Amgueddfa Genedlaethol Cymru

Cymdeithas Athrawon Gwyddor Daear (E.S.T.A.)

Gwyddor y Ddaear: 11 - 14 oed

Newidiadau I--/' -"/~ c-Ivr-..r lA-

~~ ~It)

Cudd yn y Ddaear

Llun ar y clawr / Plygiadau mewn Gneiss, Norwy.

Cb) Casgliad Amgueddfa Genedlaethol Cymru

Amgueddfa Genedlaethol Cymru

Cymdeithas Athrawon Gwyddor Daear (E.S.T.A.)

Gwyddor y Ddaear: 11 - 14 oed

Newidiadau Cudd yn y Ddaear

Cymdeithas Athrawon Gwyddor Daear: Gwyddoniaeth y Ddaear 11-14

Cyfres 0 becynnau 3-Uned-yn cyflwyno metamorffeg a chreigiau metamorffig.

Pecyn 7. Newidiadau Cudd yn y Ddaear

NC1. Gorboethi-metamorffeg thermol, yn dechrau gyda thoes bara a briciau clai NC2. 0 dan Wasgedd-metamorffeg 0 dan wasgedd, 0 ffosilau wedi'u gwasgu i fyrddau snwcer. NC3. 0 dan Wres a Gwasgedd-metamorffeg ranbarthol, 0 archwilio sbesimenau 0 greigiau i gadwynau

mynyddoedd hynafol ym Mhrydain.

Defnydd a Fwriedir: Cyrsiau gwyddoniaeth ar gyfer Cyfnod Allweddol3, ar Lefelau Cyrhaeddiad 4 i 8.

Nodau a Gofynion: Rhoir y nodau a'r gofynion ar y Taflenni Athro ar gyfer pob un o'r tair Uned.

Allwedd i'r Talfyriadau: TA = Taflen Athro; TD = Taflen Disgybl; TDd = Taflen Ddata.

Awgrymiadau ynghylch eu Defnyddio: Bwriedir i bob Uned gymryd 70 i 80 munud gyda gwaith cartref. Mae'r Unedau'n dilyn dilyniant cynyddol 0 1 i 3, ond gellir eu defnyddio ar eu pennau eu hunain os oes angen.

Adnoddau: Mae'r Uned yn gofyn am ddefnyddio deunyddiau ac offer sydd ar gael yn hwylus yn yr ysgol. Mae angen sbesimenau 0 greigiau metamorffig ar gyfer NC3 a byddent yn ychwanegu at NCl.

Mae yna lawer 0 gyflenwyr sbesimenau daearegol a chynorthwyon gweledol, e.e.

Yr Amgueddfa Ddaearegol, Exhibition Road, Llundain SW7 2DE. Geo Supplies Cyf., 16 Station Road, Chapeltown, Sheffield S30 4XH. Landform Slides, 38 Borrow Road, Lowestoft, Suffolk NR32 3PN. MJP Publications, Blwch Post 23, St Just, Cernyw TR19 7JS. Offa Rocks, Lower Hengoed, Croesoswallt, Sir Amwythig SYlO 7 AB. Mentrau Addysg y Brifysgol Agored Cyf., 12 Cofferidge Close, Stony Stratford, Milton Keynes, MK11 1 BY. Gwasanaeth Benthyg, Gwasanaeth Addysg Amgueddfa Genedlaethol Cymru, Parc Cathays, Caerdydd, CF1 3NP. Ffan: (0222) 397951 Est. 240.

I ysgolion sydd 0 fewn cyrraedd yr Amgueddfa Ddaearegol yn Llundain, ceir arddangosfeydd da iawn 0 greigiau metamorffig yn "The Story of the Earth" ac mewn mannau eraill yn yr Amgueddfa.

Yng Nghymru ceir hanes daearegol y byd, gyda Chymru yn ganolbwynt enghreifftiol mewn arddangosfa barhaol, sef Esblygiad Cymru. Cysylltwch a'r Gwasanaeth Addysg, Yr Amgueddfa Genedlaethol, Parc Cathays, Caerdydd, CF1 3NP. FfOn: (0222) 397951 Est. 240 am fanylion.

Darllen Pellach: i ddisgyblion:- "Reading the Rocks", Pennod 7, Peter Whitehead, Rocky Rex Enterprises 1989 ar gael oddi wrth Geo Supplies Cyf., 16 Station Road, Chapeltown, Sheffield "Understanding Geology", tt27-30 ac 80-87, David Webster, Oliver & Boyd,1987. i athrawon:- "Metamorphism", F. Kennett a CA. Ross, Longmans Geology Topics (ar gyfer lefel A)

Cydnabyddiaeth: Mae diolch yn ddyledus i Dr. M. Romano ac i Mr. B. Pigott 0 Brifysgol Sheffield am gael defnyddio sbesimenau 0 ffosilau ac am y ffotograffau, ac i Dominic Greenall a CT. Bass am y cartwnau.

Cyhoeddwyd Unedau "Gwyddor y Ddaear 11-14" gan Gymdeithas Athrawon Gwyddor Ddaear (ESTA), gyda chefnogaeth Project Earth, sef cyd-fenter gan EST A ac Adran Gwyddorau Daear y Brifysgol Agored, a noddir gan: Chevron Oil, Uned Gweithlu a Gyrfaoedd y Diwydiant Mwynau (MIMCU), English China Clays. Talwyd holl gostau cynhyrchu'r fersiwn Saesneg gwreiddiol "Hidden Changes in the Earth" gan grant hael oddi wrth Amerada Hess. Cydnabyddwn gefnogaeth yr holl noddwyr hyn gyda diolch. Cyhoeddwyd 'Newidiadau Cudd yn y Ddaear' fel un 0 611yfryn allan 0 unedau'r gyfres Gwyddor y Ddaear 11-14 (Science of the Earth 11-14) gan Adran Addysg Amgueddfa Genedlaethol Cymru ac ESTA (Earth Science Teachers' Association), gyda chydweithrediad llawn Geo Supplies Cyf., 16 Station Road, Chapeltown, Sheffield, a grant gan y Swyddfa Gymreig.

Cyfieithiad Cymraeg: Davld Bullock. Golygwyd gan Geraint Price, Adran Addysg, Amgueddfa Genedlaethol Cymru.

ISBN 0720004101. Cyhoeddwyd gyntaf yrn 1995

Newidiadau Cudd y Ddaear NC 1: Gorboethi

Cynnwys:

Nodau:

Amser:

Trefniadaeth:

Gofyrtion:

1. Beth sy'n pobi?

Cyflwyniad i fetamorffeg thermol (hy. y ffordd y bydd gwres yn newid creigiau) gan gynnwys arbrawf i ddangos effaith gwres ar graig.

Cyflwyno'r disgyblion i'r cysyniad bod gwres yn newidcraig ynbarhaol. Galluogi'r disgyblion i nodi'r gwahaniaethau rhWng creigiau sydd wedi'u metamorffeiddio a'r rhai sydd heb.

Uncyfnod dwbl 0 70 i 80 0 funudau.

Mae'r Umid yn galw am drafodaetn ae arddangosiad ae wedyn arbrawf i'w wneud mewn parau. Gwneir ymarferiad disgrifio rnewn parau a dawr wers i ben drwy baratoi sbesimenau i'w nail-ystycied ar ddeehrau'r wers nesaf. Darperirdeunydd at ddiwedd yr uned i atgyfnerthu'rsyniadau a ddefnyddiwyd. Gellid defnyddionyn ar ddiwedd y wers gan ddisgyblion cyflym neu: uwen eU gallu neu gellid ei ddefnyddio fel gwaith cartref i bawb. Rhoir awgrym ar gyier gwaitn cartref.

Rholyn 0 fara crystiog a cnnapyn 0 faint tebyg 0 does heb cl gogi:riio Darnau 0 glaiwedi'u tanio Clai crochenwaith-digon i alluogi parau 0 ddisgyblion i greu ciwb 2cm Darnau 0 frkiau Darnau 0 lechi

. Caead tun, un i hob p~r Bunsen, trybedd, rnwyllen Papur clorid· cobalt. a gefeiliau Cloriari ddigidol Sbectol ddioge1weh Ffoil alwminiwm

Mae'r gweithgarweh hwn yn eyflwyno'r dosbarth i'r syniad bod gwres yn newid toes ae na ellir newid y newidiadau hyn yn 61.

Dangosir rholyn bara a ehnepyn 0 does o'r un maint i'r disgyblion a'u gwahodd i awgrymu gwahaniaethau rhyngddynt. Y gwahaniaethau a allai ddod i'r amlwg yw:

NODWEDD Pwysau: Lliw: Plastigedd:

TOES Trwm Golau Plastig iawn

RHOLYN Ysgafn Brown Crystiog

Gall y drafodaeth ganolbwyntio ar y rhesymau dros y gwahaniaethau (gan mai'r un cynhwysion sydd yn y ddau).

Nodweh y eanlynol ar gyfer y disgyblion: Y rholyn yw'r toes ar 61 iddo gad ei bobi. Mae pobi'n gyrru'r d*r allan o'r toes. Nid oes modd rhoi'r dwr yn 61 yn y rholyn a ehildroi'r broses.

Gellir ymestyn y syniadau hyn i greigiau. Caiff ereigiau eu newid hefyd gan wres. Caiff dwr ei yrru ymaith hefyd pan gynhesir ereigiau. Un ffurf ar FETAMORFFEG yw'r broses 0 newid ereigiau trwy wres.

1.1 Cyfnod byr a fwriedir yma i ddisgyblion ystyried ae ysgrifennu yr hyn y maent newydd ei weld a'i drafod.

3

NC1: Gorboethi

2. Beth am wneud bricsen!

Rhoddir cyfarwyddiadau llawn ar Daflen y Disgybl. Mae'r arbrawf yn gweithio orau os na chaiff y briciau clai eu cynhesu ormod, gan fod tuedd i ddarnau syrthio i ffwrdd a bydd y darnau sydd ar goll yn difetha'r mas a geir ar 61 i'r 'fetamorffeg' ddigwydd. Trwy ddefnyddio clai modelu ysgol mae gostyngiad amlwg yn y mas ond ychydig iawn 0 newid mewn cyfaint. Mae lapio'r fricsen yn llac mewn ffoil alwminiwm yn gymorth i gadw unrhyw ddarnau.

3. Prawf Goroesi'r Fricsen

Ceisiwch ddod 0 hyd i safle agored i roi'r sbesimenau gan obeithio y bydd yn bwrw glaw ac y bydd Y clai heb ei bobi'n tueddu i ymchwalu.

4. Ystyriwch y Fricsen!

4.2 Mewn arbrawf syml, sydyn fel hwn, yn rhannol yn unig y caiff y clai ei drawsnewid i 'graig fetamorffig'. Mae angen gwresogi hirach ar dymheredd uwch mewn odyn i gynhyrchu adwaith anghildroadwy mwy pendant.

4.3 Gellir pobi clai naturiol gan fewnwthiad igneaidd megis gwenithfaen. Byddai'r graig dawdd oedd i ddod yn wenithfaen wedi'i gwthio ei hun (mewnwthio) i'r dilyniant creigiau yn cynnwys y clai. Yna wrth i'r graig dawdd oeri a grisialu byddai'r gwres wedi treiddio i'r creigiau o'i hamgylch ac wedi'u pobi. Gelwir y gylchfa 0 greigiau wedi'u pobi neu wedi'u metamorffeiddio'n thermol a ddarganfyddir o gwmpas llawer 0 fewnwthiadau yn EURGYLCH MET AMORFFIG.

4.4 Mae cliwiau da i chwilio amdanynt yn cynnwys presenoldeb corff igneaidd gerllaw, y ffaith fod yr haenen 0 glai, o'i holrhain oddi wrth y corff igneaidd, yn dod yn fwyfwy tebyg i'r clai gwreiddiol a hefyd presenoldeb posibl nodweddion yn y clai metamorffedig sy'n dangos iddo unwaith fod yn waddod, megis ffosilau a haenau.

Os bydd amser a sbesimenau'n caniatu, gellid dangos samplau 0 greigiau i ddisgyblion sydd wedi'u cynhyrchu gan effaith metamorffeg thermol, ynghyd a'r creigiau gwaddod sy'n cyfateb iddynt. Gall engreifftiau gynnwys:

Hornffels = clai metamorffedig thermol Marmor = calchfaen metamorffedig Cwartsit = tywodfaen metamorffedig

Noder y gellir cynhyrchu marmor a chwartsit hefyd pan fydd gwasgedd yn ogystal a gwres yn gweithredu ar greigiau. Gelwir metamorffeiddio trwy dymheredd a gwasgedd uchel yn FETAMORFFEIDDIO RHANBARTHOL ac ystyrir hyn yn fanylach yn Uned NC3: 0 dan Wres a Gwasgedd.

Dyfeisiwyd yr Uned hon gan: Philip Lee, Queens' School, Bushey, Watford.

4

Ne 1: Gorboethi

1. 8eth sy'n Pobi?

2. Beth am wneud bricsen! Gofalwch beidio Cl gollwng un!

1.1

,--'

Rydych chi newydd weld sut y gellir newid toes i ddeunydd gwahanol gan wres. Ysgrifennwch eich arsylwadau a'ch esboniadau. Ysgrifennwch beth a welsoch, gan egluro pam yr ydych yn meddwl y digwyddodd y newidiadau a welsoch.

Nid toes yw'r unig ddeunydd fydd yn newid pan gaiff ei gynhesu. Mae creigiau'n newid hefyd pan gant eu cynhesu ddigon. Byddwch yn awr yn ceisio newid craig trwy ei chynhesu eich hun. Y graig y byddwch yn ei defnyddio fydd clai a hynny am ei fod yn newid yn hawdd.

Dilynwch y cyfarwyddiadau hyn gan nodi'r holl arsylwadau yr ydych yn gallu eu gwneud:

Casglwch ryw 8cm3 0 glai. Mowldiwch y clai i siap bricsen giwbaidd, tua 2cm x 2cm x 2cm. Mesurwch fas eich bricsen ar y dafol a nodwch y mas. Profwch y fricsen gyda phapur clorid cobalt-os oes dwr yn bresennol yn y fricsen bydd y papur yn troi'n binc. Llenwch golofn 1 ar gopi 0 Dabl l. Gwisgwch eich sbectol ddiogelwch a phobwch eich bricsen ar gaead tun dros wresogydd Bunsen gyda fflam las gymedrol am 10 munud; arsylwch ar unrhyw newidiadau yn y fricsen. Gadewch i'r fricsen oeri ac yna profwch hi eta gyda phapur clorid cobalt. Llenwch golofn 2 ar Dabl 1. Casglwch ddarn 0 glai wedi'i bobi mewn odyn, astudiwch ef, profwch ef gyda phapur clorid cobalt ac yna llenwch golofn 3.

5

NC2: Gorboethi

.......

Lliw --=:;:.

fcaledwch-a yw'n galed neu'n feddal. ,..-,::::::

Plastigedd-a yw'n hawdd ei fowldio? . ---

Mas ~

Maint ...-,::::

Prawf Clorid Cobalt -D*r? L-

Tabll-Y Pentwr Briciau

3. Prowf Goroesi'r Fricsen

4. Ystyriwch y fricsen!

--=- -=-COLOFNl COLOFN2 COLOFN3

~ Clai wedi'i ... Clai wedi'i Clai bobi ynyLab bobi mewn odyn ....,.

.,. --?

~

~

J\A \-l~ Al\J ~

1 ~ -

Casglwch gnepyn arall 0 glai a mowldiwch ef i siap bricsen, hefyd casglwch ddarn 0 fricsen ty a darn 0 lechen.

3.1 Paratowch dabl tebyg i Dabl1 a chofnodwch ddisgrifiadau a mesuriadau'r tri sbesimen.

3.2 Sut gwyddoch chi mai wedi'i phobi y mae'r fricsen ry?

4.1

Ysgrifennwch unrhyw dystiolaeth y gallwch ei gweld.

Rhowch y tri sbesimen y tu allan mewn man lIe bydd y tywydd yn effeithio arnynt rhwng nawr a'r wers nesaf.

Gan ddefnyddio'ch holl ganlyniadau ar 6l11enwi Tabl1 disgrifiwch effaith gwres ar glai.

4.2 Ydych chi'n gallu galw'ch clai sydd wedi'i bobi'n GRAIG FETAMORFFIG? Esboniwch eich ateb.

4.3 Sut y gall clai naturiol gael ei bobi yn y Ddaear?

4.4 Pe baech yn darganfod dyddodyn naturiol 0 ddeunydd a oedd yn edrych fel clai wedi'i bobi, pa gliwiau y byddech chi'n chwilio amdanynt i brofi ei fod unwaith yn glai ond ei fod bellach wedi'i bobi?

6

Newidiodou Cudd y Ddoeor NC2: 0 don Wosgedd

Cynnwys:

Nodau:

Amser:

Trefniadaeth:

Gofynion:

Cyflwyniad i fetamor£feg creigiau 0 dan wasgedd. Mae'n cynnwys dau aseiniad ymarferol syml a dadansoddiad 0 ffotograffau.

Cyflwyno'rcysyniad 0 holltedd creigiau, trwy gyfrwng haws ei ddeallsef ffosilau afluniedig. Hyhu ymdrin yn ofalus a deunyddiau yn y labordy. Cynnig cyfleoedd i ddehongliffotograffau, Dangoa sut y gellir datrys hanes (;raig hyd yn oed lle na ellir cymhwyso egwyddorion Unffurfia~aethf h.y. pan na allwn weld y graig yn ffurfio heddiw.

Un cyfnod dwbl 0 70 i 80 munud, ynghyd ag estyniadl gwaith cartref,

Yn ddelfrydol hydd y wers yn dilyn yr un lle mae'r sbesimenau wedi'u gadael allan am ychydig 0 nosweithiau i ddechrau dadelfennu yn yr atmosffer, Mae disgyblion yn gweithio mewn grwpiau 02 i 4 trwy'r aroser, gydag urugolionyn ysgrifennu eu caruyniadau. Gallai adran 5.4 fod yn waith cartref byr neu'n sail ar gyferymchwilpersonol.

Bydd ar bob gfi.Pp angen: Plastisen Plastr, plastr deintyddol '!<affir Df fyddai orau, a gellir ei gael gan unrhyw gyflenwyr deintyddol neu gan rai fferyllwyr (edrychwch yn yr 'Yellow Pages')

. Cragen for eithaf cryf, megis COCQsen neu gragen gylchog fechangron Hengwpan ddwr blastig Ffyntroi . Sbageti, neu unrhyw wrthrychau lUnol eraUI sydd ar gael yn hwyluse.e cynnwys cas pensiliau 2 bren mesur ysgol Eu sbesimenau 0 glai, brk a llechfaen a roddwyd y tu allan yn ystod y wers flaenorol Bydd arbob disgybl angencopi (i'w ddychwelyd) 0 Daflenni Disgybl1 i 6

Nodiadau ar y Taflenni Disgybl

Mae'r cysyniad 0 holltedd craig braidd yn anodd i ddisgyblion ei ddeall gan na ellir gweld holltedd yn ffurfio a'i fod y tu hwnt i sgap labordai ysgolion i'w atgynhyrehu 0 dan amodau rheoledig.

Yn ystod metamorffeg o'r math lIe mae gwasgiant wedi'i gyfeirio, yn hytraeh na gwres, yw'r ffactor bennaf rhoddir aliniad eryf i'r graig, trwy ailgrisialiad y mwynau sy'n ei chyfansoddi fel arfer, a hynny ar ongl uehel i gyfeiriad y gwasgiant sydd ami. Gan hynny, yn Ffigur 2 (Taflen Disgybl2) mae'r mwynau wedi'u halinio "dwyrain-gorllewin" felly byddai'r grymoedd wedi'u eymhwyso mewn eyfeiriadau "gogledd-de".

Mae'r graig fel arfer yn hollti'n haws ar hyd y planau newydd a gynhyrehir gan y mwynau aliniedig nag ar hyd y plan haenu gwreiddiol. Gelwir y planau newydd yn blanau holltedd ae fe'u defnyddir wrth brosesu lleehi toi. Mae gwaelod bwrdd snweer hefyd wedi'i wneud 0 un dam 0 leehfaen a hynny am ei bod yn wastad, er bod angen rhywfaint 0 naddu pellaeh i'w gorffen yn iawn.

Mae Hosilau fel arfer yn gorwedd yn gyfochrog i'r planau haenu mewn ereigiau fel clai neu sia!' Mae rhai sydd wedi'u eadw'n dda yn dangos i ni y siap fel yr oedd eyn ei aflunio gan gywasgedd.

7

NC2: 0 Dan Wasgedd

Yn yr Uned hon, bydd disgyblion yn cymharu ffosilau sydd wedi'u cadw'n dda gyda rhai sydd wedi'u "gwasgu", er mwyn darganfod cyfeiriad y grymoedd a wnaeth eu haflunio. Byddant hefyd yn darganfod fod planau holltedd wedi datblygu mwy neu lai ar onglau sgwar i gyfeiriadau'r grymoedd a afluniodd y ffosilau.

1. Ffosilau wedi'u gwasgu

Astudiaeth ragarweiniol 0 luniau.

2. Ffosilau yn y Labordy

"Tro" anarferol yn y gwt wrth wneud cop"iau plastr! Os byddwch yn defnyddio llestri cymysgu na ellir eu gwaredu gwnewch yn siwr y cant eu golchi yn fuan ar 61 eu defnyddio.

3. Yn y cyfamser ...

3.1 i 3.5 Dadansoddi lluniau. Yn Ffigur 18, gellir gweld llinellau tenau yn y graig yn rhedeg "dwyrain­gorllewin". Nid yw'r rhain yn dangos yn dda iawn yn y ffotograff felly mae eu cyfeiriad wedi'i roi mewn inc ar y darlun.

Efallai na fydd y disgyblion yn sylweddoli bod modd rhoi creigiau ar sleidiau meicrosgop a'u llifanu nes eu bod fwy neu lai'n dryloyw. (.03mm 0 drwch)

3.6 i 3.7 Dull syml 0 gynhyrchu aliniad 0 wrthrychau llinol sydd wedi'u trefnu ar hap yn wreiddiol. Mae hyn mae'n debyg mor agos ag y gallwn ddod at ddynwared yr ailaluniad sy'n digwydd mewn natur lIe mae grisialau newydd yn ffurfio o'r mwynau sydd ar gael yn y graig waddod wreiddiol.

4. 0 drilobitiau i fyrddau snwcer!

Cymhwyso nodweddion holltedd craig-a) byrddau snwcer; b) lIe chi toL Y chwanegir at y wers os cafodd sbesimenau eu rhoi allan rai dyddiau ynghynt fel yr awgrymwyd yn NC1: o dan Wasgedd. Bydd yn gweithio'n well os yw wedi bwrw glaw gan y bydd Y clai wedi dechau ymchwalu. Os yw wedi bod yn braf mae'n ddigon hawdd arddangos effaith dwr glaw ar glai llaith gyda thap yn y labordy.

5. Cystadleuaeth ffosil gwyredig

Gall hyn weithio'n dda fel sesiwn gyflawn derfynol gan yr athro/athrawes, gyda'r dosbarth yn arddangos eu ffosilau gwyredig.

5.3 Gall y bydd rhai myfyrwyr yn sylweddoli bod modd cynhyrchu effaith gyffelyb trwy dynnu ar ongl sgwar i gyfeiriadau y grymoedd cywasgu a ddefnyddiwyd ganddynt.

5.4 Gall yr ymarferiad byr hwn fod yn ddefnyddiol fel gwaith estynedig neu waith cartref. Gellid gofyn i'r myfyrwyr ddarganfod eu hengreifftiau eu hunain. Yn Ffigur 4a, mae grymoedd croesrym wedi eu cymhwyso. Yn Ffigur 4b yr oedd y grymoedd cywasgu yn rhedeg "dwyrain-gorllewin". Yn Ffigur 5 (golwg 0 fan yn union uwchben y slab) mae grymoedd cywasgu wedi'u cymhwyso mewn cyfeiriad "gogledd-de". Mae'r trilobit ar y chwith wedi'i gywasgu ond mae'r rhai sy'n gorwedd bron ar ongl sgwar iddo wedi'u hymestyn. Yn Ffigur 6 gellir gweld y planau gwelyo gwreiddiol oherwydd y newidiadau lliw: mae'r holltiad yn gyfochrog i ben y morthwyl.

Dyfeisiwyd yr Uned hon gan: Peter Kennett, High Storrs School, Sheffield

8

NC2: 0 dan Wasgedd

1. Ffosilau wedi'u gwasgu 1.1 Edrychwch ar Ffigur t sy'n dangos lluniau 0 ffosilau 0 drilobitiau.

A B (ffotograff a dargopi o'r ffotograff)

Ffigur 1. Ffosilau Trilobitiau (mae'r ddau lun o'r un math 0 drilobit)

2. Ffosilau yn y Labordy

Mae A yn sbesimen perHaith 0 drilobit. Yr oedd yn byw ar laid ar wely'r m6r filiynau 0 flynyddoedd yn 61.

Sbesimen arall yw B o'r un math 0 drilobit ond mae rhywbeth wedi digwydd iddo.

Beth ddigwyddodd?

Pa rymoedd fyddai wedi gweithredu ar y Hosil i'w wneud y siap hwn?

Iba gyfeiriad yr oedd y grymoedd yn gweithio?

Ydych chi'n meddwl y gallech wylio'r grymoedd hyn yn gwasgu'r trilobit mewn gwirionedd?

Yn anffodus, mae'r pethau hyn yn digwydd yn ddwfn iawn 0 dan y ddaear ac felly ni allwch eu gweld yn digwydd. Pe baech chi'n gallu cyrraedd yno, byddech yn cael eich gwasgu a' ch cynhesu eich hun! Mae'r broses hefyd yn cymryd miliynau 0 flynyddoedd i ddigwydd felly fe fyddech braidd yn hen pe baech yn aros i wylio.

Er na allwn eu gwylio'n Hurfio, mae modd i ni efelychu rhai o'r prosesau sy'n gwasgu Hosilau yn y labordy.

Gweithiwch mewn parau ar gyfer yr ymarferiad nesaf a pheidiwch a dangos yr hyn yr ydych yn ei wneud i'r grwpiau erail1. Bydd pob grwp yn gwneud ffosil wedi'i wasgu drwy ddefnyddio cragen, plastisin a Phlastr Paris.

9

NC2: 0 Dan Wasgedd

o'r top i'r gwaelod-

.' . .•. '. -, .:," ..... . . ' .

. . .' . . . .'

. . .'. ': .

neu i ddefnyddio grymoedd sy'n pwyntio heibio i'w gilydd h.y. GRYM CROESRYM

3. Yn y cyfamser ...

2.1 Meddalwch y Plastisin.

2.2 Gwnewch fowld trwy wasgu'r gragen yn ofalus i'r Plastisin. Cofiwch wneud "min" er mwyn cadw'r plastr rhag gorlifo.

2.3 Tynnwch y gragen allan yn ofalus gan adael ei hal yn y Plastisin.

2.4 Gwasgwch y mowld Plastisin er mwyn newid siap y mowld o'r gragen gan ddewis yn gyntaf a ydych am ei wasgu:

o ochr i ochr- P'UN BYNNAG A DDEWISWCH, PEIDIWCH AG AFLUNIO'R SlAP YN ORMODOL

3.1

Cofiwch beth wnaethoch chi; fe fydd yn bwysig yn nes ymlaen .

2.5 Cymysgwch rywfaint 0 blastr mewn hen gwpan blastig. Rhowch ryw 2cm 0 ddwr yn y cwpan a rhowch ddigon 0 blastr ynddo i wneud hufen rhedegog.

2.6 Arllwyswch y plastr i'r mowld afluniedig a gadewch iddo galedu.

Tra bydd Y plastr yn caledu edrychwch yn ofalus ar luniau A a B eta (Ffigur 1)

3.2 A ydych yn gallu gweld llinellau'n rhedeg ar draws y graig yn Llun B? Os ydych, i ba gyfeiriad? (Rhag ofn nad yw'r ffotograff wedi'i argraffu'n ddigon da yr ydym wedi dangos cyfeiriad y llinellau ar y diagram inc).

3.3 Sut mae'r cyfeiriad yn cymharu a'r grymoedd a afluniodd y trilobit?

Gallwn weithio allan sut y cafodd y llinellau eu ffurfio trwy dorri creigiau'n denau iawn a'u rhoi 0 dan y microsgop. Mae Ffigur 2 yn enghraifft. Mae'r raddfa'n dangos i chi'n union faint y mae'r graig wedi'i chwyddo.

Graddfa

o O.lmm ~

Ffigur 2. Dam 0 lechfaen, wedi'i dorri'n denau, 0 dan ficrosgop.

10

NC2: 0 Don Wosgedd

Mae'r llun yn dangos bod y graig yn cynnwys grisialau bychain sydd wedi'u trefnu mewn llinellau.

3.4 Ym mha gyfeiriad y mae'r llinellau'n rhedeg?

3.5 Iba gyfeiriad y gweithiodd y grymoedd i achosi ffurfiant y llinellau hyn 0 grisialau?

Yr oedd y grymoedd mor fawr fel bod y gronynnau gwreiddiol 0

laid wedi ail-grisialu. Ni allwn wneud hyn mewn labordy ysgol ond gallwch ddarganfod sut y mae gwrthrychau'n gorwedd pan gant eu rhoi 0 dan wasgedd.

3.6 Torrwch ychydig 0 sbageti sych yn ddarnau man (1 i 2 cm 0 hyd) a'u gollwng yn ddi-drefn gyda'i gilydd ar y fainc.

3.7 Cymerwch ddau bren mesur neu lyfrau ysgrifennu a'u gwthio ar hyd y fainc 0 bobtu i'r sbageti.

I I I I

3.8 Beth ddigwyddodd?

Tynnwch ddau fraslun i ddangos eich canlyniadau (cynt a chwedyn).

Dangoswch ar yr ail fraslun gyfeiriad y grymoedd y gwnaethoch eu cymhwyso at y sbageti.

11

NC2: 0 Don Wosgedd

4. 0 drilobitiau i fyrddau snwcer!

Un wyneb i'r creigiau yn unig sydd i'w weld yn y ffotograffau.

Mewn gwirionedd maen nhw'n ffurfio rhannau 0 slabiau tewach 0 graig fel y gwelir yn Ffigur 3.

Pan allwn weld y graig gyfan byddwn yn darganfod bod y llinellau'n rhedeg trwy'r graig i gyd h.y. planau yw'r rhain

',. ,', :',

mewn gwirionedd (h.y. wynebau gwastad). (Gweler . '. .'

Ffigur 3 eto) . .... : .

~~~~~~~~~~~ Byddai trilobitiau wedi cropian ar hyd gwely'r mor, ~ --=-=- _ ac fel arfer maent wedi'u ffosileiddio'n wastad, yn

~~~~~~~~~{_I_~_~_ ~~ gyfochrog i haenau 0 waddod. Caiff y ffosilau eu torri gan blanau sydd wedi datblygu 0 dan wasgedd ac mae'r

graig yn gallu agor ar hyd y planau hyn. Pan fydd y graig yn agor yn hawdd ar hyd planau o'r fath, dywedir ei bod yn hollti

Ffigur 3. Planau holltedd mewncraig.

a gelwir y planau yn blanau holltedd.

Mae hyn yn 'newyddion drwg' i ffosilau, oherwydd cant eu torri fel arfer, ond mae i blanau holltedd eu defnydd hefyd.

Gelwir y graig fel yr un yn Ffigur 3 yn llechfaen.

Ydych chi erioed wedi gwylio pencampwriaeth snwcer ar y teledu?

Pam y mae byrddau snwcer mor wastad?

Ni fyddech yn rhy boblogaidd pe baech yn penderfynu cynnal arbrawf ac yn rhwygo'r defnydd gwyrdd i weld beth sydd oddi tano! Mewn gwirionedd mae'r bwrdd wedi'i wneud 0 un darn 0 lechfaen, wedi'i dorri'n ofalus ar hyd y planau holltedd naturiol.

Os oeddech wedi gadael rhai sbesimenau 0 glai, bricsen a llechfaen allan yn ystod y wers ddiwethaf, ewch i'w nol nhw nawr.

Pa un y byddech eisiau ei ddefnyddio fel deunydd toi ar gyfer eich ty?

Rhowch eich rhesymau.

Fe allech chi ddefnyddio haenen 0 glai fel deunydd toi ond ni fyddai'n para'n hir iawn yn ein hinsawdd ni. Mae llechfaen yn gemegol yr un fath a chlai, ond mae wedi'i newid yn llwyr gan y gwasgedd fu ami. Mae grisialau newydd wedi'u ffurfio a'r rheiny'n helpu i gadw'r llechfaen at ei gilydd, ac eto wnaeth hi ddim toddi.

Mae'n enghraifft 0 graig fetamorffig. Caiff rhai mathau 0 greigiau metamorffig eu ffurfio trwy wres 0 dan y ddaear. Nawr gwelwn y gall gwasgedd hefyd greu creigiau metamorffig allan 0 greigiau oedd yno eisoes.

12

NC2: 0 Dan Wasgedd

5. Cystadleuaeth ffosil wedj'j droelli

Ffigur 4. Trilobitiau wedi'u haflunio.

(Mae'r rhain o'r un rhywogaeth o drilobitiau a'r rhai yn Ffigur 1)

Erbyn hyn dylai' ch 'ffosilau' plastr fod wedi caledu.

5.1 Tynnwch eich cast 'ffosil' allan yn ofalus o'r Plastisin a rhowch eich enw ar y gwaelod.

5.2 Rhowch eich 'ffosil' i grwp gerllaw. Gofynnwch a allan nhw ddarganfod cyfeiriad y grymoedd a gafodd eu defnyddio gennych i aflunio'r 'ffosil'.

\ . ,

\ , \ \ ,

13

\\ \

1\

Gwnewch chithau yr un fath gyda'u 'ffosil' nhw.

A oeddech yn gywir?

5.3 Sut y gallai'r un afluniad fod wedi'i greu gan rymoedd yn gweithio mewn cyfeiriadau gwahanol?

5.4 Astudiwch bob un o'r ffotograffau (neu frasluniau) isod. Maent yn dangos nifer 0

wahanol ffosilau, creigiau neu blanau holltedd wedi'u haflunio.

Ym mhob achos ceisiwch ddatgan ym mha gyfeiriadau y bu'r grymoedd yn gweithio.

NC2: 0 Don Wosgedd

Ffigur 5. Golwg ar slab 0

graig gyda thrilobitiau wedi'u haflunio (0 rywogaeth wahanol i'r un yn Ffigur 1)

Ffigur 6. Creigiau hollt mewn trychfa ffordd.

14

\

\ '11' \ I, : 1 \

,I ,

I"

) /"

\ I I

I, I I '

\ \ I I \

\' \ \1,' \

Newidiodou Cudd yn y Ddoeor NC3: 0 don Wres 0 Gwosgedd

Cynnwys:

Nodau:

Amser:

Cyflwyniad i fetamorffeg ranbarthol, yn gysylltiedig a map daearegol 0 Ynysoedd Prydain.

Dwyn ynghyd y gwaith ar effeithiau gwres a gwasgedd ar greigiau a datblygu'r syniadau hyn i ystyriOO effeithiau gwres a gwasgedd yn gweithio gydafi gilydd.

Un cyfnod dwbl 0 70 i 80 munud.

Prif Gwaith GiWp: cyplysu samplau 0 greigiau metamorffig a ffotograffau a chwblhau Weithgareddau grid i grynhoi'r casgliadau.

Efelychu afluniad dwys creigiau metamorffig sydd wOOi newid yn fawr iawn. Gwaith unigol: gwneud brasluniau i ddangos cymeriad metamorffig amrywiol greigiau. Perthnasu creigiau meta'morffig i fap daearegol 0 Ynysoedd Prydain.

D.S. Oherwydd y cysyniadau diriaethol yn yr uned, a chymhlethdod y newidiadau ffisegol a chemegol, efallai yr ystyrir ei bod yn well defnyddio'r uned hon fel gwaith estynedig i ddisgyblion mwy galluog.

Gofynion: Mapiau daearegol 0 Brydain Fawr ac Iwerddon (e.e. mapiau Cerdyn Post 20cm x 20cm oddi wrth y Ddesg Werthiannau, Arolwg Daearegol Prydain, Keyworth, Nottingham NG12 SGG, SOc yr un, sef digon 0 gop'iau os oes modd ifr dosbarth eu rhannu). Plastisin 0 wahanolliwiaUi weiren gaws neu hen gyllell fwrdd, papur dargoplo. Set 0 bedair craig fetamorffig -

Marmor, wedi'i labelu A, gwyn neu liw gyda gweadedd gronynnog Gneis, wedi'i labelu Bt grisialau bras, wedi'i fandio a'i blygu fel yn y ffotograff Llechen do, wedi'i labelu C, yn dangos holltiad Sgist, wedi'i labelu CH, yn dangos sglein a haenau tonnog (deiliogrwydd)

Nodiadau'r Athroj Athrawes

2. Cyplysu'r creigiau

2.1 Gweler y rhestr 0 dan 'gofynion' uchod.

2.2 Gan wres yn bennaf y ffurfiwyd marmor: ei nodweddion arbennig yw, gweadedd siwgraidd, tebyg i fosaig, lliw gwyn neu fel y bo'n briodol.

2.3 Gan wasgedd yn bennaf y ffurfiwyd llechfaen: nodwedd arbennig yw holltedd llechennog, ond noder hefyd maint y gronynau man, y siap tenau fflat a'i gymeriad anathraidd.

2.4 Mae sglein i sgist (yr effaith loyw yn sgil mwynau fflawiog) ac adeiledd tonnog wedi'i blygu.

Mae gneis yn frasach, ei liwiau wedi'u bandio'n eglur ac 0 bosibl wedi'i blygu mewn llif afreolaidd. Mae gneis wedi'i newid yn fwy na sgist (gan fwy 0 wres a gwasgedd, 0 bosibl dros gyfnod hirach).

3. Creigiau Hyblygl

Mae'r gweithgarwch gyda'r Plastisin yn ymdrech i atgynhyrchu plygiadau llif cymhleth gneis, a fyddai wedi digwydd pan oedd y graig mewn cyflwr lled-blastig. Rhaid mowldio'r Plastisin, ei blygu, ei wasgu a'i dynnu i efelychu'r patrwm.

15

NC3: 0 don Wres 0 Gwosgedd

4. Ble or y Ddoeor ... ?

4.1 ENW'R GRAIG

A. Marmor B. Gneis C. Llechfaen

CH.Sgist

El FFURFIO'N BENNAFGAN WRES

*

El FFURFIO'N BENNAFGAN WASGEDD

*

EIFFURFIO GANWRES A GWASGEDD

(* gweler y sylw isod) *

*

Sylw: Gan nad yw'r prif fwyn a welir mewn marmor (calchit, CaC03) yn cynhyrchu grisialau fflat, siap platiog pan fyddant 0 dan wasgedd, gellir ffurfio marmor gyda'r 'gweadedd siwgraidd' nodweddiadol 0 garreg galch un ai trwy wresogi yn unig neu trwy wres a gwasgedd yn gweithio gyda'i gilydd.

4.2 Y lleoedd tebycaf yw:

P llechfaen R sgist S gneis

4.3 Ffurfiwyd creigiau Uwchdir yr Alban yng ngwreiddiau mynyddoedd Caledonia, a fyddai wedi bod yn debyg eu maint i'r Himalaya cyn cael eu herydu. Cynhyrchwyd y mynyddoedd hyn trwy wrthdrawiad dau 0 blatiau cyfandirol y Ddaear yn yr un modd ag y gwnaeth gwrthrawiad India gydag Asia ffurfio'r Himalaya. Yr oedd yr ardal sydd bellach yn Gymru ymhellach i ffwrdd oddi wrth y gylchfa wrthdaro ac felly effeithiwyd yn llai ar y creigiau. Gellir gweld y creigiau hyn nawr a cherdded drostynt am fod ymgodiad ac erydiad wedi tynnu'r creigiau gorchudd i ffwrdd.

Dyfeisiwyd yr Uned hon gan: Margaret Pemberton, Oxted County High School, Surrey.

16

NC3: 0 don Wres 0 Gwosgedd

1. Gwres a Gwasgedd gyda'i gilydd

Prif rymoedd cywasgu

. . .

MANTELL

Mae NCl: 'Gorboethi' ac NC2: '0 dan Wasgedd' yn dangos y gall creigiau newid oherwydd un ai gwres neu wasgedd. Gelwir creigiau a ffurfir yn y dull hwn yn greigiau metamorffig. Rhaid i ni hefyd ystyried beth sy'n digwydd i greigiau pan gaiff gwres a gwasgedd ei gymhwyso ar yr un pryd. Ceir yr amodau hyn yn ddwfn 0 dan gadwyni mynyddoedd, fel y dangosir yn y diagram, Ffigur 1.

Cadwyn ° Iynyddoedd 1000 Km ar draws ,

Cramen gyfandirol y Ddaear

.-:--:--::5;:::====~- Tymheredd y wyneb 20T

. ... . • • z/J't. • • • •

• •• "1~' ••• ....... ~ .. ~~ ......... . . . . . . . . . . . . .

.. Allwedd

1 = gall metamorffeg ddigwydd yn y rhan hon 0 gramen yDdaear .

P, R, S = mannau posibl ar gyler ffurfiant un ai llechfaen, sgist neu gneis (gweler 4.2)

Ffigur 1. Diagram trawstoriad trwy ran 0 lithosffer* y Ddaear yn dangos sut y gellir ffurfio cadwyn 0

fynyddoedd trwy rymoedd cywasg

2. Cyplysu'r Creigiau

Mae NC2: "0 dan Wasgedd" yn dangos bod llechfaen yn edrych yn wahanol i'r clai y'i ffurfiwyd ohono am ei fod wedi'i newid gan lawer 0

wasgedd. Os oes hyd yn oed mwy 0 wasgedd yn cael ei gymhwyso i lechfaen a'i fod hefyd yn cael ei gynhesu, ffurfir dwy graig fetamorffig wahanol iawn. Yr enwau ar y rhain yw sgist a gneis. Fel y gallwch ddisgwyl mae sgist a gneis yn edrych yn wahanol iawn i lechfaen.

Er mwyn gwneud creigiau metamorffig go iawn fel y rhain byddai arnom angen tymheredd 0 tua 500°C a gwasgedd 10,000 gwaith yn fwy na'r rhai a geir ar wyneb y Ddaear. Mae hi'n bosibl cael yr amodau hyn mewn labordy arbennig ond nid yn yr ysgol! Rhaid felly i ni archwilio creigiau metamorffig i edrych am gliwiau sy'n dangos iddynt unwaith fod yn boeth iawn ac 0 dan wasgedd mawr.

Casglwch samplau 0 bed war gwahanol fath 0 greigiau metamorffig (A, B, C a CH) ac edrychwch ar y pedwar ffotograff ar Daflen y Disgybl 5. Trafodwch atebion posibl i'r cwestiynau isod a phan fyddwch wedi gwirio' ch atebion ysgrifennwch nhw yn eich llyfr nodiadau.

*y lithosffer yw 'sffer greigiog' y Ddaear sy'n cynnwys y gramen a thua 100Km uchaf y fantell.

17

NC3: 0 don Wres 0 Gwosgedd

3. Creigiau Hyblyg!

2.1 Edrychwch yn ofalus ar bob un o'r creigiau metamorffig. Cyplyswch bob craig gyda'r ffotograff cywir. Os ydych yn iawn, bydd y capsiynau i'r ffotograffau yn dweud wrthych beth yw enwau'r pedair craig.

2.2 (a) Pa un o'r creigiau hyn a ffurfiwyd yn bennaf gan wres? (Awgrym, meddyliwch yn 61 i NCl)

(b) Ysgrifennwch ei henw a hefyd nodwch beth sy'n arbennig am y graig hon.

2.3 (a) Pa un o'r creigiau hyn sydd wedi'i ffurfio'n bennaf gan wasgedd (Awgrym, meddyliwch yn 61 i NC2)

(b) Ysgrifennwch ei henw a hefyd nodwch beth sy'n arbennig am y graig hon.

(c) Tynnwch fraslun sydyn o'r graig i ddangos y nodwedd hon.

2.4 Ffurfiwyd y ddau sampl aralI 0 graig gan wres a gwasgedd yn gweithio gyda'i gilydd.

(a) Edrychwch yn ofalus ar y ddau sampl; ysgrifennwch sut y maent yn wahanol i'r ddau sbesimen aralI yr ydych wedi'u hastudio.

(b) Enwch bob craig gan ddefnyddio'r ffotograffau i'ch cynorthwyo.

(c) Pa graig ydych chi'n meddwl sydd wedi newid fwyaf? Sut ydych chi'n gwybod? Ysgrifennwch eich syniadau.

A ydych erioed wedi ceisio plygu craig? Pe baech yn wirioneddol gryf efalIai y galIech ei thorri ond mae creigiau yn lIawer rhy fregus (h.y. yn torri'n hawdd) i'w plygu. Yn ddwfn yn y Ddaear lIe mae tymheredd a gwasgedd yn lIawer mwy daw creigiau yn fwy plastig, hynny yw, maent yn plygu'n lIawer haws. GalIwn fodelu'r hyn sy'n digwydd trwy ddefnyddio haenau 0 Blastisin 0 wahanolliwiau.

3.1 Casglwch ddau liw gwahanol 0 Blastisin. Gwnewch 4 neu 5 haenen denau ohonynt a rhowch y rhain gyda'i gilydd gan ddefnyddio lliw gwahanol bob yn ail. Yna ceisiwch wneud i' ch haenau 0 Blastisin edrych fel y patrwm yn ffotograff 1. Pan fyddwch wedi gwneud hyn, defnyddiwch weiren gaws neu gylIelI i dorri blaen eich model i roi wyneb glan, gwastad iddo.

3.2 Gwnewch fraslun 0 ganlyniad eich ymdrechion.

3.3 Ysgrifennwch beth fu'n rhaid i chi ei wneud i gael yr 'effaith craig fetamorffig' hon. Mae'n rhaid fod prosesau tebyg i hyn wedi digwydd i'r graig a welir yn y ffotograff i gynhyrchu'r adeileddau y gallwch eu gweld.

18

NC3: 0 don Wres 0 Gwosgedd

4. Ble or y Ddoeor ... ? 4.1 I grynhoi' ch holl waith ar greigiau metamorffig, copiwch y grid isod, a'i lenwi trwy ysgrifennu enwau'r creigiau a rhoi ticiau yn y golofn gywir.

ENW'RGRAIG

A.

B.

c.

CH.

El FFURFIO'N BENNAFGAN WRES

El FFURFIO'N BENNAFGAN WASGEDD

El FFURFIO GANWRESA GWASGEDD

4.2 Ar gopi o'r diagram 0 ran 0 gramen y Ddaear (Ffigur 1) ysgrifennwch enw pob un o'r creigiau LLECHFAEN, SGIST, GNEIS mewn lIeoedd ar y diagram lIe y gallai'r creigiau hyn fod yn ffurfio. Awgrymir tri lle posibl i chi.

4.3 A ydych erioed wedi meddwl y galIai'r pethau hyn fod wedi digwydd 0

dan eich gwlad eich hun yn y gorffennol? Defnyddiwch fap cerdyn post lliw 0 ddaeareg Prydain ac Iwerddon i wneud y canlynol:

a) Defnyddiwch bapur dargop'io i ddargop'io amlinelliad y wlad.

b) Dargop'iwch a lliwiwch yr ardal 0 greigiau metamorffig a ddangosir yn yr allwedd (sgistiau a gneisiau).

c) Dargop'iwch a lliwiwch y creigiau Cambriaidd yng Nghymru. Gyda chymorth yr allwedd nodwch ar y map pa greigiau metamorffig a welir yn yr ardal hon.

ch) Defnyddiwch eich gwaith dargop'io i ddarganfod ac i nodi pa rannau o'r wlad oedd unwaith

i) yn ddwfn 0 dan gadwyn 0 fynyddoedd uchel ii) 0 dan wasgedd ond heb fawr 0 wres ychwanegol

d) Edrychwch ar yr ardaloedd yr ydych wedi'u lliwio ac astudiwch Ffigur 1 eto. Ysgrifennwch sut ardaloedd oedd y rhain yn eich barn chi pan oedd y creigiau metamorffig yn cael eu ffurfio.

dd) Beth allai fod wedi achosi'r prif rymoedd cywasgu?

.. ·.········' .. !P:.··.······,'.···.··'·······I.'".···· ...... ' .. , .• , ...... , ... ,." .. of': .". ·'·:.I:;~.·~ ; ".;,":':;'.:

19

NC3: 0 don Wres 0 Gwosgedd

e) Ble ar y Ddaear ydych chi'n meddwl y gallai creigiau metamorffig fel hyn fod yn cael eu ffurfio heddiw?

f) Sut mae modd gweld creigiau metamorffig ar wyneb y Ddaear nawr a cherdded arnyn nhw er mai yn ddwfn 0 dan yr wyneb y cawsant eu ffurfio?

Chwalwch wreiddiau mynyddoedd! Mae'n debyg eich bod wedi gweithio allan fod y newidiadau yn y creigiau a welir yn eich model wedi digwydd yn ddwfn 0 dan y cylchfaoedd mynydd yng ngwreiddiau'r mynyddoedd. Yn wahanol i natur nid oes gan eich athro/athrawes filiynau 0 flynyddoedd i erydu a thynnu gwreiddiau mynyddoedd oddi wrth ei gilydd. Felly tynnwch eich model yn ddarnau yn ofalus gan ofalu cadw'r lliwiau ar wahan yna rholiwch y Plastisin a'i roi yn 61 i'ch athro/athrawes.

20

NC3: 0 don Wres 0 Gwosgedd

1. Gneis, yn dangos pIygiad pIastig (bar graddfa = 5cm).

3. Marmor gwyn, a ddefnyddir yn amI ar gyfer cerfIuniau a cherrig beddau).

2. Llechfaen yn caeI ei hollti ar gyfer deunydd toi (trwy garedigrwydd J.W.Greaves a'i Feibion, Blaenau Ffestiniog>.

4. Sgist, yn dangos sgIein arian grisiaIau mica. Garned yw'r grisiaIau tywyll mawr (bar graddfa = 5cm).

,. '":: ',. "." ~ '" ::. ":

:~;.S~:,

21

British Coal has been so impressed by your work in the lab that they have offered you a job as an assistant. You have been sent to an old mining area to find out if there is enough coal in the waste tips to be worth separating out.

BE.ST VoRTe.)<.

sePA'fI..Po'TOR

From one tip, you have taken samples of the spoil and used your school apparatus to discover that there is 25% coal to 75% waste rock. The waste tip is cone shaped, 50m high with a 200m diameter at the base (Figure 5).

-·----------------------------200m--------------------------~~~ Figure 5. Diagram showing the size and shape of the waste tip.

5.1 Using all the information available, set to work on the following problems:

a) Calculate the total volume of the waste tip, knowing that the volume of a cone =1/3wh (h is the height of the waste tip and r is its radius, i.e. half the diameter)

b) Calculate the total volume of coal in the tip.

c) Calculate the mass of coal in the tip, given that the density of coal is 1.3 tonnes per m3.

(Density = ~~e so, Mass = Density x volume)

d) Assume that 90% of the coal in the tip can be separated on a commercial scale. What would be the value of the coal recovered, assuming that it is worth £45 per tonne?

e) Every tonne of coal recovered costs British Coal £25 to recover. (This is spent on the separation process, transport and landscaping). Calculate the profit made by British Coal from the whole waste tip.

Using these methods, not only can British Coal 'unspoil' the countryside, but it can often be done at a profit too!

PS6

Coverage of Attainment Targets: The Units cover parts of the following Programmes of Study (PoS, Key Stage 3) and Attainment Targets (AT) in National Curriculum Science:

UNIT

Attainment Target PPl PP2 PP3

ATl. Exploration of Science: A) PoS, Key Stage 3:

Systematic investigations which -

'are set within the every day experience of pupils & in wider contexts ... ' ~ ~ ~ 'require that pupils plan & carry through investigations in which they may have to identify, describe and vary more than one key variable ... ' ~ 'encourage systematic recording using methods appropriate to the data ... ' ~ ~ ~ 'encourage interpretation & evaluation of collected data .... against the demands of the problem ... ' ~ ~ ~ 'encourage the search for patterns in data and ability to make simple predictions based on findings' ~ ~ ~ 'encourage use of... technical vocabulary when reporting findings & conclusions.' ~ ~ ~

8) Statements of attainment: Level 4 - 'follow written instructions & diagrams .... ' ~ ~ ~

'draw conclusions from experimental results' ~ ~ ~ Level 5 - 'make written statements of patterns derived from data obtained from various sources'. ~ ~ ~ Level 6 - ' ... collaborative exercise: use experience & knowledge to make predictions in new contexts.'

~ ~ ~ 'produce reports ... '

AT2. The variety of life. B) Statements of attainment:

Level 4 - 'understand that plants and animals can be preserved as fossils in different ways'. ~ ~ AT5. Human influences on the Earth. A)PoS, Key Stage 3:

' .. should investigate ways of improving the local environment through project work'. ~ 8) Statements of attainment:

~ Level 3 - 'know that human activity may produce local changes in the Earth's surface, air & water".

' .. give an account of a project to help improve the local environment' ~ Level 4 - ' know that some waste materials can be recycled'. ~ Level 5 - ' be able to argue for & against particular planning proposals in the locality, which may

~ have an environmental impact

Level 7 - 'understand the balance of advantages & disadvantages in the way human activity affects ~ the environment'.

AT6. Types and uses of materials. PaS, Key Stage 3 and Attainment Level 5: ~ 'Pupils should investigate various techniques for separating and purifying mixtures'.

AT9. Earth & Atmosphere. A) PoS, Key stage 3: 'Pupils should investigate, by observation, experimentation and fieldwork, the properties and formation of...sedimentary rocks and link these to major features and changes on the Earth's surface'. ~ ~ ~ 'They should be aware of the time scales involved in the operation of geological processes ... " ~ ~

8) Statements of attainment: Level 6 - 'be able to explain the processes by which ..... sedimentary rocks were formed ... ' ~ ~

ATl3. Energy. POS, Key Stage 3: 'pupils should consider the importance of energy from the Sun .. the origin ~ ~ and accumulation of fossil fuels .. '.

Level 6 - 'understand that the Sun is ultimately the major energy source for the Earth'. ~ ~

Analysis of skills PPl PP2 PP3 Analysis of skills PPl PP2 PP3

Designing & planning an investigation Decision making exercise ~ ~

Practical investigation ~ ~ ~ Solving problems by applying results ~ ~ ~

Experimental investigation Compiling a report

Data collecting & recording ~ ~ Calculation ~ ~

Data plotting exercise ~ Three-dimensional thinking ~ ~

Data manipulation exercise Thinking in the time dimension ~ ~