrılık iddiasında” olduğunu Hacı

Bayram-ı Veli’ye söyleyince huzura kabul olunmaz. Gerek Bursa’da uğradığı

muamele ve gerekse Hacı Bayram-ı Veli tarafından terslenişi onu üzüntüye sevk

eder. Çaresizlik içinde Haleb’e gider4.

Düşünceleri sebebiyle Nesîmî’nin bu şehirde derisi yüzülerek öldürüldüğü

bütün kaynaklarda ortak olarak bildirildiği halde, bu feci hadisenin cereyanı ve tarihi

hakkında değişik bilgiler verilmiştir.5

Seyyid Nesîmî’nin ölüm tarihi üzerinde de ihtilâf vardır. Nesîmî ile aynı

yüzyılda yaşamış bulunan Đbn ü Hacer’e göre 1417 yılında; Riyâzü’l-ârifin’e göre

1433 yılında; diğer kaynaklar da buralardan alarak ya aynı tarihleri vermişler ya da

birkaç yıl öncesini veya birkaç yıl sonrasını göstermişlerdir. Bunların içerisinde en

doğrusunu bulmak, ancak Refîî’nin Beşâret-nâme’sindeki beyitler ve eserin

yazılışına düşürülen tarih ile mümkün olmaktadır. Beşâret-nâme 1408 yılında

yazılmıştır6. Prof. Dr. Fuad Köprülü’ye göre7 Mecâlisü’l-uşşâk’ın bazı yazma

nüshalarında Nesîmî’nin ölüm yılı 1404’tür. Beşâret-nâme ve Fuad Köprülü’nün bu

dikkatini değersiz kılacak bir kayda bugüne kadar rastlanamamıştır. Bu durumda

Nesîmî, M. Kulu-zade’nin doğum tarihi olarak ileri sürdüğü 1369/1370 yılları doğru

kabul edilecek olursa, yaklaşık olarak 40 yaşlarında hayata gözlerini kapamıştır,

diyebiliriz8.

Edebî Şahsiyeti:

Azeri Türk Edebiyatının büyük şairi Nesîmî şiirlerini Türkçe yazmıştır.

Küçük bir divan teşkil edecek kadar Farsça şiirleri de vardır. Gerek Türkçe gerekse

Farsça divanlarındaki beyitlerden, mülemmâlardan ve bir iki tane gazelinden

4 Hüseyin Ayan, a.g.e., s. 18. 5 Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi , C. VII, Đstanbul 1990, s. 21. 6Hüseyin Ayan, a.g.e., s. 18-19. 7 Köprülü-zade Mehmed Fuad, Hayat Mecmuası (Nesîmî’ye Dair), C. I, No:20, Hüseyin Ayan, a.g.e.

s. 19. 8 Hüseyin Ayan, a.g.e., s. 19.

3

Arapçayı da iyi bildiğini ve bu dilde de şiirler yazacak kadar bilgiye sahip olduğunu

söyleyebiliriz9.

Yani Nesîmî Đslâm kültürünün üç büyük dili ile şiirler söylemiş, mülemmâlar

yazmıştır. Azeri edebiyatında ilk müstezad, murabba ve tercî-i bend örnekleri

Nesîmî’nin kaleminden çıkmıştır. Ayrıca rubaî ve tuyuğları da edebiyat tarihinde

önemli bir değere sahiptir. Rubaîlerinde daha çok Hurufîliğin hayat ve kâinat

hakkındaki görüş ve düşüncelerini ifade etmiştir10. Nesîmî halka yakın şiirleriyle

bilhassa Bektaşî tekkelerinde mukaddes şair bilinmiş, derin bir sevgi ve saygı içinde

yaşatılmıştır11.

Seyyîd Nesîmî’nin hayatında en önemli hadise Fazlu’llah-ı Hurûfî ile

buluşmasıdır. Nesîmî’nin şiirlerinde kullandığı ifade ve üslûbu Fazlu’llah ile

buluşmadan önce ve buluştuktan sonra olmak üzere iki devrede inceleyebiliriz.

Şüphesiz ki Seyyîd Nesîmî, kendisinden önce yaşamış olan Đran şairlerini

okumuş ve tetkik etmiştir. Şair şiirlerini geniş bir edebî ve dinî bilgi ile yazmıştır. Bu

devrede Nesîmî’nin şiirine daha ziyade Ahmed Yesevî ve Mevlânâ Celâleddin

Rumî’nin “hikmetli söz, tâlimî edâ ve nasihat etme” arzusu hâkimdir. Đnancının

öğreticisi ve yayıcısıdır. Bu dönemdeki manzumelerinde Nesîmî’nin dili tutuktur.

Şair bu şiirlerinde bir fikri, bir duyguyu ifadede güçlük çekmektedir. Lirizmi henüz

bulunamamıştır. Şairin izleyeceği yolu araştırdığı yıllar diyebileceğimiz senelerinde

yazdığı şiirlere bazı örnekler de verebiliriz.

Âyîne ãûretinde geldi resûle cum‘a

Danuú bu óaú óadîåe uş kavl-i Muãùafadur G.71/5

Bu beyitte de Nesîmî Cuma gününü, o günde vuku bulacak hadiseleri anlatır,

öğüt verir. Bu devrede Nesîmî aruz veznini kullanmakta yavaş yavaş maharet

kazanarak daha tesirli öğütleri ihtiva eden şiirler söylemeye başlar.

Fazlu’llah ile buluştuktan sonra Nesîmî’nin iç dünyasında büyük bir

değişiklik vücuda gelir. Nesîmî’nin eskiden beri çözmeye çalıştığı sırlar,

9 Hüseyin Ayan, a.g.e., s.23. 10 Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi, C. VII, Đstanbul 1990, s. 23. 11 Nihad Sâmi Banarlı, Resimli Türk Edebiyatı Tarihi, C. I, Đstanbul 1997, s. 374.

4

Fazlu’llah’ın kurup geliştirmeye çalıştığı Hurûfîlik içinde birer birer açıklığa

kavuşur. Nesîmî büyük bir şevk ve heyecanla yeni öğrendiklerini başkalarına da

telkin etmeyi üzerine almıştır. Bu devredeki şiirleriyle Hurûfî inancını yaymaya

çalışmış ve bunda da etkili olmuştur12.

Nesîmî şiirleriyle, ölümü etrafında teşekkül eden menkıbe ve rivayetleriyle

edebiyatımızda derin ve devamlı tesiriyle yüzyıllarca sürüp giden izler bırakmıştır.

Eserleri:

1.Türkçe Divan

Nesîmî’nin Türkçe şiirlerle tertiplenmiş bu divanının Türkiye kütüphaneleri

ile dünyanın çeşitli kültür merkezlerindeki kitaplıklarda muhtelif nüshaları

bulunmaktadır. Bunlardan hiçbirisi ne ebat bakımından ne de ihtiva ettikleri

manzume bakımından birbirlerine uymamaktadırlar13. Nesîmî’nin Türkçe Divanı’nın

en son ve en doğru baskısı Hüseyin Ayan tarafından yapılmıştır. Biz de Süleymaniye

Kütüphanesine dahil Kadı-zade Mehmed Efendi Kütüphanesi’nde 395 numarada

kayıtlı olan nüsha üzerinde çalıştık. Üzerinde çalıştığımız nüshanın 1-100.

yapraklarında Nesîmî’nin Türkçe divanı yer almaktadır. Türkçe divanında 2 mesnevi,

209 gazel, 134 tuyuğ ile 3 beyit vardır. Çalışmamızda Hüseyin Ayan’ın yayınlamış

olduğu tenkitli metinden de istifade ettik.

2. Farsça Divan

Nesîmî’nin Farsça Divanı da en az Türkçe Divanı kadar yazma nüshaları olan

ve çok yaygın bulunan bir eserdir. Farsça Divan’dan bahseden bir makale

yazılmamış ve bir araştırma yayımlanmamıştır. Nesîmî bu şiirlerinde de Hurûfî

inancını dile getirmiştir. Sayı bakımından bunlar Türkçe şiirlerine nazaran daha

azdır. Şekil bakımından da farklılıklar vardır. Türkçe Divanında rubaî

bulunmamasına rağmen Farsça Divanında rubaîler bulunmaktadır. Farsça şiirler

arasında tuyuğ vezninde iki kıta yer almaktadır. Mesnevileri de Türkçe mesneviler

gibi uzun değildir 14.

12 Hüseyin Ayan, a.g.e., s. 24-29. 13 Hüseyin Ayan a.g.e., s. 108. 14 Hüseyin Ayan, a.g.e., s. 126.

5

3. Muúaddimetü’lMuúaddimetü’lMuúaddimetü’lMuúaddimetü’l----ÓaúâyıúÓaúâyıúÓaúâyıúÓaúâyıú

Hurûfîliğe ait mensur bir eserdir. Muúaddimetü’l-óaúâyıú baştan başa

Hurûfîliğe göre Kur’an’ı, hadisleri, Đslamî teklifleri (namaz, oruç, zekât, hac gibi)

te’vili gaye edinmiş bir eserdir. Burada zikredilen âyet ve hadisler Nesîmî’nin

şiirlerinde de yer almaktadır. Hüseyin Ayan, bütün bu delillere dayanarak

Muúaddimetü’l-óaúâyıú’ın Nesîmî’ye ait olduğunu iddia etmenin yanlış olmadığını

dile getirir15.

15 Hüseyin Ayan, a.g.e., s. 138

6

BĐRĐNCĐ BÖLÜM

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

ĐKĐNCĐ BÖLÜM

21

FONETĐK ÖZELL ĐKLER

ÜNLÜLER

A. ÜNLÜ DEĞĐŞMELER Đ

Türkçede gerek kelime köklerinde gerekse eklerde birtakım ünlü değişmeleri

görülmektedir. Bu değişmelerin hangi sebeplerden ileri geldiğini kestirmek mümkün

değildir. Türkçenin değişik sahalarına ait metinlerde gördüğümüz bu değişiklik

metnimizde de görülmektedir.

1. i/e meselesi (i>e, e>i, 1. i/e meselesi (i>e, e>i, 1. i/e meselesi (i>e, e>i, 1. i/e meselesi (i>e, e>i, ΨΨΨΨ>i)>i)>i)>i)

Türkçede kelime başında ve ilk hecedeki bazı e’lerin i, bazı i’lerin e olma

temayülü vardır. Bu temayülü Eski Türkçenin başından beri görmekteyiz. Eski

Türkçede olduğu gibi metnimizde de bu mesele bir hayli karışık durumdadır. Đlk

hecede çok yönlü olarak karşımıza çıkan i>e, e>i, Ψ>i değişmesi bu meselenin

çözümünü bir hayli güçleştirmektedir. Bu hadise sadece Anadolu Türkçesine mahsus

olan bir hadise olmayıp, bugünkü Türk lehçe ve şivelerinde de aynı ikiliğin devam

ettiğini görmek mümkündür16. Azeri Türkçesiyle yazılmış olan metnimizde de bu

hadisenin örneklerini görmekteyiz.

Bu i/e meselesinin yanında bir de kapalı Ψ durumu söz konusudur. Ancak

Ψ’nin varlığını izah etmemizi güçleştiren en önemli sebeplerden biri de yazıda bu sesi

gösteren herhangi bir işaretin olmayışıdır. Bu konuda bazı araştırıcılar elif -ye

( ) ile yazılıp kelimenin ilk hecesinin üzerine üstün koymak şeklinde bunların Ψ

olacağını17, bazıları da üstün yoksa aslî şekle sadık kalarak i okumayı tercih

etmişlerdir18.

Bugün “e” olan bazı ünlüler metnimizde “i” ile yazılmıştır. Örnekleri

şunlardır:

bil “bel”

úılından bilüñ ince gördüm G.10/5, şol sa‘âdetlü kemer kim úuçar onuñ bilini

16Faruk Kadri TĐMURTAŞ, Eski Türkiye Türkçesi, Đstanbul 1981, s. 21, Muzaffer Akkuş, Kitab-ı

Gunya, Ankara 1995, s. 123. 17 Saadet ÇAĞATAY, Türk Lehçeleri Örnekleri, Ankara 1963, s.VII. 18 Faruk Kadri TĐMURTAŞ, a.g.e., s. 21.

22

G.16/10, inkârına bil baàlama G.65/3, bilinüñ úıymetine ince úılanlar naôarı

G.79/10

biş “beş”

biş gündür G.102/13, biş günmiş G.204/3

di- “söylemek, demek”

onda didügüm Burãa vü Lârendedür G.44/1, iy ki müşkildür dimişsen vâóid

olmaà yâr ile G.56/11, şol ‘azâzîlüñ kim adı Óaú didi şeyùân G.59/7, úoròtılar

Óaú dimege G.79/2, yoò didi T.71/2, Óaú didüm T.82/2

gice “gece”

her gice Úadr ü Berât G.5/16, her ayda bir gice aya kemâl irür G.49/5, hiç

güni olmaz gicesiz G.96/2, her gicesi her güni úadr ile bayrâm olur G.185/11,

oòuram gice zülfüñ siyâhı G.205/5

girü “geri, tekrar, sonra”

şimden girü G.132/6

it- “etmek”

ãûret-i raómân ider G.21/11, şeró u beyân-ı óâl ider G.33/7, ùa‘n ider G.62/1

ir- “ermek, yeti şmek, varmak, ulaşmak”

menzile ‘âúıbet irür G.14/3, ‘Đsâ lebüñ vîãâline irdi G.31/2, ÒıŜır tek irdi

maúsûda G.76/7, ruòuñ óüsnine cemâl irmez G.85/5

iri ş- “eri şmek, ulaşmak, varmak”

vaãlına irişmeye her el G.74/7, çün irişdi Nesîmî G.74/9, irişti murâdına

G.107/8

irte “erte, sabah, ertesi gün”

çekersen irte şürbinden òumâr G.25/9

işit ---- (<Ψ (<Ψ (<Ψ (<Ψşitşitşitşit----) ) ) ) “i şitmek”

úadd-i òadüñ óikâyetini işideliden iy ãanem G.18/3, işit bu nükteyi G.18/5

iv “ev”

dünyede câvîdân ivin kimse içün yapılmadı G.204/2

iy “ey”

iy melek- sîmâ óabîb G.4/1, iy zâhid meni men‘ eyleme G.4/7, gel iy zâhid

23

berü G.30/4, gerek mâtem dut iy münkir gerek ãûr G.43/12, iy yalancı âşıú

G.179/2

vir- “vermek”

bîmâr-ı ‘ışúa cân virür G.6/9, vir dil-berüñ viãâline G.24/6, iy viren göñlüñi

G.26/5, şükrâne viren cânını cânâneye uàrar G.45/1, virmeye kimse G.189/8

yigrek “daha iyi”

gerçi yigrekdür G.110/2

yir “yer”

güşe-nişînüñ yiri vîrânedür G.28/4

yidi “yedi”

yidi iúlîme serverdür G.76/4

yil “yel”

seóer yili eseli sünbülüñ diyârından G.39/5, yil ü su topraú u od adı nedendür

Âdem G.63/4

yi- “yemek”

sensiz ne yisem G.22/1, ol yidi kim onı şeyùân bilmedi T.120/2

2. u/i, ü/i değişmesi

Aslında u ile yazılan bazı kelimelerin Batı Türkçesinde i’ye döndüğünü

görüyoruz. Eski Anadolu Türkçesinden sonra tamamlanan bu değişiklik 19

metnimizde de görülmektedir.

Bugün “i” olup da metinde “u” olarak gösterilenler:

i/u değişmesi

uşbu “i şbu”

uşbu cihetden oldı G.83/2, uşbu firâz ile ‘aceb serv-i revân mısan G.134/7

uşta “i şte”

uşta dünyâdan gider G.46/10, yüregüm úanı gözümden aòar iy yâr uşta gör

G.58/8

Bugün “i” olup metinde “ü” olarak gösterilenler:

19 Muharrem ERGĐN, Dede Korkut Kitabı II, Đndeks-Gramer, Ankara 1981, s. 405.

24

25

òanı “hani”òanı “hani”òanı “hani”òanı “hani”

òanı dilinde iúrâr eyleyen kim G.11/4, òanı àaflet şarâbından bir ayuà G.11/9

daòı “dahi”daòı “dahi”daòı “dahi”daòı “dahi”

‘âşıú daòı hem oldur G.69/8, hiç bulmadı kimse bir daòı G.134/5

2. Düzlük-Yuvarlaklık Bakımından Ünlü Uyumu

Eski Türkçede ve bugünkü yazı dilimizde düz ünlülü olarak kullanılan bazı

kelime ve eklerin metnimizde yuvarlak ünlülü olarak kullanılması Eski Anadolu

Türkçesinin en önemli özelliklerinden biridir. Bu yuvarlaklaşmanın bir kısmının

sebepleri izah ediliyorsa da bir kısım kelimelerde görülen yuvarlaklaşmalar henüz bir

sebebe bağlanmamıştır20.

2.1. Kelimelerde Yuvarlaklaşma

2.1.a. àààà ve g ünsüzlerinin düşmesi neticesinde

Eski Türkçeden Batı Türkçesine geçerken birden fazla heceli kelimelerin

sonunda bulunan à ve g ünsüzlerinin düşmesi, kendisinden sonra gelen düz ünlünün

yuvarlaklaşmasına sebep olmuştur.

Bunlardan bazıları şunlardır:

ayru<adrıayru<adrıayru<adrıayru<adrıā “ayrā “ayrā “ayrā “ayrı”ı”ı”ı”

senden ayru düştügüm taúdîr imiş G.199/6, devlet-i vaãluñdan ayru düşti

hicrân oldı gel G.209/2

dürlü<türlüg “türlü”

ne dürlü gizlü esrâr ondadur G.44/4, içerem àam maùbaòından dürlü dürlü

aşlar G.46/5

bilü<bilig “bilgi”

men bu dîni dutmışam bilümde G.58/9

òamu (úamu) <úamaà “herkes, her şey”òamu (úamu) <úamaà “herkes, her şey”òamu (úamu) <úamaà “herkes, her şey”òamu (úamu) <úamaà “herkes, her şey”

úalemüñ dili ucından òamu sevdâ tökilür G.66/7

úapu<kapıà “kapı”úapu<kapıà “kapı”úapu<kapıà “kapı”úapu<kapıà “kapı”

sekiz úapusı var G.7/2

20 Muzaffer AKKUŞ, Kitab-ı Gunya, Ankara 1995, s.132.

26

ulu<uluulu<uluulu<uluulu<uluāāāā

ulu beyân içinde G. 181/9

Aşağıdaki kelimelerde à ve g seslerinin düşmesine rağmen ünlü

yuvarlaklaşmamış ve ünlü uyumu değişmeden devam etmiştir.

diri<tirig “diri, canlı”

nuùúuñ dirildür G.47/3, şol mürde kim dirildi G.69/2, olmadı cânı diri

G.132/5

kiçi<kiçig “küçük”

Rûó-ı muúaddes kiçi peymânedür G.28/6, şol bâde kim Rûó-ı emîndür kiçi

câmı G.207/8

úatı<úatıàúatı<úatıàúatı<úatıàúatı<úatıà

úatı müştâú olmışam G.151/7

2.1.b. Dudak ünsüzleri sebebiyle meydana gelenler

Dudak ünsüzü olan b, m, p tesiriyle de bazı kelimelerde yuvarlaklaşmanın

meydana geldiği görülmektedir.

kirpük “kirpik”

kirpüklerüñ ãafıdur G.77/1, kirpük oòından dolu tîr-keş gelür T.25/2

damu “cehennem”

damuyı bil ki niçün oldı yidi M.2/4

yavuz<yabuz “kötü”

yavuz gözden ıraà olsun G.61/6, tutuştı yüregi yandı yavuz úaŜaya düşer

G.68/10, görmesün yavuz göz T.121/2

2.1.c. Bir sebebe bağlı olmadan yuvarlak ünlü taşıyan kelimeler

altun “altın”

ma‘densiz altun olmaz G.24/4, ãâf olmayan altun kibi G.65/8

berü “beri”

gel iy zâhid berü G.30/4

degül “değil”

Âdem degüldür G.77/2, vâóid-i muùlaú degül G.185/13

27

kendü “kendi”

kendü vücûdında çün buldı Nesîmî seni G.5/19, meni kendüye maóv eyledi

G.82/2

girü “geri, tekrar, yeniden, sonra”


incü “inci”

incü dişüñ T.29/4

úarşu “karşı”úarşu “karşı”úarşu “karşı”úarşu “karşı”

şem‘-i ruòuñ ãûreti úarşuma gelmiş durur G.119/3

ããããayru “sayrı, hasta”ayru “sayrı, hasta”ayru “sayrı, hasta”ayru “sayrı, hasta”

cânum egerçi ãayrudur G.62/5, bu ãayru câna dermân oldı gel G.106/1, ãayru

zâr oldı göñül T.70/2

delü “deli”

şol delüyi gör ki ne dîvânedür G.28/3, şöyle delü úıldı G.45/6

yürek

tutuştı yüregi yandı G.68/10

yulduz “yıldız”

yulduzum kevkeb-i naóse uàramış G.127/6

úaranàu “karanlık”úaranàu “karanlık”úaranàu “karanlık”úaranàu “karanlık”

zülfüñ úaranàusından yol ister idi göñlüm G.198/4

2.1.d.Teşkil eklerindeki yuvarlak ünlü sebebiyle

Bazı teşkil eklerindeki ünlüler, Eski Türkçe devresinden beri taşıdıkları

yuvarlak ünlüyü muhafaza ederek, Batı Türkçesinin çeşitli devrelerinde varlığını

sürdürmüştür. Bu eklerle yapılan kelimelerin metnimizdeki örnekleri şunlardır:

----uú/uú/uú/uú/----ük Fiilden Đsim Yapük Fiilden Đsim Yapük Fiilden Đsim Yapük Fiilden Đsim Yapan Ekan Ekan Ekan Ek

Azeri Türkçesinin tesiriyle ú/ò değişimine uğramıştır.

açuà “açık”açuà “açık”açuà “açık”açuà “açık”

ger aç-uà ise baãîretüñ baò M.1/20

ayruò “gayri, başka, başkası”ayruò “gayri, başka, başkası”ayruò “gayri, başka, başkası”ayruò “gayri, başka, başkası”

fâ‘il-i muùlaúdan ayruò kimse yoòdur arada G.55/12

28

pölük “parça, ksım, bölük”

iy úaşı gözi pölüklü şehr-i yârum òandasan G.151/5

buyruú “emir, ferman”buyruú “emir, ferman”buyruú “emir, ferman”buyruú “emir, ferman”

buyruú onuñdur G.163/9

eksük “eksik, az”

eksük eylemez G.145/9

esrük “sarhoş”

iy faúîh esrük isen maña dime G.83/8

danuú “şehâdet edici, şahit”danuú “şehâdet edici, şahit”danuú “şehâdet edici, şahit”danuú “şehâdet edici, şahit”

danuà bu Óaú óadîåe uş úavl-i Muãùafâdur G.71/5, uşta Óaú danuú G.193/8

2.2.. Eklerde Yuvarlaklaşma

2.2.a. Ünlüsü aslında yuvarlak olanlar

Ünlüsü yuvarlak olan ekler ya vav ( و ) ile ya da doğrudan doğruya ekin

okunuşundan çıkartılmaktadır.

1. -up/-üp; -uban/üben Zarf-Fiil (Gerundium) Eki

-up/-üp

yüzüñi doàru dutup G.52/5, bu dâma kim ki gelüp düşmedi belâya düşer

G.68/6

-uban/-üben

‘ışúuñ belâsı yoò diyüben ‘ışúa düşme kim G.6/2, gülzâr-ı cinânı úoyuban

òâra yapuşma G.162/1

2. 2. 2. 2. ----duú/duú/duú/duú/----dük Partisip Ekidük Partisip Ekidük Partisip Ekidük Partisip Eki

Eski Türkçe devresinden beri yuvarlak vokalli olan ek, metnimizde de

yuvarlak vokalli kullanılmıştır.

Leylînüñ bildügini ger bile Mecnûn ne ‘aceb G.26/2, Nesîmî ãofa degşürmez

àamuñdan giydügi şâlı G.81/2

3. -dur-/-dür- Fiilden Fiil Yapan Ek

Eski Türkçede ekin -tur-, -tür-, -dur-, -dür- olarak yalnız yuvarlak vokalli

şekilleri kullanılmıştır. Eski Anadolu Türkçesinde ise yalnız yuvarlak ve d’li şekilleri

29

kullanılmıştır21. Metnimizde genellikle d’li şekilde kullanılmıştır. Bunun yanında t’li

şekilleri de vardır. Bu da eserin istinsah tarihiyle ilgili olabilir.

yandurdı şevúuñ baàrumı G.15/2, nuùúuñ utandurur meliki G.31/6, yaòdı

yandurdı meni G.58/2, kimdür iriştüren onı G.172/11

4. -dur/-dür; durur Bildirme Eki

cihânuñ mióneti çoòdur G.47/11, ne mâhiyet durur çün kim G.51/3, ravŜa-i

Rıêvan budur G.59/3, ‘âşıúuñ işiginde melik durur G.100/9, kimdür ãoran

yaràuyı G.146/8, ki úoròusızdur G.202/10, Óaú yoòdur dime T.112/2

5. -ur-/-ür-Fiilden Fiil Yapan Ek

bitüren hem biten itüren hem iten G.5/7, derdümi arturma G.44/6, itürme

cum‘ayı G.71/4

6. -ur/-ür Geniş Zaman Eki

bal utanur úand irür G.57/11, bu sırrı ol bilür kim G.57/9, ‘anber-i sârâ

tökülür G.66/2, gözlerinden aòıdur G.78/6 ‘ârif bilür bu cânı G.191/1, imâmet

gösterür T.26/4, boş úalur úafes T.36/4

7. -updur/-üpdür Öğrenilen Geçmiş Zaman Eki

münzel olupdur úaşuñ G.60/9, düşüpdür nâra ‘ışúuñdan yanar G.126/2,

óayrân olupdur G.164/4

8. -sul Đsimden Đsim Yapan Ek

zerú u rîyâdan oldı yoòsul G.29/7

9. -sun/-sün Emir Eki

âşinâ óâlin ne bilsün G.4/9, yüzüñ yazusı Úur’ândur G.48/3, bu dîni dutmışam

bilümde G.58/9, cân neylesün G.84/1, düşmenüñ ‘ömri tükensün G.148/6

‘anber koòusı duttı G.206/4, muãóafuñ yazusı T.15/3, görmesün yavuz göz

T.121/2

10. 10. 10. 10. ----àu/àu/àu/àu/----gü Fiilden Đsim Yapan Ekgü Fiilden Đsim Yapan Ekgü Fiilden Đsim Yapan Ekgü Fiilden Đsim Yapan Ek

òaçan ãûret olur gözgüde mestûr G.43/2

2.2.b. Ünlüsü Sonradan Yuvarlaklaşmış Olan Ekler

1. -(u)m/-(ü)m; -(u)muz/-(ü)müz Đyelik Eki

21Muharrem Ergin, Türk Dil Bilgisi, Đstanbul 2000, s. 213

30

Eski Türkçe devresinde eklendiği kelimenin ünlü durumuna göre, her iki

uyuma da girebilen bu ekin yardımcı sesi Eski Anadolu Türkçesinde daima

yuvarlaktır. Bunun da sebebi m dudak ünsüzüdür22.Ancak metnimizde düz ünlülü

örneği de vardır. Bu da eserin istinsah tarihiyle ilgili olabilir.

-(u)m/-(ü)m

cânumı yaòar G.21/2, baàrumı yandurdı hâr G.25/8, dut elümi G.121/7, yoòdur

ortaúum T.66/2

-(u)muz/-(ü)müz

iy ezelî cân ile cânânumuz G.86/1, iy tâze gülistânumuz G.86/5, düşti

göñlümüz T.35/1

-mız/-miz

úıblemizdür G. 158/9

2. -(u)ñ/-(ü)ñ Đyelik Eki

Bu ek de I. şahıs iyelik eki gibi Eski Türkçe devresinde uyuma girmiştir. Eski

Anadolu Türkçesinde ise yuvarlak ünlülü olarak kullanılmıştır. Bu yuvarlaklaşma I.

şahıs iyelik ekine benzemek suretiyle meydana gelmiştir23.

kirpügüñ zülfüñ úaradur G.13/1, süzilmiş gözlerüñ G.37/4, gözüñ aç G.43/11

3. -uñ/-üñ; -nuñ/-nüñ Đlgi Hâli (Genitiv) Eki

Eski Türkçe devresinde eklendiği kelimenin ünlü durumuna göre uyuma

girebilen bu ekin Eski Anadolu Türkçesinde yalnız yuvarlak vokalli şekilleri

kullanılmıştır24.

-(u)ñ/-(ü)ñ

dil-berüñ yolında G.2/10, òûbuñ cefâsı yoò G.6/1, onuñ ãıfatını oòur G.100/3,

zâhidüñ hiç oldı hiçe geçdi ùâ‘atı G.176/9

-nuñ/-nüñ

onuñ vesvâsına uyma G.109/3, cümlenüñ maúsûdı sensen T.60/2

22 Faruk Kadri TĐMURTAŞ, a.g.e., s.33. 23 Muzaffer AKKUŞ, Kitab-ı Gunya, Ankara 1995, s.142. 24 Muharrem ERGĐN, Türk Dil Bilgisi, Đstanbul 2000, s. 143.

31

-(u)m/-(ü)m

menüm baòtum mıdur G.3/6, menüm óâlüm gören aydur G.144/6

4. -lu/-lü Đsimden Đsim Yapan Ek

Eski Türkçe’de -lıà, -lig; -luà, -lüg şeklinde düz ve yuvarlak ünlü taşıyan ek

Eski Anadolu Türkçesinde sadece -lu, -lü şeklinde yuvarlak ünlülü kullanılmıştır.

Ekin sonundaki à ve g’ler Batı Türkçesine geçerken düşmüş, bu düşme ise ekin

ünlüsünün yuvarlaklaşmasına sebep olmuştur25.

âb-ı óayvân gizlüdür G.35/1, gizlü esrâr ondadur G.44/4, yaralu eyledi meni

G.64/3, fitnelü ‘aynuñ imâmet gösterür G.64/3, şîrîn dudaàlu yaratmış G.145/2

5. -dum/-düm Teklik I. Şahıs Görülen Geçmiş Zaman Eki

Eski Anadolu Türkçesinde daima yuvarlaktır. Bu yuvarlaklık ise m tesiriyle

olmuştur.

elüme çâr-pâre aldum G.136/3, bezdüm cihândan G.150/6, ùarò eyledüm

G.150/6, uãandum mülk ü mâlından cihânuñ T.54/1, óacca vardum T.77/3

6. -duñ/-düñ Teklik II. Şahıs Görülen Geçmiş Zaman Eki

Eski Anadolu Türkçesinde ekin ünlüsü daima yuvarlaktır. Bunun sebebi ise

teklik I. şahıs -dum, -düm’dür.

ne bulduñ uyòudan G.109/1, çevirdüñ yüzüñi Óaúdan G.109/2, olduñ onlardan

T.104/2, görmedüñ Óaúda T.104/3

7. 7. 7. 7. ----duú/duú/duú/duú/----dük Çokluk I. Şahıs Görülen Geçmiş Zaman Ekidük Çokluk I. Şahıs Görülen Geçmiş Zaman Ekidük Çokluk I. Şahıs Görülen Geçmiş Zaman Ekidük Çokluk I. Şahıs Görülen Geçmiş Zaman Eki

Metnimizde ünlüsü daima yuvarlaktır. Eski Türkçede çokluk birinci şahıslarda

-ú -k yerine -mız, -miz kullanılmıştır. Batı Türkçesinde -duú, -dük partisip ekinin

tesiriyle bu ek değişmiştir26.

úîr u úârun úıymetin ma‘nide bildük G.84/6

8. -uz/-üz Çokluk I. Şahıs Bildirme Eki

Bu ek biz zamirinden inkişaf etmiş, b>v değişmesinden sonra v vokalle

kaynaşarak onu yuvarlaklaştırmıştır27.

25 Muzaffer AKKUŞ, Kitab-ı Gunya, Ankara 1995, s.143. 26 Muharrem ERGĐN, Türk Dil Bilgisi, Đstanbul 2000, s. 299. 27 Muzaffer AKKUŞ, Kitab-ı Gunya, Ankara 1995, s.144.

32

cevher-i lâ-mekân bizüz G.83/6, tüccârıyuz Çinüñ G.84/10

9. -uz/-üz Çokluk I. Şahıs Eki

Eski Anadolu Türkçesinin diğer metinlerinde olduğu gibi metnimizde de

yuvarlak vokallidir.

cânumuzı bıraòmışuz G.83/3, úâêıya nesne virmezüz G.83/7

10. -ayum/-eyüm Teklik I. Şahıs Emir Eki

Eski Türkçede -ayın, -eyin şeklinde kullanılan ekin Batı Türkçesinde -ayın,-

eyin yanında birinci şahıslardaki m tesiri ile -ayım, -eyim şekli de ortaya çıkmıştır. -

ayım, -eyim’i Eski Anadolu Türkçesinde bazen -ayum, -eyüm şeklinde

görürüz.Yuvarlaklaşmanın ya m tesiri ile ya da başka birinci şahıslara

karıştırılmaktan ileri gelen bir yanlışlık, bir imlâ benzerliğinden ortaya çıktığı

düşünülebilir28.

seni çaòayum cihâna G.181/6, ne vech ile beñzedeyüm dudaàuña G.198/12

11. -(u)ñ/-(ü)ñ; -ñuz/-ñüz Çokluk II. Şahıs Emir Eki

şol dü-câ mâhı görüñ G.103/1, görüñ bu çeşme-i óayvan lebi G.117/3

12. 12. 12. 12. ----duúca/duúca/duúca/duúca/----dükce Zarfdükce Zarfdükce Zarfdükce Zarf----Fiil EkiFiil EkiFiil EkiFiil Eki

Eski Anadolu Türkçesinde görülen bu ek -duú/-dük partisip eki ile -ce, -ca

eşitlik ekinin birleşmesinden meydana gelmiştir.

beyân itdükce ‘aúl ondan düşer dûr G.43/6

13. 13. 13. 13. ----àun/àun/àun/àun/----gün Fiilden Đsim Yapan Ekgün Fiilden Đsim Yapan Ekgün Fiilden Đsim Yapan Ekgün Fiilden Đsim Yapan Ek

minme ger azàun degülsen nefs-i şûmuñ atına G.171/2

14. -u/-ü Fiilden Đsim Yapan Ek

Eski Türkçedeki -à, -g fiilden isim yapma ekinin Batı Türkçesinde düşmesi

yüzünden yardımcı sesi yuvarlaklaştırmasıyla meydana gelmiştir29.

‘anber koòusı duttı G.206/4, muãóafuñ yazusı T.15/3

-u/-ü fiilden isim yapma eki bazen de başdaki -à, -g’si düşmüş olan -àu, -gü

ekinden gelmektedir30. 28 Muharrem Ergin, Türk Dil Bilgisi, Đstanbul 2000, s.305. 29 Tahsin BANGUOĞLU, Süheyl ü Nevbahar, Leipzig-1938, s.119, Muzaffer AKKUŞ, Kitab-ı

Gunya, Ankara 1995, s.148. 30 Muharrem ERGĐN, Türk Dil Bilgisi, Đstanbul 2000, s. 192.

33

ki úoròusızdur T.202/10

2.2.c. Düz Ünlü Taşıyan Ekler

1. -dı/-di Görülen Geçmiş Zaman Eki

Teklik ve çokluk III. Şahısta kullanılan -dı/-di görülen geçmiş zaman ekinin

ünlüsü daima düzdür. Eski Türkçede -tı, -ti; -dı, -di şeklinde kullanılan ek Eski

Anadolu Türkçesinde genellikle -dı, -di bazen de -tı, -ti şeklindedir. Metnimizde iki

şekilde de kullanılmıştır.

müşk-i ter didiler G.8/8, cûşa getürdi ‘âlemi G.49/3, Óaú didi G.59/7, fürúatüñ

úahrı meni yaótı G. 104/8, ÒıŜr âbı çü içdi óayy oldı câvidânı G.191/2, Âdeme

urdı bu demden T.129/4

2. -gil Teklik II. Şahıs Emir Eki

Türkçenin çeşitli devrelerinde ve bilhassa Eski Türkçe ve Eski Anadolu

Türkçesinde -àıl, -gil Azeri Türkçesi ile Doğu Anadolu ağızlarında -àınan, -ginen

şeklinde kullanılan ekin31 ünlüsü düzdür. Metnimizde kalın sıradan köklerde de ince

sıradan köklerde de -gil şeklinde kullanılmıştır.

úul olgil G.75/5, raóm úılgil sen Nesîmî’ye G.129/7, vâ‘ıôâ úoygil meni

G.136/8, lebüñ devrânıdur gelgil G.159/12

3. -ı/-i; -sı/-si Teklik III. Şahıs Đyelik Eki

Ekin ünlüsü daima düzdür.

óûbuñ vefâsı yoò G.6/1, firâúuñ àuããasıdur G.48/9, ma‘nisi bu kim G.128/7

4. -ı/-i Belirtme Hâli (Akkzuative) Eki

Eski Türkçede -à, -g şeklinde olan ek, ünlü uyumuna bağlı olarak -ı -à, -i -g, -u

-à, -ü -g şeklinde kullanılmaktadır. Ancak Batı Türkçesine geçişte -à, -g’lerin

düşmesi sonucu geriye kalan yardımcı ses bu ekin fonksiyonunu üstlenerek asıl ek

durumuna geçmiştir. Bu ek metnimizde düz ünlülü olarak kullanılmıştır.

derdümi arturma G.44/6, vaãluñı bulan ol cân ilen cihânı nider G.53/1, dut

elümi G.121/7, göñlümi yaàmaladı T.8/1, cânumı yandurdı T.102/1

31 Ahmet CAFEROĞLU, Türkçemizde kullanılan -àıl/-gil emir eki, TDAY (Belleten) 1971, s. 1-10,

Muzaffer AKKUŞ, Kitab-ı Gunya, Ankara 1995, s. 153.

34

5. -ıcak/-icek Zarf-Fiil Eki

gül gelicek ‘andelîb-i zâr ile óoşdur G.74/4

6. -ıcı/-ici Fiilden Đsim Yapan Ek

Eski Türkçede -ı-àçı, -i-gçi ve -àuçı, -güçi şeklinde olan ek à ve g’nin

düşmesiyle meydana gelmiştir. Eski Anadolu Türkçesinde ünlüsü daima düzdür.

şîrîn gülici şeker-dehensen G.141/7

7. -(ı)l-/-(i)l- Fiilden Fiil Yapan Ek

Eski Türkçede uyuma bağlı olarak kullanılan -l-‘nin yardımcı ünlüsü Eski

Anadolu Türkçesinde genellikle düzdür.

Ek, düz ünlülü kelimelere geldiği zaman yardımcı ünlüsü de daima düzdür.

Óaúdan açıldı bu bâb G.2/5, seçildi úarası aàından G.138/4, fitne yayıldı

T.12/2

Ek, yuvarlak ünlülü kelimelere geldiği zaman ise:

a. Yuvarlak ünlülü bir kısım kelimelerde ekin yardımcı ünlüsü de yuvarlaktır.

‘anber-i sârâ tökülür G.66/2, dili dutuldı G.165/9

b. Yuvarlak ünlülü bir kısım kelimelerde ise, ekin yardımcı ünlüsü düzdür.

süzilmiş gözlerüñ saā u selâmet G. 37/4

8. -(ı)n-/-(i)n-Fiilden Fiil Yapan Ek

Eski Türkçede ünlü uyumuna tabi olan ek Eski Anadolu Türkçesinde

genellikle düz ünlülü olarak kullanılmıştır. Metnimizde hem düz ünlülü kelimelere

hem de yuvarlak ünlülü kelimelere düz ünlü getirilmiştir.

çalındı ãûr G.55/14, dermân bulınmaz G.59/12, çoò bulınmaz yâruñ àamı

G.69/5, görinürsen büt-i ‘ayyâreden G.136/1

Ancak birkaç kelimede “buluna G.11/5, görünen G.150/7” yuvarlak ünlülü fiil

tabanında yardımcı ses olarak yuvarlak ünlü kullanılmıştır.

9. -ınca/-ince Zarf-Fiil Eki

Eski Türkçede -àınça, -ginçe şeklinde olan ek, à ve g’nin düşmesiyle -ınca, -

ince şekline dönüşmüştür.

vaãl irişince cânuma óüzn ü melâl içindeyem G.127/4 dolmayınca olmadı nûrı

tamâm T.79/2

35

10. -ısar/-iser Gelecek Zaman Eki

viãalüñ sa‘âdeti düşiser G.68/8, òaçan ùuùâş olısar G.98/10

11. -(ı)ş-/-(i)ş- Fiilden Fiil Yapan Ek

Ekin yardımcı ünlüsü genellikle düzdür.

‘âlem-i tevóîde çün irişdi Nesîmî G.74/9, vaãluñdan ol gedâ ki irişti murâdına

G.107/8

12. 12. 12. 12. ----lıú/lıú/lıú/lıú/----lik; lik; lik; lik; ----luú/luú/luú/luú/----lük Đsimden Đsim Yapan Eklük Đsimden Đsim Yapan Eklük Đsimden Đsim Yapan Eklük Đsimden Đsim Yapan Ek

Bu ek, Eski Türkçede kökün ünlüsüne uymaktadır. Metnimizde düz ünlülü

şekilleri kullanılmıştır.

ikilik perdedür G.2/10, menlik aradan götür ki sensen G.141/2, fitnelik òatm

oldı G.179/7

13. -sız/-siz Đsimden Đsim Yapan Ek

Eski Türkçede ünlü uyumuna bağlı olan ek Eski Anadolu Türkçesinde

yuvarlak vokalli olarak kullanılmıştır. Eski Anadolu Türkçesinden sonra ekin düz

şekilleri tekrar ortaya çıkmıştır. Đncelediğimiz eser Eski Anadolu Türkçesi

devresinde yazıldığı halde düz vokalli kullanılmıştır. Bunun sebebi eserin istinsah

tarihi olabilir.

hem susızam hem Fırât G.5/2, hiç gün olmaz gicesiz G.96/2, sensiz olamaz

cânum G.125/10, ki úoròusızdur ol ‘âşıú G.202/10, perdesiz ma‘bûdını gör

T.64/1, yârsız ãoóbet óarâm olsun óarâm T.83/3

14. -mı/-mi Soru Eki

Eski Türkçede -mu, -mü şeklinde yalnız yuvarlak vokalli olarak kullanılan ek

Eski Anadolu Türkçesinde daima düz vokalli olarak kullanılmıştır. Metnimizde de

düz vokalli olarak kullanılan ekin örnekleri şunlardır:

yoòsa mermerden midür G.16/8, verd-i aómerden midür G.16/11, zer ü gevher

degül midür G.42/5, cân u cihân mısan nesen G.134/1

15. -mış/-miş Öğrenilen Geçmiş Zaman Eki

Eski Türkçede uyuma girebilen öğrenilen geçmiş zaman eki Eski Anadolu

Türkçesinde -mış, -miş şeklinde düz vokalli olarak kullanılmıştır. Ek, metnimizde de

düz vokalli olarak kullanılmıştır.

36

esrümiş Rûóu’l-Úudüs G.16/3, zülfi daàıtmış ruò üzre G.95/3, müştâú olmışam

T.111/1, virmişem cân T.111/2

16. -mış/-miş Partisip Eki

-mış, -miş partisip ekinin vokali de düzdür

geldi rûó-efzâ lebüñden susamış câna selâm G.178/3

17. -ñız/-ñiz Çokluk II. Şahıs Đyelik Eki

Eski Türkçede uyuma girebilen çokluk II. şahıs iyelik ekinin Eski Anadolu

Türkçesinde yalnız yuvarlak vokalli şekilleri kullanılmıştır. Metnimizde ise düz

ünlülü olarak kullanılmıştır.

çehreñiz ‘aksi G.78/2

C. ÜNLÜ DÜŞMESĐ

Ünlü düşmesine daha çok kelime ortasında rastlanmıştır. Bu düşüş Türkçenin

her devresinde görülmektedir32. Metnimizde de bu düşüşün örneklerine sık sık

rastlanmaktadır. Bu düşen ünlü kelimenin bünyesinde olduğu gibi, herhangi bir ekin

de ünlüsü olmaktadır. Örneklerinden bazıları şunlardır:

uàurı:uàurı:uàurı:uàurı: yalancak uàrı mı G.61/2

üzere:üzere:üzere:üzere: mâh üzre zülfüñi gice daàıtma G.73/2

ayırayırayırayır----:::: senden ayru düştügüm taúdîr imiş G.199/6

göñül:göñül:göñül:göñül: göñlümi yaàmaladı T.8/1

baàır:baàır:baàır:baàır: yandurdı şevúuñ baàrumı G.15/2

aúıl:aúıl:aúıl:aúıl: ‘aúluñ ‘aúlı òaçan bildi G.26/2

oyunaoyunaoyunaoyuna----:::: oynadı atı T.38/4

uyuuyuuyuuyu----:::: àaflet uyòusından uyandı göñül T.72/2

resim:resim:resim:resim: esâs ü resmini yıòar G.88/5

dirilik:dirilik:dirilik:dirilik: müştâúa dirlik sensizin v‘allâh ki key düşvâr imiş G.97/1

ayıt:ayıt:ayıt:ayıt: her dem aydur yâ àafur G.55/7

beñizebeñizebeñizebeñize----:::: envâra beñzer G.37/6

‘ömür:‘ömür:‘ömür:‘ömür: ‘ömrüñ zevâli var G.6/7

32 Muharrem ERGĐN, Dede Korkut Kitabı II, Đndeks- Gramer, Ankara 1991, s. 370.

37

ĐĐĐĐ---- Fiili ile Yapılan Şe Fiili ile Yapılan Şe Fiili ile Yapılan Şe Fiili ile Yapılan Şekillerdekillerdekillerdekillerde

idi:idi:idi:idi: ol gün neydüñ G.130/3

imiş:imiş:imiş:imiş: bir rencmiş ‘ışúuñ kim G.62/5, yâ Rab ne tâbân aymış G.116/9

ise:ise:ise:ise: úılursa óüsnini ‘arŜa G.48/8, ne úadar âl iderse âl irmez G.85/3, Nesîmî

úıldısa bir úatle tevbe G.164/7, moàol her òanda varursa G.169/12

iken:iken:iken:iken: topraàken ol zühre maña müşterî oldı G.128/3

ile:ile:ile:ile: Óakúıyla âşinâdur G.71/7, ‘âşıúları hemîşe onuñla şikâr ider G.73/4

içün:içün:içün:içün: onuñçün ùavú-ı la‘net zîveridür G.9/6, onuñçün âdem-i Âl-i ‘abâdur

G.75/10

D. BĐRLEŞME

Türkçede iki ünlü yan yana gelemeyeceğinden ünlü ile biten bir kelimeye ünlü

ile başlayan bir kelime veya ek geldiği zaman ünlülerden biri düşerek birleşme

meydana gelir. Metnimizdeki örneklerden bazıları şunlardır:

niçün < ne+içünniçün < ne+içünniçün < ne+içünniçün < ne+içün

niçün ki ziyândur G.22/4

şol < şu+olşol < şu+olşol < şu+olşol < şu+ol

şol âb-ı kevåeri içen nider bu cânı nider G.53/1

şöyle < şu+eyleşöyle < şu+eyleşöyle < şu+eyleşöyle < şu+eyle

şöyle yanar ‘ışúuñ odı G.46/7, úâmetüñ şöyle mu‘tedildür kim G.85/9

neyleneyleneyleneyle---- < ne+eyle < ne+eyle < ne+eyle < ne+eyle----

yârun firâúı neyleyem G.58/2, cân neylesün G.84/1

n’ider < ne+itn’ider < ne+itn’ider < ne+itn’ider < ne+it----

sensiz nider göñlüm G.126/10, cânı niderem G.128/12

kimse < kim+ikimse < kim+ikimse < kim+ikimse < kim+isesesese

her kimse kim bildi vü Óaúúı tanıdı G.56/13

nesne < ne+ise+nenesne < ne+ise+nenesne < ne+ise+nenesne < ne+ise+ne

görünmez nesneden G.61/8

yoòsa < yoò+iseyoòsa < yoò+iseyoòsa < yoò+iseyoòsa < yoò+ise

bu cevri yoòsa dilberden midür G.16/6, yoòsa mermerden midür G.16/8

38

ÜNSÜZLER

A. ÜNSÜZ DEĞĐŞMESĐ

1. ú>ò değişmesi1. ú>ò değişmesi1. ú>ò değişmesi1. ú>ò değişmesi

Kelime kökünde görülen bu değişiklik daha çok Eski Anadolu Türkçesinde

görülen bir değişikliktir. Azeri ve Osmanlı Türkçelerinin müşterek ana devresi olan

Eski Anadolu Türkçesinde bu ú/ò değişimi bakımından hem ú hem de ò’lı şekilleri

müştereken kullanılmıştır. Eski Anadolu Türkçesinden sonra Azeri Türkçesinde ò’lar

Osmanlı sahasında ise ú’lar ağırlık kazanmaya başlamıştır33. Bu da bize

göstermektedir ki, bugün Azeri sahası ile Osmanlıdan günümüze gelinceye kadar bu

iki saha arasındaki belirgin ses farklılıklarının başında ú-ò değişmesi gelmektedir.

Metnimiz Azeri Türkçesiyle yazıldığı için ú/ò değişmesi sıkça görülmektedir.

bir ayruò belâdur G.13/2, çıòar banbuà úulaàuñdan G.43/11, ne seyl aòar

G.48/10, yaòtı meni firâú ilen G.64/6, ne oòdur ki gözlerüñ G.73/4, dâra çıò

G.74/5, hiç bulmadı kimse bir daòı G.134/5, başuma çıòdı G.136/4, dükkânını

yıò onuñ G.152/10, ters oòur gör her faúîh G.176/10, cânumı yaòdı firâú

T.47/1, yoò didi T.71/2

2. k>g değişmesi

Kelime başında görülen bu k/g değişmesi Eski Türkçeden Batı Türkçesine

geçerken görülen bir hadisedir. Batı Türkçesinin Azeri ve Osmanlı sahalarında

görülen bu değişiklik biraz farklı inkişaf etmiştir. Osmanlı sahasında g’ye dönmüş

bazı kelimeler Azeri sahasında Kuzey ve Doğu Türkçesinin de tesiriyle k’lerini

muhafaza etmişlerdir34.

Metnimizde şu kelimeler k sesinin varlığını devam ettirmiştir:

ãaòlamadı kim kendüdür G.5/19, saña beñzer cihânda kimse yoòdur G.37/7,

dür kibi deryâ tökülür G.66/4, Rûó-ı emîndür kiçi câmı G.207/8, kirpügüñ

zülfüñ úaşuñ ümmü’l-kitâb T.2/3

Şu kelimelerde ise g’li olarak kullanılmıştır:

33 Muharrem ERGĐN, Türk Dil Bilgisi, Đstanbul 2000, s. 89-90. 34 Muharrem ERGĐN, Dede Korkut Kitabı, Đndeks- Gramer, Ankara 1991, s. 420-421.

39

güñeş beñzer didüm şol mâha heyhât G.37/13, göñül hicrüñden uãandı G.48/6,

iy gözüñ sevdâsından fitne mest T.6/3, gör ki õâtuñ òandadur T.13/2, çoò

zemân geçdi vü çoò gezdi felek T.51/1

3. ú>à değişmesi3. ú>à değişmesi3. ú>à değişmesi3. ú>à değişmesi

Batı Türkçesinde kelime sonunda meydana gelen bu değişiklik Eski Anadolu

Türkçesinde ve daha sonra da Azeri Türkçesinde görülür. Osmanlı sahası ú’da

kalırken, Azeri sahası sonda bulunan ú’ları çoğu zaman ò’ya bazen de à’ya

çevirmiştir.

òanı àaflet şarâbından bir ayuà G.11/9, ãaldı ayaàı altına G.33/3, başını

oynamaà oña muúarrer olmışdur G.39/3, yavuz gözden ıraà olsun G.61/6,

bütün peymân sınıà G.87/6

4. b>m değişmesi

Eski Türkçe devresinden Batı Türkçesinin ilk devresine kadar olan sahada

kelime başında b-m değişmesine rastlanır. Batı Türkçesinin ilk devresi olan Eski

Anadolu Türkçesinden sonra Osmanlı sahası b, Azeri sahası ise m’yi tercih etmiştir.

Böylece kelime başındaki bu b-m değişikli ği Azeri Türkçesinin başlıca hususiyeti

olmuştur.

iy zâhid meni men‘ eyleme G.4/7, çeşme-i óayvân menem G.5/1, iy moncuàı

dür-dâne ãanan cevherüñi bil G.40/9, munca ne söyler G.60/4, meni kendüye

maóv eyledi G.82/2, yüz miñ belâ vü miónet ilen G.107/6, minme ger azàun

degülsen G.171/2

5. ù>d değişmesi5. ù>d değişmesi5. ù>d değişmesi5. ù>d değişmesi

Kelime başında bulunan ù’lar Eski Anadolu Türkçesine gelinceye kadar

varlığını muhafaza etmiş Eski Anadolu Türkçesinden sonra ù/d değişmesi başlamış

ve bu değişme son dönemlere kadar devam etmiştir. Hatta bugün bile ağızlarımızda

yer yer hem “ù” hem de “d” li şekiller kullanılmaktadır. Metnimizde de ù/d

değişiminin hem ù’lı hem d’li örneklerine rastlamaktayız.

d’li şekiller: tiryâk - mizâcı duttı aàu M.1/6, datlu ile acı bir mey oldı M.1/12,

bu doúuz çarò-ı mu‘allak neden oldı tertîb G.63/2, mâh üzre zülfüñi gice

daàıtma G.73/2, durmış senüñle G.173/7, kim ki bu baóre dalmadı G.204/6

ù’li şekiller: ùopraàa sücûd úıld M.1/3, ki yigrekdür onuñ ùozı G.144/3

40

6. b>v değişmesi6. b>v değişmesi6. b>v değişmesi6. b>v değişmesi

Eski Türkçede kelime başında rastladığız bazı b’ler Batı Türkçesine geçerken

v’ye dönüşmüştür.

virvirvirvir---- < bir < bir < bir < bir---- vir disem G.59/8, virmeye kimse G.189/8

var < barvar < barvar < barvar < bar òanda var bir arı baùın doàrı yâr T.12/3

Kelime ortasında ve sonunda da b/v değişikliğine rastlamaktayız.

yavuz < yabızyavuz < yabızyavuz < yabızyavuz < yabız yavuz gözden ıraà olsun G.61/6

sevsevsevsev---- < seb < seb < seb < seb---- sevgüsi aàır yükmiş G.170/10

iv < ebiv < ebiv < ebiv < eb dünyede câvîdân ivin kimse içün yapılmadı G.204/2

7. g>v değişmesi

gögercin tek şikâr itti meni G.61/6, óüsnüñi ögme G.192/10

8. k>t değişmesi

Bir ağız özelliği olarak değişmiş olabilir.

oña ne şerbet ü ma‘cûn gerek ne etmek ü aş G.98/7

9. b>p değişmesi

Kelime başında görülen bir değişikliktir. Türkçede aslında b ile başlayan bazı

kelimeler sonradan p’ye dönüşmüştür. Baştaki bazı b’lerin p olması ağızlarda, Azeri

ve Osmanlı sahalarında birbirinden farklı bir durum almıştır. Azeri Türkçesinde b’li

şeklini muhafaza ederken Osmanlı Türkçesinde p’ olmuş veya Osmanlı Türkçesinde

b’li şeklini muhafaza ederken Azeri Türkçesinde p olmuştur35.

Bugün bazı kelimelerin başındaki p’ler Azeri Türkçesinde b olmuş, kelime

başındaki bazı b’ler de Azeri Türkçesinde p olmuştur.

b’li şekiller

çıòar banbuà úulaàuñdan gözüñ aç G.43/11, her kimüñ ‘ışúuñ odıyla sen

bişürdüñ aşını G.200/3

p’li şekiller

iy úaşı gözi pölüklü şehriyâr

G.151/5

35 Muharrem ERGĐN, Türk Dil Bilgisi, Đstanbul 2000, s. 83.

41

B. ÜNSÜZ DÜŞMESĐ

úapuúapuúapuúapuā>kapuā>kapuā>kapuā>kapu

sekiz úapusı var G.7/2

vurvurvurvur---- > ur > ur > ur > ur----

ururam miónet eliyle G.46/9

olturur>otururolturur>otururolturur>otururolturur>oturur

geh çıòmışam ‘Đsa kibi çarò üstine oturmışam G.112/8

keltürkeltürkeltürkeltür---- > getür > getür > getür > getür----

gözlerüm yaşı aòar başuma Ùûfân getürür G.104/6, her kim getürmez Îmân

G.77/5

yıraú > ıraàyıraú > ıraàyıraú > ıraàyıraú > ıraà

ıraàa düşdi ka‘beden G.107/3

kergek > gerekkergek > gerekkergek > gerekkergek > gerek

maña zevúı gerekmezdür bu cânuñ T.54/2

úulàaú, úulúulàaú, úulúulàaú, úulúulàaú, úulúaú, úulòaú> úulaúúaú, úulòaú> úulaúúaú, úulòaú> úulaúúaú, úulòaú> úulaú

çıòar banbuà úulaàuñdan G.43/11

yincü>incü “inci”yincü>incü “inci”yincü>incü “inci”yincü>incü “inci”

hem ãadefem hem incüyem G.114/6

yitüryitüryitüryitür---->itür>itür>itür>itür----

itürme Cum‘ayı kim G.71/4

yüce>üceyüce>üceyüce>üceyüce>üce

üce yirden dem urur G.156/9

C. ÜNSÜZ ĐKĐZLE ŞMESĐ

Türkçenin hemen her devresinde rastlanan bu hadiseyi esas itibariyle bazı

ünsüzlerin boğumlanma özelliğine bağlamak mümkünse de; vurgunun tesirine ve

bununla ilgili olarak boğumlanma hareketlerindeki yeğinliğe bağlamak gerekir.

Bununla beraber anlatış özelliğine bağlı olarak meydana gelen ikizleşmeler de

vardır36. Bunlar ise geçicidir. Fakat bunların dışında da ikizleşme olayları vardır ve

36 Zeynep KORKMAZ, Nevşehir Yöresi Ağızları, C. I, Ankara 1977, s.102, Muzaffer AKKUŞ,

Seyyid Nigâri Divanı, Niğde 2001, s.43.

42

örnekleri eski tarihi metinlerden değişik lehçe ve şivelere varıncaya kadar hep aynı

söyleyişte devam ettirilmiştir. Đkki, sekiz gibi. Türkçenin hemen her alanında görülen

bu ikizleşme olayı Anadolu’da yazılan birçok eserde de görülmektedir.

firâúuñ āuããasıdur G. 48/9, aããı eylemez G.64/10, zâhide aããı eylemez

G.189/5

D. ÜNSÜZ BENZEŞMESĐ

Eski Anadolu Türkçesinde kök ve ek birleşmesinde bazı eklerin tek şekilli

oldukları göze çarpmaktadır. Oysa Türkçede sedasız bir konsonant ile biten kök ve

gövdelere getirilen ekin de bu kaideye uyarak sedasız olması gerekir. Eski Anadolu

Türkçesinde eklerin tek şekilleri olduğu için bu uyum söz konusu değildir. Eski

Anadolu Türkçesinde “t” ile sona eren fiil kök ve gövdelerine “d” ile başlayan bir ek

getirilince, bu iki konsonantın çok defa sedasız, bazen de sedalı olarak benzeştiği

görülmektedir.37 Eski Anadolu Türkçesinin bir kısım metinlerinde görülen bu ikili

durum metnimizde de görülmektedir.

bizi zencire çekdi baāladı G. 84/3, bâùıl kavle yapışduñ G. 109/2, atduñ

cânuma bir oò G. 206/2

Şu kelimelerde benzeşme hadisesine rastlanmıştır.

tiryâk-ı mizâcı duttı aāu M. 1/6, iremüñ gülin úurıttı G. 32/8, fürúatüñ miñ çeri

çekti üstüme G. 105/3

E. SEDALILAŞMAE. SEDALILAŞMAE. SEDALILAŞMAE. SEDALILAŞMA

Kelime sonunda bulunan p, c, t, k, ú ünsüzleri iki ünlü arasına geldikleri zaman

sedalılaşırlar. Bu hadise birdenbire ortaya çıkmamış, zamanla gelişmiş ve bugünkü

halini almıştır.

----tttt---- / / / /----dddd----

aòıdur dür-dâneyi G.21/8, her dem aydur yâ àafur G.55/7, gözümden aòıdur

G.88/4, derdüme eyle çâre G.105/1, idrâk ider onı G.109/15

----kkkk---- / / / /----gggg----

silk etegüñ G.50/7, tutuştı yüregi G.68/10, nedür ayruò dilegüň G.70/14,

senden ayru düştügüm G.199/6, yüregüm úan oldı gel G.209/1

37Muzaffer Akkuş, Kitab-ı Gunya, Ankara 1995, s. 167

43

----úúúú---- / / / /----àààà----

ùopraàa sücûd úıldı M.1/3, ãur ünin işitmedi úulaàuñ M.1/31, cân dimişler

dudaàuña G.8/7, ãaldı ayaàı altına G.33/3, ala gözüñ aàına vü úarasına

G.168/1

Şu kelimelerde ise -ú sesi iki ünlü arasında kalmasına rağmen

sedalılaşmamıştır.

yâr ister hemîşe ‘âşıúuñ âzârını G.184/7, yoòdur ortaúum T.66/2

----çççç---- / / / /----cccc----

úalemüñ dili ucından G.66/7

----pppp---- / / / /----bbbb----

deñiz dibinde G.100/4

F. HECE DÜŞMESĐF. HECE DÜŞMESĐF. HECE DÜŞMESĐF. HECE DÜŞMESĐ

ùurur>durur>ùurur>durur>ùurur>durur>ùurur>durur>----dur/dur/dur/dur/----dürdürdürdür

budur naôar didiler G.8/10, ne mâhiyetdür iy cân kim G.51/3, fürúâtüñ şerbeti

acıdur G.104/2, gerçi yigrekdür G.110/2, yüzüñ Muãóafdur G.159/1, budur

Óaúdan gelen G.159/1, buyruú onuñdur G.163/9

44

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

45

ŞEKĐL BĐLGĐSĐ

Yapım Ekleri

a) Đsimden Đsim Yapan Ekler

----lıú/lıú/lıú/lıú/----lik;lik;lik;lik;----luú/luú/luú/luú/----lüklüklüklük

Bu ekin asıl fonksiyonu sıfatlardan isim yapmak olduğu halde, sıfat olarak

kullanılmayan isimlerden de sıfat yaptığı görülür. Metnimizde işlek olarak kullanılan

eklerden biridir.

bu iki-lik perdesinden geç G.30/2, gel bu bir-lik revzeninden baò G.30/2,

saçınuñ şebinde yüzi iki hafta-lık úamerdür G.32/1, şol dirligi<diri-lig-i

neyler G.65/11, ãûfî-lik óarâm G.124/6, degmez maña bir pula cihân var-lıā-ı

G.128/2, şâdı-lıā ile G.128/4, var-lıā-ın ortaya úoydı G.136/11, men-lik

aradan götür G.141/2, fitne-lik òatm oldı G.179/7, geç iki-lik-den elif tek

vâóid ol T.62/1

-lu/-lü

Eski Türkçede -lıā/-lig/-luā/-lüg şeklinde düz ve yuvarlak ünlü taşıyan ekin

Eski Anadolu Türkçesinde sadece -lu/-lü şeklinde yuvarlak ünlülüsü kullanılmıştır.

Ekin sonundaki -ā ve -g’ler Batı Türkçesine geçerken düşmüş, bu düşme ekin

ünlüsünün yuvarlaklaşmasına sebep olmuştur. Sıfat olarak kullanılan vasıf isimleri

yapmak esas fonksiyonudur. Sıfat eki diye anılan bu ek, yerine göre hem isim hem

sıfat olarak kullanılmaktadır. Bu ek bulundurma, sahiplik ve bağlılık ifade eder38.

dat-lu ile acı bir mey oldı M.1/12, òanı şol incü-lü arı ãadef kim G.11/5, yara-

lu olmışam G.105/1, sen vefâ-lu-san G.110/2, iy şems ü úamer yüz-lü şîrîn

dudaāuñ duz-lu G.125/4, vey şehd ü şeker söz-lü G.125/4, iy görk-lü G.125/8,

iy úaşı gözi pöl-ük-lü G.151/5, vefâ-lu yâr u dost G.151/8, uāur-lu sipâh

G.165/8, âyine pas-lu G.183/5, iy óûri ãûret-lü G.188/3, güneş ùalèat-lu

yüzüñdür G.202/2

----sız/sız/sız/sız/----sizsizsizsiz

Bu ek -lu/-lü ekinin olumsuz şeklidir. Bu durum itirabiyle -lu/-lü eki bir

şeyin nesnede bulunduğunu -suz/-süz ise bulunmadığını ifade eder. Eski Türkçede

38 Muharrem Ergin, Türk Dil Bilgisi, Đstanbul 2000,s.160

46

sız/-siz/-suz/-süz şeklinde olan bu ek Eski Anadolu Türkçesine gelince yalnız

yuvarlak vokalli olarak kullanılmıştır. Metnimizde -sız, -siz şeklinde kullanılmıştır.

hem su-sız-am hem Fırât G.5/2, gerçi laèlüñ cân virür cân-sız-lar-a G.21/4,

maña sen-siz cihan ü cân gerekmez G.87/1, vefâ-sız dünyânuñ mihrin gider

G.109/4, sen-siz olamaz G.125/10, onuñ göz-siz yaratmış başını G.200/1, daşı

úıymet-siz-dür G.200/8, ki úoró-u-sız-dur G.202/10, perde-siz maèbûduñı gör

T.64/1, yâr-sız ãoóbet óarâm olsun T.83/3

-daş/-deş

Türkçede eskiden beri kullanılan bu ekin asıl fonksiyonu eşitlik, ortaklık,

mensubiyet ve bağlılık ifade etmektir.

kim bu yolda olanuñ yol-daş-ı dünyî ne bilür G.26/7, ola dîn-daş G.98/5,

ÓıŜr ile yol-daş ol G.142/11, úoymaya yol-daş-lıā-uñ Óaúúın bilen yol-daş-ı-

n-ı G.200/11

----raú/raú/raú/raú/----rekrekrekrek

Türkçede eskiden beri kullanılan bir ektir. Bu ek, çokluk, fazlalık ifade eden

bir karşılaştırma ekidir. Metnimizdeki örnekleri şunlardır:

gerçi yig-rek-dür G.110/2, ki yig-rek-dür onuñ ùozı G.144/3

-cı/-ci

Türkçede eskiden beri işlek olarak kullanılan bir ektir. Meslek ve uğraşmayla

ilgili isimler yapar. Eski Türkçede ekin ç’li şekilleri kullanılmış Batı Türkçesine

geçtikten sonra ise c’li şekilleri de kullanılmıştır. Metnimizde de işlek olarak

kullanılmıştır.

yol-cı ile yol menem G.5/11, oyun-cı rüzgâr G.25/12, boya-cı-sı bir imiş

G.102/4, yalan-cı nefse uymışsan G.109/5, geç iy daèvi-ci G.126/15, yalan-cı

müddeèînüñ baòtı bîdâr olmasun G.147/11, iy oyun-cı úamer G.155/9, başaò-

cı ay ile G.176/7, ne yaāmâ-cı Moāol Çîndür G.202/3, āamzeleri èarbede-ci

207/1, yaāma-cı-lar T.24/1, iy dudaāuñdan òacil óalvâ-cı-lar T.24/4, ol yalan-

cı-dan T.43/4, yalan-cı degül T.63/1, ton-cı-y-a gitsen gerekse ton bütün

T.104/4

----āa/āa/āa/āa/----gegegege

Đşlek olmayan eklerden biridir.

47

senden öz-ge yoò G.105/11, senden öz-ge yoò G.113/5, öz-ge-ler yâr olmasun

G.148/1, ùâèatuñdur öz-ge ùâèatlar günâh T.109/4

----caú/caú/caú/caú/----cek/cek/cek/cek/----çaú/çaú/çaú/çaú/--------çekçekçekçek

Türkçede eskiden beri kullanılan, fakat işlekliği gittikçe azalan bir yapım

ekidir. Küçültme ve sevgi ifade eder.

neçesi tiz-cek bilürsen G.30/3, ne gök-cek ad ile G.115/12, gör ne gök-cek şol

hilâli yâya úurban olmışam G.120/7

-l

Đşlek olmayan bir ektir.

yaş-ı-l dolablar G.78/7, yüzi ne úız-ı-l güldür G.152/4, şol úız-ı-l gül yüzlü

gül tek T.8/2

-duz/-düz


gün-düz-i aòşamı Úadr oldı vü èıyd T.11/4

-sul/-sül

bây ile yoò-sul menem G.5/11

b) Đsimden Fiil Yapan Ekler

-a/-e-

Đsimlerden olma ve yapma ifade eden fiiller yapar.

şol nergis-i mestâneye uārar<uāur-a-r G.45/4, beñzeşi<beñiz-e-ş-i çoòdur

G.107/11, kes sözüñi uz-a-t-ma G.114/2, seni görmek dil-e-r G.126/1,

Óaúdan dil-e-g-üm G.130/2, òoş oynarsan<oyun-a-r-san G155/9, çenber

onuñdur oynasun <oyun-a-sun G.192/14, her ne kim göñli dil-e-r onı úılur

T.31/4, vaãluña ul-a-ş-alı cân olmışam T.89/2

-u-

gör ne uz-u-n òayâl ider G.33/1

-da/-de;-ta/-te

Nadir kullanılan eklerden biridir.

dünyâda mâl ü manãıba al-da-n-ma iy faúîr G.50/6, çâre kimden isteyem<iz-

de-y-em G.58/3, ãûfi al-da-n-maz G.177/12, mihr ü mâh ister<iz-de-r

cemâlüñden zekât T.5/3

48

-la/-le-

Türkçede eskiden beri kullanılan en işlek eklerden biridir.

aā-la-sa-m èayb itme kim G.21/9, sır saò-la-maz göñül G.31/10, baòış-la-r-am

G.114/13, vaãluñı arzu-la-r-am G.119/1, nuùúı baā-la-n-dı G.152/11, baş-la-dı

yâsini G.176/9

-l-

Đşleklik derecesi pek geniş olmayan bu ek de bazı sıfatlardan olma ifade eden

fiiller yapar.

āamdan ince-l-di bu göñlüm G.46/3, göñül ãabâ nefesinden diri-l-di cân buldı

G.117/4

-sa/-se-

Đşleklik alanı dar olan bir ektir.

su-sa-mış ol meye G.1/1, canum su-sa-mış-dur G.15/2, su-sa-du-m la‘lüñe

G.104/1

c) Fiilden Đsim Yapan Ekler

----maú/maú/maú/maú/----mekmekmekmek

Eskiden beri işlek olarak kullanılan bu ek, fiillerden hareket isimleri yapar.

ãoóbet eyle-mek G.18/4, Óaú di-meg-e G.79/2, seni gör-mek diler G.126/1,

nefs-i òarîşe uy-maā G.142/2, git-meg-e èazm eylemişsen G.174/1, Óaúúı

incit-mek-den uãandı göñül T.72/3

----ú/ú/ú/ú/----k;k;k;k;----(u)ú/(u)ú/(u)ú/(u)ú/----(ü)k(ü)k(ü)k(ü)k

Eskiden beri işlek olarak kullanılan fiillerden isim yapan eklerden biridir. Bu

ek, Azeri Türkçesinin tesiriyle ú/ò değişimine uğramıştır.

-ú/-k’li şekiller:

aç-uā ise baãîretüñ baò M.1/20 òanı esrü-k-ler-üñ cemèinde hüş-yâr G.11/10,

buyruāı<buy(u)r-uā-ı taúdîre geçmez G.110/15, senden ıra-ā iy ãanem şâm ü

seóer yanaram G.119/1, eksü-k eylemez G.145/9, iy úaşı gözi pöl-ük-lü

G.151/5, buyruú<buyur-uú onuñdur G.163/9, danu-ā-dur G.169/8, Óaú danu-

ā-dur T.82/2

-ò’lı şekiller: fâ‘il-i muùlaúdan ayruò <ayır-uò kimse yoòdur arada G.

55/12, nedür ayruò<ayır-uò dilegüñ Óaúdan G.70/14

49

----āu/āu/āu/āu/----gü;gü;gü;gü;----úu/úu/úu/úu/----kükükükü

Türkçede eskiden beri kullanılan ve işleklik alanı geniş olan bir ektir. Bu ek

Azeri Türkçesinin tesiriyle ú/ò değişimine uğramıştır.

-āu/-gü

görmeyen gözgüde<gözü-gü-de G.26/6, sev-gü-si aāır yükmiş G.170/10,

gözgüsi<gözü-gü-si arı degüldür G.176/8, zülfüñ úaranāusından<úara-ar-ı-n-

āu-sı-n-dan yol ister idi göñlüm G.198/4, yaúın kim gözgüsi<gözü-gü-si

G.202/11

-òu

uyòulu<uyu-òu-lu āafil G.125/10

----āun/āun/āun/āun/----güngüngüngün

Türkçede eskiden beri kullanılan ve bugün birçok örneği bulunan işlek bir

ektir. Metnimizde bir kelimede geçmektedir.

minme ger az-āun degülsen nefs-i şûmuñ atına G.171/2

-u/-ü

Eski Türkçedeki ā ve g fiilinden isim yapma ekinin düşmesiyle meydana

gelmiştir39.

gözlerümüñ saç-u-sı dür kibi dür-dânedür G.27/5, yüzüñ yaz-u-sı Úurèândur

G.48/3, men bu dîni dutmışam bil-ü-m-de G.58/9, dirildür öl-ü-y-i G.62/3, yir

ü gök ùopùol-u G.150/2, çün senden ayru< ayır-u kimsede yoòdur bu iósân

G.153/3, ki úoró-u-sız-dur G.202/10, èanber koò-u-sı duttı G.206/4,

ayru<ayır-u düşti G.209/2

-ıcı/-ici

Eskiden beri işlek olarak kullanılan bu ek, çokluk, aşırılık ve devamlılık ifade

eden isimler yapar. Eski ve Orta Türkçede -ı-āçı /-i-gçi ve-āuçı /-güçi şeklinde olan

bu ekin ā ve g’si düşmüş; böylece ek Eski Anadolu Türkçesinde -uçı/-üçi şekline

dönmüş ve sonradan ç’nin sedalılaşması ve yuvarlak ünlünün düzleşmesiyle -ıcı/-ici

olarak varlığını sürdürmektedir40.

39 Muharrem ERGĐN, Türk Dil Bilgisi, Đstanbul 2000, s.192. 40 Muharrem ERGĐN, Türk Dil Bilgisi, Đstanbul 2000, s.191.

50

bilmez illâ ‘ışú odına yan-ıcı bî-òâblar G.78/4, şol seyr id-ici G.91/8, şîrîn

gül-ici şeker-dehensen G.141/7, yap-ıcı Óaúdur òarâbı G.148/5, cân vir-ici

lebüñdedür G.172/11, yaz-ıcı yazan varaú yoòdur dime T.112/3

----ış/ış/ış/ış/----işişişiş

Bu ek daha çok hareket ve iş isimleri yapar.

baò-ış-ı bîmâra beñzer G.37/4, baò-ış-um Óaúdur T.78/2

----nnnn

Eskiden beri kullanılan ancak işleklik alanı pek geniş olmayan fiilden isim

yapma ekidir.

gör ne uz-u-n òayâl ider G.33/1, çıòdı içümden tüt-ü-n çaròı boyadı büt-ü-n

G.119/6

----zzzz


kes sö-z-ü-ñ-i G.114/2, iy óarâmî gö-z-ler-üñ yaāmacılar T.24/1

d) Fiilden Fiil Yapan Ekler

----arararar----////----erererer----

âyîneden gid-er-me-miş âyine paslu pasını G.183/5, úop-ar-maz nüh felek bir

daşını G.200/10, èarşa çıò-ar-dı G.207/12

----uuuu----rrrr----////----üüüü----rrrr----

Türkçede eskiden beri görülen ve işlek olarak kullanılan bir fiilden fiil yapma

ekidir. Eski Anadolu Türkçesi metinlerinde art-, gey-, ir-, tat-, sız-, ört- fiillerinin

faktitifleri art-ur-, gey-ür-, ir-ür-, tad-ur-, sız-ur-, ört-ür-, şeklinde yapılmasına

rağmen bugün onun yerine -dur-, -dür- faktitif eki kullanıldığı (art-tır-, giy-dir-, er-

dir-, tat-tır, sız-dır-, ört-tür-) görülmektedir41. Ek, Eski Anadolu Türkçesinde olduğu

gibi metnimizde de yuvarlak vokalli olarak kullanılmıştır.

bit-ü-r-en hem biten it-ü-r-en hem iten G.5/7, deg-ü-r-en maña şifâyı bu gül

ile ol şekerdür G.32/7, naãibümi neçe saèy ile art-u-r-am G.39/4, èaúlın it-ü-r-

ür G.45/6, yâruñ etegin uç-u-r-du-ñ elden G.141/6, kim it-ü-r-en óayâtı

41 Faruk Kadri TĐMURTAŞ, a.g.e., s.117, Muzaffer AKKUŞ, Kitab-ı Gunya, Ankara 1995, s.234-235.

51

G.142/5, iç-ü-r-di maña G.152/1, èışúuñ odıyla Óaú biş-ü-r-dü-ñ aşını

G.200/3

----durdurdurdur----////----dürdürdürdür----;;;;----turturturtur----////----türtürtürtür----

Bugün de işlekliğini muhafaza eden eklerden biridir. Metnimizde birçok

örneği vardır.

in-dür-di kitabı Cebrâèil G.4/3, göñlüñi āafletden uyan-dur G.22/10, nuùúuñ

utan-dur-ur meliki G.31/6, dön-dür-me èazmüñi G.50/5, Ùûfân getürür<kel-

tür-ür G.104/6, onı yan-dur-up G.105/9, çarò üstine oturmışam<ol-tur-mış-am

G.112/8, dön-dür G.186/8, derdini bil-dür-mez G.187/9, cânumı yan-dur-dı

şevúuñ T.102/1

----nnnn----

Eskiden beri işlek olarak kullanılan bir ektir.

naúúâş bul-ı-n-dı M.1/4, çal-ı-n-dı úıyâmetüñ nefîri M.1/28, gör-i-n-ür

G.136/1, boya-n-dı G.145/1 gören sen gör-ü-n-en sensen G.150/7, nuùúı baā-

la-n-dı G.152/11, çal-ı-n-dı beşâret G.166/3, ãûfi al-da-n-maz G.177/12,

zülfüñ úaranāusından<úara-ar-ı-n-āu-sı-n-dan G.198/4

----tttt----

Bu ekin asıl fonksiyonu oldurma ve yapma ifade eden fiiller yapmaktır.

iremüñ gülin úurı-t-tı úanını G.32/8, beñzetmez<beñiz-e-t-mez onuñ yüzini

G.62/7, munca aā-la-t-ma G.104/5, fürúatüñ úahrı meni yaòtı vü inci-t-ti

G.104/8, ol kim aydur<ay-ı-t-ur G.113/32, uz-a-t-ma G.114/2, içüñi arı-t

G.152/9, èömrüñi çürü-t-me G.177/12, âh iden eri-d-ür seng ü âheni G.205/1,

kim arı-t-maz içini T.69/3, Óaúúı inci-t-mek-den uãandı göñül T.72/3

----llll----

Eskiden beri işlek olarak kullanılan bir ektir. Metnimizde de birçok örneği

vardır.

süz-i-l-miş gözlerüñ G.37/4, söylemekden dârâ as-ı-l-sa-m ne āam G.58/4,

èanber-i sârâ tök-ü-l-ür G.66/2, geldi gül aç-ı-l-dı G.74/3, kes-i-l-mez gerçi

vaãluñdan Nesîmî G.87/11, gülşen kibi aç-ı-l-mış-am G.116/8, menden ay(ı)r-

ı-l-a G.127/3, seç-i-l-di úarası aāından G.138/4, dili dut-u-l-dı G.165/9, kes-i-

l-di mâ vü menlikden G.169/13, yay-ı-l-mış-dur yasaāından yidi iúlime

52

yaāması G.202/3, yana yaò-ı-l-a G.205/2, perde refè oldı vü aç-ı-l-dı ùabaú

T.46/4

----derderderder----////----terterterter----

Bu ek metnimizde gönder- ve göster- kelimelerinde kullanılmıştır. Bunlardan

göster- fiilinin gös-ter- şeklinde izahının mümkün olmadığı, ancak Divân-ı Lügati’t-

Türk’te doğru yolu göstermek manasına könger- fiilinin bir de köndger- şekli

bulunduğuna göre, közger-‘in de közdger- şeklinin olabileceği düşünülebilir42.

bâd ile gön-der G.151/10, güli gülzâra gön-der-di G.169/3, gös-ter-e-sen

òaùasını G.183/1

----şşşş----

Đşlek olarak kullanılan bu ek eklendiği fiillere karşılıklı veya birlikte yapma

anlamı katar.

kim ir-i-ş-di G.55/8, vaãlına ir-i-ş-me-y-e her el G.74/7, vaãl ir-i-ş-ince

cânuma G.127/4, úan aāla-ş-ur-lar sensiz G.153/4, dola-ş-tı boynına G.174/13

----yyyy----

Đşleklik alanı geniş olmayan eklerden biridir.

úo-y-dı elden cihân-ı āaddârı M.2/13, úo-y neçe dönerse dönsün G.78/7,

èâleme úo-y-maz-am onı G.161/5

----mamamama----////----memememe----

Türkçede eskiden beri kullanılan ve işleklik derecesi en geniş olan fiilden fiil

yapma ekidir.

onuñ vesvâsına uy-ma G.109/3, men onı sev-me-ye-m G.110/9, cânumla

meni yaò-ma G.130/6, bil-me-dü-ñ miúdârını G.184/1, gör-me-y-en şol nûrı

Óaúdan dûrdur T.22/2

42Faruk Kadri TĐMURTAŞ, a.g.e., s.118, Muzaffer AKKUŞ, Kitab-ı Gunya, Ankara 1995, s.235.

53

ÇEKĐM EKLERĐÇEKĐM EKLERĐÇEKĐM EKLERĐÇEKĐM EKLERĐ

ĐSĐMĐSĐMĐSĐMĐSĐM

Çokluk Eki: Çokluk Eki: Çokluk Eki: Çokluk Eki: ----lar, lar, lar, lar, ----lerlerlerler

Eski Türkçeden günümüze gelinceye kadar çokluk eki olarak -lar, -ler

kullanılmıştır. Metnimizde de durum böyledir.

felek-ler yüz sürerler G.9/5, melek-ler òidmetüñde çâkeridür G.9/5 cân virür

cân-sız-lar-a G.21/4, ‘âşıú-lar-u-ñ-a vaãl-ı ruòuñ cân u cihândur G.22/5, aòar

gözlerümden yaş-lar G.46/1, göz-ler-ü-m-i lâle-zâr ider G.73/1, ‘âşıú-lar-a ãor

G.78/4

Đyelik EkleĐyelik EkleĐyelik EkleĐyelik Ekleriririri

Teklik I. Şahıs: Teklik I. Şahıs: Teklik I. Şahıs: Teklik I. Şahıs: ----m/ m/ m/ m/ ----(u)m/ (u)m/ (u)m/ (u)m/ ----(ü)m(ü)m(ü)m(ü)m

Teklik birinci şahıs iyelik eki: -m’dir. Ek, ünlü ile biten kelimelere doğrudan

doğruya ünsüzle biten kelimelere ise araya -u veya -ü yardımcı sesini alarak

gelmektedir. Günümüzde düzlük-yuvarlaklık uyumuna uymaktadır. Metnimizde

yuvarlak ünlülü kullanılmıştır.

aòar göz-ler-ü-m-den G.46/1, yâr-u-m-ı menden ayırdı G.58/1 iç-ü-m-i yar

G.58/1, ùaúat-u-m ãabrum<ãabır-um tükendi G.58/2, buldı göñlüm<göñül-ü-

m senüñle G.85/10, kevn ü mekândur âyet-ü-m G.114/3, yir-ü-m vîrânedür

G.115/5, cân-u-m-a geçdi fürúatüñ G.121/1, iç-ü-m yanar G.126/6, gezer

göñlüm<göñül-ü-m G.126/12, ãabrum<ãabır-um-ı yaàmaladı G.151/4, úarâr-

u-m úalmadı G.151/4

Teklik II. Şahıs: Teklik II. Şahıs: Teklik II. Şahıs: Teklik II. Şahıs: ----ñ/ ñ/ ñ/ ñ/ ----uuuu----ñ/ ñ/ ñ/ ñ/ ----üüüü----ññññ

Teklik ikinci şahıs iyelik eki -ñ(Æ)’dir. Ünlü ile biten kelimelere doğrudan,

ünsüzle biten kelimelere ise araya bir yardımcı ünlü almak suretiyle bağlanır.

göz-ü-ñ-i aç M.1/29, úaş-u-ñ-la kirpüg-ü-ñ zülf-ü-ñ úaradur G.13/1 viãal-ü-ñ-

i ârzû-yı muóal ider G.33/1, ka‘be yüz-ü-ñ-dür iy ãanem G.83/1, fürúat-ü-ñ-

den yandı baàrum G.106/1, úan-u-m-ı tökdi göz-ü-ñ G.132/1, cân ister göz-ü-

ñ G.132/3, eteg-ü-ñ silk el-ü-ñ yu G.150/9, yüz-ü-ñ gördüm 164/1, müştaú

olmışam dîdâr-u-ñ-a T.1/1

54

Teklik III. Şahıs: Teklik III. Şahıs: Teklik III. Şahıs: Teklik III. Şahıs: ----ı/ ı/ ı/ ı/ ----i; i; i; i; ----sı/ sı/ sı/ sı/ ----sisisisi

Ünsüzle biten kelimelere -ı, -i; ünlüyle biten kelimelere ise -sı, -si şeklinde

eklenir.

dilberüñ yol-ı-n-da G.2/10, onuñ dil-i-n-de G.7/11, ‘aşıúuñ sine-si G.8/4,

çâre-si sendendür G.58/3, tutuştı yüreg-i G.68/10, yâruñ cefâ-sı G.107/1

Çokluk I. Şahıs: Çokluk I. Şahıs: Çokluk I. Şahıs: Çokluk I. Şahıs: ----muz/ muz/ muz/ muz/ ----müz; müz; müz; müz; ----(u)muz/(u)muz/(u)muz/(u)muz/----(ü)müz; (ü)müz; (ü)müz; (ü)müz; ----mız/mız/mız/mız/----mizmizmizmiz

Çokluk birinci şahıs iyelik eki ünlü ile biten kelimelere doğrudan, ünsüzle

biten kelimelere ise araya bir yardımcı ses olarak eklenmektedir. Eski Anadolu

Türkçesinde yuvarlak ünlülü olarak kullanılan ek metnimizde de yuvarlaktır. Yalnız

bir kelimede düz ünlülü olarak kullanılmıştır.

-muz/-müz

göklere çıódı dûd-u-muz G.83/2, cân-u-muz-ı bıraòmışuz G.83/3, dil-ü-müz-

de cümlesen G.83/4 ‘illet-ü-müz-dür iy beşer G.83/6, tâze gülistân-u-muz

G.86/5, inkâr ider şeyùân-u-muz G.89/2

-mız/-miz

úıble-miz-dür ãûretüñ G.158/9

Çokluk II. Şahıs: Çokluk II. Şahıs: Çokluk II. Şahıs: Çokluk II. Şahıs: ----ñuz, ñuz, ñuz, ñuz, ----ñüz; ñüz; ñüz; ñüz; ----(u)ñuz/(u)ñuz/(u)ñuz/(u)ñuz/----(ü)ñüz;(ü)ñüz;(ü)ñüz;(ü)ñüz;----ñız/ñız/ñız/ñız/----ñizñizñizñiz

Ünlü ile biten kelimelere doğrudan, ünsüzle biten kelimelere ise araya bir

yardımcı ses olarak eklenmektedir. Eski Anadolu Türkçesinde yuvarlak şekilli olarak

kullanılan ekin, metnimizde bir örneği olup, ünlüsü düzdür.

çehre-ñiz ‘aksi G.78/2

Çokluk III. Şahıs: Çokluk III. Şahıs: Çokluk III. Şahıs: Çokluk III. Şahıs: ----ları, ları, ları, ları, ----lerilerilerileri

Çokluk üçüncü şahıs iyelik eki -ları, -leri’dir. Bu ek teklik üçüncü şahıs

iyelik eki -ı, -i ile çokluk eki -lar, -ler’in birleşmesinden meydana gelmiştir.

‘âşıú-ları hemîşe onuñla şikâr ider G. 73/4, sevdâları ‘ahd ü emânetdür maña

G. 123/2, úıldı yine ‘âşıú-ları-n-a luùf u ‘inâyet G. 166/9

ĐSĐM ÇEKĐMĐĐSĐM ÇEKĐMĐĐSĐM ÇEKĐMĐĐSĐM ÇEKĐMĐ

Đlgi (Genitif) Hâli: Đlgi (Genitif) Hâli: Đlgi (Genitif) Hâli: Đlgi (Genitif) Hâli: ----uñ/ uñ/ uñ/ uñ/ ----üñ; üñ; üñ; üñ; ----nuñ/ nuñ/ nuñ/ nuñ/ ----nüñ; nüñ; nüñ; nüñ; ----um/ um/ um/ um/ ----ümümümüm

Tamlayan eki de denilen bu ek,

a) Đsmi isme bağlayarak tamlama oluşturur. Ekin asıl fonksiyonu da budur.

Bu ekin ünlüsü metnimizde daima yuvarlaktır.

55

----uñ/üñuñ/üñuñ/üñuñ/üñ

dilber-üñ yolında G.2/10, óüsn-üñ ãıfâtı G.51/1, güneş-üñ úurãına G.63/9,

kirpükler-üñ ãafıdur G.77/1, cân-u-muz-uñ canısan G.86/4, vücûd-uñ evine

G.93/9, cennet-üñ òandañ güli G.97/1, yâr-uñ cefâsı G.107/1, ‘ışú-uñ şarâbın

G.112/3

----nuñ/nuñ/nuñ/nuñ/----nüñnüñnüñnüñ

onuñ vesvâsına uyma G.109/3, cümle-nüñ maúãûdı sensen T.60/2, onuñ adı

durur T.117/2

b) Teklik birinci şahıs ile çokluk birinci şahıs zamirlerinin ilgi hali eki

üm’dür. Burada dikkati çeken önemli unsur damak ünsüzü -n’nin m’ye

dönüşmesidir. Bunun da sebebi ya baştaki b’nin damak ünsüzü n’yi kendine

benzetmesi ya da iyelik ekinin tesiriyledir.

men-üm baòtum G.3/6, göñlümde menüm G.65/1, men-üm doàru sözüm

G.116/3, men-üm göñlüm sol sîm-bere düşti G.206/9

ĐSĐM TAMLAMASIĐSĐM TAMLAMASIĐSĐM TAMLAMASIĐSĐM TAMLAMASI

Üzerinde çalıştığımız eserde çok sık isim tamlaması kullanılmıştır. Bu

tamlamaları belirtili, belirtisiz ve zincirleme olmak üzere üç başlık altında toplamak

mümkündür.

a) Belirtili Đsim Tamlamasıa) Belirtili Đsim Tamlamasıa) Belirtili Đsim Tamlamasıa) Belirtili Đsim Tamlaması

Bu tamlama aidiyet, mülkiyet ve nispet ifade eder. Belirtili isim

tamlamasında tamlayan da tamlanan da ek alır. Birinci isim ilgi hâli (genitif) ekini,

ikincisi ise iyelik ekini alır.

firâú-uñ şerbeti G.25/6, irem-üñ gülin úurıttı G.32/8, semen-ber-üñ ruòın gör

G.32/8, Mûsâ-nuñ ‘aãâsı G.37/11, diş-lerüñ ‘aksi G.44/7, firâú-uñ àuããası

G.48/9, ‘âlem-üñ âyînesidür G.55/5, âdem-üñ vechidür G.55/6, Nesîmî-nüñ

sözi G.55/14, ‘ışú-uñ meskenidür G.56/2, yâr-uñ cefâsı G.107/1, ‘âşıú-lar-uñ

devâsı G.107/7, göñlümüñ<göñül-üm-üñ vîranesinde G.120/1, Rûóu’l-

Úudüs-üñ nuùúı G.152/11

b) Belirtisiz Đsim Tamlamasıb) Belirtisiz Đsim Tamlamasıb) Belirtisiz Đsim Tamlamasıb) Belirtisiz Đsim Tamlaması

Belirtisiz isim tamlamasında belli bir aidiyet yoktur. Bu tamlamada sadece

tamlanan kelime ek alır. Bu ek de teklik ve çokluk üçüncü şahıs iyelik ekleridir.

56

úısmet güninde G.4/7, ‘ışú âdâbını bilmez G.4/8, ‘ışú yolında G.18/1, aòiret

ehline ãor G.26/7, àam maùbaòından G.46/5, miónet eliyle G.46/9, îmân

ehline G.56/3, mu‘cizât ehline G.70/7, ‘ışú odı G.78/6, ‘anber úoòusı G.206/4

c) Zincirleme Đsim Tamlamasıc) Zincirleme Đsim Tamlamasıc) Zincirleme Đsim Tamlamasıc) Zincirleme Đsim Tamlaması

Tamlayanı ya da tamlananı da isim tamlamasıdır.

mü’minüñ úalbi içinde G.30/4, úalem-üñ dili ucından G.66/7, cum‘a günüñ

ãıfâtı G.71/12, cân hicrüñüñ àamıdur G.77/1, ‘ışú odınuñ óarâreti G.204/1

Bazen de belirtili isim tamlamasında tamlayan Bazen de belirtili isim tamlamasında tamlayan Bazen de belirtili isim tamlamasında tamlayan Bazen de belirtili isim tamlamasında tamlayan ile tamlananın yer değiştirdiği ile tamlananın yer değiştirdiği ile tamlananın yer değiştirdiği ile tamlananın yer değiştirdiği

görülmektedir. Bugörülmektedir. Bugörülmektedir. Bugörülmektedir. Bu da yazara has duyuş düşünüş şekli olarak değerlendirilebilir. da yazara has duyuş düşünüş şekli olarak değerlendirilebilir. da yazara has duyuş düşünüş şekli olarak değerlendirilebilir. da yazara has duyuş düşünüş şekli olarak değerlendirilebilir.

sekiz oldı úapusı uçmaàuñ M.2/5, ãor óâletini âòiretüñ G.26/7, òalvetidür

göñlümüñ G.27/9

Belirtme (Akkuzatif) Hâli: Belirtme (Akkuzatif) Hâli: Belirtme (Akkuzatif) Hâli: Belirtme (Akkuzatif) Hâli: ----ı/ ı/ ı/ ı/ ----i; i; i; i; ----n; n; n; n; ----nı/ nı/ nı/ nı/ ----nininini

Belirtme hâli eki Eski Türkçede -à, -g teklik ve çokluk üçüncü şahıs iyelik

ekinden sonra -n, zamirlerde ise -nı, -ni’dir. Ancak bu ek, ünsüzle biten kelimelere

eklenirken önüne gelen yardımcı ünlüyü de bünyesine alarak -ıà, ig, -uà, -üg şekline

dönüşmüştür. Batı Türkçesine geçerken à ve g’nin düşmesiyle -ı, -i, -u, -ü yardımcı

sesi asıl ekin görevini üstlenerek, varlığını devam ettirmiştir43.

a) Genel olarak kullanılan belirtme hâli eki -ı, -i’dir. Bu ek, Eski Türkçede -

ıā, -ig belirtme hâli ekindeki -à ve -g’nin düşmesiyle meydana gelmiştir.

yaralu úıldı gözüñ Nesîmî-y-i G.18/7, cân-u-m-ı yaòar G.21/2, çekdi saçuñ

göñlümi<göñül-ü-m-i G.28/3, yâr-u-m-ı menden ayırdı G.58/1, iç-ü-m-i yar

G.58/1 bul cum‘a-y-ı G.71/10, göz-ler-ü-m-i lâle-zâr ider G.73/1, iy men-i

da‘vet úılan G.99/4, ãab(ı)r-u-m-ı G.105/2, cân-ı niderem G.128/12,

neylerem âòır bu cihân-ı G.128/12, cân-ı bilene ãor G.180/6

b) Teklik ve çokluk üçüncü şahıs iyelik eklerinden sonra gelen belirtme hâli

eki -n’dir.

----nnnn

ãur ün-i-n işitmedi úulaàuñ M.1/31, yaruñ viãâl-i-n arzular G.15/1, yâruñ

43 Muharrem ERGĐN, Türk Dil Bilgisi, Đstanbul 2000, s.232.

57

viãâl-i-n iste G.24/7, ruòuñ bedr-i-n ‘ıyân eyle G.48/8, bandurmuş el-i-n

G.65/10, onuñ ad-ı-n G.88/7, ‘azâzîlüñ söz-i-n dutma G.109/3, canâne yüz-i-

n görmişem G.112/3, üñ oò-ı-n gör G.181/4

c) Eski Türkçede zamirlerden sonra gelen belirtme eki olan -nı, -ni Batı

Türkçesinde bugün Azeri sahasında ünlüyle biten isimlerden sonra da

kullanılmaktadır44.

----nı/nı/nı/nı/----nininini

yâra ãor o-nı G.21/10, , tefâvüt itmez o-nı G.117/9, o-nı sensiz nider göñlüm

G.126/10, miñ kez o-nı yaòasan G.143/1, çekdi saçuñ Nesîmî-ni G.192/14

YönYönYönYönelmeelmeelmeelme----Yaklaşma (Datif) Hâli: Yaklaşma (Datif) Hâli: Yaklaşma (Datif) Hâli: Yaklaşma (Datif) Hâli: ----a/a/a/a/----eeee

Datif eki -a/-e’dir. Ünlüyle biten bir kelimeye eklendiği zaman araya -y

yardımcı sesi gelmektedir. Eski Türkçede -àa, -ge, -úa, -ke şeklinde olan bu

ek tarihi seyri içerisinde birtakım gelişmeler göstermiştir. Batı Türkçesinde

şahıs zamirlerinin çekiminde datif şeklinin (baña, saña, aña) ñ ihtiva etmesi -à

ve -g sesinin düştüğünü göstermektedir. Eski Türkçede n ile à, ñ hâlinde

birleşmiş lehçelerin teşekkülünde parçalanmayarak Batı Türkçesine klişe

halinde geçmiştir. Bu şekil üçüncü şahıs iyelik ekli kelimelerin çekiminde

görülmektedir. Đyelik ekinden sonra gelen yardımcı ses n ile ekin başındaki g

birleşerek ñ meydana gelmiş ve sonradan n’ye dönüşmüştür. Ayrıca iyelik

ekinden sonra yardımcı ses n’yi kullanmayan eklerde (-àa, -ge) kendi

varlığını muhafaza etmiştir45. Birinci ve ikinci şahıs iyelik ekli kelimelerin

datif şekli de dikkati çekmektedir. Aslında -màa, -mge; -núa, -nke şekilleri

yanında -ma, -me; -ña, -ñe şekillerinde olup à ve g’nin çoğu şivede düştüğü

görülmektedir. Birinci ve ikinci şahıs iyelik ekli kelimelere getirilen datif

ekinden önce gelen bu seslerin düşmesi veya düşmek üzere olması yazı diline

girebilecek şekilde umumileşmesinden ileri gelmektedir46.

44 Muharrem ERGĐN, Dede Korkut Kitabı II, Đndeks- Gramer, Ank. 1991, s.449. 45 Faruk Kadri TĐMURTAŞ, a.g.e., s.69. 46 Reşit Rahmeti ARAT, Atabetü’l- Hakayık, Đstanbul 1951, s.111-112.

58

Metnimizdeki örnekleri şunlardır:Metnimizdeki örnekleri şunlardır:Metnimizdeki örnekleri şunlardır:Metnimizdeki örnekleri şunlardır:

ùopraà-a sücûd úıldı M.1/3, menzil-e ‘aúıbet irür G.14/3, vaãl-ı-n-a oldı

ùufeyl G.17/11, gel maña ãor G.17/14, óüsn-ü-ñ-e óayrân G.62/4, derd-ü-m-e

eyle çâre G.105/1, fürúat-ü-ñ-e ulaşalı G.105/6, baà u bustânı maña G.106/2

‘âşıúuñ úan-ı-n-a susamış G.107/10, dünye-y-e mâ‘il G.109/5, àavàâ-y-a

düşti G.110/11, úaşlarûn yây-ı-n-a G.112/1, saña óayrân olupdur G.164/4,

meyòâne-y-e G.167/3, nefs-ü-ñ-e yük eyleme G.170/10

Bulunma (Lokatif) Hâli: Bulunma (Lokatif) Hâli: Bulunma (Lokatif) Hâli: Bulunma (Lokatif) Hâli: ----da/da/da/da/----dededede

Türkçenin her devresinde ve bütün şivelerinde bulunma hâli eki -da, -de; -ta,

-te’dir. Kalın sıradan kelimelere -da, -ta; ince sıradan kelimelere ise -de, -te şeklinde

eklenmektedir. Metnimizde bugünkü gibi t’li şekilleri kullanılmayıp Eski Anadolu

Türkçesi hususiyetiyle yalnız d’li şekilleri kullanılmıştır.

òanı ‘âlem-de G.11/2, zülfüñ-de mesken eyledi G.24/10, mü’minüñ úalbi iç-

i-n-de G.30/4, dünyî vü âòiret-de G.36/10, ‘ışúuñ-da maóv oldı G.92/2, her

yir-de G.92/9, óüsn iç-i-n-de G.95/5, bu cihân-da G.98/10, gözgü-de Allâhı

görüñ G.103/3, göñlümüñ vîrâne-si-n-de G.120/1, men sen-de Óaúúı gördüm

G.177/3

Ayrılma (Ablatif) Hâli: Ayrılma (Ablatif) Hâli: Ayrılma (Ablatif) Hâli: Ayrılma (Ablatif) Hâli: ----dan, dan, dan, dan, ----dendendenden

Eski Türkçede -tın/-tin; -dın/-din şeklinde dar vokalli idi47. Ancak bu ekin

Eski Türkçede -ta/-te; -da,-de şekli de vardır. Aslında bu ablatif eki olmayıp, lokatif

ekinin ablatif fonksiyonu üstlenmesinden başka bir şey değildir48. Ek, Eski Anadolu

Türkçesi ile Osmanlı Türkçesinin ilk devresinde -dan, -den şeklinde olup t’li şekli

son zamanlarda ünsüz uyumuna bağlı olarak ortaya çıkmıştır. Ancak Eski Anadolu

Türkçesi metinlerinde yer yer -dın, -din şekilleri de -dan, -den ile birlikte

kullanılmıştır. Metnimizde -dan, -den şeklinde kullanılmıştır.

datlu kelâm-uñ-dan G.24/8, çıòdı maàrib-den güneş G.25/2, òaberi öz-i-n-

den olmaz G.32/11, zülfüñ uc-ı-n-dan G.46/4, dünyâ-dan gider G.46/10,

hicrüñ-den uãandı G.48/6, saçuñ-dan G.51/8, maóbûb el-i-n-den G.55/11,

47 A. Von Gabain, Eski Türkçenin Grameri, Çev.Prof.Dr. Mehmet Akalın,Ankara 1988, s.89. 48 Muharrem ERGĐN, Türk Dil Bilgisi, Đstanbul 2000, s.236.

59

perde-den çıò G.58/5, göz-üm-den aòar G.58/8, firâú-uñ-dan yanar G.88/2,

göz-üm-den aòıdur G.88/4, bu ma‘nî-den G.98/5, men-den ayurma G.105/7

Eşitlik (Ekvatif) Eki: Eşitlik (Ekvatif) Eki: Eşitlik (Ekvatif) Eki: Eşitlik (Ekvatif) Eki: ----ca/ca/ca/ca/----ce; ce; ce; ce; ----çççça/a/a/a/----çeçeçeçe

Türkçede kullanılan eşitlik hâli eki -ca, -ce’dir. Eski Türkçede -ç’li şekilleri

kullanılan bu ekin Eski Anadolu Türkçesinden sonra c’li şekilleri ortaya çıkmıştır.

Eski Türkçede -layu, -leyü şeklinde olan diğer tip eşitlik ekinin Eski

AnadoluTürkçesi metinlerinde -layın,- leyin şeklinde olduğu bilinmektedir49. Ancak

başka kaynaklarda bu ekin eşitlik eki değil instrümental eki olduğu belirtilmektedir50.

Eşitlik eki olarak kullanılan -ca, -ce’nin yanında küçültme eki olan -caú, -cek;

-çaú, -çek’in Eski Anadolu Türkçesinde eşitlik eki olarak kullanıldığı, Azeri

sahasında da bu fonksiyonunun devam ettiği belirtilmektedir51.

----ca/ca/ca/ca/----cececece

mu-n-ca atmaà G.46/2, bir arı-ca dinâr õerre-ce zevâl irmez G.85/8, mu-n-ca

burhân buldum G.99/10, úıl-ca ziyân gerekmez G.90/6, ince bilinüñ çün kim

úıl-ca vücûdı yoòdur G.206/10

----layın/layın/layın/layın/----leyinleyinleyinleyin

òanı Manãûr-layın şol ehl-i Óaú kim G.11/7, pervâne-leyin yan G.91/7

----cılayın/cılayın/cılayın/cılayın/----cileyincileyincileyincileyin

sen-cileyin G.40/1,G.134/5, o-n-cılayın G.68/2, mu-n-cılayın G.40/4

kelimelerindeki -cılayın / -cileyin şekli bugün eşitlik özelliğini kaybetmiş,

yapım eki fonksiyonu üstlenmiştir.

neçesi tiz-cek bilürsen G. 30/3, ne gök-cek ad ile G. 115/12 misallerinde

görülen -caú/-cek eki yapım eki yanında eşitlik eki fonksiyonu da taşımaktadır.

Ne kelimesinin eşitlik hâli nice/niçe<ne+çe şeklinde olup “nasıl, çok, ne

kadar, ne derece” manalarına gelmektedir.

gör neçe düşti G.12/2, neçe pervânedür G.27/2, gör neçe G.33/7

49 Muharrem ERGĐN, Türk Dil Bilgisi, Đstanbul 2000, s.241. 50 Faruk Kadri TĐMURTAŞ, a.g.e., s.103-104. 51 Muharrem ERGĐN, Türk Dil Bilgisi, Đstanbul 2000, s.241.

60

Cihet (Direktif) Eki: Cihet (Direktif) Eki: Cihet (Direktif) Eki: Cihet (Direktif) Eki: ----ra/ra/ra/ra/----re; re; re; re; ----aru/ erü<aru/ erü<aru/ erü<aru/ erü<----àaru/àaru/àaru/àaru/----gerügerügerügerü

Türkçenin çeşitli devrelerinde önemli bir yer işgal eden bu ek, Eski Türkçede

-àaru, -gerü şeklide idi52. Daha sonra à/g’nin düşmesiyle ek -aru/-erü şekline

dönüşmüştür. Eski Anadolu Türkçesinde yuvarlak ünlülü kullanılmıştır.

----ra/ra/ra/ra/----rererere

ãırâù üz-re G.55/3, mâh üz-re G.73/2, daş-ra bıraòtı G.82/3, yañaà üzre saçuñ

ùâvusa beñzer G.94/8, kim yaúînden dış-ra-dur G.110/17

Vasıta (Đnstrümental) Eki: Vasıta (Đnstrümental) Eki: Vasıta (Đnstrümental) Eki: Vasıta (Đnstrümental) Eki: ----n;n;n;n;----la/la/la/la/----le;le;le;le;----ıla/ıla/ıla/ıla/----ile;ile;ile;ile;----ılan/ılan/ılan/ılan/----ilen; ilen; ilen; ilen; ----layın/layın/layın/layın/----leyin;leyin;leyin;leyin;----cılayın/cılayın/cılayın/cılayın/

----cileyincileyincileyincileyin

Türkçede instrümental eki -n’dir. Ek zamanla işlekliğini kaybederken onun

vazifesini ile edatı üzerine almış, edat hâlinde kalarak veya ekleşerek tamamıyla

instrümental eki yerine geçmiştir. Đle edatı zamanla -la, -le hâlinde ekleşerek yeni bir

instrümental eki durumuna geçmiştir53.

----la/la/la/la/----lelelele

sen-üñ-ley-em G.67/7, ay-la gün pervânesidür G.72/1, o-nuñ-la şikâr ider

G.73/4, buldı göñlüm sen-üñ-le şol vuãlat G.85/10, sen-üñ-le vaãl idi G.106/4

----ıla/ıla/ıla/ıla/----ileileileile

cân ile ten oldı bir óaúîúat M.1/14, baà ile bustân menem G.5/4, ay ile encüm

G.7/6, yâr ile çünki yâr oldı G.11/11, yüzüñ bedri ile úaşuñ hilâli mendedür

G.17/2, dîv ile divânedür G.27/10, ‘aúl ile cân yoòdur G.110/16, zât ileyem

ãıfât ile úadr ileyem Berât ile G.114/12, cân ile vuãlat itmişem G.192/2

----ılan/ ılan/ ılan/ ılan/ ----ilenilenilenilen

cânumı bir nigâh ilen aldı G.14/4, du‘â ilen ne dileyem G.39/6, bir sevdâ ilen

G.132/1, bâd ilen gönder G.151/1, endîşe ilen ‘aúlum iki ‘âlemi gezdi

G.208/3

----layın/layın/layın/layın/----leyinleyinleyinleyin

òanı Manãûr-layın şol ehl-i Óaú kim G.11/7, ger gözlerüm gerçek-leyin onuñ

òayâlin arzûlar G.15/3, pervâne-leyin yan G.91/7

52 A. Von Gabain, a.g.e., s.89. 53 Muharrem ERGĐN, Tirk Dil Bilgisi, Đstanbul 2000, s.237-238.

61

----cılayın/cılayın/cılayın/cılayın/--------cileyincileyincileyincileyin

âlemde bugün sen-cileyin yâr kimüñ var G.40/1, mu-n-cılayın meòzen-i esrâr

kimüñ var G.40/4, o-n-cılayın sâye şol Hümâya düşer G.68/2

Soru Eki: Soru Eki: Soru Eki: Soru Eki: ----mı/ mı/ mı/ mı/ ----mimimimi

Eskiden beri işlek olarak kullanılan bu ek, metnimizde de aynı şekilde

kullanılmıştır.

‘aceb yüzüñ mi G.3/3, ‘aceb dişüñ mi G.3/3, verd-i aómerden midür G.16/1,

ol bu defterden midür G.16/11, mermerden midür G.16/8, şerbet-i Kevåer

degül midür G.42/1, zer ü cevher degül midür G.42/5, müşgin saçuñla òal-i

müdevver degül midür G.42/11, cân mıdur G.158/10

SIFATLARSIFATLARSIFATLARSIFATLAR

Sıfatlar vasıf ve belirtme isimleridir. Üzerinde çalıştığımız eserdeki sıfatlar ya

doğrudan doğruya sıfat olan kelimelerden ya da başka kelime türlerinden meydana

gelmiştir.

A. NĐTELEME SIFATLARIA. NĐTELEME SIFATLARIA. NĐTELEME SIFATLARIA. NĐTELEME SIFATLARI

Metnimizde pek çok şekli kullanılmıştır. Bunlardan bir kısmı aşağıdadır.

iy beşer ãûretlü Raómân G.4/1, iy melek-sîmâ óabîb G.4/1, ol óacer yüreklü

âhen G.16/8, doàru söz G.25/14, gözi baàlu cânavardur G.32/3, úara saçuñ

G.43/1, dürlü dürlü aşlar G.46/5, şol úara beñler G.61/4, cânsız beden ne

bilsün G.69/9, egri yoluñ dalâlet çürük sözüñ òaùâdur G.71/1, òoş uàurlu

leşkerdür G76/3, vefâsız dünyanuñ mihrin gider göñlüñden G.109/4, üce

yirden dem uran G.156/9, şehlâ gözüñ G.163/3

B. KÜÇÜLTME SIFATLARIB. KÜÇÜLTME SIFATLARIB. KÜÇÜLTME SIFATLARIB. KÜÇÜLTME SIFATLARI

Küçültme sıfatları -caú/-cek ve -cuú/-cük ekleriyle yapılmaktadır. Bazı

örnekleri şunlardır:

neçesi tiz-cek bilürsen G.30/3, gör ne gök-cek hilâli yâya úurban olmışam

G.120/7

C. KARŞILAŞTIRMA SIFATLARIC. KARŞILAŞTIRMA SIFATLARIC. KARŞILAŞTIRMA SIFATLARIC. KARŞILAŞTIRMA SIFATLARI

Karşılaştırma sıfatları -raú/-rek; -ıraú/-irek ekleriyle yapılmaktadır.

gerçi yig-rek-dür vefâdan senden iy dilber cefâ G.110/2

62

D. BD. BD. BD. BELĐRTME SIFATLARIELĐRTME SIFATLARIELĐRTME SIFATLARIELĐRTME SIFATLARI

Belirtme sıfatları, işaret, belirsizlik, sayı ve soru olmak üzere dört çeşittir:

a) Đşaret Sıfatlarıa) Đşaret Sıfatlarıa) Đşaret Sıfatlarıa) Đşaret Sıfatları

Đşaret sıfatları bu, şu, ol ve şol’dur. Metnimizde genellikle bu ve ol şekli

kullanılmış olup, şu şekline çok az yer verilmiştir. Bunun yerine şol şekli

kullanılmıştır. Metnimizdeki örnekleri şunlardır:

bubububu

bu baóre daldı M.1/18, bu cânı M. 1/33, bu ince esrârı M.2/13, terk eyle bu

sióri G.37/11, bu óâli bilür G.60/1, bu sevdâya bıraòan G.61/9, bu defter

G.78/2, bu nâra gel G.105/4, bu sırrı bilmeyen G.109/8, bu cihâna G.114/1,

bu ma‘nîden G.127/7, bu sebebden G.127/8, bu óâle düşmesün G.161/9,

bu sırra G.181/7

olololol

ol kitâbı G.2/7, ol nesne kim oldı ezelî G.65/1, ol göñül G.106/4, ol maraŜ

kim G.110/13, ol yemüñ mescûrıyam G.113/6, men ol nûra hem nâr olmışam

G.116/2, ol dergâh-dan G.120/6, ol şumârı G.121/3, ol gün G.130/3

şolşolşolşol

şol delüyi gör G.28/3, şol âya G.37/13, şol ãanemüñ cemâlidür G.49/1, şol

mirâtı gördü G.55/5, şol kişinüñ G.64/10, şol nesne G.110/9, şol mâha

G.120/7, şol ‘ömri G.126/8, şol òaberi G.128/9, şol şa‘bedeci G.128/9, şol

úadd-i bâlâ ilen G.132/6

b) Belirsizlik Sıfatlarıb) Belirsizlik Sıfatlarıb) Belirsizlik Sıfatlarıb) Belirsizlik Sıfatları

birbirbirbir

bir nefes olmaz cüdâ G.44/3, bir gün gül-şekkere şerò itdüm G.206/7

herherherher

her õerrede M.1/3 her úaùre M.1/9, her kimse M.1/23, her gün G.71/16,

irişmeye her el G.74/7, her dem iner G.104/7, her ‘âşıúuñ ki úıblesi G.107/3,

her hünersiz himmetüñ G.110/4, her a‘lâ vü esfelde G.115/9, her nâùıúuñ

dilinde G.116/4, her dem G.120/2, her yaña baòsam G.154/4

63

degmedegmedegmedegme

degme cânavar M.2/16, her degme cânavarda òaçan bu beyân olur G.31/9

muncamuncamuncamunca

munca cefâyı gör G.105/2, munca úan itmek dilersen G.108/9, munca dermân

bulmışam G.120/2

cümlecümlecümlecümle

cümle eşyâ esrimiş G.2/2, ôuhûr eyledi cümle eşyâda Óaú G.10/8, cümle yir ü

gök G.52/12, cümle esmânuñ óurûfı G.57/12, cümle sulùânlar G.61/3, irişdi

cümle maúãûda G.202/12

úamu/òamu úamu/òamu úamu/òamu úamu/òamu

Azeri Türkçesi hususiyetiyle ú/ò değişimine uğramıştır.

òamu sevdâ tökilür G.66/7, iy òamu òûblaruñ şehi G.121/7

neçeneçeneçeneçe

gör neçe zemâne pür-şer oldı M.1/30, neçe pervâneye uàrar G.45/2, neçe

òaùâya düşer G.68/5, neçe feròunde gül-zâr olmışam G.116/8

bütünbütünbütünbütün

bütün peymân sınıà peymân gerekmez G.87/6

çoòçoòçoòçoò

çoò göñüller yaàmalandı G.136/9

c) Sayı Sıfatlarıc) Sayı Sıfatlarıc) Sayı Sıfatlarıc) Sayı Sıfatları

Sayıların adlarını gösterdikleri için isimdirler. Ancak kullanım özellikleri

itibariyle belirtme sıfatı vazifesi görürler.

Asıl SayılarAsıl SayılarAsıl SayılarAsıl Sayılar

bir bir bir bir

bir iúlime G.87/3, bir nefes G.123/1, bir sâ‘at G.123/3

ikiikiikiiki

iki çeşme G.22/6, iki peymânedür G.27/8, iki ‘âlem G.75/2, iki ‘âlem

münevverdür G.76/1, iki sulùân gerekmez G.87/3, iki cihân G.114/1, iki

cihâna virmezem G.123/1

dörtdörtdörtdört

bu dört ùabi‘at ile G.111/7

64

bişbişbişbiş

biş gündür G.102/13, biş günmiş G. 204/3

yidiyidiyidiyidi

yidi baór ü ber G.10/12, yidi iúlime serverdür G.76/4, yidi òaùùuñ kitâbından

G.76/5, yidi kez G.159/3

sekizsekizsekizsekiz

sekiz úapusı var G.7/2, sekiz cennet ‘ıyân oldı G.76/5

dokuzdokuzdokuzdokuz

bu doúuz çarò-ı mu‘allaú G.63/2

otuz ikiotuz ikiotuz ikiotuz iki

otuz iki òaùuñdur şol ‘âlem kim G.13/10

yüzyüzyüzyüz

yüz úamer irmez G.49/5, yüz ây ile gün sitâre gel G.105/5, yüz fitne G.206/1

miñmiñmiñmiñ

miñ dürlü esrâr G.11/6, miñ faãl olur G.78/3, miñ çeri çekti G.105/3, miñ

datlu câna virmezem G.123/1, miñ kez onı yaòasan G.143/1

on sekiz miñon sekiz miñon sekiz miñon sekiz miñ

on sekiz miñ ‘âlemün âyinesidür ãûretüñ G.55/5

yüz miñyüz miñyüz miñyüz miñ

yüz miñ bela vü miónet ilen G.107/6, yüz miñ kevkeb-i seyyâreden G.136/2

d) Soru Sıfatlarıd) Soru Sıfatlarıd) Soru Sıfatlarıd) Soru Sıfatları

Metnimizde geçen soru sıfatları şunlardır:

òansıòansıòansıòansı

òansı sipâh içindedür G.14/5, òansı kitâb içindedür G.34/11, òansı ‘âlemden

gelür G.56/8, òansı gülzâruñ ruòuñ tek bir gül-i òandân olur G.56/12, bu

defter òansı defterdür G.76/2, òansı gülzaruñ adı gülsiz gülistân oldı G.106/6,

òansı burcuñ yulduzısan G.136/2, òansı feleküñ sitâresisen G.167/4

nenenene

gör ne şeydensen M.2/11, ne bâzâra düşmişem G.118/5, ne ince işe uzun kâra

düşmişem G.118/10, ne gevherdensen G.126/5, ne óâl içindeyem G.127/1,

úul oldı óüsnüñe óûr u melek ne ãûretsen G.165/6, ne óüsn imiş G.165/9

65

ZAMĐRLERZAMĐRLERZAMĐRLERZAMĐRLER

A. ŞAHIS ZAMĐRLERĐA. ŞAHIS ZAMĐRLERĐA. ŞAHIS ZAMĐRLERĐA. ŞAHIS ZAMĐRLERĐ

Zamirler isim grubuna dahil olup kullanış bakımından isim gibi muamele

görürler. Zamirlerin en büyük hususuyeti çekim sırasında kök değiştirmeleridir.

Zamirdeki bu kök değişmesi Türkçenin umumi yapısında istisnai bir durum arz

etmektedir54.

Teklik I. Şahıs: ben/menTeklik I. Şahıs: ben/menTeklik I. Şahıs: ben/menTeklik I. Şahıs: ben/men

Eski Türkçede ben, men, min şekillerinde kullanılan birinci şahıs zamirinin

Batı Türkçesinde ben,men şekilleri kullanılmış, min şekli ortadan kalkmıştır. Men’in

Azeri sahasındaki kullanışı gittikçe genişlemiş, Eski Anadolu Türeçesinden sonra bu

sahada tamamıyla men şekli kullanılmıştır55.

neylerem men G.44/1, men onı sevmeyem G.110/9, men bülbül kibi G.112/4,

men külli devrân olmışam G.112/4, men hem necâtem hem helâk G.113/6,

men bu lisâna ãıàmazam G.114/10, men bu oddan yanaram G.115/10, men

daòı G.128/14

Đlgi Hâli: menümĐlgi Hâli: menümĐlgi Hâli: menümĐlgi Hâli: menüm

eger düşerse menüm tek àanî gedâya düşer G.68/8, menüm ‘ışúuñla peymân

G.87/6, sen menüm olduàuñ içün düşmene ôâhir olmışam G.127/7

Belirtme Hâli: meniBelirtme Hâli: meniBelirtme Hâli: meniBelirtme Hâli: meni

meni giryân ider G.21/2, meni àark eyledi G.48/10, yaòtı meni firâú ilen

G.64/6, yaòma hicrânda meni G.104/1, àarú itti meni G.104/5, meni taúdîr-i

yezdân eyledi G.106/8, müştâk iden meni G.118/7, da‘vet úılma iy zâhid

meni G.120/6

Yönelme/Yaklaşma Hâli: mañaYönelme/Yaklaşma Hâli: mañaYönelme/Yaklaşma Hâli: mañaYönelme/Yaklaşma Hâli: maña

maña hicrân ider G.21/6, la‘lüñ gerek maña G.36/8, maña geldi vü bildürdi

G.48/3, sen maña bessen G.105/3, iy diyen her dem maña G.110/8, onı maña

ãor G.116/2

54 Muharrem ERGĐN, Türk Dil Bilgisi, Đstanbul 2000, s.264. 55 Muharrem ERGĐN, Türk Dil Bilgisi, Đstanbul 2000, s.266.

66

BulunBulunBulunBulunma Hâli: mende/bendema Hâli: mende/bendema Hâli: mende/bendema Hâli: mende/bende

câm-ı cem uş bendedür G.27/7, mende ãıàar iki cihân G.114/1, mende bulındı

cümle çün G.114/2, yüzüñ mende muãavver eyledi G.121/5

Ayrılma Hâli: mendenAyrılma Hâli: mendenAyrılma Hâli: mendenAyrılma Hâli: menden

menden ayrılmaz G.17/1, menden göñül aldı G.40/8, yârumı menden ayırdı

G.58/1, menden ıraà G.58/7, menden ayurma vaãluñı G.105/7, menden özge

yoú G.113/5, ãanma ki menden ayrıla G.127/3

Teklik II. Şahıs: senTeklik II. Şahıs: senTeklik II. Şahıs: senTeklik II. Şahıs: sen

tâ göresen sen seni G.5/17, iy cân sen olmaduñ G.6/3, sen murâd ile cihânda

yaşagil G.46/10, sen maña bessen G.105/3, iy Nesîmî sen degülsen G.113/32

Đlgi Hâli: senüñĐlgi Hâli: senüñĐlgi Hâli: senüñĐlgi Hâli: senüñ

senüñ naúş ü òayalüñ G.19/6, senüñ ‘ışúuñ G.51/6, senüñ ‘ilmüñ G.51/6,

senüñ ne bilür úadr ü úıymetüñ G.101/6, buldı senüñle vuãlat G.177/2, durmış

senüñle tâ-ebed G.173/7

Belirtme Hâli: seniBelirtme Hâli: seniBelirtme Hâli: seniBelirtme Hâli: seni

seni Óaú bilmeyen Óaúdan cüdâdur G.13/5, seni bu óüsn ü cemâl ile bu luùf

ile kemâl G.79/2, seni senden diler göñlüm G.81/4, gördüm seni G.90/5, seni

gördi güher göñlüm G.126/5

Yönelme/Yaklaşma Hâli: sañaYönelme/Yaklaşma Hâli: sañaYönelme/Yaklaşma Hâli: sañaYönelme/Yaklaşma Hâli: saña

saña úamer didiler G.8/9, yüzüm sañadur G.13/6, ne direm saña işit G.32/11,

saña beñzer G.37/7, saña ‘arŜ itmek evlâdur G.51/2, saña rûşen oldı kim

G.67/2, saña melâl irmez G.85/11, sen saña yâr ol G.96/4

Bulunma Hâli: sendeBulunma Hâli: sendeBulunma Hâli: sendeBulunma Hâli: sende

sende ôuhûr eyledi G.86/7, sende ôuhûr eyledi Óaú G.96/3, gör sende onı

G.128/13, sende bulındı G.134/2, sende gör dîdârı G.170/4

Ayrılma Hâli: senden/sindenAyrılma Hâli: senden/sindenAyrılma Hâli: senden/sindenAyrılma Hâli: senden/sinden

òanı senden özge dil-ber òanı sinden özge yâr G.25/1, iy senden ayru göñlüm

G.36/9, meni senden cüdâ úıldı G.46/9, seni senden diler göñlüm G.81/4,

senden ayru müştaúâ cân gerekmez G.90/1, senden uş yanar od oldı cânuma

G.105/4, senden meni kimdür ayıran G.141/1, sinden özge dîdâr isteme

G.170/4

67

Teklik III. Şahıs: ol Teklik III. Şahıs: ol Teklik III. Şahıs: ol Teklik III. Şahıs: ol

Üçüncü şahıs zamiri eskiden, Eski Türkçede ve Batı Türkçesinin ilk

devrelerinde ol şeklinde kullanılmıştır. Eski Anadolu Türkçesinin daha çok sonlarına

doğru ve Osmanlıcanın başlarında yavaş yavaş o şekli de ortaya çıkmıştır.56 Đsim

çekim ekinden birini aldığı zaman ol zamirinin çekiminde anuñ, aña, anda şeklinin

kullanıldığını biliyoruz. Ancak üzerinde çalıştığımız metinde bunların aksine Türkiye

Türkçesinde kullanıldığı gibi onuñ, oña, onda şekillerinde kullanıldığını görüyoruz.

Bu da metnin yakın zamanlarda istinsah edildiğini göstermektedir.

oldur ki Óaúúı tanımamış G.107/9, cümle oldur cümle ol G.113/32, şeyùândur

ol G.118/6, ol ne bilür G.168/3, lîkin ol bildi G.171/8

Đlgi Hâli: onuñĐlgi Hâli: onuñĐlgi Hâli: onuñĐlgi Hâli: onuñ

onuñ dilinde G.11/3, úoyam adın onuñ G.11/10, onuñ yoòdur îmânı G.22/10,

cennet onuñdur G.55/3, onuñla şikâr ider G.73/4, onuñ ùâ‘atı G.75/4, onuñ

milketi G.113/21, onuñ vaãlını G.123/3

Belirtme HBelirtme HBelirtme HBelirtme Hâli: onıâli: onıâli: onıâli: onı

Óaú onı er yarattı M.2/6, onı içemezem G.104/2, idrâk ider onı G.109/15

Yönelme/Yaklaşma Hâli: oñaYönelme/Yaklaşma Hâli: oñaYönelme/Yaklaşma Hâli: oñaYönelme/Yaklaşma Hâli: oña

iy vay oña M.1/37, oña ãor G.60/5, ziyân eyler oña G.104/10, ‘aúl oña irmez

G.109/9, bu âteşi oña ãor G.135/7

Bulunma Hâli: ondaBulunma Hâli: ondaBulunma Hâli: ondaBulunma Hâli: onda

onda gör M.1/21, ilet onda kim yâr ondadur G.44/2, gizlü esrâr ondadur

G.44/4, onda ‘ıyânsan G.150/3

Ayrılma Hâli: ondanAyrılma Hâli: ondanAyrılma Hâli: ondanAyrılma Hâli: ondan

ondan meni úurtarmaàa iy FaŜl-ı raómân òandasan G.153/7, ondan enversen

G.155/6

Çokluk I. Şahıs: bizÇokluk I. Şahıs: bizÇokluk I. Şahıs: bizÇokluk I. Şahıs: biz

cevher-i lâ-mekân bizüz G.83/6, ‘ışúa mürîd olduà biz G.84/2, biz

mecnûnlaruz G.84/3

56 Muharrem Ergin, Türk Dil Bilgisi, Đstanbul 2000, s. 266.

68

Belirtme Hâli: biziBelirtme Hâli: biziBelirtme Hâli: biziBelirtme Hâli: bizi

yandurur iy úamer bizi G.83/2, bizi zencîre çekdi baàladı G.84/3

Yönelme/Yaklaşma Hâli: bizeYönelme/Yaklaşma Hâli: bizeYönelme/Yaklaşma Hâli: bizeYönelme/Yaklaşma Hâli: bize

câm-ı ãafâyı bize ãun G.1/1, úoymadı onı bize G.70/3, Óaú bize oldı ‘ıyân

G.82/6, ka‘be yüzüñdür bize G.86/2, dîv ile şeyùân esîr oldı bize T.114/2, bize

‘ıyd eyledi T.133/1

Çokluk II. Şahıs: sizÇokluk II. Şahıs: sizÇokluk II. Şahıs: sizÇokluk II. Şahıs: siz

Đlgi Hâli: sizüñĐlgi Hâli: sizüñĐlgi Hâli: sizüñĐlgi Hâli: sizüñ

sizüñleyim yoldaşlar G.46/6

Çokluk III. Şahıs: onlarÇokluk III. Şahıs: onlarÇokluk III. Şahıs: onlarÇokluk III. Şahıs: onlar

Óaúdan ıraà imiş onlar G.8/5

Belirtme Hali: onlarıBelirtme Hali: onlarıBelirtme Hali: onlarıBelirtme Hali: onları

onları úomaàa yeksüvâre gel G.105/3

AyAyAyAyrılma Hâli: onlardanrılma Hâli: onlardanrılma Hâli: onlardanrılma Hâli: onlardan

olduñ onlardan ki T.104/2

B. ĐŞARET ZAMĐRLERĐB. ĐŞARET ZAMĐRLERĐB. ĐŞARET ZAMĐRLERĐB. ĐŞARET ZAMĐRLERĐ

Üzerinde çalıştığımız eserde geçen işaret zamirleri bu, şu, ol ve şol’dur.

bubububu

bil sen ki budur M.1/40

Belirtme Hali: bunıBelirtme Hali: bunıBelirtme Hali: bunıBelirtme Hali: bunı

bunı bil G.159/3, bunı bilmedi şeyùân G.159/3

Bulunma Hâli: bunda/mBulunma Hâli: bunda/mBulunma Hâli: bunda/mBulunma Hâli: bunda/mundaundaundaunda

neylerem men bunda durup G.44/1, mu‘cizem munda mu‘cizât ileyem

G.111/6

Ayrılma Hâli: bundanAyrılma Hâli: bundanAyrılma Hâli: bundanAyrılma Hâli: bundan

bundan uludur G.114/15

Eşitlik Hâli: muncaEşitlik Hâli: muncaEşitlik Hâli: muncaEşitlik Hâli: munca

munca ne söyler G.60/4, munca gel G.104/1, her dem munca dermân

bulmışam G.120/2, munca aàlatma G.104/5, munca cefâyı gör G.105/2

şuşuşuşu

şu kim bu baóre daldı M.1/18

69

olololol

Đşaret zamiri ol ile şahıs zamiri ol arasında çekim bakımından hiçbir fark

yoktur.

şol “şu+ol”şol “şu+ol”şol “şu+ol”şol “şu+ol”

Đşaret zamiri şol, şu ve ol’un birleşmesinden meydana gelmiştir. Bu zamirin

çokluk şekli yoktur.

şol ki buyurdı G.1/2, şol ki onuñ şâhına oldı nüzûl G.1/3, ‘aceb yüzüñ mi şol

ya òarman-ı gül G.3/3, ‘aceb úaddüñ mi şol ya serv-i bustân G.3/4

bunlarbunlarbunlarbunlar

Đlgi Hâli: bularuñĐlgi Hâli: bularuñĐlgi Hâli: bularuñĐlgi Hâli: bularuñ

bularuñ aãlını nedendür bil M.2/11

Belirtme Hâli: bularıBelirtme Hâli: bularıBelirtme Hâli: bularıBelirtme Hâli: buları

buları bilmeyen ne bilmiş ola M.2/12

C. DC. DC. DC. DÖNÜŞLÜLÜK ZAMĐRLERĐÖNÜŞLÜLÜK ZAMĐRLERĐÖNÜŞLÜLÜK ZAMĐRLERĐÖNÜŞLÜLÜK ZAMĐRLERĐ

Dönüşlülük zamirleri öz, kendü ve kendüzi’dir. Kendüzi yerine kendi’nin

iyelik şekli olan kendisi kullanılmaktadır. Bugün öz şekli kaldırılmıştır. Metnimizde

öz zamirinin özümi, özini şekilleri vardır. Bu şekiller Eski Anadolu ve Azeri

Türkçesi hususiyetlerini taşımaktadırlar.

özözözöz

beñzedem özümi G.33/5, özini bilmeyen câhil G.109/15, úoygil meni öz

óâlüme G.136/8

kendükendükendükendü

kendü vücûdında çün buldı G.5/19, meni kendüye maóv eyledi G.82/2, kendü

çıòdı aradan G.136/22 gitti cihâna kendüden G.134/8, seni úıldı göñül

kendüye maúãûd G.208/2

D. BELĐRSĐZLĐK ZAMĐRLERĐD. BELĐRSĐZLĐK ZAMĐRLERĐD. BELĐRSĐZLĐK ZAMĐRLERĐD. BELĐRSĐZLĐK ZAMĐRLERĐ

cümle/cümlesicümle/cümlesicümle/cümlesicümle/cümlesi

cümle Óaú imiş M.2/14, cümle menem cümle men G.5/7, cümle bir ma‘ni

imiş G.63/7, cümle saña cân didiler G.79/1, cümle yek-sân oldı gel G.106/11,

cümlenüñ aãlı ve fer‘î úadrüñ maúdûrıyam G.113/23, cümle oldur cümle ol

G.113/32

70

kimse<kim+isekimse<kim+isekimse<kim+isekimse<kim+ise

Metnimizdeki örnekleri şunlardır:

alamaz taúdîr elinden kimse G.25/3, saña beñzer cihânda kimse yoòdur

G.37/7, dünyâ kimseye hergiz muùî‘ olmaz G.109/4, hiç bulmadı kimse

G.134/5, kimse mi‘mâr olmasun G.148/5, kimse bu óâle düşmesün G.161/9,

kimse gelmez yasına G.176/10, kimse görmez onı G.177/9, kimseye aããı

eylemez G.204/7

her biri/her birisiher biri/her birisiher biri/her birisiher biri/her birisi

her birisi muvaóóide yüz miñ nişân olur G.31/7, her biri saña şeró u beyân-ı

óâl ider G.33/7

her her her her kimsekimsekimsekimse

her kimse kim esridi M.1/23, her kimse kim tanıdı M.1/33, her kimse kim

tanımadı G.5/18, her kimse kim bildi G.56/13, her kimse kim dutmadı ‘ışúuñ

yolın G.185/3

her kimher kimher kimher kim

her kim ki buldı G.31/2, her kim ol ‘ışúa mürîd oldı G.185/10, her kim dilüme

getürdi ögdi G.198/2, her kim görmedi naúúâşını G.200/1, ka‘bede her kim

ikâmet eyledi T.127/3

şeyşeyşeyşey

îmân ile küfr bir şey oldı M.1/23, ne şey ki gördi mest oldı G.51/4, ãûretüñ

her şeyde G.56/9, her şey ãûretüñden ay virür G.171/9

hergizhergizhergizhergiz

hergiz ulaşmaz G.22/8, hergiz vücûda gelmedi G.42/3, hergiz muùî‘ olmaz

G.109/4, hergiz zevâl içinde G.177/9

ayruò<ayruúayruò<ayruúayruò<ayruúayruò<ayruú

“Başka” manasına gelen bu zamir bugün kullanılmıyor.

Örnekleri ise şunlardır:

Óaú yapan ma‘mûra ayruò kimse mi‘mâr olmasun G.148/5, ayruò ne

óâcetdür G.153/9, maña ayruò ne àam G.178/6, tâ gülistân gülmesün ayruò

gül-i òandânına G.179/6

71

òamu<úamuòamu<úamuòamu<úamuòamu<úamu

òamınuñ úalbi zeàaldür G.91/2, òamudan geçmişem G.140/10, òamınuñ

úafasına G.168/6, geç òamudan G.168/9, geç òamudan ki òamudan G.192/11

E. SORU ZAMĐRLERĐE. SORU ZAMĐRLERĐE. SORU ZAMĐRLERĐE. SORU ZAMĐRLERĐ

Soru zamirleri kim ve ne’dir.

kimkimkimkim

kim ki sevdâsından oldı ãayru G.4/6, kim sevdi òûbı kim didi òûbuñ cefâsı

yoò G.6/1, kimdür bahânesiz úulı ãatan G.24/5, kim aydur kim G.37/1,

sencileyin yâr kimüñ var G.40/1, kim bilür ol şumârı G.121/3, kim bile kim

G.131/1, senden meni kimdür ayıran G.141/1, kimüñ ‘aúlı òaber virsün

G.149/3, kimden istersen vefâ G.170/2, kimdür iriştüren onı G.172/11, kim

görüpdür beşeri G.181/2, ka‘bede her kim iúâmet eyledi T.127/3

nenenene

Ùûbî aàacınuñ nedür yemişi M.2/6, ne bilmiş ola M.2/12, úulı ãatan baha

nedür G.24/5, neylerem men bunda durup G.44/1, nenüñ miåâlidür G.49/7,

nesen iy münşî-i eşyâ G.51/6, iy Nesîmî nedür ayruò dilegüñ G.70/14, ne

úılduñ uyòudan óâãıl G.109/1, kim ne bilür bu òastanuñ derdi nedür devâsı ne

G.168/5

ZARFZARFZARFZARF

Zarf; sıfatın, fiilin veya başka bir zarfın mânâsını değiştiren isimlere verilen

addır. Zaman, yer, hâl ve mikdâr bildirirler.

A. ZAMAN ZARFLARIA. ZAMAN ZARFLARIA. ZAMAN ZARFLARIA. ZAMAN ZARFLARI

Türkçe ve yabancı menşeli olmak üzere pek çok zarf kullanılmşıtır. Bunların

bir kısmı basit, bir kısmı ise birleşiktir. Zarflar sıfat ve isimlerden, isimlerin çeşitli

çekim eki ve edatlarla kullanılmasından meydana gelmiştir. Zarflar, zaman, yer, hâl

ve miktar bildirmektedir. Aslında tek başlarına oldukları zaman zarflar birer isimdir

ancak her isim zarf değildir. Metnimizde kullanılan zaman zarfları şunlardır:

1. Đsim ve Sıfatlardan Meydana Gelenler1. Đsim ve Sıfatlardan Meydana Gelenler1. Đsim ve Sıfatlardan Meydana Gelenler1. Đsim ve Sıfatlardan Meydana Gelenler

her gâhher gâhher gâhher gâh

òayalüñ gerçi şâd eyler meni her gâh G.48/9

72

dün ü gündün ü gündün ü gündün ü gün

işim dün ü gün âh ile feryâd u fiàândur G.22/3, úuùısından dün ü gün úand ile

óalvâ tökilür G.66/6

şimdi/şimdi/şimdi/şimdi/imdiimdiimdiimdi

şimdi yüzüñden beyân-ı ãûret-i raómân ider G.21/11, şimdi küllî bî-nişân

itmek dilersen itmegil G.108/3, dur imdi bize çal G.208/6

bugünbugünbugünbugün

meni senden cüdâ úıldı bugün G.46/9, Nesîmînüñ bugün düşti gözine dişlerüñ

‘aksi G.51/11, ‘âlemi duttı bugün óüsn-i ruòuñ destânı G.104/9, bugün

yârumı buldum G.128/1, bugün Nesîmîdür melik G.163/9

her demher demher demher dem

her dem revâsı yoò G.6/5, yaòmaú gereksen yaş ilen her dem gözüm

miãbâóını G.15/3, her dem aydur yâ àafûr G.55/7, her dem nice ùop olmasun

G.95/2, her dem iner úan G.104/7

her giceher giceher giceher gice

her gice Úadr ü Berât G.5/16, her gice Úadr ü Şeb-i Berât olur G.52/8

gicegicegicegice

saçuñ şeróini eylerem her gice G.10/3, gice daàıtma kim meni G.73/2,

oòuram gice zülf-i siyâhını G.205/5

şol zemândaşol zemândaşol zemândaşol zemânda

nuùúuñ utandurur meliki şol zemânda G.31/6

irte irte irte irte

çekersen irte şürbinden òumâr G.25/9

dâ’imdâ’imdâ’imdâ’im

dâ’im derd-i cânân gizlüdür G.35/6, dâ’im onuñ sîmin elidür G.65/10, dâ’im

işi inkâr imiş G.97/8

evvelevvelevvelevvel

şarùı bil evvel G.71/3

zemân zemânzemân zemânzemân zemânzemân zemân

dilerem zemân zemân G.181/6

73

demdemdemdem----bebebebe----demdemdemdem

gözümden dem-bedem aòan G.48/1

her laóôaher laóôaher laóôaher laóôa

her laóôa bir sevdâ ilen G.132/1

henüzhenüzhenüzhenüz

henüz ol mest ü şeydâdur G.51/4

2. Đsme Son Çekim Edatları Getirilerek Yapılanlar2. Đsme Son Çekim Edatları Getirilerek Yapılanlar2. Đsme Son Çekim Edatları Getirilerek Yapılanlar2. Đsme Son Çekim Edatları Getirilerek Yapılanlar

----den berüden berüden berüden berü

ezelden berü necât ileyem G.111/4

----den girüden girüden girüden girü


3. Doğrudan Doğruya Edat ve Zarf Olan3. Doğrudan Doğruya Edat ve Zarf Olan3. Doğrudan Doğruya Edat ve Zarf Olan3. Doğrudan Doğruya Edat ve Zarf Olanlarlarlarlar

òaçanòaçanòaçanòaçan

òaçan bildi ki G.26/2, òaçan şol aya her seyyâre beñzer G.37/13, òaçan ãûret

olur G.43/2, ‘âşıú òaçan ol úıããa vü efsâneye uàrar G.45/7, òaçan ki sünbül-i

zülfüñ niúâbı aya düşer G.68/1, òaçan ki Nesîmî açar aàız G.73/11, òaçan

vâúıf ola G.79/9

hemîşehemîşehemîşehemîşe

yâruñ gelür hemîşe cefâsı Nesîmî’ye G.6/10, dün ile günüm hemîşe òamu

şâm ile seóerdür G.32/2, hemîşe mâh-ı tâbân gizlüdür G.35/5, ‘âşıúları

hemîşe onuñla şikâr ider G.73/4, yâr ister hemîşe ‘âşıúuñ âzârını G.184/7

B. YER ZARFLARIB. YER ZARFLARIB. YER ZARFLARIB. YER ZARFLARI

Metnimizde geçen yer zarfları şunlardır:

berüberüberüberü

gel iy zâhid berü G.30/4, gel berü gel iy óakim G.30/7, geldi gül açıldı berü

G.74/3, çeşme-i óayvân berü gel G.104/1, iy cân berü gel G.104/1, derdüme

dermân berü gel G.104/2, iy zülf-i perîşân berü gel G.104/4, iy gül-i òandân

berü gel G.104/5

üzreüzreüzreüzre

yâsemîn üzre G.8/8, nesrîn üzre kim G.21/3, şol ãırâù üzre ‘ubûr G.55/3,

74

ruòsâruñ üzre zülfüñi her dide kim gördi G.173/4, berk-i gül üzre iy ãanem

daàıtmagil G.174/3

úarşuúarşuúarşuúarşu

yüzüñe úarşu sücûd eyler melek G.89/2, yüzine úarşu iy melek óüsnüñi ögme

G.192/10

daşradaşradaşradaşra

daşra bıraòtı G.82/3

òandaòandaòandaòanda

her òanda mesken eylese ‘âşıú emîrdür G.50/1, òanda bu óâli bilür G.60/1

yañayañayañayaña

her yaña baòsam G.154/4, her yaña kim baòaram T.78/1

ıraà/ıraòıraà/ıraòıraà/ıraòıraà/ıraò

gör sende Óaúúı vü gitme ıraò M. 1/20, iy Óaúdan ıraā olan ‘azâzil M. 1/25,

iy gözüm nûrı gözümden gitme ıraā olma kim G. 21/2

araaraaraara

şirket aradan götürdi M.1/13, kendü çıòdı aradan G. 136/22

C. MĐKTAR ZARFLARIC. MĐKTAR ZARFLARIC. MĐKTAR ZARFLARIC. MĐKTAR ZARFLARI

Miktar zarflarının bir kısmı sıfatlardan bir kısmı ise kelimenin tekrarından

meydana gelmiş olup, sıfatların te’kit şekilleridir:

1. Doğrudan Doğruya Zarf Olanlar1. Doğrudan Doğruya Zarf Olanlar1. Doğrudan Doğruya Zarf Olanlar1. Doğrudan Doğruya Zarf Olanlar

key “çok, iyi”key “çok, iyi”key “çok, iyi”key “çok, iyi”

senden cüdâ dirilmek müştâúa key elemdür G.29/1

úatıatıatıatı

àamuñdan iy ãanem oldı göñül úatı ãayru G.135/4

2. Sıfatlardan Yapılanlar2. Sıfatlardan Yapılanlar2. Sıfatlardan Yapılanlar2. Sıfatlardan Yapılanlar

çoòçoòçoòçoò

ne çoò çoò yile varmış başlar G.46/4, çoò cevr idersen G.108/4, çoò gezdi

felek T.51/1

şol úadarşol úadarşol úadarşol úadar

şol úadar ãâfîdür lebüñ ‘aynı G.85/2

75

ne úadarne úadarne úadarne úadar

ne úadar cânda gizlerem G.31/10, ne úadar âl iderse âl irmez G.85/13, gör ne

úadar yanaram G.119/6, gör ne úadar daúîú imiş G.189/10

ol úadarol úadarol úadarol úadar

ol úadar nâdân degül G.110/8, ol úadar göñlüm G.126/15

D. SURET ZARFLARID. SURET ZARFLARID. SURET ZARFLARID. SURET ZARFLARI

Suret zarfları arz, hâl, durum, sebep, netice-beraberlik, ayrılık, tekerrür, tahdit

vb. mânâları ifade eder. Bunlar yalnız zarf oldukları gibi bazen de isim, sıfat ve

edatlardan gelen birleşik zarflar olabilirler57. Metnimizdeki örnekleri şunlardır:

şöyleşöyleşöyleşöyle

şöyle yanar ‘ışúuñ odı G.46/7, zülfi kemendinden göñül úurtarmaz ayruò

şöyle bil G.163/7

şöyle kişöyle kişöyle kişöyle ki

düşdi Nesîmî ‘ışúuña şöyle ki òasta neylesün G.134/8

şöyle kimşöyle kimşöyle kimşöyle kim

bâùına kâr eyledi ‘ışú-ı ruòuñ şöyle kim G.82/7

eyle “öyle”eyle “öyle”eyle “öyle”eyle “öyle”

cân u cihân eyle bil G.74/1, eyle bil kim G.141/4, óur ile cennet ü liúâ

görmeye Óaúdan eyle bil G.172/4, cümlenüñ maúãûdı sensen eyle bil T.60/2

neçeneçeneçeneçe

dur neçe bir yatasan G.5/1, muãóafa her neçe baòdum G.22/9, gör neçe yanar

G.34/10, neçe olsun onuñ tâbı G.144/7, gör kim neçe oldı G.166/9, neçe nûş

eyleyem T.54/3

neçe kimneçe kimneçe kimneçe kim

neçe kim cehd iderem G.66/7, neçe kim yaparam sensiz G.88/5, sensiz neçe

kim istediler bulmadılar cây G.208/3

òoşòoşòoşòoş

òoş yaratmış yaradan G.136/1, derd ile òoş geç G.183/3, úarşuña òoş òoş

yanadur G.190/7, Óaúdan ne gelse òoş gelür T.27/2

57 Muzaffer, AKKUŞ, Kitab-ı Gunya, Ankara 1995, s.217.

76

ayruayruayruayru

senden ayru düştügüm taúdîr imiş G.199/6, düşmişem ayru G.207/3

yineyineyineyine

ol ne bilsün ki yine pertev-i envâr nedür G.63/8, aãlına úarışur yine G.64/11,

yine merdâne er gerek G.101/4, yine dönüp didüm G.164/3, úıldı yine

‘âşıúlarına luùf u ‘inâyet G.166/9, uàramadı hümâ yine G.172/8, nârına

pervâneyem yine G.180/1, yine ney fiàâne geldi G.181/5

EDATEDATEDATEDAT

Edatlar, kendi başlarına mânâları olmayıp gramer vazifesi gören sözcüklerdir.

Edatlar özellik itibariyle birlikte kullanıldıkları kelimeler, kelime grupları ve

cümleler arasında çeşitli münasebetler kurmaya yardım ederler. Tek başlarına mânâ

taşımamaları ve çekime girmemeleri edatları isim ve fiillerden ayırır. Bu itibarla isim

ve fiiller asıl, edatlara ise yardımcı kelimeler denir58.

Edatların bir kısmı gibi, için, göre, üzere vb. yalnız edat olduğu gibi, bir kısmı

ise aslında isim, sıfat ve zarflardır. Edatlar bağlama, son çekim, soru, tekid ve nidâ

diye bir takım bölümlere ayrılırlar. Bu edatların tasnifi cümledeki fonksiyonu ve

mânâlarına göre incelenmiştir59.

A. BAĞLAMA EDATLARIA. BAĞLAMA EDATLARIA. BAĞLAMA EDATLARIA. BAĞLAMA EDATLARI

Metnimizde kelimeleri, kelime gruplarını ve cümleleri birbirine bağlayan pek

çok edat kullanılmıştır. Bunları özelliklerine göre şöyle sıralayabiliriz:

1. Şart Bildirenler1. Şart Bildirenler1. Şart Bildirenler1. Şart Bildirenler

Bu edatlar şunlardır:

eger “şayet”eger “şayet”eger “şayet”eger “şayet”

Đslâmi Türk edebiyatının ilk metinlerinden itibaren bağlama edatı olarak

kullanılmaktadır. Genellikle cümlenin başında bulunur60.

58 Muharrem Ergin, Türk Dil Bilgisi, Đstanbul 2000, s. 348; Necmettin Hacıeminoğlu, Türk Dilinde

Edatlar, Đstanbul 1974, s. V. 59Muharrem Ergin, Türk Dil Bilgisi, Đstanbul 2000, s.348; Tahsin Banguoğlu, Ana Hatlarıyla Türk

Grameri, Đstanbul 1979, s. 39-42; Muzaffer Akkuş, Kitab-ı Gunya, Ankara 1995, s. 219-220. 60 Necmettin Hacıeminoğlu, a.g.e., s. 142.

77

şems ü úamer eger yüzüñ tâbına düşmedi neden G.34/3, eger nûş istersen nîşe

úatlan G.43/8, yanmaàdan eger úoròar isen şem‘a yapışma G.45/2, eger

düşerse menüm tek G.68/8, Manãûr kibi menden eger çıòdı G.128/11

egerçi “gerçi, fakat, ancak, şayet”egerçi “gerçi, fakat, ancak, şayet”egerçi “gerçi, fakat, ancak, şayet”egerçi “gerçi, fakat, ancak, şayet”

Çağatay ve Batı Türkçesinde kullanılmıştır. Mânâ ve vazife bakımından eger

edatının aynıdır61.

egerçi úaşlaruñ fitne başı G.37/8, cânum egerçi ãayrudur G.62/5, ‘ışúuñ

egerçi adını ‘aúıl belâ dimiş G.107/4, egerçi cândasan cândan nihânsan

G.150/1

ger “eğer, şayet, gerçi, her ne kadar”ger “eğer, şayet, gerçi, her ne kadar”ger “eğer, şayet, gerçi, her ne kadar”ger “eğer, şayet, gerçi, her ne kadar”

Eski Anadolu ve Osmanlıca devrelerinde çok kullanılmış olan bu edat

Türkiye Türkçesinde kullanılmamıştır.

ger dîv degülsen Âdemi bil M.1/25, ger bile Mecnûn bile ‘aceb G.26/2, ger

ùa‘n iderse ne ‘aceb G.62/2, ger bu ‘âriflerden olduñ G.195/4

gerçi “her ne kadar, gerçi”gerçi “her ne kadar, gerçi”gerçi “her ne kadar, gerçi”gerçi “her ne kadar, gerçi”

Çağatay, Kıpçak ve Batı Türkçesinde kullanılan bağlama edatıdır62.

gerçi yaraşmaz velî G.25/3, gerçi acıdur firâúuñ şerbeti ‘âşıúlara G.25/6, gerçi

Mesîóâ demidür G.26/9, gerçi âyeti oldı otuz iki G.31/7, gerçi adı beşerdür

G.42/12, ol gerçi pîrdür G.50/3, gerçi adı memât olur G.52/1, gerçi ‘ışúuñ

meskenidür G.56/2, gerçi dirildür G.62/3, gerçi cânuma la‘lüñ mey içürür

G.73/5

ammâ “fakat, lakin”ammâ “fakat, lakin”ammâ “fakat, lakin”ammâ “fakat, lakin”

Harezm, Çağatay, Kıpçak ve Anadolu metinlerinde bağlama edatı olarak

kullanılmıştır63.

kelâmuñ mu‘cizi ôâhirdür ammâ G.20/3, úan gider yürekden ammâ G.35/4,

gözümden gerçi dil-keşdür saçınuñ şîvesi ammâ G.61/9, ‘ışúuñı terk itmek

ister göñlüm ammâ çîn degül G.174/6, ammâ nideyüm kim G.207/9

61 Necmettin Hacıeminoğlu, a.g.e., s. 145. 62 Necmettin Hacıeminoğlu, a.g.e., s. 151. 63 Necmettin Hacıeminoğlu, a.g.e., s. 116.

78

2. Sınırlama Bildirenler2. Sınırlama Bildirenler2. Sınırlama Bildirenler2. Sınırlama Bildirenler

velî “fakat, ancak”velî “fakat, ancak”velî “fakat, ancak”velî “fakat, ancak”

velî inceden incedür bu òaber G.10/5, adı firâú oldı velî G.17/3, gerçi

yaraşmaz velî G.25/3, velî onuñ firâúı òâra beñzer G.37/2, velî müşkîn òatuñ

i‘râblar G.78/1, nûn-ı ‘aynuñ Óaú kitâbıdur velî G.89/3, ‘âlemde âzâdum velî

G.116/14, velî ister seni G.153/1, cânsan velî ne cânsan G.154/1, velî bu

óâlümi ol ne bilür G.168/3, velî kâr itmez G.202/8

velîkin “fakat, ancak”velîkin “fakat, ancak”velîkin “fakat, ancak”velîkin “fakat, ancak”

velîkin baòışı bîmâra beñzer G.37/4, velîkin ‘ârif bilür bu cânı G.191/1,

velîkin özge gevherdür G.202/4

lîkin “fakat, lâkin, ancak”lîkin “fakat, lâkin, ancak”lîkin “fakat, lâkin, ancak”lîkin “fakat, lâkin, ancak”

lîkin ol bildi bu remzi G.171/8

3. Sebep Bildir3. Sebep Bildir3. Sebep Bildir3. Sebep Bildirenlerenlerenlerenler

çün “için, madem ki, çünki”çün “için, madem ki, çünki”çün “için, madem ki, çünki”çün “için, madem ki, çünki”

çün mü’mine mü’min oldı mir’ât M.1/21, çün sen geçesen M.1/42, çün

úılmadı şeyùân sücûd G.5/15, yaúîn çün sendedür G.20/7, çün beúâsızdur

G.25/13, çün mü’min imiş G.26/6, çün ‘âlemüñ Nesîmî úurtuldı keåretinden

G.36/11, çün bilürsen G.44/4, çün irişdi G.74/9, Nesîmî çün seni buldı

G.169/13, çün delîlüñ yoòdur G.171/3

çü “çünkü, zira, madem ki”çü “çünkü, zira, madem ki”çü “çünkü, zira, madem ki”çü “çünkü, zira, madem ki”

Çağatay ve Batı Türkçesinin Osmanlı devresinde kullanılmıştır. Cümle

başında veya içinde bulunur64.

çü Zeynü’l-‘Abidîndür G.75/10, ÓıŜr âbını çü içdi óayy oldı câvidânı

G.191/12

çün kim< çün kim< çün kim< çün kim< çün+kim “çünki, zira, madem ki”çün+kim “çünki, zira, madem ki”çün+kim “çünki, zira, madem ki”çün+kim “çünki, zira, madem ki”

Farsça çün ile Türkçe kim edatının birleşmesinden meydana gelmiştir65.

çün kim iki cihân saña Óaúdan müyesser olmışdur G.39/6, çün kim bu

yaralunuñ zaòmına merhem oldur G.69/4, çün kim noúãân gelür G.142/7,

64 Necmettin Hacıeminoğlu,a.g.e., s. 132. 65 Necmettin Hacıeminoğlu, a.g.e., s. 138.

79

‘âlemde kimse çün kim bulmaz bu derde dermân G.142/8, ‘ahdi vefâ oldı

vefâ çün kim G.149/7, çün kim úılca vücûdı yoòdur G.206/10

çünki < çün+kiçünki < çün+kiçünki < çün+kiçünki < çün+ki

Daha çok Çağatay ve Batı Türkçesinde kullanılmıştır66.

çünki hemîşe yârumuñ cevr ü cefâsı yâredür G.64/4, çünki yegâneden durur

G.83/8, çünki sever yanaram G.119/9, mey-òâneye çünki bulmadı râh

G.167/3, çünki cefâsız iy göñül kimse murâda yetmedi G.168/4, çünki men

sulùânı buldum G.200/5

4. Đstisna Bildirenle4. Đstisna Bildirenle4. Đstisna Bildirenle4. Đstisna Bildirenlerrrr

meger “demek ki, öyleyse”meger “demek ki, öyleyse”meger “demek ki, öyleyse”meger “demek ki, öyleyse”

Eski Anadolu ve Osmanlıca devrelerinde geniş bir kullanım sahası olan bu

edat Türkiye Türkçesinde de kullanılmaktadır.

meger şem‘-i tecellîdür cemâlüñ G. 7/9, meger óûrî ki G.37/7, âb-ı kevåerdür

meger G.56/17, meger àâfilsen ol şîrîn-dehândan G.140/9, meger sen fitne-i

âòır zemânsan G.150/4, meger eşrâù-ı sâ‘atdür G. 157/3

meger kimeger kimeger kimeger ki

Mânâ ve kullanış bakımından meger gibidir.

meger ki silsilesinden ãabâ Óıùâya düşer G.68/4

illâ illâ illâ illâ ““““aaaancak, fakat, lâkin”ncak, fakat, lâkin”ncak, fakat, lâkin”ncak, fakat, lâkin”

illâ firâúı odına yanmaà revâ degül G.107/2

meger kimmeger kimmeger kimmeger kim

Mânâ ve kullanış bakımından meger gibidir.

úâêıyü’l-óâcâtmış la‘lüñ meger kim ‘âşıúa G.2/9, meger kim ùal‘atuñ ayı

‘ıyân oldı niúâbından G.157/1

tâ kitâ kitâ kitâ ki

Óaú tâ ki yâr oldı G.116/1

tâtâtâtâ

tâ göresen sen seni G.5/17, tâ yüzüñ gül-nârı taúdîr eyledi G.58/7, tâ cüdâ

düşdi G.66/8, tâ meni taúdîr-i yezdân eyledi G.106/8, tâ söyler oldı manùıúum

66 Necmettin Hacıeminoğlu, a.g.e., s. 136.

80

G.116/10, tâ Óaú maña keşf eyledi G.116/12, buldı Nesîmî tâ seni G.116/16,

tâ gülistân gülmesün G.179/6

tâ kimtâ kimtâ kimtâ kim

tâ kim bilesen G.40/9, tâ kim bileler G.40/10, tâ kim ayurdı G.106/5, Nesîmî

Óaúú ile tâ kim ulaştı G.193/14, dilümden gitmedi tâ kim G.202/7

5. Cümle Bağlayıcılar5. Cümle Bağlayıcılar5. Cümle Bağlayıcılar5. Cümle Bağlayıcılar

kikikiki

Türkçenin Kıpçak, Çağatay ve Batı Türkçesi sahalarında yardımcı cümleyi

asıl cümleye bağlama vazifesini görmek üzere kullanılmıştır. Bu vazifeyi görürken

yardımcı cümle ile asıl cümle arasında kurduğu ilgi sebep, sonuç, açıklama, belirtme

ve kuvvetlendirme bakımlarındandır67.

her kimse ki esridi M.1/23, uyòudan uyan ki maóşer oldı M.1/30, nefsini kim

ki bildi bildi Óaúúı M.2/2, kim ki sevdâsından oldı ãayru G.4/6, ki àarú oldı

G.7/4, bu dâma kim ki gelüp düşmedi belâya düşer G.68/6, ki cûş ider

G.68/9, yüzüñe sâcid iy cân her kim ki âdemidür G.77/3, kim ki taóammül

eylemez G.172/15

kimkimkimkim

Eski Türkçe devresinden beri Türk dilinin her sahasında kullanılmıştır. Đslâmi

Türk Edebiyatı devrinden itibaren Farsça ki ile yan yana kullanılan bu edat Batı

Türkçesinin son yıllarında tamamen kaybolup yerini ki’ye bırakmıştır68.

gör sen seni kim ne cism ü cânsan M.1/22, gör kim ne muóteşemdür G.29/7,

kim onuñ ùâ‘atı küllî hebâdur G.75/14, gör kim ne òoş yaòdı firâú T.47/4

6. Atıf (Bağlama) Edatları6. Atıf (Bağlama) Edatları6. Atıf (Bağlama) Edatları6. Atıf (Bağlama) Edatları

yâòud yâòud yâòud yâòud “veya”“veya”“veya”“veya”

yâòud irem baàında gül-çîndür G.61/2, gör ki müstaósen misen yâòud úabîó

T. 7/4

ya “veya”ya “veya”ya “veya”ya “veya”

yirde ya gökde G.165/2, melek ãûretlü beşer ya güneş ãıfatlu mâh G.165/2

67 Necmettin Hacıeminoğlu, a.g.e., s. 167. 68 Necmettin Hacıeminoğlu, a.g.e., s. 169.

81

ile “ve”ile “ve”ile “ve”ile “ve”

kevn ile mekân òurûşa geldi M.1/1, dîv ile divânedür G.27/10, óûr ile cennet

ü liúâ G.49/4, ‘âşıú úatında küfr ile Đslâm birdür G.50/1, dânâ ile nâdân

menem G.112/7, encümle felek menem G.114/10

7. Atıf (bağlama) vavı7. Atıf (bağlama) vavı7. Atıf (bağlama) vavı7. Atıf (bağlama) vavı

Farça atıf vavı ü, vü metnimizde kullanılmıştır.

ü, vüü, vüü, vüü, vü

bu resm ü kâre gel G.105/8, óasret ü derdi çoò göñül G.105/9, bend ü zindân

gel G.106/2, yüz miñ belâ vü miónet ilen G.107/6, bâde ãaf oldı vü geldi

devr-i câm G.124/5, ôâhirde vü bâùınumda G.141/1, kesildi mâ vü menlikden

G.169/13

8. Teşbih (Benzetme) Edatları8. Teşbih (Benzetme) Edatları8. Teşbih (Benzetme) Edatları8. Teşbih (Benzetme) Edatları

şöyle kimşöyle kimşöyle kimşöyle kim

bâùına kâr eyledi ‘ışú-ı ruòuñ şöyle kim G.82/7

beñzerbeñzerbeñzerbeñzer

envâra beñzer G.37/6, ‘ayyâra beñzer G.37/8, ki Mûsânuñ ‘aãâsı mâra beñzer

G.37/11

B. SON ÇEKĐM EDATLARIB. SON ÇEKĐM EDATLARIB. SON ÇEKĐM EDATLARIB. SON ÇEKĐM EDATLARI

Son çekim edatları umumiyetle sadece edat olarak kullanılan kelimelerdir.

Son çekim edatları şunlardır:

a) Nominativ Halde Bulunan Edatlara) Nominativ Halde Bulunan Edatlara) Nominativ Halde Bulunan Edatlara) Nominativ Halde Bulunan Edatlar

Bu edatlar kibi; ile, ilen; içün, tek, üzre gibi kelimelerdir.

1) Teşbih Bildirenler1) Teşbih Bildirenler1) Teşbih Bildirenler1) Teşbih Bildirenler

kibi “gibi”kibi “gibi”kibi “gibi”kibi “gibi”

âb kibi revân gelür yaş kibi revân gider G.18/2, pervâne kibi G.22/2, şeyùân

kibi bî-gânedür G.38/10, onuñ kibi bir yâr-ı vefâdâr kimüñ var G.40/11, oldı

yeñi ay kibi G.46/3, olmışam Mûsâ kibi G.58/10, dür kibi deryâ tökülür

G.66/4, Yûsuf kibi ‘azîzem Mıãruñ içinde dâ’im G.71/6, dâne kibi dâneyem

G.180/9, olmadı şeyùân kibi Tuy.11/2

tek “gibi”tek “gibi”tek “gibi”tek “gibi”

göñül pervâne tek yandı G.48/7, ãûfî tek olma G.52/12, âòır perdeden çıò

82

àonçe tek G.58/5, eger düşerse menüm tek G. 68/8, Óıøır tek irdi maúãûda

G.76/7,bebek tek beslerem G.76/8, ‘aynuñ tek velî G.116/11, ıraà olmışam

pervâne tek G.151/6, onuñ saçuñ tek müşk-bâr oldı G.193/1

2. Sebep Bildirenler2. Sebep Bildirenler2. Sebep Bildirenler2. Sebep Bildirenler

içüniçüniçüniçün

senüñ içün ne dileyem G.39/6, onuñ içün dâra düşmişem G.118/8, yâr içün

her güşede miñ dîv olur düşmen maña G.151/12, bu tevóîd içün muúarrersen

G.155/5, cânını úurbân úılandur yar içün gerçek şehîd G.179/4, nâra atan

cânını şol şem‘ içün pervânedür G.203/10

3. Beraberlik Bildirenler3. Beraberlik Bildirenler3. Beraberlik Bildirenler3. Beraberlik Bildirenler

ileileileile

nûr ile keşf-i óicâb-ı vech ider G.49/2, ne vech ile úâbil ola G.49/6, úara

gözüñ úara òâlüñ úaşuñla zülf-i siyâh G.165/5, baòtuñ güneşi doàdı vü ikbâl

ile geldi G.166/5, gözüm ile görmişem G.181/8, cân ile vuãlat itmişem

G.192/2

ilenilenilenilen

yaòmaú gereksen yaş ilen her dem gözüm miãbâóını G.15/3, yaòtı meni firâú

ilen G.64/6, yüz miñ bela vü miónet ilen G.107/6, şol úadd-i bâlâ ilen

G.132/6

4. Yer ve Tarz Bildirenler4. Yer ve Tarz Bildirenler4. Yer ve Tarz Bildirenler4. Yer ve Tarz Bildirenler

üzreüzreüzreüzre

ol ãırâù üzre ‘ubûr G.55/3, zülfi daàıtmış ruò üzre şol ãanem G.95/3

b) Datif Đsteyen Edatlarb) Datif Đsteyen Edatlarb) Datif Đsteyen Edatlarb) Datif Đsteyen Edatlar

tâ (Farsça): “tâ (Farsça): “tâ (Farsça): “tâ (Farsça): “----a kadar”a kadar”a kadar”a kadar”

tâ göresen sen seni G.5/17

c) Ablatif Đsteyen Edatlarc) Ablatif Đsteyen Edatlarc) Ablatif Đsteyen Edatlarc) Ablatif Đsteyen Edatlar

----den berüden berüden berüden berü

ezelden berü necât ileyem G.111/4, oldı cemî‘inden berü ya‘nî ki bîzâr

olmışam G.116/16, vechüñe seb‘al-meåânî oòunan günden berü G. 190/2

---- den girü den girü den girü den girü

serv ile şimşâd ü Ùûbî olmasun şimden girü G.132/6

83

d) Đsme Muzaf Olan Edatlard) Đsme Muzaf Olan Edatlard) Đsme Muzaf Olan Edatlard) Đsme Muzaf Olan Edatlar

Bunlar özellikle yer ve cihet bildiren isimlerdir. Bunlar özellikle belirtisiz

isim tamlaması yaparlar.

üstineüstineüstineüstine

saçaram altun üstine G.121/4, düştüm od üstine yanaram G.135/7, òurşîd-i

tâbân üstine G.173/1, düşti àamuñ cân üstine G.173/2

içineiçineiçineiçine

ãadefüñ içine kâr eyledi incü eridi G.122/8

içindeiçindeiçindeiçinde

fürúat içinde yanaram G.105/1, miónet içinde àarúam G.105/6, iy óüsn

içinde fitne G.154/8, ãûretüñ óüsn içinde vâóiddür G.155/5, óüsnüñ cemâl

içinde G.177/1, bu ulu beyân içinde G.181/9, şehîd ol ‘ışú içinde G.194/6,

maóv oldı Nesîmî ‘ışú içinde G.197/11

C. ĐŞARET EDATLARIC. ĐŞARET EDATLARIC. ĐŞARET EDATLARIC. ĐŞARET EDATLARI

Đşaret edatları uş, uşta ve uşbu’dur. Metnimizdeki örnekleri şunlardır:

uş “işte”uş “işte”uş “işte”uş “işte”

uş sırrını eylerem saña ‘arŜ M.1/34, uş ‘aãâ elümde M.1/36, genc-i nihân uş

menem G.5/8, uş bendedür G.27/7, key ãaúın uş didüm saña G.33/2, Allâhuñ

kitâbı uş kitâb G.55/6, geldi feraó uş gitti àam G.166/3, cemşîd-i zemân uş

menem G.166/4, uş bürhân didi G.196/2, uş sende Óaú T.46/1

uşta < uş+da “işte”uşta < uş+da “işte”uşta < uş+da “işte”uşta < uş+da “işte”

uşta danuú şeş cihât G.5/14, uşta óuŜûruñda yanadur G.24/1, uşta dünyâdan

gider G.46/10, uşta Fürúân uşta Tevrât uşta Đncil ü Zebûr G.55/2, yüregüm

úanı gözümden aòar iy yâr uşta gör G.58/8, nâra düşmişdür óasedden munca

aàyâr uşta gör G.58/11

uşbuuşbuuşbuuşbu

uşbu nigâh içindedür G.14/4, uşbu cihetden oldı G.83/2

D. BERKĐTME EDATLARID. BERKĐTME EDATLARID. BERKĐTME EDATLARID. BERKĐTME EDATLARI

Tekit (berkitme) edatı olarak metnimizde daòı/daàı kullanılmıştır. örnekleri

şunlardır:

84

daòı / daàıdaòı / daàıdaòı / daàıdaòı / daàı

‘âşıú daòı hem oldur G.69/8, göñlüm bir daòı yâr istemez G.80/1, gizlü degül

men daòı G.119/8, men daòı zünnârumı buldum G.128/14, sen daòı meger

göñlüñ şol tâc-ı sere düşti G.206/11

E. ÇAĞIRMA EDATLARIE. ÇAĞIRMA EDATLARIE. ÇAĞIRMA EDATLARIE. ÇAĞIRMA EDATLARI

Metnimizde çağırma edatı olarak iy, hey hey, heyhât, vey ve yâ kullanılmıştır.

örnekleri şunlardır:

iy “ey”iy “ey”iy “ey”iy “ey”

iy ùâlib M.1/16, iy Óaúdan ıraà olan ‘azâzîl M.1/25, iy Óaúúı isteyen M.2/3,

iy beşer ãûretlü Raómân G.4/1, iy rûó-ı muãavver G.7/1, iy heves eyleyen kişi

G.18/5, iy ‘âşıúa kâfir diyen G.22/4, iy àâfil uyan G.22/10, iy ãanem G.33/6,

iy cân gel G.48/1, iy şehâdetden òabersiz G.55/4, iy zinde-dil G.55/14

heyhâtheyhâtheyhâtheyhât

güñeş beñzer didüm şol mâha heyhât G. 37/13

hey heyhey heyhey heyhey hey

cân dimişler dudaàuña hey hey G.8/7

vey < ve+ey “ey”vey < ve+ey “ey”vey < ve+ey “ey”vey < ve+ey “ey”

vey dudaàuñ şerbetinden kevåerüñ ‘aynında âb G.2/3, vey gözüñ

sevdâlarından nergisüñ başında òab G.2/4

yâ “ey”yâ “ey”yâ “ey”yâ “ey”

yâ cân-ı aóbâb G.3/1, yâ eşk-i ‘unnâb G.3/2, yâ òarman-ı gül G.3/3, yâ faúîh

G.56/4, yâ Rab G.76/1

F. TEESSÜRĐ F. TEESSÜRĐ F. TEESSÜRĐ F. TEESSÜRĐ NĐDA EDATLARINĐDA EDATLARINĐDA EDATLARINĐDA EDATLARI

zehîzehîzehîzehî

Genellikle aşırı takdir ve beğenme ifade eden kelime Arapçadır. Bazen menfi

mânâda da kullanılmaktadır69.

zehî pâkize-gevher G.7/5, zehî devlet G.19/7, zehî ãâóib-naôar G.43/3, zehî

imân didi G.196/10, zehî iósân didi G.196/11

69 Necmettin Hacıeminoğlu,a.g.e., s. 305.

85

G. DENKLEŞTĐRME EDATLARIG. DENKLEŞTĐRME EDATLARIG. DENKLEŞTĐRME EDATLARIG. DENKLEŞTĐRME EDATLARI

hem / hem…hemhem / hem…hemhem / hem…hemhem / hem…hem

hem òâtem ola M.1/35, hem óabîb oldı raúib G.4/11, hem gezerem derbeder

G.5/13, hem cennet ü óûru hem liúâdur M.1/41, hem susızam hem Fırât

G.5/2, hem orucam hem ãalât G.5/5, hem ka‘be hem óaremdür G.29/5, hem

òamru hem ‘aseldür G.36/8, hem úuru hem yaşlar G.46/7, hem necâtem hem

helâk G.113/6, hem yemem hem gevherem G.113/6, hem melik hem pâdişâh

G.113/7, hem òayâlem hem nuúûşem G.113/12, hem semî‘ ü hem baãir

T.23/4

ne…nene…nene…nene…ne

ne melek bildi ne beşer G.31/9, ne kâfir ne müselmân didiler G.79/6, ne òâric

oldı ne dâóil G.109/8

gerek…gerekgerek…gerekgerek…gerekgerek…gerek

gerek mâtem dut iy münkir gerek ãûr G.43/12

geh…gehgeh…gehgeh…gehgeh…geh

geh döner ay bedr olur geh özini hilâl ider G.33/5, geh yanar geh gözlerinden

aòıdur seyl-âblar G.78/6, gâh iki onuñla geh bir olmışam T. 97/2

zehî…zehîzehî…zehîzehî…zehîzehî…zehî

zehî görmiş Óaúúı cânum zehî ãâóib-naôar göñlüm G.126/3, zehî ‘inâyet ü

‘izzet zehî celâlet ü câh G.165/6, zehî şehenşah-i a‘ôam zehî uāurlu sipâh

G.165/8, zehî ‘aúl u zehî rây G.208/2

H. SORU EDATLARIH. SORU EDATLARIH. SORU EDATLARIH. SORU EDATLARI

‘aceb‘aceb‘aceb‘aceb

‘aceb la‘lüñ mi G.3/1, ‘aceb zülfüñ mi G.3/1, ‘aceb yüzüñ mi G.3/3, ‘aceb

‘aynuñ mı G.3/5

òanıòanıòanıòanı

òanı bir ‘ahd u peymânı bütün yâr G.11/1, òanı dilümde ikrâr eyleyen kim

G.11/4, òanı àaflet şarâbından bir ayuā G. 11/9, òanı senden özge dilber òanı

senden özge yâr G. 25/1, ‘adl ü inãâfuñ òanı G.195/1

òanda òanda òanda òanda

mededüñ òandadur G.104/8, iy nigârum òandasan G.151/1, yârum òandasan

86

G.151/1, iy ãabr u úarârum òandasan G.151/4, ãıfâtuñ òandadur T.13/1,

cihânuñ òandadur T.13/3

niçünniçünniçünniçün

niçün oldı yidi M.2/4, niçün ki ‘ışú âdâbını bilmez edîb G.4/8, niçün vebâlin

arzular G.15/5, niçün ki yüzüñ bedrini úaşuñ hilâlin arzular G.15/7, yaúînsız

olmaz îmân ehli niçün G.20/6, niçün ki ziyândur G.22/4, niçün kim ol bilür

G.29/3, niçün ki cânsız úalısar G.38/5, oña secde ne içün G.63/4

nedennedennedenneden

‘âşıúa vaãlını neden la’l-i lebüñ óarâm ider G.12/3, yüzüñ tâbına düşmedi

neden G.34/3, adı neden insân olur G.56/8, adı nedendür Âdem G.63/4,

‘aceb aduñ neden bî-câymış G.92/9

nişe<niçe? nişe<niçe? nişe<niçe? nişe<niçe? “ “ “ “niçin,nedenniçin,nedenniçin,nedenniçin,neden””””

nişe ki şâd olur ‘adû G.105/7

87

FĐĐLLERFĐĐLLERFĐĐLLERFĐĐLLER

ĐSĐĐSĐĐSĐĐSĐM FĐĐLLERM FĐĐLLERM FĐĐLLERM FĐĐLLER

A. BĐLDĐRME EKLERĐ VE CEVHERĐ FĐĐLLERA. BĐLDĐRME EKLERĐ VE CEVHERĐ FĐĐLLERA. BĐLDĐRME EKLERĐ VE CEVHERĐ FĐĐLLERA. BĐLDĐRME EKLERĐ VE CEVHERĐ FĐĐLLER

Haberin geniş zaman şeklini ifade için kullanılan I. ve II. şahıs ekleri şahıs

zamirlerinden, III. Şahıs eki ise tur- fiilinden meydana gelmektedir. Haberin, görülen

ve öğrenilen geçmiş zaman çekimi ile dilek-şart çekimi i-cevheri fiili ile

yapılmaktadır.

1. Bildirme Geniş Zaman Ekleri1. Bildirme Geniş Zaman Ekleri1. Bildirme Geniş Zaman Ekleri1. Bildirme Geniş Zaman Ekleri

Teklik I. Şahıs Eki: Teklik I. Şahıs Eki: Teklik I. Şahıs Eki: Teklik I. Şahıs Eki: ----am/am/am/am/----em; em; em; em; ----van/ van/ van/ van/ ----venvenvenven

Bugün -ım,-im şeklinde kullanılan bu ek Eski Türkçedeki “ben” şahıs

zamirinden gelmiştir. Eski Anadolu Türkçesinde b / v değişikliğine uğrayarak -van,-

ven şekline dönmüştür. Aynı devre içerisinde b’nin düşmesiyle -am,- em şekli ortaya

çıkmıştır. Eski Anadolu Türkçesinde umumiyetle bu şekil kullanılmış olup, bugünkü

-ım, -im şeklinin de ortaya çıkmasına yardımcı olmuştur. Bu şeklin kesin olarak ne

zaman ortaya çıktığı bilinmemekle beraber büyük bir ihtimalle 16. asırdan itibaren

ortaya çıktığı belirtilmektedir70 -am,-em şekli bugün Doğu Anadolu Bölgesinin Azeri

Türkçesine yakın olan ağızlarında hâlâ varlığını devam ettirmektedir71. Azeri

Türkçesiyle yazılmış olan metnimizde de hep-am,-em şekli kullanılmıştır.

Teklik I. Şahıs:Teklik I. Şahıs:Teklik I. Şahıs:Teklik I. Şahıs:

----am/am/am/am/----emememem

selsebîlüñ èaynı-y-am G.17/5, dün ü gün munùaôır-am G.63/1, Yûsuf kibi

èazîz-em G.71/6, hem faúîr-em hem dilenci G.113/7, hem òayâl-em hem

nuúûş-am G.113/12, âşüfte-y-em Mecnûn kibi G.133/4, kirpüginüñ esîr-i-y-

em G.161/3, óâcısı-y-am bu kaèbenüñ G.183/2

Teklik II. Şahıs: Teklik II. Şahıs: Teklik II. Şahıs: Teklik II. Şahıs: ----sen/sen/sen/sen/----sansansansan

Eski Türkçede şahıs zamiri “sen” ile karşılanan bu ek Eski Anadolu

Türkçesinin ilk devrelerinden itibaren -sın/-sin şeklinde e/i değişikliğine

70 Faruk Kadri TĐMURTAŞ, a.g.e., s.110. 71 Muzaffer AKKUŞ, Kitab-ı Gunya, Ankara 1995, s. 227.

88

uğramıştır. 72 Ancak metnimizde -sen/-san şeklinde kullanılmıştır. Bu da Azeri

Türkçesinin özelliğidir.

bîgâne-sen âşinâ degülsen M.1/32, ne gizlü cevher-sen G.53/7, ger bu râzuñ

maóremi-sen G.57/7, èâşıúuñ Rıêvanı sen-sen G.59/3, cânumuzuñ cânı-san

G.86/4, sen vefâlu-san vefâ úıl G.110/2, ne gevherden-sen G.126/5, òansı

felek sitâresi-sen G.167/4, ki sen-sen èâşıúuñ cân u cihânı G.201/2

Teklik III. Şahıs: durur;Teklik III. Şahıs: durur;Teklik III. Şahıs: durur;Teklik III. Şahıs: durur;----dur/dur/dur/dur/----dürdürdürdür

Eski Türkçedeki ùur fiilinden gelen ek, Eski Anadolu Türkçesinde dur- fiiliyle

birlikte, fiilin ek hâline gelmiş -dur, -dür şekilleri de kullanılmıştır73. Metnimizde

hem durur hem de -dur,-dür şekli kullanılmıştır. Ancak -dur,-dür şekli daha fazla

geçmektedir. Bugün de ekleşmiş şekli kullanılmış olup, düzlük-yuvarlaklık

bakımından kökün ünlüsüne uymaktadır.

durur<ùururdurur<ùururdurur<ùururdurur<ùurur

óûruèl- èıyn durur adı G.47/5, yüzüñ durur cennet güli G.112/2, zülfüñ gicesi

Úadr durur G.208/1, var onuñ adı durur var isteme T.117/2

----dur/dur/dur/dur/----dürdürdürdür

muóabbet muókem iş-dür G.37/14, su degül úandur G.48/1, âb-ı óayvân-dur

dudaāuñ G.56/1, úıble-dür yüzüñ nigâra G.78/1, ãûretüñ tefsiri-dür

Úurèânumuz G.89/3, kim güneş-dür ay ile óüsnine G.99/6, yüzi ne úızıl gül-

dür G.152/4

Çokluk I. Şahıs: Çokluk I. Şahıs: Çokluk I. Şahıs: Çokluk I. Şahıs: ----uz/uz/uz/uz/----üzüzüzüz

Eski Türkçedeki “biz” çokluk birinci şahıs zamirinden meydana gelmiş olan

bu ek, b>v değişmesinden sonra v ünlüyle kaynaşarak onu yuvarlaklaştırmıştır74.

Eski Anadolu Türkçesinde daima yuvarlak ünlülü olarak kullanılan bu ekin

metnimizdeki örnekleri şunlardır:

cevher-i lâ-mekân biz-üz G.83/6, biz mecnûn-lar-uz G.84/3, tüccâr-ı-y-uz

72 Muzaffer AKKUŞ, Kitab-ı Gunya, Ankara 1995, s.228. 73 Muzaffer AKKUŞ, Kitab-ı Gunya, Ankara 1995, s.228. 74 Zeynep KORKMAZ, Eski Anadolu Türkçesindeki –van/-ven;-vuz/-vüz Kişi ve Bildirme Eklerinin

Anadolu Ağızlarındaki Kalıntıları, TDAY (Belleten) 1964, s.43-45, Muzaffer AKKUŞ, Kitab-ı

Gunya, Ankara 1995, s.228.

89

Çinüñ G.84/10

2. Görülen Geçmiş Zaman2. Görülen Geçmiş Zaman2. Görülen Geçmiş Zaman2. Görülen Geçmiş Zaman

Bu şekil i- yardımcı fiili ile yapılmaktadır. Eski Türkçede er- şeklinde olan

fiilimiz, Batı Türkçesine geçerken r sesini düşürmüş ve e/i değişikliğine uğrayarak i

şekline dönmüştür.

Teklik II. Şahıs: Teklik II. Şahıs: Teklik II. Şahıs: Teklik II. Şahıs: ---- idüñ idüñ idüñ idüñ

maèşûúa maña çün sen -idüñ rûz-ı ezelde G.130/3, ol gün ne-y-düñ G.130/3

Teklik III. Şahıs: Teklik III. Şahıs: Teklik III. Şahıs: Teklik III. Şahıs: ----idiidiidiidi

senüñle vaãl-idi G.106/4, ezelde var-idi G.117/6, nigârdan dilegüm vaãl-idi

G.145/8, kûy-ı òarâbât-idi yirüm G.180/2

3. Öğre3. Öğre3. Öğre3. Öğrenilen Geçmiş Zamannilen Geçmiş Zamannilen Geçmiş Zamannilen Geçmiş Zaman

Bu şekil i-yardımcı fiili ile yapılmaktadır. Bazı kelimelerde i düşmüştür.

Teklik III. Şahıs: Teklik III. Şahıs: Teklik III. Şahıs: Teklik III. Şahıs: ----imişimişimişimiş

Óaúdan ıraā-imiş G.8/5, yed-i beyzâ-imiş G.51/10, bir renc-miş G.62/5, èışú-ı

ruòuñ ne nâr-imiş G.64/9, bir aãl-mış G.116/4, yüzüñ úıble-imiş G.122/4

4. Dilek4. Dilek4. Dilek4. Dilek----ŞartŞartŞartŞart

Bu şekil i- yardımcı fiili ile yapılmaktadır. Bazı kelimelerde i düşmüştür.

Teklik II. Şahıs: Teklik II. Şahıs: Teklik II. Şahıs: Teklik II. Şahıs: ----isenisenisenisen

‘âşıú-isen gel iy göñül G.52/14, diri-y-sen yatma kim çalındı ãûr G.55/14,

èâşıú-isen göñlüñi arıt G.91/10, sen saña ger yâr-isen G.170/1, müştâú-isen

ger zülfinüñ çevgânına G.179/1

OlumsuzlukOlumsuzlukOlumsuzlukOlumsuzluk

Olumsuzu için bildirme eklerinden önce kullanılan değil kelimesi metnimizde

degül şeklindedir. Bu da Eski Anadolu Türkçesinin eskiden gelen bir hususiyetidir75.

Geniş ZamanGeniş ZamanGeniş ZamanGeniş Zaman

Teklik I. Şahıs: degTeklik I. Şahıs: degTeklik I. Şahıs: degTeklik I. Şahıs: degülemülemülemülem

ne ölürem ne òod ölesi hem degülem G.111/4

75 Muharrem ERGĐN, Dede Korkut Kitabı II, Đndeks-Gramer, Ankara 1991, s.466.

90

Teklik II. Şahıs: degülsenTeklik II. Şahıs: degülsenTeklik II. Şahıs: degülsenTeklik II. Şahıs: degülsen

eger degülsen aèmâ M.1/16, âşinâ degülsen M. 1/32, münkir-i rü’yet degülsen

G. 30/5

Teklik III. Şahıs: degüldürTeklik III. Şahıs: degüldürTeklik III. Şahıs: degüldürTeklik III. Şahıs: degüldür

Âdem degüldür G.77/2, bî-şek degüldür G. 77/5

ŞartŞartŞartŞart

TekTekTekTeklik III. Şahılik III. Şahılik III. Şahılik III. Şahıs: degüls: degüls: degüls: degülsesesese

iy Nesîmî demi degül-se èĐsâ nefesüñ G.79/11, küfr eger îmân degül-se niçün

düşmiş ki men G.120/3

ĐSĐMDEN YARDIMCI FĐĐLLERLE FĐĐL YAPMAĐSĐMDEN YARDIMCI FĐĐLLERLE FĐĐL YAPMAĐSĐMDEN YARDIMCI FĐĐLLERLE FĐĐL YAPMAĐSĐMDEN YARDIMCI FĐĐLLERLE FĐĐL YAPMA

Yabancı menşeli kelimeler, it-, kıl-, eyle-, ol- fiilleri kullanılmak suretiyle fiil

haline dönüştürülmektedir. Bu fiillerden it-, kıl-, eyle- ile yapılanlar geçişli, ol- ile

yapılanlar ise geçişsiz mana ifade eder.

1. eyle1. eyle1. eyle1. eyle---- ile yapılanlar ile yapılanlar ile yapılanlar ile yapılanlar

óasenât eylerem G.5/10, ãarf eyledi G.5/16, sücûd eyler G.7/6, terk eyle

G.37/11, şâd eyler G.48/9, eyledi úurbân G.88/7, õikr eylerem G.115/2,

úurbân eyledi G.120/7, fâş eyledüm G.118/8, èinâyet eylegil G.121/7, ùarò

eyledüm G.150/6, şükr eylerem G.180/4

2) it2) it2) it2) it----ile yapılanlarile yapılanlarile yapılanlarile yapılanlar

fikr iderem G.52/9, fehm ider G.60/10, ùaèn ider G.62/5, daèvet itme G.118/3,

teferrüc ider G.138/5, beyân ider G.181/9, fâş itme G.170/11, şeró itdüm

G.206/7

3) úıl3) úıl3) úıl3) úıl----ile yapılanlarile yapılanlarile yapılanlarile yapılanlar

úıl Âdeme secde M.1/26, secde úıl G.2/11, úıluram seyyi’ât G.5/10, úılmadı

sücûd G.6/4, úıl naôar G.18/6, úıldı maòmûr G.43/5, úılmazsan vefâ G.108/4,

úılmadı sücûd G.118/6, raóm úılgil G.129/7, kerem úıl G.144/1

4) ol4) ol4) ol4) ol---- ile yapılanlar ile yapılanlar ile yapılanlar ile yapılanlar

āayr oldı M.1/18, baór oldı M.1/18, oldı nüzûl G.1/3. ôâhir oldı G.2/1, oldı

âşikâr G.4/5, āarú oldı G.7/4, muntaôır oldı G.105/9, oldı ôuhûr G.155/7, èabd

olma G.142/13, olmışam úul G.135/5 farŜ oldı G.166/1

91

1. BASĐT ÇEKĐMLER1. BASĐT ÇEKĐMLER1. BASĐT ÇEKĐMLER1. BASĐT ÇEKĐMLER

Basit çekimler bildirme (haber, ihbar) ve înşâ (dilek) olmak üzere iki kısma

ayrılmıştır76.

a) Bildirme (Haber, Đhbar) Çekimleria) Bildirme (Haber, Đhbar) Çekimleria) Bildirme (Haber, Đhbar) Çekimleria) Bildirme (Haber, Đhbar) Çekimleri

1. Görülen Geçmiş Zaman1. Görülen Geçmiş Zaman1. Görülen Geçmiş Zaman1. Görülen Geçmiş Zaman

Geçmiş zaman eki -dı,-di’dir. Yazılış itibariyle ünsüz benzeşmesine tabi

olmayıp, teklik ve çokluk birinci ve ikinci şahıslarda ünlü daima yuvarlaktır. Ancak

metnimizde bazı kelimelerde ünsüz benzeşmesi kuralına uyulmuştur (koròtılar).

Şahıs ekleri olarak birinci şahıs için -m, -k ikinci şahıs için -ñ, -ñuz, -ñüz ekleri

kullanılmıştır.

Teklik I. Şahıs: Teklik I. Şahıs: Teklik I. Şahıs: Teklik I. Şahıs: ----dudududu----m/ m/ m/ m/ ----düdüdüdü----mmmm

vücûdun levóına yaz-du-m G.51/6, òaù u òâlüñde gör-dü-m G.75/4, düşmenüñ

adını èâşıúlara ãor-du-m G.79/6, gez-dü-m vücûdum şehrini G.92/9, seni bul-

du-m ki hem cân u cihânsan G.150/6, başumı ùop eyle-dü-m meydana gir-dü-

m G.195/8, men ÓıŜra ãor-du-m onı G.191/1

Teklik II. Şahıs: Teklik II. Şahıs: Teklik II. Şahıs: Teklik II. Şahıs: ----dudududu----ñ/ ñ/ ñ/ ñ/ ----düdüdüdü----ññññ

meger Óaúdan ziyân gör-dü-ñ ki bâùıl úavle yapuş-du-ñ G.109/2, çevir-dü-ñ

yüzüñi Óaúdan G.109/2, yâruñı sat-tu-ñ bahasuz G.184/1, ãafâ ehlinden ol-

du-ñ G.195/1, bu ‘âriflerden ol-du-ñ G.195/4, ‘ışúuñ odıyla sen biş-ür-dü-ñ

aşını G.200/3, at-du-ñ cânuma bir oò G.206/2

Teklik III. Şahıs: Teklik III. Şahıs: Teklik III. Şahıs: Teklik III. Şahıs: ----dı/ dı/ dı/ dı/ ----didididi

fitne düş-ti cihâna yüzüñden G.8/9, bizi zincire çek-di baā-la-dı G.84/3, ne bû

getür-di G.117/4 dili dut-u-l-dı vü úıldı óadîåini kütâh G.165/9

Çokluk I. Şahıs: Çokluk I. Şahıs: Çokluk I. Şahıs: Çokluk I. Şahıs: ----dudududu----ú/ ú/ ú/ ú/ ----düdüdüdü----k;k;k;k;----tuú/tuú/tuú/tuú/----tüktüktüktük

‘ ışúa mürîd ol-du-ā G.84/2, úîr u úâruñ úıymetin ma‘nide bil-dü-k G.84/6,

sevdâya düş-tü-k neylerüz G. 84/10

Çokluk III. Şahıs: Çokluk III. Şahıs: Çokluk III. Şahıs: Çokluk III. Şahıs: ----dıdıdıdı----lar/ lar/ lar/ lar/ ----didididi----lerlerlerler

çeşme-i óayvan di-di-ler G.79/1, oña cân di-di-ler G.79ñ/1, korò-tı-lar Óaú

dimege dön-di-ler insân di-di-ler G.79/2, ãûrete beñzediler<beñiz-e-di-ler


92

G.79/7, lebüñe ehl-i naôar cân-di-di-ler G.93/1, oòu-dı-lar dün-ü gün G.100/6

OlumsuzOlumsuzOlumsuzOlumsuz

Teklik I. Şahıs: Teklik I. Şahıs: Teklik I. Şahıs: Teklik I. Şahıs: ----mamamama----dudududu----m/ m/ m/ m/ ----memememe----düdüdüdü----mmmm

men oña çarò ur-ma-du-m G.136/3

TeklikTeklikTeklikTeklik II. Şahıs: II. Şahıs: II. Şahıs: II. Şahıs: ----mamamama----dudududu----ñ/ ñ/ ñ/ ñ/ ----memememe----düdüdüdü----ññññ

iy saāır işit-me-dü-ñ ãafîri M.1/28, bil-me-dü-ñ miúdârını G.184/1

Teklik III. Şahıs: Teklik III. Şahıs: Teklik III. Şahıs: Teklik III. Şahıs: ----mamamama----dı/ dı/ dı/ dı/ ----memememe----didididi

ãûretüñe úıl-ma-dı sücûd G.6/4, bil-me-di şeyùân bu tevóîdi G.55/13, in-dür-

me-di baş 65/7, gör-me-di óüsnüñ úıyâmetin G.73/3, ‘ahde vefâ úıl-ma-dı

G.82/1, kim ki seni sev-me-di ‘ışúuña cân vir-me-di G.82/5, muùî‘ol-ma-dı

G.86/11, fetó ol-ma-dı-kâmı 207/11

2. Öğrenilen Geçmiş Zaman2. Öğrenilen Geçmiş Zaman2. Öğrenilen Geçmiş Zaman2. Öğrenilen Geçmiş Zaman

Öğrenilen geçmiş zaman eki -mış, - miş’dir. Bazen de -up, -üp zarf-fiil ekinin

öğrenilen geçmiş zaman yerine geçtiği araştırmalarda tespit edilmiştir77. Bu ek

umumiyetle üçüncü şahısta kullanılıp birinci ve ikinci şahıslara nadiren gelmektedir.

Doğu Türkçesinde (Özbekçe, Kazakça vb.) asli şeklini muhafaza edip tur-fiili ile

kullanılmaktadır (kelüp turur sen). Gerundium ekinin böyle bir fonksiyona sahip

olmasının sebebi; kendisinden sonra gelen tur- fiilinin düşmüş olmasından ileri

gelmektedir78.

Teklik I. Şahıs: Teklik I. Şahıs: Teklik I. Şahıs: Teklik I. Şahıs: ----mışmışmışmış----am/ am/ am/ am/ ----mişmişmişmiş----emememem

vir-miş-em şimdi yaúın bil G.44/5, hem bu dîni dut-mış-am bilümde G. 58/9,

ol-mış-am Mûsâ kibi G. 58/10, zevraúumı maóabbetüñ deñizine bıraò-mış-am

G. 64/7, yaralu ol-mış-am G. 105/1, men iç-miş-em ‘ışúuñ meyin G. 116/4,

iç-miş-em òammâreden G. 136/4, sat-mış-am onı G. 179/8

Teklik II. Şahıs: Teklik II. Şahıs: Teklik II. Şahıs: Teklik II. Şahıs: ----mışmışmışmış----san/ san/ san/ san/ ----mişmişmişmiş----sensensensen

yalancı nefse uy-mış-san G.109/5, ger Óaúúı tanı-mış-san G.142/1, gitmege

‘azm eyle-miş-sen G.174/1

77 F. Kadri TĐMURTAŞ, a.g.e., s.121-122. 78 Muzaffer AKKUŞ, Kitab-ı Gunya, Ankara 1995, s.239.

93

Teklik III. Şahıs: Teklik III. Şahıs: Teklik III. Şahıs: Teklik III. Şahıs: ----mış/mış/mış/mış/----miş; mışdur/ miş; mışdur/ miş; mışdur/ miş; mışdur/ ----mişdür; mişdür; mişdür; mişdür; ----mış durur/ mış durur/ mış durur/ mış durur/ ----miş dururmiş dururmiş dururmiş durur

-mış/-miş

susa-mış ol meye G.1/1, viãâlüñ lâ-şerîk ol-mış G.51/2

-mışdur/-mişdür

cihân yüzüñ güneşinden münevver ol-mış-dur G.39/1, nâra düş-miş-dür

óasedden munca aāyar G.58/11, su-sa-mış-dur yine G.126/4, gör ne meyden

esri-müş-dür G.187/6, yay-ı-l-mış-dur yasaāından yidi iúlime yaāması

G.202/3

-mış durur/ -miş durur

şem‘i ruòuñ ãûreti úarşuma gel-miş durur G.119/3

Çokluk I. Şahıs: Çokluk I. Şahıs: Çokluk I. Şahıs: Çokluk I. Şahıs: ----mışmışmışmış----uz/uz/uz/uz/----mişmişmişmiş----üzüzüzüz

cânumuzı bıraò-mış-uz G.83/3, sâkî lebinden doā-mış-uz G.84/5, óükminde

teslîm ol-mış-uz G.84/9

Çokluk III. Şahıs: Çokluk III. Şahıs: Çokluk III. Şahıs: Çokluk III. Şahıs: ----mışmışmışmış----lar/lar/lar/lar/----mişmişmişmiş----lerlerlerler

cân di-miş-ler dudaāuna G.8/7

----up,up,up,up,----üpüpüpüp

-up, üp zarf-fiil eki öğrenilen geçmiş zaman eki yerine kullanılmıştır. Bu Eski

Anadolu Türkçesine dayanan bir Azeri Türkçesi özelliğidir. Bunun normal bir yapı

olmayıp eski bir birleşik çekimden meydana geldiğini belirten Prof. Dr. Muharrem

Ergin, Eski Türkçeden sonra Eski Anadolu Türkçesinden bol bol kullanıldığını Eski

Anadolu Türkçesi devresinden sonra Osmanlı sahasında bu kullanımın ortadan

kalktığını, buna karşılık Azeri sahasında teklik ve çokluk birinci şahıslar hariç, diğer

şahıslarda öğrenilen geçmiş zaman eki olarak kullanıldığını belirtmektedir79. Ancak

başka bir araştırıcı ise birinci şahısta da kullanıldığını örnekleriyle tespit etmiştir80.


Teklik III. Şahıs: Teklik III. Şahıs: Teklik III. Şahıs: Teklik III. Şahıs: ----upupupup----dur/ dur/ dur/ dur/ ----üpüpüpüp----dur; dur; dur; dur; ----up durur/ up durur/ up durur/ up durur/ ----üp dururüp dururüp dururüp durur

münzel ol-up-dur úaşuñ G. 60/9, faølına úurban ol-up-dur cânumuz G. 89/6,

79 Muharrem ERGĐN, Azeri Türkçesi, Đstanbul 1971, s.123, Muzaffer Akkuş, Seyyid Nigârî Divanı,

Niğde 2001, s.83 80 Muzaffer AKKUŞ, Seyyid Nigârî Divanı, Niğde 2001, s.83.

94

menüm göñlüm saña óayrân ol-up-dur G. 164/4


Teklik II. Şahıs: Teklik II. Şahıs: Teklik II. Şahıs: Teklik II. Şahıs: ----mamamama----mışmışmışmış----san, san, san, san, ----memememe----mişmişmişmiş----sensensensen

kim gör-me-miş-sen ol ãanem-i gül-‘iõârumı G.186/6

Teklik III. Şahıs: Teklik III. Şahıs: Teklik III. Şahıs: Teklik III. Şahıs: ----mamamama----mış/mış/mış/mış/----memememe----miş; mamiş; mamiş; mamiş; ma----mışmışmışmış----dur/dur/dur/dur/----memememe----mişmişmişmiş----dürdürdürdür

yemini bil-me-miş ol kim G. 81/9, yüzinden git-me-miş pası G. 202/11, gör-

me-miş-dür G. 203/7

3. Geniş Zaman3. Geniş Zaman3. Geniş Zaman3. Geniş Zaman

Geniş zaman eki olarak Eski Türkçede umumiyetle -ur, -ür nadiren -ar, -er

çok az da -ır, -ir, ünlüyle biten köklerde ise -r kullanılmıştır. -ur, -ür vokalle biten

kelimeye eklendiği zaman araya “y” yardımcı sesini alarak -y-ur-, -y-ür- şekline

döner. Eski Anadolu Türkçesinde ise -ur, -ür, -ar,-er, -r yanında nadir olarak -ır, -ir

şekli de görülmektedir. Ünlüsü Eski Anadolu Türkçesinde daima yuvarlaktır. 81

Birinci ve ikinci şahıs ekleri, öğrenilen geçmiş zamanda olduğu gibi şahıs

zamirlerinden meydana gelmiştir. (-am, -em, -ın, -in; -sın-, sin; -ız, -siz). Teklik

üçüncü şahıs ek almaz. Çokluk üçüncü şahıs ise -lar, -ler ekini alır.

a) a) a) a) ----rrrr

Teklik I. Şahıs: Teklik I. Şahıs: Teklik I. Şahıs: Teklik I. Şahıs: ----rrrr----am/am/am/am/----rrrr----emememem

sırrını eyle-r-em saña ‘arø M. 1/34, vaãluñ dil-e-r-em G. 22/5, uş saña di-r-em

G. 33/2, ne di-r-em menden işit G. 91/4, rûó-ı revân baòış-la-r-am G. 114/13,

iy ãanem yüzüñe secde eyle-r-em G. 183/2, oynaram<oyun-a-r-am G. 195/8

Teklik II. Şahıs: Teklik II. Şahıs: Teklik II. Şahıs: Teklik II. Şahıs: ----rrrr----san/san/san/san/----rrrr----sensensensen

iy oyuncı úamer òoş oynarsan<oyun-a-r-san G. 155/9, da’vi eyle-r-sen G.

171/3

Teklik II. Şahıs: Teklik II. Şahıs: Teklik II. Şahıs: Teklik II. Şahıs: ----rrrr----

söyle-r def’ü çeng-ü ney M.1/7, seni görmek dil-e-r G.126/1

b) b) b) b) ----ar, ar, ar, ar, ----erererer

Teklik I. Şahıs: Teklik I. Şahıs: Teklik I. Şahıs: Teklik I. Şahıs: ----arararar----am/ eram/ eram/ eram/ er----emememem

gez-er-em der-be-der G.5/13, yan-ar-am ‘ışúuñdan G.46/1 yaz-ar-am ol şâha

81 Faruk Kadri TĐMURTAŞ, a.g.e., s.122. Muzaffer AKKUŞ, Kitab-ı Gunya, Ankara 1995, s.240.

95

men G. 60/3, cehd id-er-em G. 66/7, men bu oddan yan-ar-am G. 115/10,

neye kim baó-ar-am onda ‘ıyânsan G.150/3, yan-ar-am leyl ü Nehâr 151/6

Teklik II. Şahıs: Teklik II. Şahıs: Teklik II. Şahıs: Teklik II. Şahıs: ----arararar----san/san/san/san/----erererer----sensensensen

Óaúdan istersen götürmek perde G.108/14, sen maña dil-ber yet-er-sen

G.148/1, ne um-ar-san òardan G.160/1 niçün düş-er-sen G.163/7, luùf eger

Óaúdan um-ar-san G.195/7, bes ne ma’niden seç-er-sen G.203/5

Teklik III. Şahıs: Teklik III. Şahıs: Teklik III. Şahıs: Teklik III. Şahıs: ----ar/erar/erar/erar/er

geh dön-er G.33/5, geh özini ây id-er G.33/5 úamer seóâba gir-er âfitâba sâye

düş-er G.68/1, Óaú ãûretüñden göz yum-ar zâhid G.97/12

Çokluk III. Şahıs: Çokluk III. Şahıs: Çokluk III. Şahıs: Çokluk III. Şahıs: ----arararar----lar/ erlar/ erlar/ erlar/ er----lerlerlerler

felekler yüz sür-er-ler ayaāuña G.9/5

c) c) c) c) ----ur/ ur/ ur/ ur/ ----ürürürür

Teklik I. Şahıs: Teklik I. Şahıs: Teklik I. Şahıs: Teklik I. Şahıs: ----urururur----am/am/am/am/----ürürürür----emememem

úıl-ur-am seyyi’ât G.5/10, zülf ü ruòûn sırrını bilmeyene ayduram<ay-ı-t-ur-

am G.27/4, gerçi ayı yüzüñe beñzedürem<beñiz-e-d-ür-em G.85/4, men bil-

ür-em ãafâsını G.183/2, men bil-ür-em şumâresi G.189/6

Teklik III. Şahıs: Teklik III. Şahıs: Teklik III. Şahıs: Teklik III. Şahıs: ----ur/ ur/ ur/ ur/ ----ürürürür

ol bil-ür âyâtı G.60/2, yandur-ur pervâneyi G.203/10

Çokluk III. Şahıs: Çokluk III. Şahıs: Çokluk III. Şahıs: Çokluk III. Şahıs: ----urururur----lar, ürlar, ürlar, ürlar, ür----lerlerlerler

beñzedürler<beñiz-ed-ür-ler dudaāuñ òaùùını reyóâna G.26/4, mey iç-ür-ür-ler

maña G.27/8


Teklik I. Şahıs: Teklik I. Şahıs: Teklik I. Şahıs: Teklik I. Şahıs: ----mazmazmazmaz----am/am/am/am/----mezmezmezmez----emememem

yoò di-mez-em G.40/1 ‘ahdini unut-maz-am G.97/7 onı iç-mez-em G.104/2,

men bu cihâna ãıā-maz-am G.114/1 gül-i òandân di-mez-em G.122/7,

menden seni āâib di-mez-em G.130/1, ‘âleme úoy-maz-am onı G.161/5, gerçi

inan-maz-am onuñ úavl ü úararına G.172/10

Teklik II. Şahıs: Teklik II. Şahıs: Teklik II. Şahıs: Teklik II. Şahıs: ----mazmazmazmaz----san/san/san/san/----mezmezmezmez----sensensensen

ol-maz-san özüñden vâúıf G. 109/13

Teklik III. Şahıs: Teklik III. Şahıs: Teklik III. Şahıs: Teklik III. Şahıs: ----maz/maz/maz/maz/----mezmezmezmez

fakîh âdemden ürker secde úıl-maz G.37/10, git-mez dün ü gün G.45/4,

96

bilmez saçuñ óisâbını G.73/3, hem hemtâ bul-ı-n-maz óüsnüñe G.92/4,

münkir inan-maz ger Óaúúa G.97/8

Çokluk I. Şahıs: Çokluk I. Şahıs: Çokluk I. Şahıs: Çokluk I. Şahıs: ----mazmazmazmaz----uz/uz/uz/uz/----mezmezmezmez----üzüzüzüz

úaêıya nesne vir-mez-üz G. 83/7

4. Gelecek Zaman4. Gelecek Zaman4. Gelecek Zaman4. Gelecek Zaman

Gelecek zaman eki-acaú,-ecek’tir. Eski Türkçenin sonları ve Orta Türkçede

kullanılan -āay, -gey olan bu ek Eski Anadolu Türkçesinde -ısar, -iser yer yer de,

acaú, -ecek şeklindedir; ancak -ısar, iser şekli sadece Eski Anadolu Türkçesinde

kullanılmış, başka dönem ve devrelerde yoktur. Bu devrede -acaú, -ecek yer yer

kullanılmış ise de daha çok gelecek zaman partisibi olarak geçmektedir. Orta

Türkçede -āay, -gey şeklinde olan bu ek82 Eski Anadolu Türkçesinde baştaki ā ve g

seslerinin düşmesiyle bir taraftan fonksiyon değiştirip, istek fonksiyonunu kazanmış

ve diğer taraftan da -ası, -esi; -acaú, -ecek şeklinde genişleyerek kendi fonksiyonunu

devam ettirmiştir. Fakat bazı metinlerde az da olsa -a, -e’nin gelecek zaman

fonksiyonu ifade ettiği belirtilmektedir83.

Üzerinde çalıştığımız eserde gelecek zaman eki olarak daha çok -ısar, -iser

kullanılmıştır. Ancak -ecek, örneğine de rastlanmaktadır. Gelecek zaman eki olarak

-ası, -esi de kullanılmıştır.

a) a) a) a) ----ısar/ısar/ısar/ısar/----iseriseriseriser

Teklik III. Şahıs: Teklik III. Şahıs: Teklik III. Şahıs: Teklik III. Şahıs: ----ısar/ ısar/ ısar/ ısar/ ----iseriseriseriser

çiraāı ebedî çü yan-ısar-dur G. 32/12, çıòdı Ùufân tenürden āark id-iser cihânı

gel G. 52/4, viãâlüñ sa’adeti düş-iser G. 68/8, òaçan ùuùaş ol-ısar âòıretde ol

Óaú ile G. 98/10, yan-ısar-dur dudaāı óasret ilen G. 136/3, damunuñ nârında

şeksüz yan-ısar-dur tâ ebed G. 156/11

b) b) b) b) ----acaú/acaú/acaú/acaú/----ecekecekecekecek

Teklik II. Şahıs: Teklik II. Şahıs: Teklik II. Şahıs: Teklik II. Şahıs: ----acaúacaúacaúacaú----san/san/san/san/----ecekecekecekecek----sensensensen

gid-ecek-sen iy melik âòiretüñ sarâyına G. 172/3

82 Muzaffer AKKUŞ, Kitab-ı Gunya, Ankara 1995, s.243. 83 Faruk Kadri TĐMURTAŞ, a.g.e, s.126.

97

c) c) c) c) ----ası/ası/ası/ası/----esiesiesiesi

Teklik III. Şahıs: Teklik III. Şahıs: Teklik III. Şahıs: Teklik III. Şahıs: ----asıasıasıası----dur/esidur/esidur/esidur/esi----dürdürdürdür

ol òaçan úurtar-ası-dur nefsini emâreden G.136/7


Teklik III. Şahıs: Teklik III. Şahıs: Teklik III. Şahıs: Teklik III. Şahıs: ----mamamama----yyyy----ısar/ısar/ısar/ısar/----memememe----yyyy----iseriseriseriser

murâda ir-me-y-iser kimse Óaúsız G. 98/6

b) Dilek Çekimlerib) Dilek Çekimlerib) Dilek Çekimlerib) Dilek Çekimleri

1. Đst1. Đst1. Đst1. Đstekekekek

Eski Anadolu Türkçesinde ve bugün istek eki olarak -a, -e kullanılmaktadır.

Eski Türkçedeki -āay, -gey ve daha sonraki -āa, -ge’den inkişaf eden bu -a/-e istek

eki fonksiyon itibariyle gelecek zaman ve şimdiki zaman manası taşımaktadır84. Đstek

kipinin çekiminde kullanılan şahıs ekleri zamirden gelen eklerdir. Yalnız teklik

birinci şahısta doğrudan doğruya -m bazı örneklerde ise “men” şeklinde şahıs zamiri

kullanılmıştır. Çokluk birinci şahısta b>v değişikliği ile -vuz, -vüz şeklindedir.

Ancak metnimizde çokluk birinci şahıs şekline rastlanmamıştır.

Teklik I. Şahıs:Teklik I. Şahıs:Teklik I. Şahıs:Teklik I. Şahıs:----aaaa----m/m/m/m/----eeee----m;m;m;m;----a mena mena mena men

-a-m/-e-m

şeker sözüñ ne di-y-e-m G. 39/2, du‘â ilen ne dil-e-y-e-m G. 39/6, cânda

didüm giz-le-y-e-m G. 82/3, zülf ü ruòuñ óadîãin neçe unıd-a-m iy perî G.

121/6, úaşlarına úurbân ol-a-m G. 163/5, di-y-e-m el-minnetü li’llâh G. 166/1,

daòı òanı tâ gör-e-m G. 207/4

-a men

yaz-a men G. 52/9

Teklik II. Şahıs: Teklik II. Şahıs: Teklik II. Şahıs: Teklik II. Şahıs: ----aaaa----san/san/san/san/----eeee----sensensensen

tâ bil-e-sen kim ne imiş iy faúîh G. 86/12, göster-e-sen òaùâsını G. 183/1, tâ

sen óisabuñı bil-e-sen G. 186/9, miålin gör-e-sen ya bul-a-san õatına hem tây

G. 208/7

Teklik III. Şahıs: Teklik III. Şahıs: Teklik III. Şahıs: Teklik III. Şahıs: ----a/a/a/a/----eeee

şükr id-e gör ilâhuña G. 49/9, maña úul yaz-ı-l-a G .128/6, ger furãat ol-a yâra


98

degürmek bu peyâmı G. 207/2

Çokluk III. Şahıs: Çokluk III. Şahıs: Çokluk III. Şahıs: Çokluk III. Şahıs: ----aaaa----lar/ lar/ lar/ lar/ ----eeee----lerlerlerler

tâ gör-e-ler G.33/4, tâ kim bil-e-ler G.40/10, tâ bil-e-ler taóúiú sen òamudan

‘ıyânsan G.131/8


Teklik I. Şahıs: Teklik I. Şahıs: Teklik I. Şahıs: Teklik I. Şahıs: ----mamamama----yyyy----aaaa----m, m, m, m, ----memememe----yyyy----eeee----mmmm

men neçe mest ol-ma-y-a-m G.27/8, ãayru ol-ma-y-a-m G.32/7, men onı sev-

me-y-e-m G.110/9

Teklik III. Şahıs: Teklik III. Şahıs: Teklik III. Şahıs: Teklik III. Şahıs: ----mamamama----yyyy----a/a/a/a/----memememe----yyyy----eeee

gör-me-y-e ‘ıyânı G.191/11

2. Emir2. Emir2. Emir2. Emir

Emir çekiminde diğer fiil çekimlerinden çok farklı olarak her şahsa göre

değişik ekler kullanılmıştır. Teklik I. Şahıs emir eki Eski Türkçede -ayın,- eyin Eski

Anadolu Türkçesinde -ayın, -eyin yanında ekin birinci şahıslarda -ayım,-eyim şekli

de ortaya çıkmıştır. -ayım, -eyim’i Eski Anadolu Türkçesinde bazen -ayum,-eyüm

şeklinde görürüz. Teklik II. Şahıs emir eki -āıl, -gil’dir. Ancak Eski Anadolu

Türkçesinde -āıl, -gil’in yanında yer yer eksiz şekiller de kullanılmıştır. Osmanlı

Türkçesi döneminde ise bu ek (-āıl, -gil) yavaş yavaş ortadan kalkmaya yüz

tutmuştur. Ekin ünlüsü daima düzdür. Teklik üçüncü şahıslar için Eski Türkçede -

zun, -zün; -sun,-sün şekilleri kullanılmıştır. Sonradan -zu, -zü; -su,-sü;-sunı,-süni

şekilleri de ortaya çıkmıştır. Eski Anadolu Türkçesinde -sun,-sün şeklinde

kullanılmış, Osmanlıcanın sonlarında ünlü uyumuna bağlanarak -sın,-sin,-sun,-sün

şekilleri birlikte kullanılmıştır. Çokluk I. Şahıs emir eki Eski Türkçede -alım,-elim,

Eski Anadolu Türkçesinde -alum,-elüm şeklinde olup, ekin ikinci vokali daima

yuvarlaktır. Çokluk ikinci şahıs eki olarak -ñ (-uñ, -üñ; -uñuz, -üñüz) çokluk üçüncü

şahıs için Eski Türkçede -zunlar, -zünler; -sunlar, -sünler; -sular, -süler, Eski

Anadolu Türkçesi ile Osmanlı Türkçesinin ilk devresinde -sunlar, -sünler şeklinde

Osmanlı Türkçesinin son devrelerinde ise ünlü uyumuna bağlı olarak -sınlar, -sinler;

-sunlar, -sünler şeklinde kullanılmıştır85.

85 Muharrem ERGĐN, Türk Dil Bilgisi, Đstanbul 2000, s.304-307.

99

Đncelediğimiz metinde kalın köklere de ince köklere de Teklik II. Şahıs emir

eki olarak -gil şeklinin getirildiği görülmektedir.

Teklik I. Şahıs: Teklik I. Şahıs: Teklik I. Şahıs: Teklik I. Şahıs: ----ayum/ayum/ayum/ayum/----eyümeyümeyümeyüm

neçe nevmîd ol-ayum G.66/4, óüsnine úurbân ol-ayum G.176/2, seni çaò-

ayum cihâna G.181/6

Teklik II. Şahıs: Teklik II. Şahıs: Teklik II. Şahıs: Teklik II. Şahıs: ----āāāāıl/ıl/ıl/ıl/----gilgilgilgil

Metnimizde kalın köklerde de ince köklerde de gil şekli kullanılmıştır.

şeh-i merdâna úul ol-gil G.75/5, ‘ahde vefâ eyle-gil G.82/8, raóm úıl-gil sen

Nesîmî’ye G.129/7, başuñı ùop eyle-gil G.179/1

Teklik III. Şahıs: Teklik III. Şahıs: Teklik III. Şahıs: Teklik III. Şahıs: ----sun/ sun/ sun/ sun/ ----sünsünsünsün

ne bil-sün kim G.7/7, bu şehristâna ‘ışú ol-sun G.48/2, dönerse dön-sün bu

yaşıl dolablar G.78/7, oda yan-sun G.147/8, düşmenüñ ‘ömri tüken-sün

G.148/6, çâre úıl-sun pâsına G.176/8

Çokluk II. Şahıs: Çokluk II. Şahıs: Çokluk II. Şahıs: Çokluk II. Şahıs: ----ñ/ ñ/ ñ/ ñ/ ----üñ; üñ; üñ; üñ; ----ñuz/ ñuz/ ñuz/ ñuz/ ----ñüz; ñüz; ñüz; ñüz; ----uñuz/ uñuz/ uñuz/ uñuz/ ----üñüzüñüzüñüzüñüz

bil-üñ bu istivâyı M.1/38, şol dücâ mâhı gör-üñ G.103/1, şol fettân şehen şâhı

gör-üñ G.103/4, iy naôar ehli gel-üñ G. 103/6, gör-üñ bu servi ki süsen biter

budaāından G.138/3, Óaúdan ayrudur zâhid gör-üñ G.200/6


Teklik II. Şahıs: Teklik II. Şahıs: Teklik II. Şahıs: Teklik II. Şahıs: ----ma/ma/ma/ma/----memememe

fâni cihâna baò-ma G.6/7, sen ‘âdemi di-me G.984, munca aāla-t-ma meni

G.104/5, onuñ vesvâsına uy-ma G.109/3, kes sözini uz-a-t-ma G.114/2, ol-ma

melûl ay-ı-t-ma kim bende óiãâr içindeyem G.121/9, cânumla meni yaò-ma

G.130/6

Teklik III. Şahıs: Teklik III. Şahıs: Teklik III. Şahıs: Teklik III. Şahıs: ----mamamama----sun/ sun/ sun/ sun/ ----memememe----sünsünsünsün

adına neçe yan-ma-sun Nesîmî G.32/12, güle el sür-me-sün ol G.70/10, ãayd

ol-ma-sun G.84/8, özgeler yâr ol-ma-sun G.148/1, kimse bu óâle düş-me-sün

G.161/9, ‘ışúına vir-me-sün göñül G.172/15, gülistân gül-me-sün G.179/6

3. Şart3. Şart3. Şart3. Şart

Şart eki -sa, -se’dir. Eski Türkçede -sar, -ser şeklinde olan bu ek, daha sonra

r‘nin düşmesiyle Batı Türkçesine -sa, -se şeklinde geçmiştir. Metnimizde de bu

şekilde kullanılmıştır.

100

Teklik I. Şahıs: Teklik I. Şahıs: Teklik I. Şahıs: Teklik I. Şahıs: ----sasasasa----m/ m/ m/ m/ ----sesesese----mmmm

gül yañaāuñ óasretinden aā-la-sa-m G.21/9, ger di-se-m zülfüñe mürsel

G.70/7, iy melek bil-se-m seni G.136/2, ki dîdâruñ neçe gör-se-m G.144/2,

her yaña baò-sa-m G.154/4


Teklik III. Şahıs:Teklik III. Şahıs:Teklik III. Şahıs:Teklik III. Şahıs:----mamamama----sa/sa/sa/sa/----memememe----sesesese

cân u cihân ol-ma-sa āam yoò G.22/5

4. Gereklilik4. Gereklilik4. Gereklilik4. Gereklilik

Gereklilik eki olarak bugün -malı, -meli kullanılmaktadır. Ancak bu şekil

Eski Anadolu Türkçesinin sonlarına doğru ortaya çıkmış olup ikinci ünlüsü

yuvarlaktır. Bu şekil her ne kadar gereklilik gibi görünüyor ise de, aslında gereklilik

olmayıp gelecek zaman sıfat-fiil olarak karşımıza çıkmaktadır. Gereklilik kipi Eski

Türkçeden Eski Anadolu Türkçesinin sonlarına kadar gerek kelimesiyle

yapılmaktadır86. Metnimizde de gereklilik kipi gerek kelimesinden istifade edilmek

suretiyle yapılmıştır.

a) a) a) a) ----sa gerek/ sa gerek/ sa gerek/ sa gerek/ ----se gerekse gerekse gerekse gerek

Teklik III. Şahıs:Teklik III. Şahıs:Teklik III. Şahıs:Teklik III. Şahıs:----sa gerek/sa gerek/sa gerek/sa gerek/----se gerekse gerekse gerekse gerek

şem‘a düşen nârına yan-sa gerek ya nedür G.27/1

b) b) b) b) ----maú gerek/ maú gerek/ maú gerek/ maú gerek/ ----mek gerekmek gerekmek gerekmek gerek

Teklik II. Şahıs:Teklik II. Şahıs:Teklik II. Şahıs:Teklik II. Şahıs:----maú gereksen/maú gereksen/maú gereksen/maú gereksen/----mek gereksenmek gereksenmek gereksenmek gereksen

yaò-maú gerek-sen yaş ilen her dem gözüm miãbâóını G.15/3, gelüp geç-mek

gerek-sen G.140/2

II. BĐRLEŞĐK ÇEKĐMLERII. BĐRLEŞĐK ÇEKĐMLERII. BĐRLEŞĐK ÇEKĐMLERII. BĐRLEŞĐK ÇEKĐMLER

Dilimizde kullanılan fiil çekiminin dört şekli vardır:

a) Basit şekli

b) Hikâye ekli

c) Rivâyet şekli

d) Şart şekli

86 Muharrem ERGĐN, Türk Dil Bilgisi, Đstanbul 2000, s.313, Muzaffer AKKUŞ, Kitab-ı Gunya,

Ankara 1995, s.250.

101

Daha önce de belirtilen basit çekimlerde zaman bildiren ekin üzerine şahıs

bildiren ek getirilmektedir. Bu şekil fiilin basit şeklidir. Bu şeklin dışında kalan

hikâye, rivâyet ve şart şekli için zaman bildiren ekin üzerine ayrı bir ek getirmek

gerekmektedir. Buna da fiillerin birleşik şekilleri denmektedir. Birleşik çekimler için

i-filinden faydalanılmaktadır.

Hikâye ŞekliHikâye ŞekliHikâye ŞekliHikâye Şekli

Geniş Zamanın HikâyesiGeniş Zamanın HikâyesiGeniş Zamanın HikâyesiGeniş Zamanın Hikâyesi

Teklik I. Şahıs: Teklik I. Şahıs: Teklik I. Şahıs: Teklik I. Şahıs: ----r idümr idümr idümr idüm

cânum içinde mihrüñi giz-le-r -idüm G.105/10

Teklik III. Şahıs: Teklik III. Şahıs: Teklik III. Şahıs: Teklik III. Şahıs: ----r idir idir idir idi

Zülfüñ úaranāusından yol iste-r -idi göñlüm G.198/4


Teklik I. ŞahTeklik I. ŞahTeklik I. ŞahTeklik I. Şahıs: ıs: ıs: ıs: ----mez idümmez idümmez idümmez idüm

daāı getürmez idüm<kel-tür-mez- idüm baş onuñ ayaāından G.138/6

Soru ŞekliSoru ŞekliSoru ŞekliSoru Şekli

Teklik III. Şahıs: mi diTeklik III. Şahıs: mi diTeklik III. Şahıs: mi diTeklik III. Şahıs: mi di

belâ yet-mez midi G.178/10

Şart Kipinin HikâyesiŞart Kipinin HikâyesiŞart Kipinin HikâyesiŞart Kipinin Hikâyesi

Teklik II. Şahıs: Teklik II. Şahıs: Teklik II. Şahıs: Teklik II. Şahıs: ----sa idi/sa idi/sa idi/sa idi/----se idise idise idise idi

eger ayaāına düşmek mecâlüm olsa-y-dı G.138/6

Rivâyet ŞeklRivâyet ŞeklRivâyet ŞeklRivâyet Şekliiii

Geniş Zamanın RivâyetiGeniş Zamanın RivâyetiGeniş Zamanın RivâyetiGeniş Zamanın Rivâyeti

Teklik III. Şahıs: Teklik III. Şahıs: Teklik III. Şahıs: Teklik III. Şahıs: ----r imişr imişr imişr imiş

benefşe zülfine bâùıl teşebbüh eyle-r-miş G.138/2

Şart ŞekliŞart ŞekliŞart ŞekliŞart Şekli

Görülen Geçmiş Zamanın ŞartıGörülen Geçmiş Zamanın ŞartıGörülen Geçmiş Zamanın ŞartıGörülen Geçmiş Zamanın Şartı

Teklik II. Şahıs: Teklik II. Şahıs: Teklik II. Şahıs: Teklik II. Şahıs: ----dudududu----ñ ise/ñ ise/ñ ise/ñ ise/----düdüdüdü----ñ iseñ iseñ iseñ ise

her yaña kim baò-du-ñ -ise onda sen Allâhı gör G.30/1

Teklik III. Şahıs: Teklik III. Şahıs: Teklik III. Şahıs: Teklik III. Şahıs: ----dıdıdıdı----sasasasa

Nesîmî úıl-dı-sa bir úatle tevbe G.164/7

102

Öğrenilen Geçmiş Zamanın ŞartıÖğrenilen Geçmiş Zamanın ŞartıÖğrenilen Geçmiş Zamanın ŞartıÖğrenilen Geçmiş Zamanın Şartı

Teklik I. Şahıs: Teklik I. Şahıs: Teklik I. Şahıs: Teklik I. Şahıs: ----mişmişmişmiş----sesesese----m/m/m/m/----mışmışmışmış----sasasasa----mmmm

‘ışúuñ āamına eyle-miş-se-m göñlümi maòzen G.40/4

Geniş Zamanın ŞartıGeniş Zamanın ŞartıGeniş Zamanın ŞartıGeniş Zamanın Şartı

Teklik I. Şahıs: Teklik I. Şahıs: Teklik I. Şahıs: Teklik I. Şahıs: ----erererer----sesesese----m/m/m/m/----arararar----sasasasa----mmmm

lâ-mekânuñ ‘âlemin ger seyr id-er-se-m ne ‘aceb G. 17/16

Teklik II. Şahıs: Teklik II. Şahıs: Teklik II. Şahıs: Teklik II. Şahıs: ----r isen ;r isen ;r isen ;r isen ;----ar isen/ar isen/ar isen/ar isen/----er isener isener isener isen

nûş iste-r -isen nîşe úatlan G.43/8, yanmaādan eger korò-ar- isen G.45/2

Teklik III. Şahıs: Teklik III. Şahıs: Teklik III. Şahıs: Teklik III. Şahıs: ----arararar----sa/sa/sa/sa/----erererer----se;se;se;se;----urururur----sa/sa/sa/sa/----ürürürür----sesesese

òumârını ôâhir eger úıl-ur-sa G.12/6, yüzüñ gizlen-ür-se ne ‘aceb G. 35/5, bir

gün úıl-ur-sa óüsnini ‘arŜa G.48/8

fürúati derdi meni topraā id-er-se G.44/2, dön-er-se dönsün bu yaşıl dolablar

78/7, her òanda var-ur-sa G.169/12


Teklik II. Şahıs: Teklik II. Şahıs: Teklik II. Şahıs: Teklik II. Şahıs: ----maz iseñ /maz iseñ /maz iseñ /maz iseñ /----mez iseñmez iseñmez iseñmez iseñ

eger inan-maz iseñ ãor bu nükte òâlinden G.145/5, eger inan-maz iseñ uşta

şer‘û uşta güvâh G.165/12

PARTĐSĐPLER (ĐSĐMPARTĐSĐPLER (ĐSĐMPARTĐSĐPLER (ĐSĐMPARTĐSĐPLER (ĐSĐM----FĐĐLLER)FĐĐLLER)FĐĐLLER)FĐĐLLER)

Đsim-fiiller, sıfat-fiillerin sıfat şekilleri olup isim gibi tasrif edilirler87.

Partisiplerin asıl isimlerden farkı nesneyi hareketine göre adlandırması, onu asıl

varlığı ile, şu veya bu kalıcı vasfı ile değil, hareketi ile ifade etmesidir. Yani partisip

hareket halinde bulunan nesneler için kullanılan, hareket halindeki nesneyi ifade

eden kelimelerdir. Onun için partisiplere fiillerin isim şekilleri, isim-fiil adı

verilmiştir88. Đsim-fiiller fiil şekli olduklarından zamana bağlıdırlar. Bu bağlılıkları

zaman bildirerek nesneleri hareket vasıfları ile karşılamalarıdır. Đsim-fiillerin

bazısında zaman mefhumunun açık, bazısında ise açık olmadığı görülmüştür89.

Zaman bağlı olan isim-fiiller şöyle sıralanmıştır. 87 Faruk Kadri TĐMURTAŞ,a.g.e., s.135. 88 Muharrem ERGĐN, Türk Dil Bilgisi, Đstanbul 2000, s.333. 89 Kemal ERASLAN, Eski Türkçede Đsim- Fiiller, Đstanbul 1980, s.8, Muzaffer AKKUŞ, Kitab-ı

Gunya, Ankara 1995, s.256.

103

a) Geniş Zaman Đsima) Geniş Zaman Đsima) Geniş Zaman Đsima) Geniş Zaman Đsim---- Fiilleri Fiilleri Fiilleri Fiilleri

Bu gruba giren isim-fiiller genellikle geçmiş ve şimdiki zaman ifadesi taşırlar

bazen de gelecek zaman. Bunlar -an, -en (<-āan, -gen; -úan, -ken); -ar, -er; -ur, -ür

ekleridir. Olumsuz şekli ise -maz, -mez ekiyle yapılmaktadır.

----an/an/an/an/----en<en<en<en<----āan/āan/āan/āan/----gen;gen;gen;gen;----úan/úan/úan/úan/----kenkenkenken

nefsini bil-me-y-en-ler M.2/2, iy Óaúkı iste-y-en gel M.2/3, iy heves eyle-y-

en kişi G.18/5, ki cûş ider onı iç-en G.68/9, ‘alini bil-me-y-en G.75/6, ezelden

úul ol-an G.75/16, âdemüñ ãûretine secde úıl-an-lar G.93/5, bu óâli bil-me-y-

en-üñ ãorma hiç óâlinden G.145/4, gör-en sen gör-ü-n-en sensen G.150/7,

óûrîye beñzeden<beñiz-e-d-en onı G.161/8, kimdür ir-i-ş-tür-en onı G.172/11

----maz/maz/maz/maz/----mezmezmezmez

gözi gör-mez-üñ naãibi bu güneşden ol úadardur G.32/6

b) Geçmb) Geçmb) Geçmb) Geçmiş Zaman Đsimiş Zaman Đsimiş Zaman Đsimiş Zaman Đsim----FiilleriFiilleriFiilleriFiilleri

Bunlar -duú, dük; -tuú/ tük; -mış, -miş; -yuú, -yük ekiyle yapılmaktadır.

-yuú,-yük eki metnimizde kullanılmamıştır. Bunlardan -duú, -dük, -tuú, -tük eki

görülen geçmiş zaman isim-fiillerini, -mış, -miş ekiyle de öğrenilen geçmiş zaman

isim-fiilleri teşkil edilmektedir. -yuú, -yük eki geçmiş zaman ifadesini belirtmesine

rağmen, hangi zamana tekâbül ettiği kesin olarak tesbit edilememiştir90.

----duú/duú/duú/duú/----dükdükdükdük

‘ışúında úurbân ol-duā-ı-n G.15/9, söyle-düg-i úıssa vü efsânedür G.28/2,

onda di-düg-üm G.44/1, Eyyûbuñ belâsın sev-düg-i-n-den çekmedi G.55/11,

óüsnine òatm it-düg-üm G.60/3, ma‘şuúanuñ cevr it-düg-i yegdür G.62/6,

giy-düg-i şâlı G.81/12, ur-duā-uñ lafuñ òanı G.195/8, úaradur giy-düg-i

G.202/6

----mış/mış/mış/mış/----mişmişmişmiş

buları bimeyen ne bil-miş ola M.2/12, yıò-ı-l-mış ola M.2/12, şevúa yan-mış

câna vaãluñ âb-ı óayvân oldı gel G.106/3, munca göñli yan-mış-uñ sevdâsını

90Kemal ERASLAN,a.g.e.,s.9, Muzaffer AKKUŞ, Kitab-ı Gunya, Ankara 1995, s.257.

104

òâm eyleme G.174/3, geldi rûó-efzâ lebüñden su-sa-mış câna selâm G.178/3,

yan-mış cigere düşti G.206/2

c. Gelecek Zaman Đsc. Gelecek Zaman Đsc. Gelecek Zaman Đsc. Gelecek Zaman Đsimimimim----FiilleriFiilleriFiilleriFiilleri

Bunlar Eski Türkçede -daçı, -deçi, -taçı, -teçi; -āu, -gü, -úu, -kü; -cı, -ci Batı

Türkçesinde ise -ası, -esi; -acaú, -ecek ekleriyle yapılan isim-fiillerdir.

----ası/ası/ası/ası/----esiesiesiesi

Eskiden -āası, -gesi şeklinde olan bu ekin -āa, -ge gelecek zaman partisip eki

ile -sı, -si iyelik ekinin birleşmesinden ortaya çıktığı anlaşılmaktadır91.

ne ölürem ne òod öl-esi hem degülem G.111/4

GERUNDĐUMLAR (ZarfGERUNDĐUMLAR (ZarfGERUNDĐUMLAR (ZarfGERUNDĐUMLAR (Zarf---- Fiiller) Fiiller) Fiiller) Fiiller)

Gerundiumlar fiillerin zarf şekilleridir. Gerundiumlar hareketi şahsa ve

zamana bağlamadan bir hâl şeklinde ifade eden fiil şekilleridir. Gerundiumlar

partisiplerden çok farklı olarak isim değil, fiil olan kelimelerdir. Đsimler gibi

kullanılmaz, isim çekim ekleri de almazlar92.

1. 1. 1. 1. ----a/ a/ a/ a/ ----eeee

Ek -a, -e olup, asıl fiilin şeklini belirleyen zarflar yapar.

yirden çıò-a geldi M. 1/34, alamaz<al-a+u-maz taúdîr elinden kimse G. 25/3,

sensiz olamaz<ol-a+u-maz cânum G. 125/10, fesò idemez<id-e+u-mez G.

189/9

2. 2. 2. 2. ----alı/ alı/ alı/ alı/ ----eli < eli < eli < eli < ----āalāalāalāalı, ı, ı, ı, ----geligeligeligeli

Eski Türkçede olduğu gibi -ınca, -ince anlamına gelir. -alı, -eli şekilindedir.

úadd-i òadüñ óikâyetin işid-eli-den G.18/3, vaãluñdan ıraā eyle-y-eli G.22/3,

úara zülfini ruò üzre gör-eli gözüm G.32/2, òasta ol-alı göñül ‘ışúuñda iy cân

pâresi G.46/5, yüzüñde iy ãanem gör-eli zülf ü òâlüñi G.180/9, yoldaş ol-alı

yile G.198/3, ùopraā ol-alı G.198/7

3. 3. 3. 3. ----ınca /ınca /ınca /ınca /----ince ( <úınça, ince ( <úınça, ince ( <úınça, ince ( <úınça, ----ginçe)ginçe)ginçe)ginçe)

Ek, Eski Türkçede -úınça, -kinçe, -āınça, -ginçe şeklinde idi93. Batı

Türkçesinde ā ve g düşmüş -ınca, -ince şeklinde dönmüştür.

91 Muharrem ERGĐN, Türk Dil Bilgisi, Đstanbul 2000, s.337. 92 Muharrem ERGĐN, Türk Dil Bilgisi, Đstanbul, s.338.

105

menligüñ ref‘ ol-ma-y-ınca G.2/10, ol-ma-y-ınca müşteri cânânumuz G.89/8,

vaãl ir-i-ş-ince cânuma óüzn ü melâl içindeyem G.127/4, âòdan yan-ınca

şem‘uñ gözlerinden yaşını G.200/2

4. 4. 4. 4. ----icegiz/icegiz/icegiz/icegiz/----ıcaıcaıcaıcaāāāāızızızız

Nesîmînüñ sinine gel āamuñdan öl-icegiz G.135/8

5. 5. 5. 5. ----ıcak/ıcak/ıcak/ıcak/----icekicekicekicek

-ınca, -ince anlamına gelen bu ek, Eski Anadolu Türkçesine mahsustur.


gül-i terden gül-icek ‘arıøuña mâ tökülür G.66/1 ãor-ıcak naômuñı dür-dâne

vü gevher didiler G.70/1, gör-icek yüzi òalú âyet-i ekber didiler G.70/1, yaz-

ıcak ãûretüñi muóteri‘-i naúş-ı vücûd G.70/2, ãâf ol-ma-y-ıcak âyine

dîdâr ele girmez G.91/10, gör-icek ‘aúl onuñ cemâlinden G.145/6

6. 6. 6. 6. ----ken/ken/ken/ken/----ikenikenikeniken

i- fiili ile yapılan tek zarf-iil ekidir. Ünlü uyumuna tabi değildir.

‘ârif-i Rab oldı adı ‘abd i-ken sulùân olur G.56/13, topraā-ken ol zühre maña

müşterî oldı G.128/3, var i-ken yâruñ cemâli özge gülzâr olmasun G.147/6,

ùopraā i-ken Nesîmî gör kim ne cevher oldı G. 198/7

7. 7. 7. 7. ----uban/uban/uban/uban/----üben; üben; üben; üben; ----ubanı/ubanı/ubanı/ubanı/----übeni; übeni; übeni; übeni; ----ubanın/ubanın/ubanın/ubanın/----übeninübeninübeninübenin

-up, -üp zarf-fiil ekinin Eski Anadolu Türkçesinde çeşitli şekillerde

genişlemesiyle meydana gelmiştir.

‘ışúuñ belâsı yoò di-y-üben ışúa düşme kim G.6/2, gül-zâr-ı cinânı úo-y-uban

òâra yapuşma G.162/1

8. 8. 8. 8. ----up/up/up/up/----üpüpüpüp

Eski Türkçede -p şeklinde olan bu ek94 daha sonra yardımcı sesi de

bünyesine alarak -up, -üp şekline dönüşmüştür. Ünlüyle biten kelimelere doğrudan,

ünsüzle biten kelimeler ise araya -y- ünsüzünü alarak eklenmektedir.

neylerem men bunda dur-up G.44/1 müdde’i ùa‘na ur-up başuma úaóar

‘ışúuñı G.46/2, başumı ùop id-üp şeha meydana girmişem G.101/4, onı yan-

93 Musaffer, AKKUŞ, Kitab-ı Gunya, Ankara 1995, s.263. 94 Muzaffer AKKUŞ, Kitab-ı Gunya, Ankara 1995, s.264.

106

dur-up G.105/9, yine dön-üp didüm estaāfiru’llah G.164/3

9. 9. 9. 9. ----duúca/ duúca/ duúca/ duúca/ ----dükcedükcedükcedükce

Sıfat- fiil ekiyle eşitlik hâli ekinin birleşmesiyle meydana gelmiştir. -ınca, -

ince anlamına gelir.

gör-dükce onuñ yüzini güneş zevâlin arzular G.15/6, beyân it-dükce ‘aúl

ondan düşer dûr G.43/6

10. 10. 10. 10. ----ı/ı/ı/ı/----i;i;i;i;----u/u/u/u/----üüüü

úaşına ya şol alına beñzedem özümi di-y-i G.33/5

11. 11. 11. 11. ----anda/anda/anda/anda/----endeendeendeende

pinhân id-ende sünbülüñ erbinde mâhını G.205/3

12. 12. 12. 12. ----dudududuāāāāınca/ınca/ınca/ınca/---- dügince dügince dügince dügince

iy ãabâ uāraş-duāınca şol òırâmân serve tüş

107

SONUÇSONUÇSONUÇSONUÇ

Batı Türkçesinin Azeri sahasında yazılan en önemli eserlerinden olan Nesîmî

Divanı’nın Türkiye kütüphaneleri ile dünyanın çeşitli kültür merkezlerinde nüshaları

bulunmaktadır. Nüshalarının fazla olmasından dolayı çok okunduğunu tahmin

ettiğimiz bu eser üzerine bugüne kadar çok fazla çalışma yapılmamıştır.

Nesîmî Divanı üzerine yapılan çalışmalardan en önemlisi Prof. Dr. Hüseyin

AYAN’a aittir. Hüseyin Ayan yapmış olduğu çalışmada metnin farklı nüshalarını

karşılaştırmalı olarak okumuş ve tenkitli metnini hazırlamıştır. Nesîmî Divanı

üzerine yapılan başka çalışmalar da vardır. Fakat bunlardan hiçbiri gramer

konusunda değildir. Eser dil bakımından hem Eski Anadolu Türkçesinin hem de

Azeri Türkçesinin özelliklerini taşımaktadır. Türk dili ve kültürü açısından bu kadar

önemli bir eser olan Nesîmî Divanı daha önce gramer bakımından incelenmemiştir.

Biz yapılan çalışmalardan farklı olarak metni gramer bakımından inceledik.

Kelime başında görülen b-m, b-p, ù-d, kelime içindeki ú-ā,ò ilk hecedeki e-i

değişikli ği Azeri sahasında yazıldığının kanıtıdır. Eski Türkçede ve bugünkü yazı

dilimizde düz ünlülü olarak kullanılan kelime ve eklerin metnimizde yuvarlak ünlülü

olarak kullanılması, kelime sonunda görülen ú/ā değişikli ği de eserin Eski Anadolu

Türkçesi devresine ait olduğunun birer kanıtıdır. Eser incelenirken bu döneme aykırı

birkaç örnekle de karşılaşılmıştır. Eski Anadolu Türkçesinde yalnız yuvarlak vokalli

olarak kullanılan çokluk birinci şahıs iyelik eki -muz, -müz, çokluk ikinci şahıs iyelik

eki -ñuz, -ñüz, isimden isim yapan -suz, -süz ekinin metnimizde düz vokalli şekilleri

kullanılmıştır. Bu özellikler de eserin istinsah tarihiyle açıklanabilir. Bütün bu

özellikler Türk dili açısından ne kadar önemli olduğunu göstermektedir.

Türk dili ve kültürü açısından çok önemli bir eser olduğu gibi Đslâm fıkhı

açısından da önemli bir eserdir. Böyle bir eseri inceleyip ilim âlemine sunmak bizi

mutlu etmektedir. Üzerinde çalıştığımız bu eserin hazırlanmasında gözden kaçmış

birtakım teknik ve ilmi hatalarımızın bulunması muhtemeldir. Bu konuda ilim

adamlarının ve okuyucuların yapıcı tenkitlerine ihtiyacımız olduğunu belirtir,

kusurlarımızın iyi niyetimize bağışlanmasını temenni ederiz

108

BĐBLĐYOGRAFYA

AKKUŞ, Muzaffer (1995) , Kitab-ı Gunya, Ankara

AKKUŞ, Muzaffer (2001), Seyyid Nigârî Divânı, Niğde

AKKUŞ,Muzaffer (2004), Elvân-ı Şirâzî’nin Gülşen-i Râz Tercümesi

(Đnceleme-Metin-Đndeks-Tıpkıbasım), Niğde

ARAT, Reşit Rahmeti (1951), Atebetü’l-Hakayık, Đstabul

AYAN, Hüseyin (2002), Nesîmî Hayatı, Edebî Kişili ği, Eserleri ve Türkçe

Divanının Tenkitli Metni, Ankara

BANARLI, Nihâd Sami (1997), Resimli Türk Edebiyatı Tarihi, C.I, Đstanbul

BANGUOĞLU, Tahsin (1938), Süheyl ü Nevbahar, Leipzig

BANGUOĞLU, Tahsin (1974), Türkçenin Grameri, Đstanbul

BANGUOĞLU, Tahsin (1979), Ana Hatlarıyla Türk Grameri, Đstanbul

BĐLGEGĐL, M. Kaya (1982), Türkçe Dilbilgisi, Đstanbul

CAFEROĞLU, Ahmet (1971), “Türkçemizde Kullanılan -āıl-gil Emir Eki”,

TDAY (Belleten) , s.1-10

ÇAĞATAY, Saadet (1963), Türk Lehçeleri Örnekleri, Ankara

DENY, Jean (1941), Türk Dili Grameri (Çev. Ali Ulvi Elöve), Đstanbul

DEVELLĐOĞLU, Ferit (1970), Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Sözlük,

Ankara

DĐZDAROĞLU, Hikmet (1963), Türkçede Fiiller, Ankara: TDK

DĐZDAROĞLU, Hikmet (1976), Tümce Bilgisi, Ankara:TDK

ECKMANN, Janos (1988), Çağatayca El Kitabı (Çev. Günay Karaağaç),

Đstanbul

ECKMANN, Janos (1996), Harezm Kıpçak ve Çağatay Türkçesi Üzerine

Araştırmalar, Ankara

ERASLAN, Kemal (1980), Eski Türkçede Đsim-Fiiller, Đstanbul

ERCĐLASUN, Ahmet Bican (1984), Kutadgu Bilig Grameri-Fiil, Ankara

ERGĐN, Muharrem (1951), “Kadı Burhâneddin Divânı Üzerine Bir Gramer

Denemesi”, TDED IV , s.287-327

ERGĐN, Muharrem (1971), Azeri Türkçesi, Đstanbul

109

ERGĐN, Muharrem (1991), Dede Korkut Kitabı II, Đndeks-Gramer, Ankara

ERGĐN, Muharrem (2000), Türk Dil Bilgisi, Đstanbul

GABAIN, A. VON (1988), Eski Türkçenin Grameri (Çev. Prof. Dr. Mehmet

Akalın), Ankara

GÜLSEVĐN, Gürer (1997), Eski Anadolu Türkçesinde Ekler, Ankara

HACIEMĐNOĞLU, Necmettin (1968), Kutb’un Hüsrev ü Şirini ve Dil

Hususiyetleri, Đstanbul

HACIEMĐNOĞLU, Necmettin (1974), Türk Dilinde Edatlar, Đstanbul

HACIEMĐNOĞLU, Necmettin (1984), Türk Dilinde Yapı Bakımından Fiiller,

Đstanbul

HACIEMĐNOĞLU, Necmettin (1996), Karahanlı Türkçesi Grameri, Ankara

HATĐBOĞLU, Vecihe (1981), Türkçenin Ekleri, Ankara: TDK

KARAHAN, Leylâ(1991), Türkçede Söz Dizimi-Cümle Tahlilleri, Ankara:

TDK

KARAHAN, Leylâ (1994), Erzurumlu Darîr, Kıssa-i Yûsuf, Ankara: TDK

KARAMANLIO ĞLU, Ali Fehmi (1978), Türk Dili, Đstanbul

KARAMANLIO ĞLU, Ali Fehmi (1989), Seyf-i Serâyî, Gülistan Tercümesi,

Ankara: TDK

KARAMANLIO ĞLU, Ali Fehmi (1994), Kıpçak Türkçesi Grameri, Ankara

KARAÖRS, Metin (1993), Türkçenin Söz Dizimi ve Cümle Tahlilleri,

Kayseri

KARAÖRS, Metin (2005), Türk Lehçelerinde Karşılaştırmalı Şekil ve Cümle

Bilgisi, Ankara

KARAÖRS, Metin (2006), Nevâdirü’ş-Şebâb, Ali Şîr Nevâyî, Ankara

KORKMAZ, Zeynep (1964), “Eski Anadolu Türkçesindeki -van, -ven;-vuz,-

üz Kişi ve Bildirme Eklerinin Anadolu Ağızlarındaki Kalıntıları”, TDAY (Belleten),

s. 43-45

KORKMAZ, Zeynep (1992), Gramer Terimleri Sözlüğü, Ankara: TDK

KORKMAZ, Zeynep (1995), Türk Dili Üzerine Araştırmalar, Ankara: TDK

KORKMAZ, Zeynep (2000), Türkçede Eklerin Kullanılış Şekilleri ve Ek

Kalıplaşması Olayları, Ankara: TDK

110

KORKMAZ, Zeynep (2003), Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi),

Ankara:TDK

MANSUROĞLU, Mecdut (1948), “Türkçede Zamir Çekimi”, TDED, C.III,

s.501-518

ÖZKAN, Mustafa (1995), Türk Dilinin Gelişme Alanları ve Eski Anadolu

Türkçesi, Đstanbul

SAMĐ, Şemseddin (1966), Kâmûs-ı Türkî, Đstanbul

Tarama Sözlükleri, VIII Cilt, Ankara:TDK

TĐMURTAŞ, Faruk Kadri (1963), Şeyhî’nin Hüsrev ü Şirin’i ( Đnceleme-

Metin), Đstanbul

TĐMURTAŞ, Faruk Kadri (1981), Eski Türkiye Türkçesi, Đstanbul

TOPARLI, Recep (1998), Harezm Türkçesi, Tokat

Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi (1990), C.VII, Đstanbul

Türkçe Sözlük (1979), Ankara:TDK

ZÜLFĐKAR, Hamza (1995), Türkçede Ses Yansımalı Kelimeler, Ankara:

TDK

111

ÖZGEÇM ĐŞ

Zeynep YĐĞĐTSÖZLÜ 1983 yılında Adana’da doğdum. Đlköğrenimimi

Manas Đlköğretim Okulu’nda, orta öğrenimimi Borsa Lisesinde tamamladım. 2000

yılında girdiğim Niğde Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı

Bölümü’nden 2004 yılında mezun oldum. 2004 yılında Niğde Üniversitesi Sosyal

Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilimdalı Türk Dili bilim dalında

yüksek lisansa başladım. Haziran 2007 tarihinde Yüksek Lisansımı tamamladım.

Bekarım.

Documents

NESÎMÎ D ĐVANININ GRAMER YÖNÜYLE - Turuz · 2014. 8. 7. · Azeri ve Osmanlı Türkçeleri arasında daha çok şivede kalan ayrılı ğın ... publications, the individual grammar