MÖVZU 1

İNFORMASİYA – KOMMUNKASİYA TEXNOLOGİYALARI FƏNNININ

PREDMETI

PLAN:

1.1.İnformasiya- kommunikasiya texnologiyalarının mahiyyəti və fənninin predmeti

1.2.İqtisadiyyatın idarə olunmasında informatikanın rolu və yeri

1.3.İnformaiya cəmiyyəti

1.4.Təşkilati-iqtisadi idarəetmə sisteminin informasiya əsasları

1.5.Alqoritm anlayışı

1.1. İnformasiya- kommunikasiya texnologiyalarının mahiyyəti və predmeti

“İnformasiya texnologiyası” termininin mənası 1970-ci illərin sonuna yaxın –

informasiyanın emalı üçün müasir elektron texnikasından istifadə olunduğu zamandan müəyyən

oldu. İnformasiya texnologiyası bütün hesablama və rabitə texnikasını, qismən məişət

elektronikasını, televiziya və radio verilişlərini əhatə edir. O, sənayedə, idarəetmədə, ticarətdə,

təhsildə, tibbdə və hərbi sahədə öz tətbiqlərini tapır.

İnformasiya texnologiyası nəzəri olaraq tətbiqi elmdir, praktiki olaraq verilənlərin konkret

texniki emal sistemlərinin təşkili və layihələndirilməsi üzrə mühəndis fəaliyyətidir.

Nəzəri olaraq İT - nin mənbələri aşağıdakılardır:

Sistem texnikası;

hesablama sistemləri nəzəriyyəsi;

proqramlaşdırma texnologiyaları;

verilənlər bazası nəzəriyyəsi;

erqonomika;

dizayn və informasiya – texnoloji profilli digər elmlər.

İnformasiya texnologiyasında tədqiqat obyekti mexaniki və proqram vasitələri deyil, insan

fəaliyyətidir, yəni onun insan – kompüter – sosial mühit sistemində təsirləridir. Söhbət insan-

maşın sistemləri modellərinin təşkilindən və çevrilməsindən gedir. Bu modellərdə təşkil, istifadə

və təkmilləşmə üzrə fəaliyyət birləşir və ayrılmaz surətdə qarşılıqlı əlaqədədir.

XX əsrin sonlarında inkişaf etmiş ölkələrin ictimai həyatında müəyyənedici rol

oynamağa başlayan iqtisadi hadisə aşkar şəkildə təyin olundu. Bu hadisə rifah (nemət)

istehsalında yaradıcı əməyin dominant rolundan ibarətdir. Yaradıcılıq adı altında insanın heyvan

və ya maşın tərəfindən həyata keçirilə bilməyən istənilən ali fəaliyyəti başa düşülür. Yaradıcı

fəaliyyətin məhsulu sənaye əsri üçün xarakterik olan maddi məhsul deyil, informasiya

məhsuludur. Beləliklə, müasir cəmiyyətdə yeni iqtisadi dominant köhnəni əvəz edir.

2

Hər bir sahədə oldugu kimi İKT sahəsinin də özunəməxsus bazarı olur.Əgər bir sahədə

məhsul və xidmətlərin istehsalı baş verirsə həmin sahə ilə bağlı bazar da formalaşır.Həmin bazar

sadəcə olaraq mövcud olmur, o eyni zamanda müəyyən iqtisadi keyfiyyətlərə sahib olaraq bazara

məhsul çıxaran sahənin inkişafina birbaşa təsir edir.

Deməli, İKT sahəsində informasiya məhsullarının mövcudluğu informasiya bazarının

yaranmasına səbəb olur. İnformasiya bazarı dedikdə informasiya əmtəəsinin istehsalı, mübdiləsi,

istehlakı və qorunması prosesində meydana çıxan iqtisadi, hüquqi, təşkilati münasibətlərin

məcmusu başa düşülür. İnformasiya bazarında informasiya deyil, informasiya fəaliyyətinin

məhsulları satılır və dövr edilir.

İnformasiya məhsulu isə elə bir məhsuldur ki,o təkcə ayrı-ayrı istehlakçılar üçün deyil,

bütün bəşər cəmiyyəti üçün də mühüm əhəmiyytə malikdir.

Nəzəri baxımdan informasiya bazarının mahiyyətini dəqiq anlaya bilmək üçün

informasiya məhsulları haqqında təssəvür olmalıdır.

İnformasiya texnologiyalarının inkişafı üçün yeni texniki vasitələrin,kompterlərin,

kompüter texnologiyası və telekommunikasiya vasitələrinin, proqramların yaranması və get –

gede de daha geniş məkanda yayılmasına səbəb olur. Lakin bu vasitə və texnologiyalar dünyanın

bütün ölkələrində hazırlanmır və istehsal edilmlir. Eyni zamanda istehsalçı ölkılır daxilində də

informasiya kommunikasiyalarının vasitə və proqramları müxtəlif şirkətlər tərəfindən istehsal

edilir. Bunun nəticəsindədə İKT və vasitələrinin , proqram təminayı məhsullarının istər-istəməz

alınıb-satılması zərurəti yaranır. Beləliklə də, informasiya məhsulları , onların növ müxtəlifliyi

ortaya çıxır.

İnformasiya məhsulları informasiya sistemlərinin fəaliyyətinin nəticəsi olub,yayılma və

realizasiya üçün təyin olunmuş sənədlər,informasiya massivləri,verilənlər bazası və

xidmətləridir.

İnformasiya məhsulu istifadəçinin tələbinə uyğun hazırlanan və mal formasında təqdim

edilən, sənədləşdirilən informasiyadır. İnformasiya məhsullarına proqram məhsulları, verilənlər

bazası və digər informasiyalar aiddir.

İnformasiya məhsulları çox vacib, lakin unikal olmayan xüsusiyyətə malikdir. Belə ki,

informasiya məhsulunun ilkin nüxsələrinin qiyməti sonrakı nüxsələrə görə cox yüksəkdir. Bu

xüsusiyyət yalnız informasiya məhsullarına deyil yolların tikintisi, telekommunikasiya

şəbəkələrinin qurulması, ümumiyyətlə texniki infrastrukturun qurulmasında və faydalı

qazıntıların axtarılması prosesində özünü göstərir.

3

Elmi - texniki tərəqqinin naliyyətləri əsasında əldə olunan məhsulların alqı-satqı

prosesi elmi- texniki məhsullar bazarını formalaşdırır. ETT maddi istehsalın və cəmiyyətin

tələbatının genişlənməsi və mürəkkəbliyi ilə bilavasitə baglıdır.

İqtisadiyyatda ETT və ETİ anlayışları fərqləndirilir. ETT-dən fərqli olaraq ETİ

istehsalın elmi əsaslarla ikişafının keyfiyyətcə və köklü surətdə həyata keçrilməsini xarakterizə

edir.

Hər bir ölkənin ETT onun elmi- texniki potensialı ilə şərtlənir.Elmi – texniki potensiala

aşğıdakılar aid edilir:

1.Kadr potensialı- alimlər, mühəndislər, elmi peadaqoji kadr hazırlığı ilə məşgul olan

işçilər, fəhlələr və s. daxildir.

2. Maddi – texniki resurslar- elmi tədqiqat və bu tipli digər işlərin həyata keçirilməsi,

təkmilləşdirilmiş texnika və texnologiyaların nümunələrinin hazırlanması məqsədi ilə mövcud və

nəzərdə tutulan əsas və dövriyyə fondları daxildir.

3.İnformasiya potensialı- elmi tədqiqat fəaliyyətinin və onun nailiyyətlərinin

istehsalda istifadəsinə haz ırlıq prosesinin informasiya təminatı üçün zəruri olan müxtəlif

informasiya daşıyıcılarında yıgılmış məlumatların məcmusunu xarakterizə edir.

4. Təşkilati, iqtisadi və idarəetmə potensialı- elm və texnikanın birgə fəaliyyətini

ümumiləşdirən üsul və vasitələrin məcmusundan ibarətdir.

ETT-nin səmərəliliyi 3 istiqamətdə hesablanır: iqtisadi,texnoloji və sosial.

1.Iqtisadi səmərəlilik- müxtəlif elmi- texniki yeniliklərin istehsalın nəticəsinə təsirini

müəyyənləşdirməyə imkan verir. Elmi – texniki yeniliklərin mühüm istiqamətlərindən

olan yeni texnikanın istehsalata tətbiqinin iqtisadi səmərəliliyinin qiymətləndirilməsi

konkret olaraq əmək sərfinin azaldılması, ümumi xərclərin tərkibində texnikanın

istismar xərclərinin azaldılması, işə sərf olunan vaxtın azaldılması və əmək şəraitinin

yaxşılaşdırılması kimi göstəricilərdən istifadə olunur.

1. Texnoloji səmərəlilik- yeni texnika və texnologiyaların texniki- iqtisadi

göstəricilərinin yaxşılaşdırılması və təkmillşdrilməsini xarakteizə edir.

2. Sosioloji səmərəlilik- elmi – texniki yeniliklərin işçilərin həyat və əmək şəraitinə

təsirini müəyyənləşdirməklə istifadə olunur.

Cəmiyyətin inkişafının əsasını təşkil edən iqtisadi münasibətlər baxımından üç

mərhələləyə bölürlər:

aqrar cəmiyyət

sənaye cəmiyyəti

informasiya ( postsənaye) cəmiyyəti

4

Sənayeyə qədər cəmiyyət insanın təbiyyətlə qarşılıqlı təsiri üzərində təşkil olunmuşdur:

resurslar hasiledici sənaye sahələri tərəfindən təmin olunur, cəmiyyət isə azalan vergi və aşağı

məhsuldarlıq qanunlarına tabe olur. Sənaye cəmiyyəti-insanın yeniləşmiş təbiətlə qarşılıqlı

təsiridir. Bu qarşılıqlı təsir insanla maşının qarşılıqlı münasibətlərinə əsaslanır və enerjinin təbii

ətraf mühitin texniki mühitə keçməsi üçün istifadə olunması prosesinə əsaslanır.

Sənaye cəmiyyətindən informasiya cəmiyyətinə keçmək üçün informasiya böhranı

şəraiti əmələ gəlməli idi.Bu şərait XX əsrdə yarandı. Artıq və lazımsız olan çoxlu miqdarda

informasiya yarandı.İnformasiya cəmiyyətinə keçid isə müxtəlif sahələrdə informasiyanın

ötürülməsi və onun emalı üçün müasir vasitələrdən istifadə eilməsi ilə başlandı.Bu proses

informasiyalaşdırma adlanır.

Cəmiyyətin informasiyalaşdırılması prosesi cəmiyyətin hər bir üzvünə öz tələbatına

uyğun informasiya almaq imkanı verir. Son dövrlərə kimi "informasiyalaşdırma" sözü əvəzinə

"kompüterləşdirmə" sozündən istifadə olunurdu. Lakin "kompüterləşdirmə" sözünün mənası

kompüter texnikasının inkişafı və tətbiqi deməkdir. Cəmiyyətin informasiyalaşdırılması isə

kompüterləşdirməyə nisbətən daha geniş anlayışdır. Beləki, bu gun texniki vasitlər deyil,sosial-

texniki prosesin məqsəd və mahiyyəti daha önəmlidir. Kompüterləşdirmə isə

informasiyalaşdırma prosesinin bir hissəsidir, onun texniki bazasıdır.

1.2. İqtisadiyyatın idarə olunmasında informatikanın rolu və yeri

İnformatika sözü 1960- cı ildə ilk dəfə fransızlar tərəfindən elmə daxil edilmişdir və

mənası informasiyanın avtomatik emalı deməkdir, yəni "informatique + avtomatique" sözlərinin

birləşməsindən götürülüb. İngilis dilli dövlətlərdə Computer Scienee – hesablama texnikası

haqqında elm deməkdir. İnformatikanın əsasını 2 elm təşkil edir: kibernetika və sənədləşdirmə.

Sənədləşdirmə XIX əsrin 30-40 –cı illərdə istehsal münasibətlərində burjua inqilabının inkişafı

ilə əlaqədar olaraq yaranmışdır. XX əsrin 20-30 – cu illərdə öz çiçəklənmə dövrünü keçirmişdir.

Kibernetika isə (idarə etmədə sunilik) 1948- ci ildə amerikalı riyaziyyatçı Nobert Vinner

tərəfindən elmə daxil edilib. XIX əsrdə fransız fiziki Andre Mari Amper kibernetika sözünü öz

elmi işlərində istifadə etmişdir. Səbəbi : o bütün elmlərin vahid sistemli klasifikasiya məsələləri

ilə məşğul olarkən belə bir nəticəyə gəlmişdir ki, bütün fənnlərinin əsasını idarəetmə elementləri

təşkil edir və onlar arasında qarşılıqlı əlaqə vardır. Buna baxmayaraq kibernetika və informatika

bir- birindən fərqlənir: informatika-aparat proqram vasitələri əsasında informasiyanın emalı ilə

məşğul olur. Kiernetika – informasiyanılı yaxınlamalarda idarə etmə obyektinin qurulması.

İnformatika kompüter texmiologiyasına əsaslanır və onsuz mövcud deyildir. Kibernetika isə öz

– özlüyündə yaranır, obyektləri idarə etmək üçün müxtəlif model yaradılır və kompüter

5

texmiologiyasına əsaslanır. İnformatika geniş mənada kompüter və telekomunal əlaqə vasitələri

ilə informasiyanın yığılması, ötürülməsi, saxlanması və emalı üçün mühəndis elmi – texniki

sahələrlə bağlı olan insan fəaliyyətinin bütün sahələrini əhatə edir. İnformatika dar mənada 3

əlaqəli hissədən ibarətdir :

1) Texniki təminat ;

2) Proqram təminatı ;

3) Alqoritmik təminat.

İnformatikanın əsas funksiyası – informasiyanın yenidən dəyişdirilməsi (formasının

dəyişdirməsi) və işlənməsi üçün istifadə olunan metod və vasitələrindən, həmçinin onlardan

istifadə etməklə informasiyanın yenidən dəyişdirilməsinin texnoloji proseslərinin qurulmasından

ibarətdir.

İnformatikanın məsələsi dedikdə :

1) ixtiyari təbiətli informasiyalı proseslərin tətbiqi

2) İnformasiyalı texnikanın yenidən işlənməsi; informasiyalı proseslərin tətbiqi zamanı

alınan nəticələr əsasında informasiya emalı üçün yeni texnologiyalarln yaradılması

3) İctimai həyatın bütün sahələrində hesablama texnikası və texnologiyasından istifadə

etməklə müxtəlif tipli məsələlərin (problemlərin) həll edilməsi.

İnformatika kompleks elmi – texniki fənndir və ixtiyari sahələrdə meydana çıxan

problemləri kompüter texmiologiyasının köməyi ilə həll edilməsinə yönəlibdir.

İnformatikanın fəaliyyət dairəsi “kompyuter haqqında” elm olmaqdan daha genişdir.

Akademik B.M. Qluşkovun və B.S. Mikaleviçin fikrinə görə informatika kompyuterləşdirilmiş

informasiya sistemlərinin fəaliyyətinin layihələndirilməsinin işlənməsinin, yaradılmasının,

səmərəliliyinin qiymətləndirilməsinin, onun müxtəlif sahələrdə tətbiqinin və təsirinin bütün

aspektlərini öyrənən kompleks elmdir.

İnformatika fənni təliminin əsas məqsədi insanlarda məntiqi və alqoritmik təfəkkür

tərzini, məsələlərin səmərəli həlli üsullarının seçilməsinə yönəlmiş yaradıcı və əməli düşünmə

qabiliyyətlərini formalaşdırmaq, həmçinin onların gündəlik qarşılaşdıqları problemlərin həlli

üçün tələb olunan zəruri informasiyaları kompyüter vasitəsilə ala bilmələri sahəsində texniki

bacarıq və vərdişlərin öyrədilməsidir. Hazırda cəmiyyətin və onun bütün sahələrinin inkişafı

İnternetin artmaqda olan intellektual imkanlarından və informasiya resurslarından geniş istifadə

olunması ilə əlaqədardır. Ona görə də konkret halda ”İnformatika” kursunun tədrisinin əsas

məqsədi və vəzifəsi insanları informatikanın elm və informasiya sənayesi sahəsi kimi, həmçinin

fərdi kompüterlərin və İnternetin müasir vəziyyəti ilə, eləcə də ən müasir informasiya

6

kommunikasiya texnologiyalarının imkanları və tətbiq dairələri ilə tanış etmək, onlarda həmin

texnologiyalardan səmərəli istifadə sahəsində vərdişlər aşılamaqdır

Müxtəlif iqtisadi və digər məsələlərin həlli çoxsaylı amillərin təsirinin kəmiyyətcə

qiymətləndirilməsini, nisbətlərin proqnozlaşdırılmasını və s. nəzərdə tutur. Bu isə hesablama

tenikası vasitələrinin və riyazi aparatın köməyi ilə həyata keçirilə bilər.

İnformatika bir elm sahəsi kimi, informasiyanın quruluşu, ümumi xassələri, yaradılması,

saxlanılması, axtarışı, çevrilməsi, ötürülməsi və istifadəsinin-insan fəaliyyətinin müxtəlif

sahələrindəki qanunauyğunluq və üsullarını tədqiq edir.

İnformatika – informasiyanın çevrilməsi haqqında elm olub, hesablama texnikasının

istifadəsinə əsaslanır, informasiya sistemlərinin yaradılması və fəaliyyəti haqqında bilik verir.

İqtisadi informatika iqtisadi informasiyanın çevrilməsi qanunauyğunluqlarını, bu çevrilmələrin

texniki- texnoloji və digər vasitələrini, insan- maşın sistemlərindəki çoxcəhətli münasibətləri

öyrənir.

İnformatika fənninin strukturuna aşağıdakıları aid etmək olar:

1. İnformasiyanın və informasiyalaşdırmanın sosial məsələləri (Sosial informasiya,

informasiyanın cəmiyyətdə rolu, informasiyalaşmış cəmiyyətin konsepsiyası, informasiya

təhlükəsizliyi, informasiyalaşdırmanın sosial nəticələri).

2. Nəzəri və riyazi informatika (Alqoritm nəzəriyyəsi, modellər, qərarların qəbul

edilməsi, riyazi və məntuqu aparat).

3. Süni intellekt nəzəriyyəsi (İntellektual və psixi proseslərin modelləşdirilməsi ekspert

sistemləri, obrazların tanınması, intellektual robortar).

4. Hesablama texnikası və proqramlaşdırma (EHM arxitekturası, proqram və

proqramlaşdırma anlayışı, EHM-lərin yaranma tarixi, inkişaf mərhələləri, komputer sistemlə ri

və şəbəkələri).

5. Tətbiqi informatika (İnformasiyanın toplanması və tətbiqi ilə əlaqədar olaraq bir çox

elm sahələrində-iqtisadiyyatda, texnikada, hərbi işlərdə, hüquqi sahədə yaranan məsələlər).

1.3.İnformasiya cəmiyyəti

Klassik yanaşmada iqtisadiyyat aqrar, sənaye və xidmət sferası sahələrinə bölünür.

Hazırki dövrdə isə bu üç klassik sektora sürətlə inkişaf edən yeni bir sektor “intellekt

iqtisadiyyatı” və ya “bilik iqtisadiyyatı” sektoru əlavə olunmuşdur. Bu günkü intellektuallaşmış

avtomatika şəraitində artıq informasiyanın emalı deyil, yeni informasiyanın yaradılması və onun

kollektiv istifadəsi ön plana çəkilir. Məhz bu səbəbdən də artıq “əl əməyi peşələri”ndən

“intellektual peşələr”ə keçid baş verir. Belə şəraitdə dünya iqtisadiyyatının əsas alətləri

kompüterlər və onlarla əlaqədar olan İKT avadanlıq və ləvazimatları olur ki, bu alətlərə də əsas

7

xammalı İnternet, korporativ şəbəkələr və biliklər bazalarından verilir. Eyni zamanda biliklər

sənayesi və informasiya texnologiyaları öz iqtisadi bölmələrinin hüdudlarını aşaraq müasir

iqtisadiyyatın ən perspektivli istiqamətlərinin hərəkətvericisi, əlaqələndiricisi rolunu oynayır.

Analitiklərin fikrinə görə XXI əsr yeni “Mindcraft” (“ağıl peşəsi”, “intellekt peşəsi”)

əsri olacaq ki, bu da insan şəxsiyyəti ilə İKT-larına əsaslanan intellektual texnologiyaların

vəhdətidir. Bu isə iqtisadi inkişafın dinamik yüksəlişinin informasiyanın yaradılması, ondan

istifadənin ən mütərəqqi üsullarının işlənib hazırlanması, tətbiqi, bu proseslərin həyata

keçirilməsi məqsədilə yeni texnologiya və vasitələrin yaradılmasını tələb edir. Bu tələbatın

özündən də aydın olur ki, yeni əsrin iqtisadiyyatı həm xammalın vasitə, həm də vasitənin

xammal yaratdığı qarşılıqlı sistemin vəhdətindən ibarətdir.

Müasir informasiyalaşmış iqtisadiyyatın inkişafının dinamikasının tədqiqi bəşər

inkişafının müxtəlif mərhələlərində baş vermiş informasiya inqilablarının öyrənilməsini və

onların inkişaf mərhələlərinin dinamik tədqiqini tələb edir. İnformasiya inqilablarının

öyrənilməsi hər şeydən əvvəl iqtisadi inkişafın və cəmiyyətin informasiya və ona xidmət edən

texnologiyaların, eləcə də bunların qarşılıqlı təsirindən törənən təkan və sıçrayışların dinamik

təhlilinə imkan yaradır. Digər tərəfdən isə informasiya və informasiya texnologiyalarının

bəşəriyyətin inkişafındakı əvəzolunmaz rolunu sübuta yetirir

Göründüyü kimi bəşəriyyətin inkişafında bir mərhələdən digərinə keçid informasiya,

onun yaranması və istifadəsi mənbəə və vasitələri ilə müəyyənləşmişdir. Aqrar cəmiyyətdə əsas

rol insanını birbaşa iştirakı tələb olunan, uzun dövr tələb edən material mübadilələrə malik idi.

Sənayeləşmiş cəmiyyətdə enerji mübadiləsi önə çıxır ki, enerjinin yerdəyişməsinə də daha az

vaxt tələb olunur. Bu isə cəmiyyətin daha dinamik inkişafına şərait yaratmışdır

Yaşadığımız müasir cəmiyyət informasiyalaşmış cəmiyyət adlansa da bir çox

mütəxəssislərin fikrinə görə, bu cəmiyyətdə iki mərhələyə postsənayeləşmiş cəmiyyətə və tam

informasiyalaşmış cəmiyyətə bölünür. Sənayeləşmiş cəmiyyətə keçid elmi-texniki inqilabın baş

verməsinin nəticəsidir. XX əsrin sonu cəmiyyətin inkişafının informasiyalaşma mərhələsinə

daxil olması ilə xarakterizə olunur. Bu mərhələ postsənayeləşmə dövrü adlandırılır. Cəmiyyətin

keyfiyyətcə yeni inkişaf mərhələsi başlayır ki, onun da məğzi praktiki olaraq bütün sferalarda

informasiya və onun ən yüksək forması olan elmi biliklərin mənimsənilməsi və geniş miqyaslı

istifadəsindən ibarətdir.

Hər bir inkişaf mərhələsi istehsal qüvvələrinin özünəməxsus strukturuna malik olur. Hər

növbəti mərhələdə isə əvvəlkində mövcud olan struktura yeni ona aid tərkib hissələri əlavə edilir.

Belə ki, aqrar cəmiyyətdə istehsalın texnoloji vasitələr strukturuna insanın fiziki imkanları, əl

alətləri, təbii faktorlar aiddir. Sənayeləşmiş cəmiyyətdə bu struktura maşınlar və elektroenrji

8

əlavə edildi. İnformasiyalaşmış cəmiyyətdə isə mövcud struktura yeni komponentlər olan insan

biliyi, informasiya texnologiyaları və informasiya əlavə olunur.

Postsənaye dövrünün əsas xüsusiyyəti informasiyadan istifadənin həyatın müxtəlif

sahələrində geniş istifadədir. XX əsrin 50-ci illərindən başlayaraq EHM-larının yaradılması,

proqram təminatlarının işlənməsi ilkin dövrdə xırda idarəetmə məsələlərində istifadə olunurdu.

Lakin tezliklə daha güclü EHM-larından istifadə etməklə idarəetmə, maliyyə, bank, elmi-

tədqiqat işlərində informasiya,onun elementləri. informasiya texnologiyalarından istifadə geniş

vüsət aldı. Artıq informasiya yalnız sənaye və idarəetmədə deyil, bütün həyati sahələrdə tətbiq

ediməyə başlandı. İnformasiyadan istifadə, onun emalı və istifadəsinin yeni vasitələrinin, üsul və

texnologiyalarının işlənib hazırlanması, yeni iqtisadi sahə olan informasiya iqtisadiyyatını

yaratdı.

İnformasiyalaşmış cəmiyyətin belə bölünməsi bir çox səbəblərdən irəli gəlmişdir. Bu

səbəblərə dünya ölkələrinin müxtəlif inkişaf səviyyələri. texniki təminatda fərqlər, cəmiyyətin

informasiya resurslarından istifadə qabliyyəti və imkanları. Informasiya texnologiyalarının

inkişaf səviyyəsi və əhalinin bu sahəyə aid vasitələrlə təmini və s. Qeyd etmək lazımdır ki,

hazırki dövrdə postsənaye mərhələsində olan ölkələrin sayı daha çoxdur. Yalnız dünyanın bir

sıra inkişaf etmiş ölkələri, ABŞ-ları, Yaponiya, Qərbi Avropa ölkələri informasiyalaşmış

cəmiyyətin qurulmasının yuxarı mərhələsindədir. Başqa tərəfdən dünyanın əksər ölkələrində

İnternetin, kompüterdən istifadənin aşağı səviyyəsi, dövlət idarəetməsi və hakimiyyətin idarə

edilməsində olan çatışmamazlıqlar informasiyalaşmış cəmiyyətə keçidi ləngidir.

Postsənaye mərhələsinin inkişaf edərək tam informasiyalaşmış cəmiyyətə keçidinin əsas

şərtlərindən biri, informasiya texnologiyaları sahəsi mütəxəssislə-rinin daha çox olması, bilyin

ön cərgəyə çəkilməsi, demokratik cəmiyyətin formalaşması, insan amilinin yaradıcılığına və

elmi qabliyyətinə görə qiymətlən-dirilərək irəli çəkilməsidir. Postsənaye cəmiyyətində

informasiyanın həlledici rolu artdıqca. əldə olunan nəticələrdə onun payı çoxaldıqca, yeni

məhsulun və sahələrin yaradılmasının, tədqiqi və qiymətləndirilməsinin məhz informasiya.

Verilənlər və biliklərə nəzərən aparılması sonda informasiyalaşmış cəmiyyətin bərqərar olmasına

şərait yaradacaq.

İnformasiyalaşmış cəmiyyətin xarakterik xüsusiyyəti onun informasiya mü-badiləsinə

əsaslanmasıdır. Müasir telekommunikasiya vasitələrindən istifadə edil-diyindən bu cür mübadilə

daha qısa müddətdə həyata keçirilir. Yaranmaqda olan informasiyalaşmış cəmiyyətin əsasını

informasiya resursları təşkil edir. İn-formasiyalaşmış cəmiyyətin ilkin mərhələsininin vacib

xüsusiyyətləri aşağıdakı-lardır:

- intellektual xidmətlərdən istifadə önə çəkilir;

9

- yeni intellektual texnologiyalar yaradılır;

- nemətlərin çatışmamazlığını informasiya və vaxt çatışmamazlığı əvəz edir;

- iqtisadiyyat informasiyalaşdırılmış kimi xarakterizə oluna bilər.

İnformasiya cəmiyyəti – vətəndaşların, dövlət hakimiyyəti orqanlarının, yerli

özünüidarəetmə orqanlarının hüquqlarının reallaşdırılması və informasiya tələbatlarının

ödənilməsi üçün təşkil edilmiş sosial-iqtisadi və elmi – texniki prosesdir.

İnformasiya cəmiyyətinin tərifini verərkən iqtisadçılar müxtəlif meyar-lardan istifadə

edirlər: texnoloji, iqtisadi, əmək, məkan, istehlak və kreativ. Onları ətraflı nəzərdən keçirək.

1. Texnoloji meyar. Yeni texnologiyalar informasiya cəmiyyətinin yaranması əlaməti

kimi qəbul olunur. Kabel və peyk televiziyası, kompüter şəbəkələri, fərdi kompüterlər, yeni ofis

texnologiyaları və s. nəzərdə tutulur. Fərz edilir ki, texnoloji yeniliklərin bu həcmi sosial

yenidənqurmaya gətirib çıxarmalıdır, çünki onun cəmiyyətə təsiri çox böyükdür. Yaponiyada

1975 – ci ildən rabitə və telekommunikasiya nazirliyi telefon danışıqları və informasiyanın

çatdırılması vasi-tələrinin həcminin ölçülməsi üçün mürəkkəb hesablama texnikasından istifadə

edir.

2. İqtisadi meyar informasiyanın iqtisadi dəyərinin artımının uçotunu nə-zərdə tutur.

Ümumi (xərci çıxılmamış gəlirin hamısı) daxili məhsulda (ÜDM) in-formasiya biznesinin

payının artımı informasiya cəmiyyəti istiqamətində hərəkət kimi izah olunur.

İqtisadi meyarı ilk istifadə edənlərdən biri Frits Mahlup olmuşdur. O, təh-sili, hüququ,

nəşriyyat işini, kütləvi informasiya vasitələrini və kompüterlər isteh-salını informasiya sahələrinə

aid etmişdir. Mark Porat iqtisadiyyatın birinci və ikin-ci sektorları arasında fərqi irəli sürdü.

Birinci sektor bilavasitə bazar dəyərini ya-ratdığından, ona dəqiq iqtisadi qiymət vermək olur.

İkinci sektorla bunu etmək daha çətindir, baxmayaraq ki, o, iqtisadiyyat üçün çox əhəmiyyətlidir,

belə ki, özündə şirkət və dövlət təsisatları daxilindəki informasiya fəaliyyətini əks etdirir

(məsələn, şirkətlərdə personalın hissələri).

İnformasiya cəmiyyətinin tərifindəki iqtisadi meyar Herbert Şillerin işlərində nəzəri

cəhətdən əsaslandırılmışdır. O, belə nəticəyə gəlmişdir ki, infor-masiya və kommunikasiya ilə

bağlı istənilən innovasiyaya münasibətdə həlledici rol bazara məxsusdur: informasiya əmtəəyə

çevrilməlidir, yəni informasiyanın əldə edilməsi daha çox yalnız kommersiya əsasında mümkün

olacaq. Bu cür yanaşmada informasiya daha çox digər əmtəələrə bənzədiləcək. Şiller iddia edirdi

ki, bazar prinsipləri (daha çox gəlirin maksimumlaşdırılmasına cəhd edilməsi) informasiya

mühitində eynilə bütövlükdə kapitalist cəmiyyətində olduğu kimi işləyir. Bu prin-sipə uyğun

olaraq yaradılan informasiyanın keyfiyyəti və kəmiyyəti onun satı-şından yüksək gəlir əldə

etmək imkanının olmasından birbaşa asılıdır. Buradan be-lə nəticəyə gəlmək olar ki, bazarın

10

göstərdiyi təzyiq özünü daha çox hansı növ informasiyanı, kimin üçün və hansı şəraitdə istehsal

etmək lazımdır? məsələsinin həllində göstərir.

3. Əmək meyarı. Burada əhalinin məşğulluğunun strukturu və bu strukturun dəyişmə

tendensiyaları nəzərdən keçirilir. Fərz olunur ki, cəmiyyət öz inkişafının informasiya

mərhələsinə məşğul əhalinin əksəriyyətinin informasiya sferasında işlədiyi zaman daxil olur. Bu

cür yanaşma informasiyanın qeyri – fiziki əmək üçün “xammal” olması ilə əsaslandırılır.

Məşğulluq sferasındakı dəyişikliklərdə informasiya texnologiyalarının təsiri deyil,

informasiyanın transformasiya imkanlarının rolu daha çox nəzərə çarpır. Müasir iqtisadiyyatın

hərəkətverici qüvvəsi insanlardır və informasiyanı yaratmaq və ondan istifadə etmək məhz

onların əsas qabiliyyətidir.

Əmək meyarı özünün nəzəri əsasını Deniel Bellin işlərində tapmışdır. O, cəmiyyət

quruculuğunun istənilən mərhələsində bütünlüklə və tamamilə əməyin dominantlıq edən tipi ilə

müəyyənləşən tipologiyasını təklif edirdi. Bellə görə, əmək fəaliyyətinin ən geniş yayılmış növü

bu və ya digər cəmiyyətin başlıca əlamətidir. O, hesab edirdi ki, əgər sənayeyəqədərki

cəmiyyətdə kənd təsərrüfatı əməyi, sənaye cəmiyyətində isə, manufakturalardakı əmək ən geniş

yayılmış əmək idisə, postindustrial cəmiyyətdə başlıca rolu xidmətlər sferasında məşğulluq

oynayır. Bell oxşar dəyişiklikləri əmək məhsuldarlığının yüksəlməsi ilə izah edirdi. Belə ki,

məhsuldarlığın artımı ilə cəmiyyət müəllimlərin sayını, xəstəxanaların miqdarını və s. artıra

bilər. Sənaye nə qədər çox sərvət yaradırsa, bir o qədər daha çox xidmətlər göstərilə bilər və

sənaye bir o qədər çox işçiləri xidmətlər sferasına buraxar. Xidmətlər sferasında əməyin

avtomatlaşdırılması xüsusilə çətin olduğundan, onun işçilərinin sayı sənaye əməyinin

məhsuldarlığının artımı qədər çoxalacaq. Buna görə də, məşğulluğun əhəmiyyətli dərəcədə

azalmasından qorxmaq lazım deyil.

4. Məkan meyarı coğrafi prinsipə əsaslanır. Burada əsas diqqət müxtəlif yerləri

birləşdirilən və buna görə də, ictimai həyatın məkan – zaman aspektlərinə dərin təsir göstərə

bilən informasiya şəbəkələrinə yönəlir. Bu cür yanaşma zamanı müasir cəmiyyət informasiya –

şəbəkə cəmiyyəti kimi nəzərdən keçirilir.

Manuel Kastelsin informasional kapitalizm adlandırdığı kapitalizmin yeni forması

informasiya şəbəkələrindən həm bilavasitə istehsalda işlərin görülməsi üçün, həm də bütün

dünya üzrə marketinqin aparılması üçün istifadə edir. Şəbəkə cəmiyyətində işgüzar aktivlik real

zamanda məkan məhdudiyyətləri olmadan baş verir ki, bunu da inkişaf etmiş informasiya –

kommunikasiya texnologiyaları olmadan təsəvvür etmək mümkün deyil. Nəhəng transmilli

korporasiyalarda bürokratiya öz yerini şəbəkələrdə bütün dünya üzrə saziş bağlamaqla işləyən və

özünəbənzərlərlə müvəqqəti işlədiyi şirkətə nisbətən daha çox bağlı olan informasiya işçilərinə

11

verir. Korporasiya öz səlahiyyətlərini, əsasında desentralizasiya, iştirak və koordinasiya

prinsipləri duran, təşkilati özünü-proqramlaşdırma və özünüidarəetmə vahidlərinə verir.

Rəqabətin qloballaşması böyük korporasiyanı müxtəlifcinsli şəbəkələr toruna çevirir. Kastels

hesab etmirdi ki, qlobal informasiya şəbəkələri milli dövlətlərin zəifləməsi deməkdir. Ona görə

ki, qloballaşma tendensiyalarına baxmayaraq, bu prosesin bütün iştirakçılarının maksimal

uyğunlaşmasına tələbat mövcuddur.

5. İstehlak meyarı müasir dünyada rifah istehlakı getdikcə daha əhəmiyyətli dərəcədə

informasiya fəaliyyəti ilə ifadə olunur. Bu hadisə istehlakın informasiyalaşması adını almışdır.

Məsələn, geyimin informasiya əhəmiyyətinin daim artması insana öz imicini yaratmağa və

bununla da, digər insanlara informasiya ötürməyə kömək edir. Əgər əsrlər boyu əksəriyyətin

geyiminə çevrilmiş kəndli köynəyi az əhəmiyyət kəsb edirdisə, müasir cəmiyyətdə ucuz və dəbə

uyğun geyimin əldə olunma imkanı insana ətrafındakılara özünün müəyyən sosial qrupa, mədəni

baxışlara, şəxsi keyfiyyətlərə və s. aid olması haqqında informasiya vermək imkanı verir və

bununla da, ona şəxsiyyətlərarası qarşılıqlı təsir üçün əlavə imkanlar açır.

6. Kreativ meyar. Fərz olunur ki, informasiya iqtisadiyyatı ictimai həyatda ali, yaradıcı

fəaliyyətin dominantlığı ilə xarakterizə olunur (ingiliscə creative – yaradıcı deməkdir). Zaman

vahidlərində ifadə olunmuş yaradıcı fəaliyyətin məcmu həcmi informasiya iqtisadiyyatının

yetkinlik səviyyəsini əks etdirir.

Kreativ meyar özünün nəzəri əsasını iqtisad elmində ilk dəfə olaraq yaradıcılığı iqtisadi

inkişafın əsas amili qismində nəzərdən keçirən avstro – amerikan iqtisadçısı Yozef Şumpeterin

işlərində tapmışdır. Şumpeterə görə, sahibkarın uğuru ilk növbədə onun “yeni kombinasiyalar”,

yəni, öz unikallığı hesabına yaradıcısına gəlir gətirə bilən spesifik informasiya məhsulları

yaratmaq qabiliyyətindən asılıdır. Müəyyən zaman keçəndən sonra yeni ideyanın rəqiblər

tərəfindən mənimsənilməsi nəticəsində onun müəllifinin gəliri kəskin surətdə azalır və o,

yaradıcılığı davam etdirmək məcburiyyətində qalır. Beləliklə, yaradıcılıq sahibkarın həyat

fəaliyyətinin ayrılmaz elementinə çevrilir.

Beləliklə, mövcud iqtisadiyyatın nüvəsini informasiya məhsulları və xidmət-lərinin

istehsal və istehlak obyektlərinə çevrilməsi təşkil edir. Hazırda dünya ölkə-lərinin əksəriyyəti

informasiyalaşmış cəmiyyətin ilkin mərhələsindədir. Lakin ABŞ və Yaponiya kimi dövlətlərin

nümunəsində informasiyalaşmış cəmiyyətin inkişaf dinamikasını izləmək olar. İlkin nəticə ondan

ibarət olur ki, bu ölkələrdə informasi-ya texnologiyalarına qoyulan sərmayələr ildən-ilə artır.

İnformasiyalaşməş cəmiyyətdə istehsalla məşğul olan müəssisələrin fəaliyyəti prosesi

köklü surətdə dəyişir. Bir tərəfdən istehsalın və ümumilikdə müəssisələrin inkişafında

informasiya texnologiyalarının rolu artır, digər tərəfdən isə idarəetmə sistemi, insanını istehsal

12

funksiyası dəyişir. İnformasiyalaşmış cəmiyyətdə informasiya və şəbəkə texnologiyaları

insanları informasiya toplanması kimi mühafizəkar əməkdən azad edərək, onların müxtəlif

sahələrdə verilənlərin intellektual təhlili ilə məşğul olmasına və sifarişçilərə yüksək səviyyədə

xidmət göstəməyə şərait yaradır. Bu səbəbdən də müəssisələr arasınada əlaqələrin yaradılması,

məhsulların satılması, satılmış məhsulların çatdırılması və yeni tələbatların öyrənilərək keyfiyyət

göstəricilərinin təkmilləşdirilməsi, istehsalın ümumi səviyyəsinin, iqtisadiyyatın artan tempinin

təmin edilməsi yüksək sürətlə yerinə yetirilir.

İnkişaf etmiş ölkələrin iqtisadiyyatının araşdırılması nəticəsində müəyyən edilmişdir ki,

müasir informasiya cəmiyyətinin vəziyyəti aşağıdakı kimi xarakterizə edilə bilər:

- cəmiyyətin inkişafında mərkəzi yeri bilik tutur:

- müəssisələrin fəaliyyətində biliklər əsasında yüksək templə yeni intellektual

texnologiyalar yaradılır və tətbiq edilir:

- intellektual texnologiyaların inkişaf tempinə uyğun olaraq lazımı biliklərə malik

insanların sayı artır;

- hakimiyyət meritokratiyaya, yəni yüksək təhsilli peşəkarlara keçir;

-mövcud informasiyalaşmış cəmiyyətin iqtisadiyyatı informasiya iqtisadiyyatı kimi

xarakterizə olunur;

- əməyin xarakteri dəyişir: məşğulluğa primitiv nəzarət tələbatı yoxa çıxır- əvəzinə

nəticələr üzrə nəzarət yaranır. Bu zaman isə işçinin daima idarədə olması tələbatı da yox olur.

Bəzi hallarda fiziki ofislərə (idarələrə) ehtiyac qalmır. Onları məntiqi və ya virtual ofislər əvəz

edir;

- daha çox insan yaradıcı əməklə məşğul olmaq imkanı əldə edir.

1.4.Təşkilati-iqtisadi idarəetmə sisteminin informasiya əsasları

İqtisadiyyatın idarə edilməsi qarşısında duran vəzifələr müasir hesablama texnikası

vasitələri tətbiq edilmədən yerinə yetirilə bilməz. İdarəetmə informasiyasının dönmədən artan

həcmi öz növbəsində müvafiq işçilərin informasiya yükünün artmasına səbəb olur və işlənmənin

avtomatlaşdırılması səviyyəsinin yüksəldilməsinin zəruri edir.

İstehsalın ıdarə edilməsi prosesində dövr edən informasiyanın öyrənilməsi onun

tədqiqinin ümumi metodlarına əsaslanır. Bu zaman informasiya üç aspekdə tədqiq edilir .

Praqmatik,semantik,sintaksis

İnformasiyaya praqmatik aspektdə baxıldıqda, idarəetmə prosesində qərarların

qəbulu üçün informasiyanın praktiki cəhətdən nə qədər faydalı və qiymətli olması müəyyən

edilir.

13

İstehsalın avtomatlaşdırılmış idarə edilməsi sistemlərin yaradılması zamanı

informasiyanın praqmatik aspekdə öyrənilməsi istehlakçılar üçün informasiyanın zərurilik və

kafilik dərəcəsini, faydalı informasiyanın həcmini , faydasız sənədlər külliyatının miqdarını və.s

müəyyənləşdirməyə imkan verir. İnformasiya həcmini, işlənmə,saxlanma, verilmə tezliklərini

və.s bilməklə informasiyanın işlənməsinin texniki vasitələrini hesablamaq olar.

İnformasiya semantik (mənaca) tədqiq edildikdə idarəetmə obyektinin vəziyyətini

əks etdirən informasiyanın məzmununu açmağa və işarələr arasında olan münasibətlərin və ölçü

vahidlərinin mənaca öyrənilməsinə imkan yaranır.İnformasiyaya semantik baxış iqtisadi

göstəricilərin, obyektlərin təsnifatına. qarşılıqlı kodlaşdırma sistemlərinin yaradılmasına və

beləliklə də, idarəetmədə baş verən hadisələrin, faktların, proseslərin və.s tam öyrənilməsinə

imkan verir.

İnformasiyaya sintaksis aspektdə baxıldıqda onun məzmunu, mənası və

istifadəedilmə xüsusiyyətindən asılı olmayaraq sistemdə işarələr arasında olan münasibətlər

kəmiyyətcə müəyyənləşdirilir. İnformasiyanın kəmiyyətcə qiymətləndirilməsi onun maşında

işlənməsi texnologiyasının səmərəli seçilməsi və layihələndirilməsinə, maşın daşıyıcılarının,

onların maketlərinin səmərəli qurulmasına imkan verir.

İnformasiyaya hər hansı aspektdə baxılmasından asılı olmayaraq onun başlıca cəhəti

qeyri-müəyyənliyi ləğv etməsidir.

İdarəetmə prosesində əsas məsələ hər hansı mümkün vəziyyətlər çoxluğundan müəyyən

bir vəziyyətin seçilməsi aktıdır. Seçmə isə qeyri-müəyyənliklə (entropiya ilə) hüdudlanır və

uyğun olaraq müəyyən miqdarda informasiya alınması ilə nəticələnir. Buradan aydın olur ki,

informasiya ilə entropiya arasında mühüm əlaqə vardır. Görkəmli alim Klod Şennon

informasiyanı məhz bu nöqteyi-nəzərdən izah edir: “informasiya seçmənin qeyri-müəyyənliyini

ləğv etməklə onu müəyyənləşdirir”.

Müasir informasiya nəzəriyyəsinin banisi, amerikalı alimi Klod Şennon tərəfindən təklif

olunmuş informasiya ölçüsü (sintaksis) hazırda çox geniş yayılmışdır. Klod Şennona görə

informasiya ölçüsü baş vermiş və ya verəcək hadisələrin qeyri-müəyyənliyinin ölçüsü ilə

əlaqədardır. Qeyri-müəyyənliyin ölçüsü entropiyadır.

Sistemdə qeyri-müəyyənlik nə qədər yüksək olarsa, entropiya bir o qədər böyük olur.

Lakin sistem nə qədər nizamlı və mütəşəkkil olarsa və onun vəziyyəti haqqında doğru mühakimə

yürütmək imkanı böyüyərsə, onda entropiya bir o qədər azalır.

Beləliklə, idarəetmə (informasiyanın alınması, saxlanması, təhlili prosesi) sistemdəki

entropiyanı azaltmağa xidmət edir. Buna görə də seçmə və idarəetmə aktı həm təsadüfi, həm də

məqsədyönlü ola bilər. İdarəetmə aktı məqsədyönlüdürsə, bu “qərar qəbul edilməsi” adlanır.

14

İnformasiyanın sintaksis ölçüsü məsələsində ilkin və uğurlu yanaşma Şennona müəyəssər

olmuşdur.

Norbert Vinerə görə entropiya-sistemdəki xaos, intizamsızlıq ölçüsüdürsə,

informasiyanın miqdarı isə intizamlılıq, sahmanlıq ölçüsüdür. Bu mənada entropiyaya

informasiya çatışmamazlığı ölçüsü kimi baxmaq olar. İnformasiya isə mənfi entropiya mənası

daşıyır. Buna görə informasiyanı Z.Brillyüen “neqentropiya” (mənfi entropiya) prinsipi

mövqeyində izah edir. “Neqentropiya” prinsipi informasiya ilə entropiya birləşdirir və sübut edir

ki, bunları bir-birindən təcrid edərək öyrənmək mahiyyətcə düzgün deyildir.

Beləliklə, idarəetmə (informasiyanın alınması, saxlanması, işlənilməsi prosesi)

sistemdəki entropiyanı azaltmağa xidmət edir. buna görə də seçmə idarəetmə aktı-həm təsadüfi,

həm də məqsədə yönəldilmiş ola bilər. Idarəetmə aktı məqsədə yönəldilirsə, bu “qərar qəbul

edilməsi” adlanır.

Bütövlükdə idarəetmə prosesi həm müəssisə və ya onun quruluş bölməsinə xətti

(məsələn inzibati) rəhbərlik şəklində, həm də funksional rəhbərlik (məsələn, maddi-texnik

təminat, mühasibat uçotu, nəzarət, iqtisadi təhlil və s.) vasitəsilə həyata keçirilir. Ona görə də

informasiya sisteminin funksional əlamət üzrə quruluşu idarəetmə funksiyaları sistemini

reallaşdıran funksional altsistemlər adlandırılan ayrı-ayrı hissələri özündə birləşdirir. Funksional

əlamət altsisteminin təminatını, onun hansı fəaliyyət dairəsinə aid edilməsini, hansı əsas

məqsədləri, vəzifələri və funksiyaları yerinə yetirməsini müəyyən edir.

Funksional altsistemlər xeyli dərəcədə informasiya sisteminin tətbiq sahəsindən asılıdır.

Obyektin xüsusiyyətindən asılı olaraq funksional altsistemlərinin sayı on addan çox ola

bilər.

Bəzi funksional altsistemlər informasiya sistemlərinin tətbiq sahəsinin müxtəlifliyinə

baxmayaraq eyni qaydada adlandırılsa da, onlar daxili məzmununa görə müxtəlif obyektlərdə

bir-birindən xeyli fərqlənir (məsələn, mühasibat uçotu və hesabat funksional altsistemi bütün

obyektlərdə mövcud olur). Hər bir funksional altsistemin spesifik xüsusiyyətləri altsistemin

tərkibinə daxil olan funksional məsələlərdə özünü göstərir. Bununla yanaşı yeni informasiya

texnologiyalarının meydana gəlməsi “məsələ” anlayışının daha geniş mənada baxılmasını, yəni

ona bilavasitə istehsal prosesinin gedişinə idarəedici təsirlərin göstərməsi, yaxud qərarların qəbul

edilməsi üçün idarəedici heyətə zəruri informasiyanın verilməsini təmin edən iqtisadi

informasiyanın işlənməsinin bitmiş kompleks kimi baxılmasını şərtləndirir.

Beləliklə, məsələyə məlumatların işlənməsi sisteminin elementi kimi deyil, bütövlükdə

idarəetmə sisteminin bir elementi kimi baxılmalıdır. Idarəetmənin funksional altsistemlərinin

tərkibinə daxil olan funksional məsələlərin seçilməsi bir qayda olaraq idarəetmənin aşağıdakı

15

bazalarına uyğun şəkildə aparmalıdır: planlaşdırma; uçot; nəzarət və iqtisadi təhlil; tənzimləmə

icra.

1.5.Alqoritm anlayışı.

Alqoritm – qoyulmuş məsələnin həllinə aparıb çıxaran sonlu sayda əməllər

ardıcıllığıdır.`

Alqoritm son nəticəni almaq üçün ilkin verilənlər üzərində aparılan sonlu

sayda əmrlər ardıcıllığıdır.

“Alqoritm” sözü IX əsrdə yaşamış qədim Şərqin böyük riyaziyyatçısı Məhəmməd

İbn Musa Əl-Xarəzminin adı ilə bağlıdır. O, ilk dəfə onluq say sistemində verilmiş ədədlər

üzərində əməllərin dörd qaydasını vermişdir. Elə indi də həmin qaydalardan istifadə edilir.

Həmin qaydalar alqoritmlər adlandırılmışdır.

Alqoritmin dörd verilmə üsulu mövcuddur. Bunlar nəqli, qrafik, operator və

proqram üsuludur. Alqoritmin nəqli üsulla verilməsi məqsədilə adi danışıq dilindən və yazılış

qaydalarından istifadə olunur. Alqoritmlərin qrafik üsulla verilməsi məqsədilə blok-

sxemlərdən* istifadə olunur. Proqram üsulu ilə alqoritmin verilməsi məqsədilə alqoritmik

dillərin hər hansı birində tərtib olunmuş proqramdan istifadə olunur.

Alqoritmin təsvir üsulları:

1 Nəqli üsul (izah etməklə) Məsələnin həlli alqoritmi sözlə müəyyən edilir,

2 Qrafik şəkildə (şərti işarələrlə) – yəni blok – sxem* qurulur,

3 Proqram (alqoritmik dil). hər hansı alqoritmik dildə proqram qurulur.

Blok-sxem* əvvəlcədən ciddi təyin olunmuş həndəsi fiqurların təsviri ardıcıllığıdır.

Blok-sxemlə alqoritmi təsvir etmək məqsədilə bloklardan istifadə olunur. Bloklar aşağılakılardır:

-prosesin başlanğıcı və sonu bloku;

- hesablama bloku;

- verilənlərin klaviaturadan daxil edilməsi bloku;

-şərti və ya məntiqi blok;

16

- Dövr bloku;

- alt proqram bloku;

- çap bloku.

Blok- sxem tərtib edərkən ayrı-ayrı bloklar bir-biri ilə istiqmətlənmiş oxlarla prosesin

gedişatı istiqamətində birləşdirilir.

Proqramlaşdırma dilləri. Müxtəlif təyinatlı məsələlərin müasir kompüterlərdə həll

olunması üçün standart proqramlar və tətbiqi proqramlar paketlərinin tətbiqi ilə yanaşı hazırda

istifadəçi tərəfindən hazırlanmış proqramlardan istifadə də xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Qeyd

edək ki, istifadəçinin tərtib etdiyi proqramlar proqramlaşdırma dillərinin köməyi ilə həyata

keçirilir.

Proqram- proqramlaşdırma dilinin əmrləri, funksiyaları və operatorlarının köməyi ilə

tərtib olunmuş xüsusi yazılışlar ardıcıllığıdır. Qeyd etmək lazımdır ki, proqramlaşdırma

dillərinin yaranma tarixi və inkişafı EHM-larının yaranma tarixi ilə sıx əlaqədar olmuşdur.

Kompüterə daxil ediləcək əmrlər danışıq dilinə yaxın xüsusi dillərdə yazılır. Belə dillərə

proqramlaşdırma dilləri deyilir.

Alqoritm, xassələri, verilmə üsulları, növləri

Məsələnin həlli zamanı ilkin və aralıq verilənlərin emalı prosesini birqiymətli təyin edən

yazılışların ardıcıllığına alqoritm deyilir.

Alqoritmlərin aşağıdakı 4 əsas xassəsi var.

Bunlardan birincisi müəyyənlik xassəsidir. Müəyyənlik dedikdə alqoritm elə tərtib

olunmalıdır ki, onun təsvir etdiyi proses tamlığı ilə aydın olmalıdır.

İkinci xassə alqoritmin diskretlik xassəsidir. Yəni, hər bir alqoritm ayrı-ayrılıqda yerinə

yetirilə bilən addımlardan ibarət olmalıdır.

Alqoritmin üçüncü xassəsi onun nəticəvilik xassəsidir. Belə ki, hər bir alqoritm son

nəticənin alınmasını təmin etməlidir.

Dördüncü xassə alqoritmin kütləvilik xassəsidir. Yəni, tərtib olunan hər bir alqoritm

eyni qəbildən olan məsələlərin həlli üçün istifadə olunma imkanına malik olmalıdır.

Alqoritmlərin üç növü var: xətti, budaqlanan və dövri alqoritmlərdir.

Xətti strukturlu alqoritmlər – çox sadə hesablama prosesini ifadə edən bir neçə ardıcıl

əməliyyatlardan ibarət olur və həmin əməliyyatlar yazılış ardıcıllığı ilə də yerinə yetirilir. Xətti

alqoritmləri sxematik olaraq aşağıdakı kimi göstərmək olar:

Bu sxemdə istiqamətlənmiş parçalar alqoritmin bütün mərhələlərinin yazılış ardıcıllığı

ilə bir-birinin ardınca bir xətt üzrə icra olunduğunu göstərir. Belə alqoritmlərin blok sxeminə

xətti sxem deyilir.

17

Xətti alqoritmlərin blok sxemini aşağıdakı kimi görmək olar.

Budaqlanan strukturlu alqoritmlərin tərkibində bir və ya birneçə mırhılə ola bilər. Bu

mərhələdə müəyyən kəmiyyətlərin (məsələn, başlanığıc verilənlər, aralıq nəticələr və s.) hər

hansı bir şərti ödəyib ödəmədiyi yoxlanılır və bundan asılı olaraq uyğun hesablama istiqaməti

seçilir. Yəni, nəzərdə tutulan şərt ödənilirsə, hesablama prosesi bir istiqamətdə, əks halda isə

başqa istiqamətdə aparılır. Budaqlanmanı sxematik olaraq aşağıdakı kimi göstərmək olar:

Bu sxemdə istiqamətlənmiş parçalar ardıcıllığı müəyyən andan sonra iki istiqamətdə

davam edir. Yəni, alqoritm üzrə aparılan hesablama prosesi müəyyən addımdan sonra

əvvəlcədən məlum olan iki istiqamətdən biri ilə gedəcək. Belə alqoritmlərin blok sxeminə

budaqlanan alqoritm deyilir.

Budaqlanan alqoritmlərin blok sxemini aşağıdakı kimi qurmaq olar.

Başlaniğic

Verilənlərin daxil

edilməsi

Hesablama

əməliyyatı

Nəticələrin çapı

Son

Başlaniğ

Verilənləri

n daxil

Hesablama əməliyyatı

Nəticələrin

Son

ŞəHə Yox

I II

18

Dövri alqoritmik strukturlar. Təcrübədə rast gəlinən bir çox məsələlərin həllində

alqoritmin bu və ya digər mərhəlsəinə uyğun olaraq aparılan hesablama prosesi müəyyən

dəyişənlərin konkret qiymətlərində bir neçə dəfə təkrarlanır. Hesablama prosesinin təkrarən

yerinə yetirilən hissəsinə dövr, hesablama prosesinin alqoritmi isə dövri alqoritm adlanır. Dövri

alqoritmlər sxematik olaraq ümumi şəkildə belə təsvir olunur:

Bu sxemdə göstərilən istiqamətlənmiş parçaların ardıcıl düzülüşü müəyyən hərəkətlər

istiqamətini təyin edir. Sxemdən göründüyü kimi müəyyən andan sonra düz xətt üzrə hərəkət

ardıcıllığı pozulur və dairəvi hərəkətə keçir. Başqa sözlə dövri proses yaranır. Belə prosesin

alqoritminə dövri strukturlu alqoritm, onun sxeminə isə dövri sxem deyilir.

Dövri alqoritmlərin blok – sxemini ümumi şəkildə aşağıdakı kimi qurmaq olar.

Məsələn:

Başlaniğic

Verilənlərin daxil

edilməsi

Hesablama əməliyyatı

Nəticələrin çapı

Son

Dövr

Hesablama əməliyyatı

19

MÖVZU 2.

INFORMASIYA –KOMMUNİKASİYA TEXNOLOGİYALARI

ANLAYIŞI

2.1. İnformasiya anlayışı.

2.2. İinformasiya-kommunikasiya texnologiyaları anlayışı

2.3. İinformasiya-kommunikasiya texnologiyalarının strukturu

2.4. İinformasiya-kommunikasiya texnologiyalarının çevrilməsi

prosedurları.

2.5. İnformasiyanın qiymətləndirilməsi

2.1. İnformasiya anlayışı

İnformasiya–latınca "informatio"sözündən götürülüb,mənası izah etmə,agah

etmə,ifadə etmə deməkdir.İnformasiyadan danışarkən ilk növbədə radio,televizor məlumatı,

qəzet, kitab, elmi jurnalın məzmunu, verilənlər bazası, kitabxana və biliklər,insanlar arası

ünsiyyət nəzərdə tutulur.

İnformasiya kitablarda,kitabxanalarda,verilənlər bazasında, vərəqdə və hesablama

maşınlarında saxlanır.

İnformasiya elektrik siqnallarının və radio dalğalarının köməyi ilə yazılı və şifahi

ötürülür,hissiyyat orqanları,elektrik qəbulediciləri –foto və video kameranın köməyi ilə

alınır.

Verilən və məlumat ayrı-ayrılıqda emal olunur,dəyişdirilir, sistemləşdirilir çeşidlənir

və bunun nəticəsində də yeni informasiya və yaxud yeni biliklər alınır.

İnformasiya latınca – " informatio" sözündən götürülmüş, obyekt, hadisə ,

fakt haqqında məlumat verilməsi, onların insan şüuru vasitəsilə dərk edilməsinə

imkan verən siqnalların məcmusundan ibarətdir. Siqnal – fəzada zonasına görə

maddi informasiya daşıyıcısıdır. Siqnal aşağıdakı modullardan ibarətd: mənbə,

ötrücü, rabitə kanalı, qəbuledici, ünvanlanan

İnformasiyanın mənbəyi – hər hansı məlumatlar çoxluğunu təşkil edir.

Məlumat diskret və ya kəsilməz ola bilər ( Sfetafor , Morze əlifbası)

İnformasiyanın mövcud olma formaları:

20

1. Staitik ( kitab , foto şəkil)

2. Dinamik ( rabitə kanalları ilə fəzada informasiyanın ötrülməsi

prosesləri)

İnformasiyanı 2 şəklə bölmək olar :

1. Bioloji

2. Sosial

Elmi informasiya – təbiətin,cəmiyyətin,təfəkkürün obyektiv

qanunauyğunluqlarını nisbətən tam özündə əks etdirən informasiyaya deyilir.Onu

qəbuletmə və istifadə sahələrinə görə siyasi, iqtisadi, texniki, elmi,fiziki və s.,təyin

olunmasına görə isə kütləvi və xüsusi informasiyalara bölürlər.

Təşkilatı iadərəetmə sistemlərində cəmiyyətin idarəedilməsi zamanı

iqtisadi informasiyaya,texniki obyektlərin idarəedilməsində isə texniki

informasiyaya üstünlük verilir.

İqtisadi informasiya özündə istehsal prosesi,bölgü,mübadilə və maddi

nemətlər və xidmətlərin istehlakı haqqında məlumatları əks etdirir.Bunula əlaqədar

olaraq iqtisadi informasiyaya ictimai istehsalla bağlı olduğundan onu bəzən

isrehsal informasiyası da adlandırırlar.

Statistik informasiya – dedikdə kütləvi hadisələrin və təzahürlərin

kəmiyyət xarakteriskalarını əks elətdirən sənədləşdirilmiş rəsmi məlumatlar başa

düşülür.

Sosial informasiya insanın praktiki fəaliyyəti ilə sıx surətdə bağlıdır, ona

görə də insanın fəaliyyət sahələrindən asılı olaraq müxtəlif tipləri mövcuddur :

hüquqi, elmi, iqtisadi, maliyyə , texnoloji, texniki, texniki və s. Sosial

informasiyanın aşağıdakı formaları vardır:

Tətbiq sahəsinə görə - kütləvi informasiya, hüquqi –informasiya, elmi –

texniki informasiya, siyasi informasiya, statistik informasiya, fövqəladə hallar

haqqında informasiya, şəxsiyyət haqqında informasiya;

İcazə rejiminə görə - açıq informasiya (məhdudiyyətsiz), məhdudiyyətli

21

informasiya, qapalı informasiya, dövlət sirli informasiya, kommersiya sirli

informasiya, xidməti məxfi informasiya;

Daşıyıcılarına görə informasiya – kağız üzərində, ekranda şəkil formasında,

EHM yaddaşında, rabitə kanalları vasitəsilə verilən informasiya və s.

Dinamik informasiya – sistemin xüsusi təyinatlı proqram

komponentlərinin köməyi ilə nəticədə əldə edilən informasiyadır. Dinamik

informasiya olaraq: kompaniyaya aid olan son məlumatları, malların və

xidmətlərin kataloqu, şəkil qalereyası, reklamını ve s. qəbul etmək olar.

Dinamik informasiyanı statik informasiya ilə eyni səhifədə yerləşdiyrmək

olar. Bir qayda olaraq statik informasiya dinamik informasiyadan əvvəl

yerləşdirilməlidir.

Bioloji informasiya- qeyri-bioloji informasiyalarla müqayisədə daha

mürəkkəbdir. Belə ki, bioloji informasiya təkcə fiziki və kimyəvi əsaslara malik

deyil, eyni zamanda genetik, psixoloji, sosial, davranış, lingvistika kimi

xüsusiyyətləri ilə də xarakterizə olunur. Qeyri-bioloji informasiyalardan fərqli

olaraq, Bioloji informasiyalar təyin olunduqda onların canlı aləmə aid olduğu

xüsusilə vurğulanır.

Bioloji informasiya ayrılıqda götürülmüş canlı orqanizmin həyat

fəaliyyətini təşkil edir.

İnformasiyanın əsas xassələri :

1.Onun müəyyən sistemlərlə sıx surətdə bağlı olması ;

2.Strukluğu ;

3.Dəyərliliyi ;

4. Mənası ;

İnformasiyanın strukturluğu dedikdə onu təşkil edən elementlər arasındakı

qarşılıqlı əlaqəni təyin etməsi başa düşülür.

Dəyərliliyi dedikdə onun məzmunluğu, müasirliyi, həqiqiliyi, operativliyi,

tamlığı, qiymətləndirilməsi başa düşülür.

Mənası informasiyanın məqsədini təyin etməyə kömək edir.

22

İnformasiyanın təsvir formaları :

1. Simvol, mətni

2. Qrafiki

3. Səsli

Geniş mənada informasiya qarşıya qoyulmuş məsələnin həllinə kömək edən,onu

dəyişdirən,ötürən və saxlayan obyektlərin – məlumat,biliklər toplusudur.

Fəlsəfi mənada informasiya real həyatın əksidir:hər hası bir real obyekt digər bir

real obyekt haqqında məlimatı özündə əks etdirir.Bunula da informasiya özünün əks etdirdiyi

təyin olunmuş obyektlə əlaqədardır.

Öz-özlüyündə informasiya həmçinin abstrakt riyazi məna kəsb edir.Eyni

zamanda informasiyanın özəl xüsusiyyətləri onu maddi aləmə yaxınlaşdırır.Deməli

informasiyanı almaq,yazmaq, ötürmək, silmək olar.

İnformasiya məlumat vasitəsilə ötürülür.

İnformasiya və məlumat arasındakı uyğunluq qarşılıqlı-birmənalı deyildir.

Eyni informasiya müxtəlif məlumatlarla ötürülə bilər və onların içərisində heç bir

informasiya daşımayanı ola bilər. Əksinə, eyni bir məlumat onu qəbul edənin

maraq dairəsindən asılı olaraq müxtəlif informasiya kimi çatdırıla bilər. Məsələn,

təyyarənin qəzaya uğraması xəbəri həlak olanların qohumları üçün bir mənaya,

hava yolları şirkəti üçün isə başqa bir mənaya malikdir; eyni qəzet məqaləsindən

müxtəlif oxucular özlərinin maraq dairələrinə uyğun müxtəlif informasiya

götürürlər.

Beləliklə, müxtəliff cür interpretasiya (təfsir) olunan eyni məlumat müxtəlif

informasiya ötürə bilər. Mücərrəd olaraq demək olar ki, məlumatla (M)

informasiya (İ) arasında əlaqədə həlledici rolu interpretasiya qaydası (a) oynayır.

Bunu simvolik olaraq belə göstərmək olar:

1aM

Baxılan məlumat üçün unterpretasiya qaydası (a) adətən məlumatlar

çoxluğu üçün tətbiq edilən qaydaların xüsusi halı olur.

Beləliklə, məlumatın köməyi ilə biz konkret obyekt, subyekt, hadisə, mühüt

və s. haqqında bilik əldə edirik.

23

Məlumat vasitəsilə əldə edilən biliklər artırımına informasiya deyilir [3].

İnformasiyanın Şenon tərəfindən təklif edilmiş kəmiyyət baxımından təyini də elə

bu fikrə əsaslanır.

«Verilən» anlayışını belə bir mücərrəd situasiya ilə izah etmək olar. Fərz

edək ki, müşahidəçi öyrənilən obyektin vəziyyəti haqqında informasiyanı toplayıb,

müəyyən formada yaddaşda saxlayır. bu halda deyirlər ki, müşahidəçinin

yaddaşında obyektin vəziyyətini əks etdirən «verilənlər» var.

Beləliklə «verilənlər» saxlamaq, emal etmək və ötürmək üçün müəyyən

formada qeyd olunmuş məlumatdır. «Verilən» latınca «datum» (fakt) sözündən

yaranmışdır. Lakin verilən bəzən konkret və ya real fakta uyğun gəlməyə bilər.

verilənlər bəzən qeyri-dəqiq, həqiqətdə mövcud olmayan anlayışları ifadə edə

bilər. Odur ki, verilənlər dedikdə bizim üçün əhəmiyyətli olan istənilən hadisə və

ya fikrin təsviri başa düşülür.

Ənənəvi olaraq verilənlər konkret ünsiyyət vasitələri ilə (məsələn, dil və ya

şəkil vasitəsi ilə) konkret daşıyıcıda (məsələn, daşda, kağızda) qeyd olunur. Zaman

keçdikcə verilənlərin təsvir üsulları və daşıyıcıları dəyişmişdir (məsələn, ibtidai

insanların mağara rəsmləri, daş üzərində qədim yunan yazıları, misirlilərin papirus

yarpağı üzərində yazıları və s.). Əksər hallarda verilənlərin təbii dildə kağız

üzərində qeyd olunur. Kompüterlərdə verilənlərin uzun müddətli daşıyıcısı kimi ən

çox maqnit daşıyıcılarından (lent, disk, baraban və s.) geniş istifadə olunur.

Verilənlər ümumi halda aşağıdakı xarakteristikalarda təyin olunur:

verilənin adı, qiyməti, tipi, strukturu.

Verilənin adı onun mənasını (semantikasını) ifadə edir. Verilənin qiyməti

isə əslində verilənin özünü xarakterizə edir. Çünki faktları bir-birindən ayırmaq

üçün onları qiymətləndirmək lazımdır. Təbii dilin zənginliyi verilənlərin adları ilə

qiymətlərinin birlikdə təsvirinə imkan verir. Məsələn, «havanın temperaturu +30

dərəcədir « ifadəsində «+30» verilənin qiyməti «hava temperaturu dərəcə ilə «

verilənin adıdır (semantikası). Müəyyən hallarda verilənlərlə onların semantikası

bir-birindən ayrı qeyd oluna bilər. Məsələn, qatarın hərəkətini ifadə edən cədvəldə

verilənlərin semantikası cədvəlin başlığında qeyd olunur. Verilənlər bazasında da

24

verilənlərlə onların semantikası əksər hallarda bir-birində ayrı saxlanır. Bu

verilənlərin axtarışını və onların emalını əlverişli surətdə təşkil etməyə imkan verir.

Verilənlərin tip xarakteristikası əsasən proqramlaşdırmada istifadə olunur.

Tipinə görə verilənləri 3 qrupa ayırırlar: hesabi (və ya rəqəm tipi), mətn (və ya

simvol tipli) və məntiqi verilənlər. Hesabi verilənlərdə qiymət rəqəmlə ifadə olunur

(məsələn, « boyu 174 sm»). Mətn tipli verilənlərdə qiymət mətn kəmiyyətləri ilə

(simvollarla) ifadə olunur (məsələn, « qırmızı rəngli»). Məntiqi verilənlərdə isə

qiymət məntiqi kəmiyyətlərlə ifadə olunur («məsələn, beşin çüt ədəd olması

yalandır»).

2.2. İinformasiya-kommunikasiya texnologiyaları anlayışı

Texnologiya sözü yunanca «techne» (ustalıq, bacarıq) və «logos»

(öyrənmə, idrak) sözlərinin birləşməsindən yaranmışdır və istehsal proseslərinin

yerinə yetirilməsi üçün üsullar və vasitələr haqqında biliklər toplusunun və həmin

proseslərin özlərini ifadə edir.

Material istehsalı texnologiyasında materialın ilkin vəziyyəti

dəyişdirilməklə material məhsulu alınır (şəkil 1).

Şəkil 1 . Material istehsalı texnologiyası

Neft, qaz, faydalı qazıntılar və s. tipli material resurslan ilə yanaşı

informasiya da cəmiyyətin vacib resurslanndan biridir. Odur ki, informasiyanm

emalı prosesini də material resurslarmm emalı prosesinə analoji olaraq informasiya

texnologiyası adlandırırlar (şəkil 2).

Şəkil 2. İnformasiya texnologiyası

Beləliklə, informasiya texnologiyası- verilənlərin toplanması, ötürülməsi

və emalı üçün metod və vasitələrdən istifadə etməklə tədqiq olunan obyektin,

Material

informasiya

texnologiyas

ı

Material resursları Material məhsulu

İnformasiya

texnologiyaları

Verilənlər Informasiya məhsulu

25

prosesin, hadisənin vəziyyəti haqqında informasiyanın (informasiya məhsulunun)

alınması prosesidir.

Material istehsalı texnologiyasında məqsəd insanın və ya sistemin

tələblərinə cavab verən məhsulun istehsalıdır. İnformasiya texnologiyasında isə

məqsəd insan tərəfındən təhlil edilmək və onun əsasında qərar qəbul etmək üçün

informasiya istehsalıdır.

Məlumdur ki, eyni material resurslarına müxtəlif texnologiyaları tətbiq

etməklə müxtəlif məmulat və məhsul almaq olar.Bu deyilən informasiyamn emalı

texnologiyasına da aiddir.

Müqayisə üçün cədvəl 1.1-də bu iki texnologiyanın əsas komponentləri

verilmişdir.

Cədvəl 1.

Material və informasiya texnologiyalannm əsas komponentləri

Sıra sayı Material texnologiyası Informasiya texnologiyası

1 Xammalın və materialların

yığılması və ya hazırlanması

Verilənlərin və ya ilkin

informsiyanın toplanması

2 Material məhsulun istehsalı

Verilənlərin emalı və nəticəvi

infomasiyanın almması

3 Istehsal məhsullarının isteh-

lakçıya çatdırılması

Nəticəvi informasiyanın istifadə-

çilərə çatdırılması

Cəmiyyətin informasiya resurslarından istifadə etməsi prosesinin vacib

tərkib hissəsi informasiya texnologiyası hesab olunur. İnformasiya texnologiyası

elmi-texniki tərəqqinin inkişafı, informasiya emalı üçün yeni texniki vasitələrin

yaradılması ilə təyin olunan bir neçə təkamül mərhələsi keçmişdir. Müasir

cəmiyyətdə informasiya emalı texnologiyasının əsas texniki vasitəsi texnoloji

proseslərin işlənib hazırlanması və istifadə olunması konsepsiyasına, həmçinin

nəticəvi informasiyanın keyfiyyətinə ciddi təsir etmiş fərdi kompüter hesab olunur.

Fərdi kompüterin informasiya mühitində tətbiqi və telekommunikasiya

26

vasitələrindən istifadə olunması informasiya texnologiyasının inkişafını yeni

mərhələyə çatdırdı. Bununla da «informasiya texnologiyası» söz birləşməsinə

«yeni» sözü əlavə olundu: yeni informasiya texnologiyası.

Yeni sözü bu texnologiyanın təkamüllüyünü yox, yeniliyini göstərir. Onun

tətbiqi o mənada yenilik aktı hesab olunur ki, o, təşkilatların və müəssisələrin

fəaliyyət növlərinin məzmununu əhəmiyyətli dərəcədə dəyişdirir. Yeni informasiya

texnologiyası anlayışına həmçinin informasiyanın müxtəlif vasitələrlə ötürülməsini

təmin edən kommunikasiya texnologiyaları da daxil edilir. Cədvəl 2-də yeni

informasiya texnologiyasımn əsas xüsusiyyətləri verilmişdir.

Cədvəl 2.

Yeni infonnasiya texnologiyasının əsas xüsusiyyətləri

Metodologiya Əsas əlamət Nəticə

İnformasiyanın emalı və

ötürülməsi üçün yeni vasi-tələr

İdarəetmə

texnologiyasına

qoşulmaq

Yeni

kommunikasiya

texnologiyası

Bütöv texnoloji sistemlər

Mütəxəssislərin

və menecerlərin

funksiyalannın

inteqrasiyası

İnformasiya

emalınm yeni

texnologiyası

İnformasiyanm

hazırlanması, ötürülməsi,

saxlanması və əks etdirilməsinin

məq-sədyönlü təşkili

Sosial mühitin

qanu-nauyğunluqlarının

nəzərə alınması

Idarəetmə üçün

qərarların qəbulunun

yeni texnologiyası

Yeni informasiya texnologiyası istifadəçilərlə «dostsayağı» interfeyslə

işləməyi təmin edən, fərdi kompüterlərdən və telekomminikasıya vasitələrindən

istifadə edən texnologiyadır.

Yeni informasiya texnologiyasının 3 əsas prinsipi aşağıdakılardır:

- kompüterlə interaktiv (dialoq) rejimində işləmək;

- proqram məhsullarımn inteqrasiyası (birləşdirilməsi, qarşılıqlı

əlaqələndirilməsi);

- həm verilənlərin, həm də məsələnin qoyuluşunun dəyişdirilməsi

prosesinin çevikliyi.

27

Material istehsalı texnologiyası müxtəlif texniki vasitələrlə (avadanlıq,

dəzgahlar, instrumentlər, konveyr xətləri və s.) reallaşır. Analoji olaraq

informasiya texnologiyası üçün də texniki vasitələr mövcuddur. İnformasiya

istehsalının texniki vasitələrinə onun aparat, proqram və riyazi təminatmı yerinə

yetirən vasitələr daxildir. Bu vasitələrin köməyilə ilkin informasiya emal edilərək

yeni kefıyyətli informasiyaya çevrilir.

Bu vasitələrin içərisində proqram vasitələrinin xüsusi yeri var. Həmin

vasitələrə başqa sozlə informasiya texnologiyasının proqram instrumentarisi

deyilir. Proqram instrumentarisi istifadəçi tərəfındən qoyulan məqsədə nail

olmaqdan ötrü müəyyən tip kompüter üçün bir və ya qarşılıqlı əlaqəli bir neçə

proqram məhsulundan ibarətdir. İnstrumentari kimi fərdi kompüterlər üçün geniş

yayılmış aşağıdakı proqram məhsullarından istifadə edilə bilər: mətn prosessorları

və ya redaktorları, stolüstü nəşriyyat sistemləri, elektron cədvəllər, qrafik

redaktorlar, verilənlər bazalarının idarəetmə sistemləri, elektron yazı kitabçaları,

funksional təyinatlı (maliyyə, mühasibat, marketinq və s.) informasiya sistemləri,

İnternet bələdçiləri, ekspert sistemləri və s.

İnformasiya texnologiyası onun üçün əsas mühit olan informasiya

sistemləri ilə sıx bağlıdır. İlk baxışdan onların bir-birinə çox oxşarlığı təəssüratı

yaranır, əslində isə bu belə deyildir.

İnformasiya texnologiyası verilənlər üzərində əməllərin, əməliyyatların,

mərhələlərin aparılması üçün dəqiq reqlamentlənmiş qaydalardan ibarət olan

prosesdir. İnformasiya texnologiyasmın əsas məqsədi ilkin informasiyanın

məqsədyönlü emalı nəticəsində istifadəçi üçün lazımi informasiyanı almaqdır.

İnformasiya sistemi kompüterlərdən, kompüter şəbəkələrindən, proqram

məhsullarından, verilənlər bazalarından, insanlardan, müxtəlif növ rabitə

vasitələrindən və s. ibarət olan muhitdir. İnformasiya sistemi, «insan-kompüter»

tipli informasiya emalı sistemidir və burada əsas məqsəd informasiyanın

saxlanması, sorğulara görə axtarışı və seçilən informasiyanı lazımi formaya salıb,

istifadəçiyə çatdırılmasıdır.

28

İnformasiya sisteminin funksiyalarının reallaşdırılması ona yönəlmiş

informasiya texnologiyasını bilmədən mümkün deyil. İnformasiya texnologiyası

isə informasiya sistemindən kənar olaraq reallaşdırıla bilər.

Beləliklə, informasiya texnologiyası informasiya cəmiyyətində

informasiyanın çevrilmə prosesləri haqqında müasir təsəvvürü ifadə edən daha

geniş anlayışdır. İnformasiya sisteminin uğurla qurulmasının və fəaliyyətinin

təminatı isə informasiya və idarəetmə texnologiyalarından birgə və bacarıqla

istifadə olun-raasıdır.

Material istehsalı sahəsindi istifadə olunan norma, normativ, texnoloji

proses, texnoloji əməliyyat və s. kimi anlayışlardan informasiya texnologiyasında

da istifadə oluna bilər. Hər bir texnologiyada bu anlayışları müəyyənləşdirməkdən

əvvəl məqsədi təyin etmək lazımdır. Sonra isə qoyulan məqsədə çatmaq üçün

görüləsi işlərin hamısım strukturlaşdırmağa cəhd etmək və lazımi proqram

instrumentarisini seçmək lazımdır.

İnformasiya texnologiyasını aşağıda göstərilən əlamətlərə görə mərhələlərə

ayırırlar. Qeyd edək ki, göstərilən ayırmalar və illər müəyyən mənada şərti

xarakter daşıyır.

İnformasiya emalı proseslərinin və məsələlərinin növünə görə:

1-ci mərhələ (1960-1970-ci illər)-hesablama mərkəzində kollektiv istifadə

rejimində verilənlərin emalı. İnformasiya texnologiyasının inkişafının əsas

istiqamətini insanın yerinə yetirdiyi atil əməliyyatların (əsasən hesablama tipli)

avtomatlaşdırılması təşkil edirdi.

2-ci mərhələ (1980-ci illərdən sonra) - strateji məsələlərin həllinə yönəlmiş

informasiya texnologiyalarının yaradılması.

Cəmiyyətin informasiyalaşması istiqamətində duran problemlərə görə:

1-ci mərhələ (60-cı illərin sonuna qədər) - məhdud imkanlı aparat vasitələri

şəraitində böyük həcmli verilənlərin emalı problemi ilə xarakterizə olunur.

2-ci mərhələ (70-ci illərin sonuna qədər) - III nəsil kompüterlərin (IBM

360, EC seriyalı EHM və s.) geniş yayılması ilə əlaqələndirilir. Bu mərhələnin

problemi proqram təminatının aparat vasitələrinin inkişafından geri qalmasında idi.

29

3-cü mərhələ (80-cı illərin əvvəlindən) - kompüter qeyri-peşəkar

istifadəçilərin alətinə, informasiya sistemləri isə qərar qəbuletmənin təminatı

vasitəsinə çevrilir. Bu mərhələnin əsas problemi istifadəçilərin təlabatlarını

maksimum ödəmək və kom-püter mühiti ilə işləmək üçün əlverişli interfeys

yaratmaqdan ibarət idi.

4-cü mərhələ (90-cı illərin əvvəllərindən) - təşkilatlararası əlaqələrin və

informasiya sistemlərinin müasir texnologiyasının yaradılması. Bu mərhələnin

çoxlu problemləri var. Onlardan əsasları aşağıdakılardır:

- kompüter əlaqələri üçün razılaşmalarm, standartların və protokolların

hazırlanması;

- strateji informasiyaya müraciətin təşkili;

- informasiyanın mühafizəsinin və təhlükəsizliyinin təşkili.

Kompüter texnologiyasının verdiyi faydaya görə:

1-ci mərhələ (60-cı illərin əvvəllindən) - hesablama mərkəzlərinin

resurslarından kollektiv şəkildə istifadə etməklə atil əməliyyatların yerinə

yetirilməsi üçün informasiyanın səmərəli emalı ilə səciyyələnir. Bu mərhələdə əsas

problem psixoloji problem idi. İnformasiya sistemlərinin istifadəçiləri ilə onları

hazırlayanlar arasmda qarşılıqlı əlaqələr zəif idi. Bunun da nəticəsində elə

sistemlər qurulurdu ki, istifadəçi onları başa düşmürdü və ona görə də geniş

imkanlarına baxmayaraq, onlardan tam istifadə olunmurdu.

2-ci mərhələ (80-cı illərin əvvəlindən) - fərdi kompüterlərin yaranması ilə

bağlıdır. İnformasiya sistemlərinin qurulmasına yanaşma dəyişdi - onlar fərdi

istifadəçilər tərəfindən qərarların qəbulunun təminatına istiqamətləndilər. Sistemin

hazırlanmasmda istifadəçinin marağı artır, layihəçi ilə əlaqə yaradılır və hər iki

tərəfin bir-birini anlaması baş verir. Bu mərhələdə verilənlərin həm

mərkəzləşdirilmiş, həm də mərkəzləşdirilməmiş emalından istifadə olunur.

Sonuncu halda istifadəçilər iş yerlərində lokal bazalarla işləmək və lokal məsələləri

həll etmək imkanını əldə edirlər.

3-cü mərhələ (90-cı illərin əvvəlindən)- biznesdə strateji üstünlüyün analizi

ilə bağlıdır və paylanmış informasiya emalının telekommunikasiya

30

texnologiyalarına əsaslanır. İnformasiya sistemləri təkcə verilənlərin emalı

səmərəliliyini artırmaq üçün deyil, həm də idarəetmə heyətinə kömək etmək üçün

istifadə olunurlar.İnformasiya texnologiyaları rəqabətə davam gətirməkdə və

üstünlük qazanmaqda təşkilatlara kömək edirlər.

Texnologiyanın instrumentari növlərinə görə:

1-ci mərhələ (XIX əsrin ikinci yarısma qədər) - «əl» texnologiyası.

İnstumentari kimi qələm, kağız, mürəkkəb, kitab istifadə olunurdu.

Komminikasıya əl üsulu ilə poçt və ya kuryer vasitəsilə məktubların, paketlərin,

depeşlərin göndərilməsi ilə həyata keçirilirdi. Texnologiyanın əsas məqsədi

informasiyanı lazımi formada təsvir etmək idi.

2-ci mərhələ (XIX əsrin sonundan başlayaraq)- «mexaniki» texnologiya.

İnstrumentari kimi çap maşını, telefon, diktafon, daha təkmil vasitələrlə təmin

olunmuş poçt istifadə olunurdu. Texnologiyanın əsas məqsədi informasiyanı

lazımi formada daha əlverişli vasitələrlə istifadəçilərə çatdırmaq idi.

3-cü mərhələ (XX əsərin 60-cı illərinə qədər) - «elektrik» texnologiyası.

İnstrumentari kimi böyük kompüterlər, elektrik çap maşınları, kseroks, portativ

diktofanlar istifadə olunurdu. Bu mərhələdə texnologiyanın məqsədi də dəyişdi.

Əsas diqqət informasiyanın təsvir formasmdan məzmunun formalaşmasına

yönəldi.

4-cü mərhələ (70-ci illərin əvvəlindən) - «elektron» texnologiyası. Əsas

instrumentari kimi geniş spektrli baza və xüsusi proqram kompleksləri ilə təchiz

olunmuş böyük kompüterlər və onların əsasında qurulmuş avtomatlaşdırılmış

idarəetmə sistemləri və informasiya-axtarış sistemləri istifadə olunurdu. Texnolo-

giyanın ağırlıq mərkəzi ictimai həyatın müxtəlif sahələrinin idarəetmə mühitləri

üçün məzmunlu informasiyanın formalaşmasına və analitik işin təşkilinə daha çox

istiqamətləndi. Bir sıra obyektiv və subyektiv faktorlar informasiya

texnologiyasının yeni konsepsiyasmm qarşısında qoyulan məsələlərin həllinə

imkan vermədi. Lakin məzmunlu idarəetmə informasiyasının formalaşmasında

təcrübə qazanıldı və texnologiyanın yeni mərhələsinə keçid üçün professional,

psixoloji və sosial baza yaradıldı.

31

5-ci mərhələ (90-cı ildən başlayaraq)- «yeni» informasiya texnologiyası.

Əsas instrumentari kimi müxtəlif təyinatl geniş çeşidli proqram məhsulları ilə

təmin edilmiş fərdi kompüterlərdən istifadə olunur. Bu mərhələdə mütəxəssislər

tərəfindən qərar qəbuletmənin təminatı sistemlərinin qurulması ilə

avtomatlaşdırılmış idarəetmə sistemlərinin fərdiləşməsi prosesi baş verir. Bu cür

sistemlər idarəetmənin müxtəlif səviyyələri üçün məzmunlu analiz və intellekt

elementlərinə malik olub, fərdi kompü-terlərdə reallaşdırılır və

telekommunikasiyadan istifadə edirlər. Mikroprosessor bazasına keçidlə əlaqədar

olaraq, məişət, mədəniyyət və digər təyinatlı texniki vasitələr də əhəmiyyətli

dərəcədə dəyişilir. Müxtəlif sahələrdə lokal və qlobal kompüter şəbəkələrindən, o

cümlədən, İnternet şəbəkəsindən geniş istifadə olunu.

Mövcud olan informasiya texnologiyalarını 2 növə ayırmaq olar: 1)

verilənlərin emalı texnologiyası; 2) idarəetmənin informasiya təminatı

texnologiyası. Hər bir konkret texnologiya bu növlərdən birinə və ya hər ikisinə aid

edilə bilər.

Verilənlərin emalı texnologiyası lazımi ilkin verilənlərə malik olan, emal

üçün alqoritmlər və digər standart prosedurlar olan yaxşı strukturlaşdırılmış

məsələlərin həlli üçün nəzərdə tutulur. Bu texnologiyadan elm, təhsil, istehsalat və

digər sahələrdə təkrarlanmalarla yerinə yetirilən atil əməliyyatların

avtomatlaşdırılması məqsədilə heyətin əməli fəaliyyəti səviyyəsində istifadə edilir.

İdarəetmənin informasiya təminatı texnologiyasının əsas məqsədi təşkilatın

qərarqəbuletmə ilə bağlı olan bütün həmkarlarının informasiya tələbatını

ödəməkdir. Həmin texnologiya idarəetmənin istənilən səviyyəsində faydalı ola

bilər.

Bu texnologiya idarəetmənin informasiya sistemi mühitində işləməyi

nəzərdə tutur və həll olunan məsələlərin zəif strukturlaşması hallarında istifadə

olunur.

İlkin iqtisadi informasiya istifadə olunma müddətində dəyişikliklərə məruz

qalır və bu dəyişmə müxtəlif informasiya elementlərində müxtəlif templərə malik

olur.Odur ki, informasiyanın sabitlik əlaməti üzrə təsnifatı mühüm əhəmiyyət kəsb

32

edir. Sabitlik əlaməti üzrə qruplaşdırmalar zamanı əlamətin əlavə olaraq

dəqiqləşdirilməsi tələb olunur. Belə ki, informasiyanın sabitliyi anlayışı birmənalı

qəbul edilmir. Sabitlik əlaməti kimi eyni informasiyanın iqtisadi məsələlərin

həllində təkrar iştirakı dərəcəsi, müəyyən dövr ərzində informasiyanın öz

qiymətini dəyişməz saxlaması, informasiyanın saxlanması müddəti və s. başa

düşülür.

İnformasiyanın dəyişkənliyi sərhədlərinin müəyyənləşdirilməsi tamamilə

şərtidir. Belə ki, indiyə qədər sabitlik əmsalı 0.85 yüksək olduqda informasiya

şərti-sabit hesab olunur.

İdarə olunan obyekt və idarəedici orqana münasibətdə informasiya-daxili

və xarici, giriş və çıxış informasiyası kimi qruplaşdırıla bilər. İqtisadi

informasiyanın giriş və çıxış informasiyasına ayrılması bir yerdən başqa yerə

verilməsi ilə əlaqədardırsa, daxili və xarici informasiyanın fərqləndirilməsi onun

yaranma mənbəyi, yarandığı yerlə əlaqədardır.

İnformasiya xarici və daxili xassəyə malikdir. Fəlsəfədən məlumdur ki,

daxili xassə orqanik olaraq obyektin özünə aiddir, “gizli” və özünü digər

obyektlərlə qarşılıqlı münasibətdə biruzə verir.

Xarici xassə isə obyektin digər obyektlərə qarşılıqlı münasibətlərini

xarakterizə edir. İstənilən informasiyanı – informasiya mənbəyi, informasiya

istifadəçisi və informasiyanı əks etdirən üç qarşılıqlı əlaqəli obyektə bölmək olar.

Bu isə onun əsas xarici xassələrini informasiyanın keyfiyyətini, tamlığını,

etibarlığını və s. ayırmağa imkan verir.

İnformasiyanın daxili xassəsi isə informasiyanın həcmi, özünəməxsusluğu

və s. ilə xarakterizə olunur.

2.3. İinformasiya-kommunikasiya texnologiyalarının strukturu

İnformasiyanın quruluşu dedikdə müəyyən məna daşıyan informasiya

elementlərinin müəyyən məcmusu başa düşülür. İnformasiyanın quruluş

elementlərinə ayrılmasında bir çox hallarda irerarxik prinsipə üstünlük verilir.Hər

33

hansı idarəetmə obyektinin (müəssisə, birlik, sahə, region və s.) ən yüksək

informasiya quruluş vahidi-informasiya sistemi sayılır.(Sistem dedikdə bir-biri ilə

əlaqədə olan obyektlər və ya müxtəlif cinsli elementlər cəmi başa düşülür.

Sistemlər tərkibinə və məqsədinə görə bir-birlərindən fərqlənirlər.) İnformasiya

sistemi qoyulmuş məqsədə çatmaq üçün informasiyanın saxlanılması, emalı və

verilməsində metod, vasitə və işçi heyətin qarşılıqlı fəaliyyətidir.

İqtisadi sistemlərdə idarəetmə obyektlərinin fəaliyyətlərinin bütün

cəhətləri, orada baş verən əməliyyatlar, proseslər öz əksini bütövlükdə informasiya

sistemində tapır. İnformasiya sistemi öz növbəsində daha aşağı səviyyəli quruluş

vahidlərinə ayrılır.

Artıq qeyd edildiyi kimi, müxtəlif hadisələri təsvir edən iqtisadi

informasiya mürəkkəb quruluşa malikdir.

İqtisadi informasiyanın ən aşağı səviyyəli və sadə quruluş vahidi, başqa

sözlə, bölünməz hissəsi rekvizit adlanır. Rekvizitlər obyektin vəziyyətini, yaxud

baş verən hadisələri əhəmiyyət və keyfiyyət cəhətdən xarakterizə edir.

Obyektin vəziyyətini keyfiyyət cəhətdən xarakterizə edən rekvizitlər

əlamət rekvizitləri,kəmiyyətcə xarakterizə edən rekvizitlər əsas rekvizitlər adını

almışdır.

Əlamət rekvizitlərinə misal olaraq müəssisə və təşkilatların adını, vergilərin

növünü və s. göstərmək olar. Əsas rekvizitlər yalnız konkret ədədlər şəklində ifadə

olunur. Məsələn, miqdar-cinsi ölçü vahidlərində, dəyər-manat qəpiklə, əmək

tutumu-norma saatla və adam-günlə ifadə edilir.

Rekvizitlər aşağıdakı əlamətlərə görə təsnifatlara ayrıla bilər:

Xassələrə görə: əsas və əlamət;

Əhəmiyyətə görə: zəruri və qeyri zəruri;

Stabilliyə görə: daimi və dəyişkən;

İndikasiya (təsvirə) görə: hərf, rəqəm, və hərf rəqəm;

Texnaloji prosesdə təyinatına görə: xüsusi, arayış və qruplaşdırıcı.

Ən yüksək səviyyəli informasiya quruluş vahidi olan informasiya sistemi

ilə ən aşağı səviyyəli quruluş vahidləri olan rekvizitlər arasında digər informasiya

34

quruluş elementləri mövcuddur. Həmin quruluş vahidlərinə göstəriciləri,

xəbərləri, massivləri aid etmək olar.

İqtisadi göstəricələr əsas və əlamət rekvizitlərinin məntiqi məcmusudur.

Göstəricilər iqtisadi prosesləri və əməliyyatları ziddiyyət və kəmiyyət baxımından

xarakterizə etməklə, onlar arasında əlaqə yaradır.

Göstəricilər bir əsas rekvizitdən və bir neçə əlamət rekvizitdən ibarətdir.

İqtisadi proseslərin təsvirində və xarakterizə olunmasında göstərici müstəsna rola

malik olduğuna görə, onu iqtisadi informasiyanın əsas quruluş vahidi hesab etmək

olar.

Göstəricilər xarakterizə etdikləri iqtisadi proseslərin müxtəlifliyi üzündən

müxtəlif və çoxsaylıdır. Bu isə onların bir sıra əlamətlər üzrə təsnifatlara

bölünməsi zərurətini meydana çıxarır. Müxtəlif əlamətlər üzrə göstəriciləri

aşağıdakı təsnifatlara ayırmaq olar:

Obyektin informasiya sisteminə münasibətinə görə: giriş və çıxış

göstəriciləri;

Daxil olma mənbələrinə görə:daxili və xarici;

İndikasiyaya görə: hərf, rəqəm, və hərf-rəqəm;

Stabilliyə görə: dəyişkən və daimi;

Əks olunma qaydasına görə: mütləq və nisbi;

İşin təşkilinə görə: emal edilən və emal edilməyən.

Göstəricilərin qaydaya salınmış məcmusu xəbərləri əmələ gətirir.

Müxtəlif məzmuna malik eyni formalı xəbərlər birləşərək informasiyanın yeni

quruluş vahidini –massivi yaradır.

İnformasiya sistemi öz tərkibində müstəqil quruluş vahidləri kimi idarə

etmə obyektinin funksiyalarına və quruluşuna uyğun olaraq bir sıra informasiya

altsistemlərini birləşdirir. Bu informasiya altsistemlərinin hər biri müəyyən

informasiya massivlərindən ibarətdir və onların tərkibi bu altsistemlərdə həll edilən

məsələlərdən asılıdır. EHM-də informasiya quruluşu tətbiq edilən xüsusi

qaydalardan asılıdır ki, bu da yeni informasiya vahidlərinin baytlar, maşın sözləri,

sahələri və s.yaranmasına səbəb olmuşdur.

35

Massivlər müxtəlif əlamətlərə görə birləşdikdə informasiya axını yaranır.

İnformasiya axınları isə birləşib informasiya sistemlərini təşkil edir.

İdarəetmə fəaliyyətinin müxtəlif sahələrində informasiyanın özünəməxsus

quruluş vahidlərindən istifadə edilməsi nəzərdə tutulur. Buna misal olaraq

mühasibat və statistika hesabatlarını, istehsal tapşırıqları formalarını, uçot

sənədlərini və s. göstərmək olar.

Müasir dövrdə iqtisadi informasiyanın əks etdirilməsində maşın

qrafikasının rolu da xeyli artmışdır. Insan-fərdi kompüterlərin ünsiyyətinin dialoq

rejimi tətbiq edilən zaman informasiyanın menyu-sütun, menyu-sətir, ekran cədvəli

adlanan yeni quruluş vahidləri də meydana gəlmişdir.

Dialoq rejimi insanın informasiya ilə iş prosesini imitasiya edir, lakin bu

zaman əməliyyatlar avtomatlaşdırılmış üsulla həyata keçirilir.

Iqtisadi informasiyanın avtomatlaşdırılmış işlənməsi sistemləri

yaradılarkən iqtisadi informasiyanın insanın imkanlarına uyğun quruluşundan

maşın quruluşuna və əksinə keçirilməsinin səmərəliliyini təmin edilməsi son

dərəcə vacibdir.

İnformasiyanın təşkili avtomatlaşdırılmış sistemlərin tələbləri nəzərə

alınmaqla müxtəlif prinsiplər və qaydalar əsasında yerinə yetirilir. Bu isə öz

növbəsində informasiyanın yeni quruluşunun meydana gəlməsinə səbəb olur və

nəticədə məlumat bazaları, informasiya fondu, məlumatlar kataloqu lüğəti

adlandırılan yeni quruluş vahidləri təşəkkül tapır. Avtomatlaşdırılmış sistemlərdə

tətbiq olunan proqramlaşdırma dillərindən asılı olaraq informasiyanın müvafiq

quruluş vahidləri- fayllar, cədvəllər yaranır.

2.4. İinformasiya-kommunikasiya texnologiyalarının çevrilməsi

prosedurları.

İstənilən iqtisadi məsələnin həllində istifadə olunan iqtisadi

informasiyaların avtomatlaşdırılmış çevrilmələrinin layihələndirilməsi

texnologiyası 4 mərhələdən ibarətdir:

36

Başlanğıc;

Hazırlıq;

Əsas;

Nəticə.

Texnoloji prosesin hər bir mərhələsindəki əməliyyatlarin tərkib və

strukturu, istifadə olunan Hesablama Texnologiyasından, rabitə vasitələrindən və

informasiyaların çevrilməsi texnologiyası qarşısına qoyulan tələbatdan asılı olaraq

müxtəlif ola bilər.

Şəkil 1.İnformasiya proseslərinin avtomatlaşdırılmasının ümumi sxemi

Təyinatına görə texnoloji əməliyyatlar: köməkçi, əsas və nəzarətçi olur.

İkinci qrupa “əsas” əməliyyatlar daxildir ki, bunlar verilənlərin

maşındaxili texnologiyaların köməyi ilə çevrilməsi əməliyyatlarıdır. Bunlar

nizamlamaq, korrektə etmək (düzəltmək), toplama (yığma) və məxsusi çevirmə

əməliyyatlarıdır.

Nizamlamaq – ixtiyarı şəkildə yerləşmiş verilənləri açar sözlərin mənasına

görə müəyyən ardıcıllıqla yerləşdirilir.

Korrektəolunma – verilənlərdən yaradılmış faylda düzəlişlər aparmaq və

onların üzərində çevrilmə aparmaq üçün aktual vəziyyətdə saxlamaq prosesidir.

Yığma –başlanğıc verilənləri formalaşdırmaq məqsədilə mövcud fayllara

vaxtaşıri yeni verilənlərin daxil edilməsi prosesi.

Çevirmə - başlanğıc informasiyanın son nəticəyə çevrilməsi üçün bütün

İdarəetmə

obyekti

(istifadəçi)

İnformasiyanın

toplanması prosesinin

həyata keçirilməsi

İnformasiyanın

mərhələsi ötürülməsi

Nəticələrin alınması

İnformasiyanın

ötürülməsi və ya

verilməsi

İnformasiyanın

saxlanması,

axtarışı, emalı

37

hesabi və məntiqi əməliyyatların yerinə yetirilməsi.

İnformasiyaların çevrilməsi üçün maşindaxili texnologiyaların müxtəlif

formaları mövcuddur. Ən geniş yayılmış formalar verilənlərin paket və dialoq

rejimləri sayılır.

Bəzi hallarda zaman baxımından məsələnin avtomatlaşdırılmış həlli

idarəolunan prosesin gedişatı ilə uyğunlaşdırılmalıdır. Ona görə də

informasiyaların çevrilməsinin təşkilinin, real zaman rejimində verilənlərin

çevrilməsi texnologiyası adı alması zərurəti yarandı.

İdarəetmə qərarlarının qəbul edliməsinə qədər iqtisadi informasiya

mürəkkəb çevrilmələrə məruz qalır. Həll olunan məsələlərin predmet sahəsi,

informasiya münasibətləri nə qədər müxtəlif olsa da, iqtisadi informasiyanın

çevrilməsinin ümumi mərhələlərə bölünməsi zəruridir.

İqtisadi informasiya bilavasitə istehsal prosesində (məhsullar və xidmətlər

istehsalı) yaranır və bu prosesin texniki – iqtisadi parametrlərini əks etdirir. İqtisadi

informasiya istehsal kommersiya proqramlarının icrasına, maddi, əmək və pul

vasitələrinin məsrəfləri üzərində nəzarəti həyata keçirməyə imkan verir.

Ötürülmə iqtisadi informasiyanın məruz qaldığı çevrilmələrin biri

kimi nəzərdən keçirilməlidir. Hazırda bu mərhələ əsasən avtomatlaşdırma

elementlərinin qıtlığı ilə səciyyəvidir. Təbii ki, bu halda informasiyanın

avtomatlaşdırılmış işlənməsi imkanları xeyli məhdudlaşmış olur. Burada ən

prespektivli istiqamət rabitənin avtomatlaşdırılmış sisteminin yaradılması,

“intellektual” terminalların tətbiq edilməsidir.

Rabitə növünün seçilməsi informasiyanın ötürülməsinin texniki

vasitələrinin tərkibini müəyyənləşdirir. Rabitənin texniki vasitələri seçilərkən

informasiyanın hansı miqyasda mübadilə edilməsi əsas götürülür. Belə ki, əgər

müəssisədaxili informasiya mübadiləsində naqil əlaqəsi, radio əlaqəsi və qismən

terminalların tətbiqi məqbuldursa, kənar mühitlə (müəssisədən kənar)

informasiya mübadiləsində terminalların istifadəsinə üstünlük verilməlidir. Bu

zaman kollektiv istifadədə olan hesablama qurğularının yaradılması deməli

informasiyanın işlənməsinin çoxmaşınlı sisteminin tətbiqi üçün şərait yaranır.

38

İdarəolunan obyektin vəziyyətini xarakterizə edən iqtisadi informasiyanın

ümumi həcminin 80-85% -i emal olunur. İnformasiyanın çevrilməsinin bu

mərhələsi hazırda bilavasitə hesablama qurğularında həyata keçirilir.

İnformasiyanın emalının ümumi prosesini təşkil edən əməliyyatları üç

qrupa bölmək olar: texniki (giriş maşın daşıyıcılarının hazırlanması,

informasiyanın daxil və xaric edilməsi və s.) məntiqi və hesabi əməliyyatlar.

Həmin qrupların ümumi prosesdəki xüsusi çəkisi məsələlərin növündən asılı olur.

İnformasiyanın maşınla işlənməsi prosesində texniki əməliyyatlar –

hazırlıq, məntiqi və hesabi əməliyyatlar isə əsas əməliyyatlar sayılır.

İnformasiyanın işlənməsi prosesində texniki və hesabi əməliyyatların icrasına

nəzarət mühüm yer tutur. Belə ki, nəzarət əməliyyatlarının köməyi ilə

informasiyanın dürüstlüyü təmin olunur. Qeyd edək ki, nəzarət əməliyyatlar

əsasən maşın tərəfindən yerinə yetirilir.

Bilərəkdən yol verilən səhvlər demək olar ki, informatikadan daha çox digər

səhvlərin, bəzi hallarda hüququn predmetidir. Informasiyanın yaranması və

çevrilməsi prosesində bilmədən yol verilən səhvlərin qarşısını almaq üçün müvafiq

işçilərin ixtisası artırmalı, səmərəli həll üsulları işlənib hazırlanmalı, nəzarət

üsulları və informasiyanın işlənməsində, istifadə olunan texniki vasitələr

təkmilləşdirilməlidir.

Ümumiyyətlə, informasiyanın düzgünlüyünə nəzarət həmişə diqqət

mərkəzində olmalıdır, çünki, səhv informasiya bütün hallarda idarəetmənin

müxtəlif səviyyələrində idarə olunan obyekt, baş verən iqtisadi proseslər haqqında

sıhv təsəvvürlərə, yalnış idarəetmə qərarlarının qəbul edilməsinə, bir çox hallarda

isə cinayət xarakterli hərəkətlərə səbəb olur.

2.5. İnformasiyanın qiymətləndirilməsi.

Mürəkkəb idarəetmə sistemləri ancaq informasiya əsasında fəaliyyət

göstərir. Ona görə də informasiyanın ölçülməsi prosesi meydana çıxır. Tutaq ki, m

simvoldan n elementli sözlər müəyyən məlumatlar çoxluğunu (N) təşkil edir. Onda

39

bu çoxluğu təşkil edən sözlərin ümumi sayı N=mn şəklində olar. m=2, n=3 olarsa

N=23=8 olar.

Düsturdan göründüyü kimi məlumatların sayı onun elementləri ilə

eksponensial asılılıqla ifadə olunur.

1928-ci ildə Amerika alimi R.Xartli informasiyanın miqdarının müəyyən

olunması üçün aşağıdakı düsturu təklif edir:

l=loq2N

burada l-informasiyanın miqdarıdır.

Xartlinin verdiyi düstura əsasən ən kiçik informasiya vahidi qəbul

edilmişdir. Belə ki, n=1, m=2 olarsa l=loq2N=1loq22=1 (əgər m=1 olarsa l=0 olar).

Beləliklə l=loq22=1

1948-ci ildə Amerika alimi K.Şennon informasiyanın orta miqdarını

müəyyən etmək üçün aşağıdakı düsturu təklif etmişdir.

)log...loglog(log2222121

12 nn

n

iii

PPPPPPPPl

Burada P1,…Pn aparılan sınaqların sayıdır.

Əgər hadisə eyni ehtimallıdırsa P1=P2=Pn=1/N onda, P1,…Pn bərabərdirsə

onda onlar da 1/N bərabərdir.

İnformasiyanı ölçmək üçün ən minimal informasiya vahidi kimi Şennonun

təklifi ilə bit (ingilisjə binary digit (ikilik rəqəm) sözundən) qəbul edilmişdir. 8

bitimiz 1 bayta bərabərdir. Beləki 256 sivolluq klaviatura alfavitini kodlaşdırmağa

8 bayt kifayyətdir (256=28) Praktikada isə əsasən aşağıdakı daha böyük

informasiya ölçü vahidləri işlədilir:

1 Kb = 1024 bayt = 210

bayt; 1 Mb= 1024 Kb = 220

bayt; 1Qb=

1024 Mb = 230

bayt; 1Tb = 1024 Qb = 240

bayt; 1Pbayt = 1024 Tbayt=250

bayt.

İnformasiyanın işlənməsi zamanı informasiya vahidlərinə şərti işarələr

vermək zərurəti meydana gəlir. Bu şərti işarələrin məcmusu kod adlanır. Başqa

sözlə kod hər hansı çoxluqla qarşılıqlı-birmənalı şəkildə qurulmuş hər hansı

əlifbada olan sözlər çoxluğu, konbinasiyasıdır. Deməli, kodlaşdırma dedikdə

40

informasiyaya şərti işarələrin verilməsi başa düşülməlidir. Kodlaşdırma siqnalların

şəkil dəyişməsi kimi də başa düşülə bilər.

Kodlaşdırma informasiyanın avtomatlaşdırılmış işlənməsi prosesinin

sürətləndirilməsinə və asanlaşdırılmasına imkan verir. Belə ki, bu halda

informasiya elementlərinin çeşidlənməsi və qaydaya salınması, yadda saxlanılması,

axtarılması, işlənməsi və ötürülməsi prosesi əhəmiyyətli dərəcədə asanlaşır və tez

başa düşülür.

Kodlaşdırma qarşısında aşağıdakı tələblər qoyulur:

- Kod elə tərtib olunmalıdır ki, zəruri informasiya çeşidlənmə prosesində

avtomatik qruplaşdırla bilsin;

- Müxtəlif dərəcəli yekunların alınması mümkün olsun;

- İşarələrin sayı məhdud olsun;

- Tərtibat da sadə, yadda qalan və aydın olsun;

- Nomenklaturanın genişləndirilməsi üçün ehtiyat nömrələr nəzərdə

tutulmuş olsun.

Kodlaşdırma prosesi sistemli yanaşmanı tələb edir, başqa sözlə proses

müəyyən sistemlər üzrə həyata keçirilməlidir. Kodlaşdırma sistemi informasiya

vahidlərinə müəyyən qaydada şərti işarələrin verilməsi sistemidir. Səviyyələr üzrə-

ölkə sahə yerli (lokal) və s. kimi kodlaşdırma sistemləri fərqləndirilir. Kodlaşdırma

sistemlərini təsnifləşdirmək üçün aşağıdakı əlamətlərdən istifadə oluna bilər:

-İşarələrin forması;

-İşarələrin sayı (bir işarəli, çox işarəli);

-Qurulma formaları (xətti,şahmat) və s.

Müxtəlif kodlaşdırma sistemlərinin uzlaşdırılmasından kombinələşdirilmiş

sistemlər qurula bilər.

EHM-lər üçün kod simvollarının standartlaşdırılması üçün ilk

təşəbbüs 1963-cü ildə edilmiş və ASCİİ-nin («aski» kimi tələffüz edilir) birinci

versiyası yaradılmışdır. Bu versiyada kod sisteminin çatışmamazlığı çox idi. Bu

standart teleqraf kodları əsasında hazırlanmışdır. 1968-ci ildə ASCİİ-nin ikinci

versiyası hazırlandı. Standartın tam adı belədir: Ameracan Standart Code for

41

İnformation İnterchange – Daxili informasiya mübadiləsi üçün standart ABŞ kodu.

Standart ABŞ Milli Standartlaşdırma İnstitutu (ANSİ- American National Standart

İnstitute) tərəfindən işlənmişdir. ASCII 2007-ci ilə qədər geniş surətdə istifadə

olunmuşdur.

ASCİİ-nin birinci 32 kodu (0-dan 31-ə qədər) çap işarələrilə

göstərilmir. Bu sahə xüsusi simvollarla yerləşdirmək üçün ayrılmışdır. Belə

simvollara aiddir:

- idarəedici kodlar (uzaq qurğuları (məs: printer) idarə etmək üçündür).

- formatlaşdırma kodları (məlumatın xüsusi tərtibatı üçüdür).

- ayrıcı kodlar (ötürülən verilənlər yığımını stuuktlaşdırmaq üçündür).

ASCİİ-dən başqa, SSRİ-də vaxtilə tətbiq edilən səkkiz dərəcəli (28=255)

kodlaşdırma sistemi (256 müxtəlif vəziyəti olan simvola bir bayt artırılır, iki

simvollu yazı yığımı (məsələn, rus və ingilis həriflərini paralel kodlaşdırmaq olar).

İngilis dili hissə cədvəlin aşağı hissəsində, yəni 0-dan 127-ə qədər, rus dili hissə

cədvəlin yuxarı hissəsində (128-dən 255-ə qədər) kodlanır. İSO-88-59 – slavyan

yazı işarələrinin kodlaşdırılması üçündür, xüsusilə İBM PC-larda az istifadə edilir;

Windows-1251 – Microsoft firması tərəfindən işlənmiş korporativ

standartdır, sənədlərlə işin avatomatlaşdırılması üçündür, əksər İBM PC

platformalarında tətbiq edilmişdir — Word, Excel, Access kimi proqramlarda

daha geniş istifadə olunur; KOİ-8R-1974-cü ildə SSRİ Dövlət Standartlaşdırma

Komitəsi tərəfindən təsdiq edilmişdir, UNİX əməliyyat sisteminin idarəsi altında

işləyən şəbəkə EHM-lərində istifadə edilir.

Unicode. ASCII standartında hər bir simvolun kodu yalnız bir baytdan

ibarət idi, Unicode standartında isə hər bir simvol 2 bayt ilə kodlaşdırlır, bu da eyni

zamanda 65536 simvolun işlədilməsinə imkan verir. Unicode standartının tətbiqi

dünyanın bütün əlifbalarını özündə saxlaya bilər. 2007-ci ildən etibarən bütün

istehsalçılar ASCII standartından imtina edərək Unicode standartına keçmişdir.

Unicode - istənilən simvol üçün platformadan, proqramdan, dildən asılı

olmayan unikal bir koddur.

42

Mahiyyətinə görə kompüterlər yalnız rəqəmlərlə işləyə bilir. Kompüterlərin

yaddaşlarında hərfləri saxlamaq üçün hər bir hərfə (və ya simvola) müəyyən bir

ədəd qarşı qoyulur. Unicode yaranmamışdan əvvəl dünyada müxtəlif növ simvol

kodlaşdırmaları var idi. Lakin onlardan heç biri bütün simvolları əhatə edə

bilmirdi. Məsələn, Avropa Birliyi dillərinin əlifbalarına daxil olan hərflərin

kodlaşdırılması üçün müxtəlif kodlaşdırmalardan istifadə edilirdi. Hətta ayrıca bir

dili təyin etmək üçün də (məs. İngilis dilini) müəyyən bir standart kodlaşdırma

sistemi yox idi ki, o adi hərfləri, işarə simvollarını və texniki simvolları özündə

cəmləşdirsin. Bundan başqa, çox vaxt da bu kodlaşdırmalar arasında uyğunluq yox

idi.

Unicode-un tətbiqi bütün bu problemləri həll edir. Unicode sistemi dildən,

platformadan, proqramdan asılı olamayaraq istənilən simvola unikal bir kod

mənimsədir.

İqtisadi informasiyanı sabitlik baxımından dəyişən, şərti-sabit və sabit

informasiya növləri kimi qruplaşdırmaq olar. Bu zaman sabitlik əmsalı

anlayışından istifadə olunur. Sabitlik əmsalı müəyyən dövr ərzində mövcud sabit

informasiya vahidlərinin miqdarının ümumi informasiya vahidlərinin miqdarına

nisbəti kimi hesablanır.

İnformasiyanın kəmiyyət və keyfiyyət baxımından analizı, onun sabitlik,

mürəkkəblik, kütləvilik və informasiya sistemlərinin xidmətetmə qabiliyyətinin

analiz edilməsini nəzərdə tutur.

İnformasiyanin sabitliyə görə analizi sabitlik əmsalı düsturuna əsasınır:

h

tst

n

nK (1)

tn - t zaman müddətində nomenklaturada dəyişməyən mövqelərin sayı;

hn - nomenklaturada mövqelərin sayı.

Sabitlik əmsalının optimal qiyməti təqribən - 95.03stK .

İnformasiyanin mürəkkəbliyi mürəkkəblik, kütləvilik və dəyişmə

əmsallarının hesablanmasına əsaslanır.

a) mürəkkəblik əmsalı:

43

forma

inm

n

nK (2)

inn - işçi proqramın operator və ya komandalarının sayı;

forman - törəmə göstəricilərin formalarının sayı.

b) dəyişkənlik əmsalı:

n

bashtrans

n

nn (3)

bashn - hesablama üçün ilkin verilənlərin sayı;

nn - nəticə göstəricilərinin sayı.

c) kütləvilik əmsalı:

forma

uk

n

nK (4)

un - verilən hesablama üzrə göstəricilərin ümumi sayı;

forman - bu hesablamada forma göstəricilərinin ümumi sayı.

Kütləvilik əmsalı nə qədər böyük olarsa, informasiya proseslərinin

kompyuterləşdirilməsi bir o qədər sərfəlidir.

İnformasiyanın xidmətetmə qabiliyyəti aşağıdakı düsturla hesablanır:

perixq

T

shixishgirishumNK

),,(inf (5)

perT - informasiyanın çevrilməsi periodunun müddəti (gün, həftə, dekada,

ay, il).

44

MÖVZU 3

İNFORMASİYA – KOMMUNİKASİYA SİSTEMLƏRİ

3.1. Sistem anlayışı. Sistemin xassələri.

3.2. Sistemlərin təsnifatı.

3.3. İnformasiya sistemi. İnformasiya sistemlərinin təsnifatı.

3.4. İnformasiya sistemi–iqtisadi informatikanın əsas obyekti kimi.

3.5. İnformasiya-kommunukasiya texnologiyaları sistemlərinin quruluşu

3.1. Sistem anlayışı. Sistemin xassələri.

Dünyada heç bir hadisə və ya proses səbəbsiz baş vermir, nizamsız, qeyri-

qanuni fəaliyyət göstərmir. Dünya sistemdirsə, onu təşkil edən maddi proseslər də

sistemdir, burada aydın olur ki, bir sistem özündən daha böyük sistemin ya alt

sistemidir, ya da elementidir. Bir sistemin element olmaq etibarilə kiçik sistemlər

heç də bəsit deyillər. Onların da altsistemləri, elementləri vardır. Bütünlükdə

kainatın hələlik ən xırda tərkib hissəsi, maddi əsası sayılan mikrohissəciklərin də

mürəkkəb daxili quruluşu, alt sistemləri və elementləri vardır.

Kibernetik nöqteyi nəzərdən sistem-ayrı-ayrılıqda sərbəst olan, vahid bir

məqsədə xidmət edən və eyni təbiətli elementlərin məcmuudur. Başqa sözlə-sistem

dedikdə bir-birilə qarşılıqlı əlaqədə olan element və hissələrin nizamlı düzülüşü

nəzərdə tutulur.

Sistemin hər bir elementini müəyyən dəyişən kəmiyyətlə əlaqələndirmək

olur ki, bunlara da sistemin koordinatları deyilir. Əgər həmin dəyişikləri ölçmək

və konkret bir rəqəmlə ifadə etmək mümkün olarsa, onda uyğun sistemin

vəziyyətini müəyyən etmək olar. Sistemin öyrənilməsində bütün elementlər deyil,

ona xas olan elementlər tədqiq olunur. Həmin əsas elementlər isə qarşıya qoyulan

məqsəddən asılı olaraq müəyyənləşdirilir. Belə ki, hər hansı tədqiqatda əsas qəbul

olunan element, başqa tədqiqatlarda yardımçı element ola bilər.

Sistem dedikdə - müəyyən məqsədə nail olmaq üçün bir – biri ilə

əlaqələndirilmiş elementlər çoxluğu başa düşülür. Sistemin elementləri onları

45

səciyyələndirən xassələlərə malik olur. Bu xassələrin strukturu və növü vasitəsi ilə

sistemin elementlərinin bir – biri ilə oxşarlığı və ya fərqliliyi təyin edilir. Bununla

da elementlər arasında əlaqələr müəyyənləşdirilir.

Sistem - anlayışı qoyulmuş məqsədə çatmaq üçün vahid bir tam kimi

fəaliyyət göstərən, qarşılıqlı əlaqədə olan elementlər kompleksini özündə

birləşdirir. Sistemin struktur, element funksiyası və elementin və sistemin özünün

girişi və çıxışı kimi komponentləri var.

Sistemlər bir-birindən tərkibinə və yaradıldığı əsas məqsədlərə görə

fərqlənirlər. İnformatikada isə "sistem" anlayışı çox genişdir və bir çox mənalar

daşıyır. O, daha çox texniki vasitə və proqramlar toplusunda tətbiq olunur.

Kompyuterin aparat hissəsi də bir sistemdir. Həmçinin, konkret tətbiqi məsələlərin

həlli üçün istifadə edilən proqramlar, sənədləşmə fəaliyyətlərinin həyata

keçirilməsi üçün nəzərdə tutulmuş proqramlar toplusu da sistem adlanır.

Sistem

Sistemin elementləri

Sistemin əsas məqsədi

Firma İnsanlar, avadanlıq, materiallar,

binalar və s. Məhsul istehsalı

Kompyüter

Elektron və elektromexaniki

elementlər, əlaqə xətləri və s. Verilənlərin emalı

Telekommunikasiya sistemi

Komputerlər, modemlər, rabitə

kanallan, şəbəkə proqram təminatı

və s.

Informasiyanın ötürülməsi

Informasiya sistemi

Kompüterlər, kompüter şəbəkələri,

insanlar, informasiya, proqram və

linqvistik təminat

Professional

informasiyanm istehsalı

Sistemin elementlərini öyrənən və onlar arasında əlaqəni formalaşdıran

zaman, adətən sistemin “giriş” və “çıxışı” anlayışlarından istifadə edilir.

Sistemin girişi vasitəsilə xarici aləmdən (başqa elementlər vasitəsilə)

sistemə təsir edilir və çıxışı vasitəsilə xarici aləmə (başqa elementlərə) təsir edilir.

Sistemin elementində xarici təsiri xarakterizə edən kəmiyyət giriş dəyişənləri

46

(vəziyyəti) və çıxışın vəziyyətini əks etdirən kəmiyyət giriş dəyişənləri (vəziyyəti)

və çıxışın vəziyyətini əks etdirən kəmiyyət isə çıxış kəmiyyəti adlanır. Məsələn:

istehsal prosesini davam etdirmək üçün müəssisə giriş vasitəsilə xarici aləmdən

maddi ehtiyatlar-xammal, yanacaq, yarımfabrikatlar, avadanlıq və s. alır, çıxışı

vasitəsilə isə istehsal etdiyi məhsulu kənarlaşdırır (xarici aləmə təsir edir).

Qeyd etmək lazımdır ki, uzun müddət sistemin girişi (daxil olan xammalın,

avadanlığın miqdarı, çeşidi, müddəti) və çıxışı (satılacaq malın haraya, hansı

qaydada və nə zaman satılması və i.a.) dəqiq müəyyən edilə bilmirdi.

Kibernetikanın nailiyyətləri əsasında bu iş artıq müəyyən edilmək üzrədir.

Verilmiş sistemdə girişlərin və çıxışların vəziyyətini müəyyən ədədlərlə

ifadə etmək olar. Əgər sistem yalnız bir girişə və bir çıxışa malikdirsə, onda girişin

vəziyyətini x-lə, çıxışın vəziyyətini y-ilə ifadə edəcəyik. Belə sistemin blok-sxemi

aşağıdakı kimidir.

x y

Şəkil 1.

Giriş və çıxışın vəziyyətinin müəyyən edən ədədlər adətən həqiqi ədədlər

(skalyarlar) olur. Əgər bu vəziyyətlər keyfiyyət xarakteri daşıyırsa, daha doğrusu,

onlar hər hansı əlamətin mövcudluğu, yaxud yoxluğu ilə müəyyən edilirsə, onda bu

vəziyyətləri ifadə etmək üçün 0 və 1 rəqəmlərindən istifadə etmək kifayətdir ki,

bunlardan birinci həmin əlamətin yoxluğunu, ikinci isə girişdə və çıxışda bu

əlamətin mövcudluğunu göstərir.

Sistemin bir neçə girişi və bir neçə çıxışı ola bilər. Məsələn, aşağıdakı

şəkildə olduğu kimi:

x1 y1

x2 y2

Şəkil 2.

X3

47

Belə ki, hər bir girişin və hər bir çıxışın vəziyyəti bir ədədlə ifadə edilə

bilər. Belə halda bütün girişlər (m) və çıxışlar (n) aşağıdakı uyğun vektorlar

vasitəsilə müəyyən edilə bilər.

x=(x1, x2,....,xm);

y=(y1,y2,....yn);

Bu cür sistemlərin blok sxemini də bir girişli və bir çıxışlı sistemin (şəkil 1)

blok –sxemi kimi göstərmək olar. Lakin burada x və y ayrıca rəqəmləri deyil,

uyğun vektorları ifadə edəcəkdir.

Bundan başqa hər bir sistemin alt sistemə bölünmək imkanı da var. Bu

xüsusiyyəti onun analizini, yaradılamsını və istifadəsini asanlaşdırır.

Altsistem ümumi sistemin müəyyən əlamətə görə ayrılmış bir hissəsidir.

Altsistemlər informasiya sisteminin bütövlükdə fəaliyyətinin təmin edilməsinə

xitmət edirlər. Odur ki, onlara təminedici altsistemlər deyilir. Həmin altsistemlərə

texniki, riyazi, proqram, informasiya, təşkilati və hüquqi təminat altsistemləri

aiddir.

3.2. Sistemlərin təsnifatı.

Sistem fəaliyyət göstətdikdə onun elementləri arasında qarşılıqlı əlaqə

yaranır.Əgər bu əlaqlər zamandan asılı deyilsə, onda sistemin elementləri arasında

əlaqə statik əlaqə adlanır. Əgər bu əlaqlər zamandan asılı olaraq dəyişirsə, onda -

dinamik əlaqə adlanır. Sistemi iki əlamətə görə təsnifləşdirmək olar: Fəaliyyət və

mürəkkəblik dərəcəsinə görə.

Fəaliyyət şərtlərinə görə determinə (müəyyən) və ehtimallı sistemlərə

ayrılr.

Determinə (müəyyən) olunmuş sistemlərdə sistemin elementləri və bu

elementlər arasındakı qarşılıqlı əlaqələr qabaqcadan müəyyən olunmuş qaydada

mövcud olur.

48

Ehtimallı sistemlərdə isə sistemin elementləri və arasındakı əlaqələr

elementlər arasındakı qarşılıqlı əlaqələr ehtimal xarakterli olduğuna görə bu

sistemlərin özlərini necə apacağı haqqında fikir söyləmək olmur.

Mürəkkəblik dərəcəsinə görə: sadə, mürəkkəb və çox mürəkkəb sistemlərə

bölünürlər.

Sadə sistemlər qarşılıqlı əlaqədə fəaliyyət ğöstərən az sayda elementlərdən

ibarət olub , sadə funksiyaları yerinə yetirir.

Mürəkkəb sistemlər qarşılıqlı əlaqədə fəaliyyət ğöstərən çoxsaylı

elementlərdən ibarət olub, şaxələnən quruluşa malikdirlər və daha mürəkkəb

funksiyaları yerinə yetirir.

Çox mürəkkəb mürəkkəb sistemlər elə sistemlərdir ki, onların vəziyyətini

bu və ya başqa səbəblərə görə tam şərh etmək mümkün olmur.

Sistemlər fasiləsiz (analoq sistem) və diskret (impuls) olur. Sistemin

fəaliyyət göstərdiyi müddət ərzində giriş siqnallarının təsiri fasiləsiz olarsa, onda

belə sistemə fasiləsiz sistem deyilir. Giriş siqnallarının təsiri ara bir olarsa, onda

belə sistemə diskret sistem deyilir.

Toplanan və emal olunan informasiya resurslarının xarakterinə görə

informasiya sistemləri 3 sinfə bölünür: sənədli, faktoqrafik və sənədli-faktoqrafik

sistemlər.

Sənədli sistemlər təbii dildə ifadə olunmuş müxtəlif sənədlərlə

(monoqrafiyalar, məqalələr, dövri nəşrlər, normativ və hüquqi sənədlər və s.)

işləmək üçün istifadə olunurlar. Sənədli sistemlərin tipik nümayəndəsi

informasiya-axtarış sistemləridir.

İnformasiya-axtarış sistemi- təbii dildə sənədlərin toplanması və müxtəlif

kriterilərə görə axtarışını təmin edir. Bu cür sistemlərdən həm müəssisə

(korporasiya) səviyyəsində, həm də İnternet şəbəkəsində müxtəlif tip sənədlərin

toplanması, sistemləşdirilməsi və axtarışı üçün istifadə olunur.

Informasiya –işlənmə sistemlərinə iqtisadi informasiyanın çevrilməsi məsə-

lələrinin həllini təmin edən sistemlər daxildir.

49

Informasiya-axtarış sistemləri məlumatların axtarışı və təzələnməsi üzrə

məntiqi əməliyyatların yerinə yetirilməsinə istiqamətlənir. Informasiya-sorğu

sistemlərinin vasitəsilə yalnız axtarış əməliyyatlarının reallaşdırılması deyil, həm

də axtarış, nəticələrinin məntiqi işlənməsi, habelə cavabların formalaşdırılması

sorğular üzrə verilməsi həyata keçirilir.

Informasiya-məsləhətçi bir sistem kimi daha yüksək pillədə durur. Onların

vasitəsilə standart proqramlar üzrə istehsal –maliyyə fəaliyyətinin təhlili, idarəetmə

qərarlarının qəbul edilməsi üzrə nəticələrin və tövsiyələrin formalaşdırılması təmin

edilir. Informasiya sistemlərinin hər bir növü idarəetmənin texniki vasitələrinin

müəyyən növü idarəetmənin texniki vasitələrinin müəyyən səviyyəsinə əsaslanır.

Faktoqrafik informasiya sisteminin əsas funksional qovşağı verilənlər

bazasının idarəetmə sistemidir. Faktoqrafık sistemlərdən təkcə verilənlərin

saxlanması və axtarışı üçün deyil, həm də onların emalını tələb edən məsələlərin

həlli üçün istifadə olunur. Yerinə yetirdikləri funksiyalara görə faktoqrafık

sistemləri 3 qrupa bölmək olar: informasiya-arayış sistemləri, informasiya-

idarəetmə sistemləri və informasiya-məsləhət sistemləri.

İnformasiya-arayış sistemləri konkret tətbiq sahəsi üzrə istifadəçiləri

maraqlandıran suallara cavab-arayış vermək üçün istifadə olunurlar. İstifadəçilər

sistemə 2 cür sorğu ilə müraciət edə bilərlər: reqlamentli və ixtiyari.

Reqlamentli sorğunun məzmunu və verilmə tezliyi əvvəlcədən məlum olur

(planlaşdırılır). İxtiyari sorğularda isə bu cür müəyyənlik olmur.

Informasiya-idarəetmə sistemləri idarəetmə üçün qərarların qəbul

edilməsinin informasiya təminatı funksiyasını yerinə yetirirlər. Odur ki, bu

sistemlərə həmçinin qərarların qəbulunun informasiya təminatı (ingiliscə- Decision

Support System (DSS)) sistemləri də deyilir.

İnformasiya-məsləhət sistemləri insana (qərar qəbul edən şəxsə) qərarların

qəbul edilməsi ücün məsləhətlər verirlər, yəni mümkün variantları təklif edirlər.

Sistemin verdiyi məsləhətlər əsasında insan öz qərarını verir. Bu cür sistemlərin işi

biliklərə əsaslandığından onların intellektual səviyyələri yüksək olur.

50

Insanlar müəyyən ictimai-istehsal və iqtisadi münasibətlərdə olurlar. Ona

görə iqtisadi sistemlər məhsuldar qüvvələrlə istehsal münasibətlərinin vəhdətindən

təşkil edilir. Iqtisadi sistemlərin fəaliyyət göstərməsində istehsal vasitələri üzərində

mülkiyyət forması əsas rol oynayır. Bu, nəticə etibarilə iqtisadi sistemlərin

quruluşunu, fəaliyyət göstərməsi mexanizmini, məqsədini və inkişaf istiqamətlərini

müəyyən edir.

Iqtisadi sistem özlüyündə maddi və qeyri maddi istehsal sahələrini əhatə

edir. burada ictimai-siyasi amillər xarici təsir amili hesab olunur və onun

məqsədini müəyyənləşdirir. Məsələyə bu cür yanaşdıqda iqtisadiyyat, təbii

ehtiyatları maddi nemətlərə çevirən (sonradan cəmiyyət tərəfindən istehlak olunan)

mürəkkəb dinamik sistem kimi, öyrənilmə obyekti hesab olunur. Burada cəmiyyət

bir tərəfdən ictimai-istehsalın nəticələrinə əsasən maddi nemətlər tələb göstərən

istehlakçıların məcmunu, digər tərəfdən istehsalçıların ittifaqı kimi özünü biruzə

verir.

Ictimai tələblə onun ödənilməsi imkanı arasındakı fərq iqtisadi sistemlərin

inkişaf etdirməyi tələb edən əsas hərəkətverici göstərici hesab olunur. Çünki,

cəmiyyətin inkişafının əsas məqsədi istehlak komponentlərini fasiləsiz olaraq

genişləndirmək, onların bolluğunu təmin etmək və hər bir komponentin istehsalı

üçün canlı əməkdən, maddiləşmiş əməkdən və təbii ehtiyatlardan maksimum

qənaətlə istifadə etməkdir.

Ona görə də iqtisadi sistemlərin komponentlərinin sayı fasiləsiz genişlənir,

ictimai istehsal keyfiyyət və kəmiyyət cəhətdən inkişaf etdirilir və ictimai əmək

məhsuldarlığı durmadan artırılır.

Iqtisadiyyata xas olan əsas əlamətlərindən biri onun müxtəlif funksiyaları

yerinə yetirən külli miqdar elementlərin birləşməsində ibarət olan mürəkkəb

dinamik sistem olmasıdır. Bununla yanaşı, iqtisadi sistemlərin texniki və bioloji

böyük sistemlərdən fərqli olan bir sıra xüsusiyyətləri vardır. Bunlar

aşağıdakılardan ibarətdir:

51

1.Böyük iqtisadi sistemlər müəyyən bir məqsədə yönəldilir. Onun bütün

altsistemləri, elementləri eyni məqsədə, ümumi sistem qarşısında qoyulan

məqsədin yerinə yetirilməsinə xidmət edirlər.

2.İqtisadi sistemlərin mürəkkəbliyi. Bununla izah olunur ki, sistemin bir

hissəsində (altsistemlərində) dəyişilmə zəruriliyi, digər hissələrin də dəyişilməsi

zəruriliyini ortaya artır. Məsələn, süni lif və plasmas istehsalı texnologiyasının

dəyişilməsi və inkişafı nəinki kimya sənaye sahələri quruluşunun dəyişilməsinə

səbəb olmuş, hətta ictimai istehsalın və istehlakın quruluşuna böyük təsir

göstərmişdir.

Sistemin mürəkkəbliyinin başqa əlaməti onun altsistemləri və alt sistem

daxilində elementlər arasında külli miqdar əks-əlaqənin olmasıdır. Ictimai

istehsalda əks-əlaqəyə misal kapital qoyuluşu vasitəsilə yaradılan əlaqəni

göstərmək olar.

3.İqtisadi sistemlərdə baş verən proseslərin mexanikləşdirilməsi və

avtomatlaşdırılması. İctimai istehsalın ayrı-ayrı inkişaf mərhələlərində insan

aparıcı rol oynamış və indi də oynayır. Müasir şəraitdə “insan-maşın” sistemlərinin

yaradılmasında insanın rolu olduqca böyükdür.

4.İqtisadi sistemlərin fasiləsi inkişaf etdirilməsi. Elmi-texniki tərəqqi,

ictimai tələbin və əhalinin sayının artması, iqtisadi sistemlərin quruluşunun

dəyişilməsini, onun hissələri və elementləri arasında olan əlaqənin daha da

təkmilləşdirilməsini tələb edir. Ona görə də yeni istehsal müəssisələri və istehsal

sahələri meydana gəlir, istehsalın texnologiyası və istehlakın quruluşu əsaslı

surətdə dəyişilir. Köhnə istehsal müəssisələri sıradan çıxır.

5.İqtisadi sistemin elementlərinin və istehsal üsulunun bir-birini qarşılıqlı

əvəz etməsi.

Qarşılıqlı əvəz etmə geniş mənada, istehsal prosesində həlledici amil olan

canlı və maddiləşmiş əməyi və maddi ehtiyatlar məsarifini əhatə edir. Ona görə də

hər hansı məhsul, komponentlərin müəyyən nisbətində istehsal olunur.

Iqtisadi sistemlərə təbiət və cəmiyyət tərəfindən təsir olunur. Həmin xarici

təsirlər əsas etibarilə fasiləsiz deyil, təsadüfi xarakter daşıyır.

52

Beləliklə, bütün iqtisadi proseslərə təsadüfi amillər təsir edir, buna görə də

həmin sistemlərin gələcək istiqaməti müəyyən qədər qeyri-müəyyən olur. Belə

sistemlər, onların istiqamətini müəyyən qədər obyektiv təyin edən, ehtimal modeli

vasitəsilə xarakterizə olunur.

3.3. İnformasiya sistemi. İnformasiya sistemlərinin təsnifatı.

İnformasiya anlayışının ən mühüm alt anlayışlarından biri də informasiya

sistemləridir. Kompüterlərin və digər əlaqə vasitələrinin istifadə olunmasına

əsaslanan yeni informasiya texnologiyalarının tətbiqi ilə bağlı olaraq bu anlayış

(informasiya sistemi anlayışı) geniş istifadə olunur.

İnformasiya sistemi - (İS) - aparat və proqram vasitələrinin, informasiya

resurslarının, həmçinin qərarın qəbul edilməsi və hazırlanmasını təmin etmək üçün

informasiya proseslərini yerinə yetirən idarəetmə servisinin yığımıdır.

Müasir anlamda "informasiya sistemi" məlumatın emal olunmasında

əsas texniki vasitə kimi fərdi kompyuterin istifadə olunmasını nəzərdə tutur. Böyük

təşkilatlarda informasiya sisteminin texniki bazasına fərdi kompyuterdən əlavə

MEYNFREYM, ya da Super EHM daxil oluna bilər.

İnformasiya sistemləri tətbiq sahəsinə aid informasiyaların

toplanmasını, saxlanmasını, emalını və istifadəçilərə çatdırılmasını təmin edən

texniki, proqram, linqvistik və metodoloji vasitələr kompleksidir. Bu sistem

müxtəlif istifadəçilərin müəyyən mövzu sahəsi çərçivəsində informasiyaya olan

tələbatının ödəyir. Onun yaranmasının səbəbi də budur. Informasiya sisteminin

ümumiləşdirilmiş strukturu altsistem adlanan bir neçə hissədən ibarətdir.

Riyazi təminat

Proqram təminatı

Texniki

təminat

İnformasiya

təminat

Hüquqi

təminat

Təşkilati

təminat

İnformasiya

sistemi

53

Şəkil . İnformasiya sisteminin ümumi strukturu.

Texniki təminat informasiya sisteminin işləməsinə xidmət edən texniki

vasitələr kompleksindən və həmcinin həmin vasitələr və texnoloji proseslər üçün

uyğun sənədlərdən ibarətdir. Texniki vasitələr kompleksinə aşağıdakılar daxildir.

-hər hansı modelə aid kompüterlər;

-informasiyanın toplanması, saxlanması, emalı, ötürülməsi və əks

etdirilməsi ücün qurğular;

-kommunikasiya vasitələri (informasiyanı ötürən və qəbul edən qurğular və

rabitə kanalları);

- təşkilati-texniki vasitələr;

-istismar materialları və s.

Sənədlərdə texniki vasitələrin ilkin seçimi, onların istismarının təşkili,

verilənlərin emalının texnologiyası, texnoloji təchizat kimi məsələlər öz əksini

tapır. Sənədləri şərti olaraq 3 qrupa bölmək olar:

- texniki təminata aid dövlət və sahə standartlarnı əhatə edən ümumsistem

sənədləri;

- texniki təminatın həyata keçirilməsinin bütün mərhələlərinə aid

metodikanı əhatə edən xüsusi sənədlər;

- texniki təminata aid hesabatların aparılmasında istifadə olunan normativ-

arayış sənədləri.

Riyazi və proqram təminatı. Riyazi və proqram təminatı İS-in məqsədlərini

və vəzifələrini reallaşdırmaq, həmçinin texniki vasitələr kompleksinin normal

fəaliyyətini təmin etmək üçün riyazi metodlar, modellər, alqoritmlər və proqramlar

toplusudur.

Riyazi təminat vasitələrinə aşağıdakılar aiddir:

- idarəetmə və informasiya proseslərinin modelləşdirilməsi vasitələri;

- tipik idarəetmə məsələləri;

- riyazi proqramlaşdırma, riyazi statistika, kütləvi xidmət, çoxluqlar və

qeyri-səlis çoxluqlar nəzəriyyələri və s.

54

Proqram təminatına ümumsistem və xüsusi proqram vasitələri və

həmçinin proqram sənədləri də aiddir.

Ümumsistem proqram təminatı kompüterin və əməliyyat sisteminin

funksional imkanlarım artıran, verilənlərin emalı prosesinin idarə edilməsi və

nəzarət funksiyalarını yerinə yetirən, informasiyanın təhlükəsizliyini təmin edən və

s. proqramlar kompleksindən ibarətdir.

Xüsusi proqram təminatı konkret informasiya sisteminin reallaşdırılması

üçün proqramlar kompleksindən ibarətdir. Bu kompleksə sistemin informasiya

bazasımn qurulması və idarə olunması, istifadəçilərin reqlamentli və ixtiyari

sorğularının emalı və çıxış informasiyasının (hesabatların) formalaşdırılması və s.

funksiyaları yerinə yetirən proqramlar daxildir.

İnformasiya təminatı altsisteminin vəzifəsi sistemi vaxtnda və lazımi

informasiya ilə təmin etməkdir. Bu altsisetm informasiyanın qəbul olunmuş

üsullarla təsnifatı və kodlaşdırılması, sənədləşdirmənin unifikasiya edilməsi,

müəssisədə dövr edən informasiya axınlarına uyğun sxemlər və verilənlər

bazalarmm qurulma metodologiyası əsasında yaradılır.

İnformasiya təminatının əsas vəzifələrindən biri göstərilən

çatışmazhqların aradan qaldırılmasıdır.

Təşkilati təminat informasiya sisteminin hazırlanması və istismarı

prosesində işçilərin texniki vasitələrlə və öz aralarında qarşıhqlı əlaqələrini

nizamlayan metodlar və vasitələr toplusudur.

Təşkilati təminat aşağıdakı funksiyaları yerinə yetirir:

- informasiya sistemi yaradılacaq müəssisənin idarəetmə sisteminin təhlili

və avtomatlaşdırılması tələb olunan məsələlərin müəyyənləşdirilməsi;

- informasiya sisteminin layihələndirilməsi üçün texniki tapşırığm

hazırlanması və onun texniki-iqtisadi səmərəliliyinin əsaslandırılması;

- idarəetmə sisteminin səmərəliliyinin artırılması məqsədilə müəssisənin

strukturuna və tərkibinə aid təkliflərin və məsələlərin həll metodologiyasının

işlənib hazırlanması;

55

- informasiya sisteminin fəaliyyətinə və inkişafına cavabdeh şəxslərin cəlb

edilməsi.

Hüquqi təminat dedikdə informasiya sisteminin yaradılması, hüquqi

statusu və fəaliyyəti ilə bağh hüquqi normalar toplusu başa düşülür. Həmin

normalar vasitəsilə informasiyanın alınması, çevrilməsi, istifadə edilməsi və

qorunması qaydaları nizamlanır.

Hüquqi təminatın əsas məqsədi qanuniliyi möhkəmlətməkdir.

Hüquqi təminatın tərkibinə qanunlar, fərmanlar, dövlət orqanlarının

sərəncamları, əmrlər, təlimatlar və nazirlər kabinetinin, nazirliklərin,

idarələrin, təşkilatların və yerli hakimiyyət orqanlarının normativ sənədləri

daxildir.

İnformasiya sisteminin fəaliyyəti mərhələlərinin hüquqi təminatı

aşağıdakıları əhatə edir:

- informasiya sisteminin statusu;

- sistemin heyətinin hüquqları, vəzifələri və məsuliyyətləri;

- idarəetmə prosesinin ayrı-ayrı növlərinin hüquqi nizamnamələri;

- informasiyanın hazırlanması və istifadə edilməsi qaydaları və s.

3.4. İnformasiya sistemi–iqtisadi informatikanın əsas obyekti kimi.

Müəyyən qrup obyektlərin vəziyyətini əks etdirən informasiyanın formalaş-

ması, yığılması, saxlanması, axtarışı, işlənməsi və ötürülməsi proseslərini yerinə

yetirən sistemə informasiya sistemi deyilir.

Informasiya sisteminin yaradılmasında məqsəd istifadəçiləri lazımi

informasiya ilə təmin etməkdən ibarətdir. Informasiya sisteminə misal olaraq qeyd

kitabçasını, müxtəlif məlumat-arayış kitabçalarını, kartotekalarda təşkil olunmuş

biblioqrafik sistemləri göstərmək olar.

Informasiya sistemləri elementləri məzmunu və reallaşdırılması əlamətinə

görə idarəetmə sistemləri, o cümlədən iqtisadi, texniki, sosial, bioloji və s.

sistemlərə ayrılırlar. Idarəetmə sistemlərində idarəetmə obyektləri ilə qarşılıqlı

əlaqə yolu ilə idarəedici elementlərin reallaşdırılması həyata keçirilir.

56

Ümumi halda sistem anlayışı qoyulmuş məqsədə çatmaq üçün vahid bir

tam kimi fəaliyyət göstərir. Bu sistem həm ayrılıqda, həm də hər hansı

avtomatlaşdırılmış sistemin tərkibində layihə edilə bilər.

Birinci halda o, informasiya-sorğu sistemi kimi, əsasən, ayrı-ayrı şəxslərin

və ya kollektivlərin informasiya tələblərini ödəmək üçün istifadə olunur.

İkinci halda isə informasiya sistemi istifadəçilərə informasiya-arayış

xidməti göstərməklə yanaşı, həmdə avtomatlaşdırılmış sistemin informasiya

təminatı alt sistemi rolunu oynayır.

Müxtəlif məqsədlər üçün nəzərdə tutulan informasiya sistemlərinin

fəaliyyətini təmin edən prosesləri aşağıdakı bloklardan ibarət olan sxem şəklində

təsvir etmək olar:

daxili və ya xarici mənbədən informasiyanın daxil edilməsi;

daxil olmuş informasiyanın emalı və münasib şəkildə nümayişi;

istehlakçılara nümayiş etmək və ya digər sistemə göndərilməsi üçün

informasiyanın çıxarılması;

əks əlaqə - həmin təşkilatın işçiləri tərəfindən giriş informasiyasının

düzəlişi üçün yenidən emal edilən informasiyadır.

İnformasiya sistemləri konkret hər hansı bir obyekt üçün yaradılır.

İnformasiya sistemləri bir çox cəhətlərinə görə qruplaşdırılır.

ƏL

Avtomatlaşmış səviyyəsi üzrə

Avtomatlaşdırma

Avtomatik

Tətbiq sferası üzrə

Inteqrasiyalaşmış

Təşkilat idarəetmə

İnformasiyanın xark.üzrə

Informasiya axtarış

Informasiya həlledici

İnformasiya sistemləri

57

Avtomatlaşdırma dərəcəsinə görə informasiya sistemləri əllə işləyən

(mexaniki), avtomatlaşdırılmış və avtomatik olmaqla üç qrupa bölünür.

1) Mexaniki olduqda bütün əməliyyatlar insanlar tərəfindən,

2) avtomatlaşdırılmış olduqda yarısı insan, yarısı EHM-lər tərəfindən,

3) avtomatik olduqda isə texniki vasitələrin köməyi ilə avtomatik olaraq

yerinə yetirilir.

İnformasiya texnologiyaları və sistemlərinin tətbiqi ilə həll olunan əsas

məsələlərə baxaq.

Mühasibat uçotu. Mühasibat uçotu informasiya texnologiyasının klassik

tətbiq sahələrindən biri olub, bu gün də daha çox reallaşdırılan məsələdir. Bu

onunla izah olur ki, mühasibin səhvi çox baha başa gələ bilər, kompüterdən istifadə

olunması isə bunun qarşısını alır.

Lakin bu sistemin qurulması çox zəhmət tələb edir. Bu onunla əlaqədardır

ki, yüksək iş etibarlığı və istismarının rahatlığı baxımından mühasibat uçotunun

avtomatlaşdırılması sisteminə yüksək tələblər qoyulur.

Bank sistemi. Hazırda həm dövlət, həm də özəl kommersiya banklarının

böyük əksəriyyətində avtomatlaşdırılmış informasiya sistemlərindən geniş istiafdə

olunur. İnformasiya sistemi bankın yerinə yetirdiyi bütün funksiyaları əhatə edə

bilər: depozit hesablarının və kredit əməliyyatların avtomatlaşdırılması, fiziki və

hüquqi müştərilər haqqında, onların hesabları və kredit almaları haqqında

verilənlər bazasının qurulması və s. Lakin burada informasiyanın təhlükəsizliyi

məsələsi yüksək səviyyədə həll olunmalıdır.

Maliyyə axınlarının idarə olunması. İnformasiya texnologiyalarının

maliyyə axınlarının idarə olunmasında tətbiqini əsaslandıran səbəb bu sahədə də

baş verə bilən səhvlərin yolverilməzliyidir.

58

Mal dövriyyəsinin, çeşidin və tədarükün idarə olunması. Mal

dövriyyəsinin, çeşidin və tədarükün təhlili prosesinin avtomatlaşdırılması

vəsaitlərin daima çatışmaması şəraitində müəssisənin gəlirlə işləməsinə və dinamik

inkişafına zəmin yaradır.

İstehsal proseslərinin idarə olunması. İstehsal proseslərinin idarə

olunması çox zəhmət tələb edən problemdir. Burada əsas məsələ istehsal

prosesinin planlaşdırılması və optimal idarə olunmasıdır. Bu məsələnin

avtomatlaşdırılmış həlli istehsal güclərini, sərfləri, bazarı və s. nəzərə almaqla

planlaşdırmanı düzgün aparmağa, istehsalın texniki hazırlağını yerinə yetirməyə,

istehsal proqramına və texnologiyaya uyğun məhsul istehsalı prosesini operativ

idarə etməyə imkanlar yaradır.

Texnoloji proseslərin idarə olunması. Texnoloji proseslərin idarə

olunmasında kompüter texnologiyasından uzun müddətdir (təxminən 70-ci illərdən

başlayaraq) istifadə olunur. Texnoloji proseslərin idarə olunmasında əsas problem

sistemin həqiqi zaman miqyasında (online) işinin təmin olımmasıdır.

Marketinqin idarə oluıunası. Marketinqin idərə olunması rəqib firmalar,

onların məhsullrı və qiymət siyasəti haqqmda verilənlərin toplanması və təhlili,

həmçinin optimal qiymət səviyyəsinin təyini, gəlirin proqnozlaşdırılması və reklam

kampaniyasmın planlaşdınlması üçün xarici mühitin parametrlərinin

modelləşdirilməsini əhatə edir

Sənəd dövriyyəsi. Sənəd dövriyyəsi istənilən müəssisənin fəaliyyətində çox

vacib proses hesab olunur. Uçot və hesabat sənədlərinin dövriyyəsi sisteminin

yaxşı təşkili müəssisədə cari istehsal fəaliyyətinin real gedişini əks etdirir və bu

prosesə idarəetmə orqanlarının operativ reaksiya verməsinə zəmin yaradır. Odur ki,

sənəd dövriyyəsinin avtomatlaşdırılması idarəetmənin səmərəliyini artırmağa

imkan verir.

Müəssisənin operativ idarə edilməsi. Korporativ informasiya sistemi

informasiya bazasında müəssisənin istehsal fəaliyyəti, funksional bölmələr və

onların yerinə yetirdikləri funksiyalar, istehsal sahələri, avadanhq, xammal,

59

materiallar, məhsullar, əmək və maliyyə resursları və s. haqqında informasiya

toplanır.

Operativ idarəetmə məqsədilə istifadə olunan informasiya sistemi biznes-

proseslərin avtomatlaşdırılması üçün müxtəlif proqram vasitələrinə malik olur. Bu

cür informasiya sistemlərindən çeviklik, adaptasiya və inkişaf imkanına malik

olmaq tələb edilir.

Firma haqqında informasiyanın təqdim edilməsi. İnternet/İntranet

texnologiyası korporativ serverlərin yaradılmasına və bununla da müəssisə

haqqında müxtəlif növ informasiyanın İnternetə çıxarılmasına imkan yaradır.

3.5.İnformasiya-kommunikasiya texnologiyaları sistemlərinin

quruluşu

İqtisadi informasiya sistemləri (İİS) növlərinin müxtəlifliyindən və tətbiq

edildikləri sahələrdən asılı olmayaraq özünün tərkibində aşağıdakı üç əsas

komponentlər yığımını birləşdirir:

- funksional komponentlər;

- məlumatların işlənməsi sisteminin komponentləri;

təşkilati komponentlər.

İqtisadi informasiya sisteminin quruluşunu sxematik olaraq aşağıdakı

şəkildə göstərmək olar:

60

Bununla yanaşı, idаrəetmə funksiyasının həyata keçirilməsi dedikdə,

müəyyən işgüzar nəticələrin əldə edilməsi məqsədilə bir və ya bir neçə işçi

tərəfindən yerinə yetirilməsi nəzərdə tutulan xüsusi daimi vəzifə borcları

(öhdəliklər) başa düşülməlidir.

İnformasiya sisteminin funksional komponentləri firma (müəssisə)

qarşısında qoyulmuş məqsədlərə nail olmaq üçün zaman və məkan baxımından bir-

birilə qarşılıqlı əlaqədə yerinə yetirilən idarəetmə işlərinin tam yığımından

(kompleksindən), yəni idarəetmə funksiyalarının sistemindən ibarətdir. Həqiqətən

də mürəkkəb idarəetmə funksiyası bir sıra daha kiçik məsələlərə bölünməklə nəticə

etibarilə bilavasitə icraçılara çatdırılır. Bütövlükdə firma qarşısında qoyulmuş son

məqsədlərə nə dərəcədə nail olması məhz ayrı-ayrı işçilər tərəfindən bu və ya digər

tapşırığın necə yerinə yetirilməsindən asılıdır.

Bütövlükdə idarəetmə prosesi həm müəssisə və ya onun quruluş

bölməsində xətti (məsələn, inzibati) rəhbərlik şəklində, həm də funksional

rəhbərlik, məsələn, maddi-texniki təminat, mühasibat uçotu, nəzarət, iqtisadi təhlil

və s. vasitəsilə həyata keçirilir. Ona görə də informasiya sisteminin funksional

əlaməti üzrə quruluşu idarəetmə funksiyaları sistemini reallaşdıran funksional

altsistemlər adlandırılan ayrı-ayrı hissələri özündə birləşdirir. Funksional əlamət

altsistemin təyinatını, onun hansı fəaliyyət dairəsinə aid edilməsini, hansı əsas

məqsədləri, vəzifələri və funksiyaları yerinə yetirməsini müəyyən edir.

Funksional altsistemlər xeyli dərəcədə informasiya sisteminin tətbiq

sahəsindən asılıdır. Obyektin xüsusiyyətindən asılı olaraq funksional altsistemlərin

sayı on addan çox ola bilər. Müəssisənin informasiya sisteminin funksional

quruluşunu aşаğıdakı ümumiləşdirilmiş sxem şəklində göstərmək olar:

Bəzi funksional altsistemlər informasiya sistemlərinin tətbiq sahəsinin

müxtəlifliyinə baxmayaraq eyni qaydada adlandırılsa da, onlar daxili məzmununa

görə müxtəlif obyektlərdə bir-birindən xeyli fərqlənir (məsələn, mühasibat uçotu

və hesabat funksional altsistemi bütün obyektlərdə mövcud olur). Hər bir

funкsional altsistemin spesifik xüsusiyyətləri altsistemin tərkibinə daxil olan

funksional məsələlərdə özünü göstərir.

61

Beləliklə, məsələyə məlumatların işlənilməsi sisteminin elementi kimi

deyil, bütövlükdə idarəetmə sisteminin bir elementi kimi baxılmalıdır.

İdarəetmənin funksional altsistemlərinin tərkibinə daxil olan funksional

məsələlərin seçilməsi, bir qayda olaraq, idarəetmənin aşağıdakı fazalаrına uyğun

şəkildə aparılmalıdır: planlaşdırma; uçot; nəzarət və iqtisadi təhlil; tənzimləmə

(icra).

Planlaşdırma idarəetmənin elə bir funksiyаsıdır ki, onun vasitəsilə

idarəеtmə obyektinin gələcək fəaliyyətinin təşkil edilməsi üçün planların

formalaşdırılması təmin edilir. Bir qayda olaraq, 5-10 illik dövrü əhatə edən

perspektiv planlaşdırmanı, bir illik dövrü əhatə edin illik (texniki-iqtisadi)

planlaşdırmanı və gündəlik, həftəlik, on gunluk və aylıq dövrləri əhatə edən

planlaşdırmanı fərqləndirmək lazımdır.

Uçot, nəzаrət və iqtisadi təhlil funksiyaları müəyyən dövr üçün idarə

olunan obyektin vəziyyəti haqqında zəruri məlumatların alınmasını, plan

tapşırıqlarının yerinə yetirilməsinin gedişi barədə faktiki məlumatların əldə

edilməsini, kənarlaşmaların səbəblərinin müəyyən edilməsini, vəziyyətin təhlil

edilərək qiymətləndirilməsini, istifadə edilməmiş ehtiyatların aşkara çıxarılmasını

və yol verilmiş nöqsanların aradan qaldırılması istiqamətində təkliflər

hazırlanmasını təmin edir.

Tənzimləmə (icra) funksiyası isə obyektin fəaliyyətinin yaxşılaşdırılması

üçün idarəetmə qərarlarının hazırlanması və həyata keçirilməsini nəzərdə tutur.

Funksional məsələlərin təhlili göstərir ki, mütərəqqi texniki vasitələrin və

informasiya texnologiyalarının tətbiqi şəraitində onların faktiki surətdə

reallaşdırılması müxtəlif variantlarla həyata keçirilə bilər. Yəni eyni bir məsələnin

həlli üçün müxtəlif iqtisadi-riyazi üsullardan, modellərdən, alqoritmlərdən və

proqram-texniki vasitələrdən istifadə edilir. Həmin variantların içərisindən konkret

məsələnin reallaşdırılması üçün daha əlverişli variant müəyyən edilərək seçilir.

Məlumatların işlənməsi sisteminin əsas funksiyası onun aşağıdakı tipik

əməliyyatlarının reallaşdırılmasından ibarətdir:

informasiyaların yığılması, qeyd edilməsi və maşın daşıyıcılarına

62

köçürülməsi;

informasiyanın saxlanma və işlənmə yerinə ötürülməsi;

informasiyanın коmpütеrə daxil edilməsi, ona nəzarət və məlumatların

kompüterin yaddaşında sistemli qaydada yerləşdirilməsi;

maşındaxili informasiya bazasının yaradılması və aparılması;

idarəetmə obyektinin funksional altsistemləri məsələlərinin həlli üçün

informasiyanın коmpütеrdə işlənməsi (məlumatların yığılması, çeşidlənməsi,

düzəlişlərin aparılması, seçilməsi, riyazi və məntiqi işlənməsi);

lokal və qlobal şəbəkələrdə hesablama prosesinin təşkili və idarə

edilməsi.

Məlumatların işlənmə sisteminin başlıca təyinatı müəssisənin qərarlar

qəbul edən müxtəlif idarəetmə orqanları mütəxəssislərinə zəruri informasiya-

hesablama xidmətləri göstərilməsindən ibarətdir.

Məlumatların işlənməsinin tipik əməliyyatlarının müəyyən edilməsi,

onların reallaşdırılması üçün xüsusi proqram-aparat komplekslərinin yaradılmasına

imkan verir. Məlumatların işlənməsi sistemləri aşağıdakı üç əsas rejimlərdən

birində fəaliyyət göstərə bilər: paket, interaktiv, real vaxt miqyası.

Paket rejimi üçün tapşırıqlar paketi yerinə yetirdikdən sonra məlumatların

işlənməsi nəticələrinin istifadəçilərə çatdırılması xarakterik hesab edilir. Paket

rejimində işləyən sistemlərə misal olaraq statistik hesabatların işlənməsi, vergi

orqanlarının, kassa-hesablaşma mərkəzlərinin, bankların və s. sistemlərini

göstərmək olar. Həmin işlənmə rejiminin başlıca qüsuru istifadəçinin

informasiyasının işləməsindən ayrı düşməsi hesab edirlər ki, bu da idarəetmə

qərarlarının qəbul edilməsinin operativliyini aşağı salır.

Interaktiv (dialoq) iş rejimində istifadəçi ilə sistem arasında informasiya

mübadiləsi bilavasitə həyata keçirilir. İstifadəçi sorğunun nəticəsini nəzərdən

keçirdikdən sonra qəbul edilmiş qərarı gələcəkdə işləmək üçün sistemə daxil edir.

Dialoq məsələlərə əmək, material, maliyyə və s. resurslardan istifadə edilməsinin

çoxvariantlı tipik dialoq məsələlərini aid etmək olar.

63

Real vaxt miqyası rejimində qlobal şəbəkələrdə məlumatların ötürülməsi və

işlənməsinin sürətlə gedən proseslərinin və fasiləsiz texnoloji proseslərin idarə

edilməsi üçün istifadə olunur.

Informasiya sisteminin təşkilati komponentlərinin müstəqil istiqamət kimi

müəyyən edilməsi sistemin uğurla fəaliyyət göstərməsində insan amilinin (işçi

heyətinin) xüsusi əhəmiyyət kəsb etməsi ilə şərtlənir. Yüksək dəyərə malik olan

məlumatların işlənmə sisteminin tətbiqindən əvvəl obyektin təşkilati quruluşunun,

Maşınoqraml

ar

Videoqram

lar

Birbaşa

idarəetmə

Məlumatların işlənməsinin

başqa sistem ilə əlaqəsi

Informasiyanın çıxarılması

Proqram-aparat kompleksləri Hesablama

prosesinin təşkili

(idarə edilməsi)

Informasiyanın EHM-də işlənməsi

Işlənmənin əməliyyat sistemi TPP

Maşındaxili informasiya bazasının yaradılması

aparılması

Məlumat bazalarının idarə edilməsi TPP

İnformasiyanın EHM-ə daxil edilməsi,

nəzarət, yerləşdirilməsi

Proqram-aparat kompleksləri

Informasiyanın yığılması, qeyd edilməsi və

maşın daşıyıcılarına köçürülməsi

Proqram-aparat kompleksləri

Maşındankənar informasiya bazası

TPP- hesablama

proseslərinin

təşkili

Alt

sisteminin

funksional

məsələləri

Funksional

TPP

64

quruluş bölmələrində yerinə yetirilən idarəetmə funksiyalarının təkmilləşdirilməsi-

nə imkan verən, hər bir quruluş bölməsində ştat cədvəli və işçilərin say tərkibini

müəyyən edən, məlumatların işlənmə sisteminin fəaliyyəti şəraitində idarəetmə

heyətin vəzifə təlimatlarının işlənib hazırlanmasında istifadə edilən üsul və

vasitələrin məcmusu başa düşülür.

İnformasiya sistemlərini tətbiq sahəsinə görə də təsnifləşdirirlər. Bu

cəhətinə görə informasiya sistemləri bir neçə sinifə bölünür:

elmi tədqiqatlar,

avtomatlaşdırılmış layihələndirmə,

texnoloji proseslərin idarə olunması,

təşkilati idarəetmə və s.

İnfоrmаsiyа sistеmlərinin tətbiqi müəssisə və təşкilаtlаrа bir çох

üstünlüкlər qаzаndırа bilər:

- idаrəеtmə məsələlərinin həllində riyаzi mеtоdlаr, intеllекtuаl sistеmlər və

s.-nin tətbiqi nəticəsində dаhа rаsiоnаl vаriаntlаrın аlınmаsı;

- işçilərin аvtоmаtlаşdırmа hеsаbınа yоrucu işdən аzаd еdilməsi;

- infоrmаsiyаnın еtibаrlılığının təmin еdilməsi;

- məlumаtlаrın каğız dаşıyıcılаrındаn infоrmаsiyа dаşıyıcılаrınа

кöçürülməsi коmpütеrdə infоrmаsiyа işlənməsinin dаhа rаsiоnаl təşкilinə və каğız

sənədlərinin аzаlmаsınа gətirib çıхаrır;

- infоrmаsiyа ахın struкturunun və firmаnın sənəd dövriyyəsi sistеminin

müкəmməlləşdirilməsi;

- əmtəə və xidmətlərin istehsal məsrəflərinin аzаlmаsı;

- istehlakçılаrа yeni xidmətlərin təqdimаtınа şərаit yаrаdır;

- yeni bazarların tapılmasına кöməк edir.

65

MÖVZU 4.

KOMPYÜTER TEXNİKASININ ƏSASLARI

Plan

4.1. Kompyüter texnikasının yaranma tarixi və inkişaf mərhələləri.

4.2. Fərdi kompyüterlərin ümumi quruluşu.

4.3. Sistem proqram təminatı.

4.4.TPP-lərin növləri.

4.5.Kompyüterdə informasiyanın təsviri.

4.1. Kompyüter texnikasının yaranma tarixi və inkişaf mərhələləri.

Verilənlərin avtomatik emalı üçün nəzərdə tutulan qurğular yığımı

Hesablama texnikası adlanır.Bir işçi sahəni təmin etmək üçün istifadə olunan

qurğular və proqramlar arasındakı əlaqəni yaradan konkret dəst Hesablama

sustemi adlanır. Hesablama susteminin mərkəzi hissəsi olaraq – kompüter

götürülür. Kompüter - verilənlərin avtomatik yaradılması,saxlanması,emalı və

ötrülməsi üçün təhkim olunan elektron qurğudur. Kompüter sözü – hesablama

əməllərini yerinə yetirən hesablayıçı qurğu deməkdir.İlk hesablayıcı qurğu

təxminən bizim eradan əvvəl İV minillikdə Asiyada yadılmışdır.Bu mexaniki

qurğu abak adlandırılmışdır.XVİ - XVİİ əsrdə abak təkmilləşərək Rusiyada öz

yeni – rus çötkəsi formafasını almışdır.

Eyni zamanda avtomatik hesablamaları yerinə yetirən qurğuya misal

olaraq saatı da (qum,su, mexaniki,elektrik,elektron) göstərmək olar.İlk

mexaniki saatın yaramnma yeri məlum deyildir, lakin ilk nümunələri keşişlərə

məxsusdur ( kilsə saatları ) .

İLK MEXANİKİ QURĞULAR

Dünyada ilk dəfə mexaniki saatların əsasında toplama əməlini yerinə

yetirmək üçün avtomatik qurğu yaradılmışdır.Bunu 1623 – cü ildə VİLHEM

ŞİKARD hazırlamışdır və məktublarda bu maşını cəmləyici saat

adlandırımışdır.1642 – ci ildə fransız mexaniki BLEZ PASKAL ( 1623-1662)

66

dünyada birinci mexaniki kalkulyatoru , daha kompakt cəmləyici qurğunu

yaratmışdır. 1673 – cü ildə alman riyaziyyatçısı və filosofu Q.V.Leybins (1646

- 1717) vurma və bölmə əməlini toplama və çıma əməlinin çoxsaylı

təkrarlanması nəticəsində alınan mexaniki kalkulyatoru yaratmışdır. Perfik

vərəqli lent vasitəsi ilə mexaniki qurğuların ideyası ilk dəfə 1804–cü ildə

JAKKARD-ın toxuculuq dəzgahında həyata keçirilmişdir ki, bundan sonra da

hesab əməllərinin proqramla idarə olunmasına bir addım qalırdı. Bu addım

görkəmli ingilis riyaziyyatçısı və ixtiraçısı CARL BEBBİC ( 1792- 1871 )

tərəfindən alınmışdır. Onun ANALTİK MAŞIN yaratmaq ideyası sağlığında

həyata keçməsinə baxmayaraq, onun çertyojları əsasında yaradılmış qurğular

reallaşdı.Bu maşının əsas xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki , informasiyanın

əmrlərə və verilənlərə bölünməsi prinsipi reallaşmışdır. Analtik maşın 2 böyük

qrupa – anbar və dəyirmana malik olmalı idi.Verilənlər- anbarın mexaniki

yaddaşına dişli çarxın bloklarına qoşulma vasitəsi ilə daxil edilirdi, sonra isə

perfik qurğu vasitəsi ilə daxil edilmiş əmrlər dəyirmanda emal olunurdu.

Tədqiqatçılar Carl Bebbicin yaradıcılığında OQASTI ADA LAVLEYSİN

(1815- 1852 ) Analtik maşının proektinin yaradılmasında xüsusi rol oynadığını

qeyd edirdilər.Perfik kartlardan hesblama əməllərinin proqramlaşdırılmasında

istifadə olunması ideyası məhz ona məxsusdur. OQASTI ADA LAVLEYSİ

dünyada birinci proqramist adlandirmaq olar. Bu gün onun adı ilə məşhur

proqramlaşdırma dillərindən biri adlandırılmışdır.

İLK RİYAZİ QURĞULAR

Mexaniki qurğularda istifadə olunan ənənəvi 10 – luq say sustemi

anlayışı artıq hesablayıcı qurğular üşün əlverişli deyildi. İxtiyari ədədin 2-lik

kodlar şəklində təsviri QOTFRİD VİLHEM LEYBİNS tərəfindən 1666 – cı

ildə təklif olunmuşdur. Qeyd etmək lazımdır ki, 2 –lik sistemdən hesabi

qurğularda istifadə etməyin mümkün olmasideyası onu narahat edirdi.Lakin

mexaniki qurğularda buna ehtiyac olmadığına görə, özünün kalkulyatorunda

(1673-cü il) bundan istifadə etməmişdir.

67

XIX əsrin birinci yarısında ingilis alimi CORC BULL məntqdə,

eyni zamanda elmdə inqilabi dəyişiklik etdi. Təffəkür qanunları ilə məşğul

olarkən məntiqdə riyyaziyata yaxın olan formal işarələmələr və qaydalar tətbiq

etdi. Sonralar bu sustemi cəbru məntiq və ya bull cəbri adlandırdılar.Məntiqi

ifadənin formal nəticəsi 2 məntiqi qiymətdən biri olmalıdır : doğru və yaxud

yalan.Bulun ideyalarından hesablama texnikasının elektron baza əsasında

yaradılması zamanı iostifadə olundu.İlk əvvəl 2 əsas element: doğru və yaxud

yalan üzərində dayanırdılar.Sonralar isə və ( kəsişmə) , yaxud ( birləşmə) , yox

( çevrilmə ) və inkaredişi yaxud – istifadə olundu.

1941 – ci ildə alman mühəndisi KONRAD ÇÜZE XX əsrin texnikası və

Bebicin ideyaları əsasında yeni kompüter yaratmışdır.Sonralar isə 1943 – şü

ildə QOVARD EYKEN elektromaqnit releləri əsasında İBM firmalarının

birində MARK – 1 kompüterini yaratmışdır.MARK – 1 kompüteri telefon

stansiyalarında işləyən elektromaqnit releləri əasasında

yığılmışdır.Hesablamalar onluq say sistemində aparılırdı.

Kompüter texnikası və texnologiyası yüksək sürətlə inkişaf etməyə

başlamış və aşağıdakı mərhələlərdən keçmişdir:

I nəsil (1950-1959) – elektron lampalı kompüterlər. Onlardan əsasən

riyazi məsələlərin həlli üçün istifadə olunurdu. Məs: MESM, BESM, Strela, M-

3, Minsk-1, M-20 və s.

II nəsil (1960-1969) – element bazası əsasən yarımkeçiricilərdən

ibarət olan elektron hesablama maşınları. Elektron lampalar yarımkeçirici

elementlərlə-tranzistorlarla və diodlarla əvəz olundu. Onların funksional

imkanları xeyli artmışdır. BESM-4, Minsk-22, Ural-14 və s.

III nəsil (1970-1985) – element bazalı mikroelektronika və inteqral

sxemlərdən ibarət olan kompüterlər. Bu nəsil kompüterlər çox yüksək

məhsuldarlığa və etibarlılığa malik olmaqla, keyfiyyətcə yeni funksional

tələblərə, başqa sözlə biliklər bazaları ilə işləməyə, süni intellekt sistemlərinin

təşkilinə, istifadəçi ilə nitq və görmə vasitəsi ilə ünsiyyəti təmin etməyə, ən

68

yeni proqram vasitələrinin yaradılması prosesini sadələşdirməyə və s. imkan

verməlidirlər.

IV nəsil (1981-dən sonraki dövr) böyük və çox böyük inteqral

sxem (BİJ, ÇBİS) texnologiyası ilə yaradılan mikro və mini kompüterlər. Bu

nəslin ayrıca sinfi fərdi kompüterlərdir (FK). Onların yaradılması prinsipcə

inqilabi mahiyyət kəsb edirdi.

V və sonraki nəsil – yeni və ən yeni elektron texnologiyalarına

əsaslanan indiki və gələcəyin kompüterləri. Bu nəsil kompüterlər çox yüksək

məhsuldarlığa və etibarlılığa malik olmaqla, keyfiyyətcə yeni funksional

tələblərə, başqa sözlə biliklər bazaları ilə işləməyə, süni intellekt sistemlərinin

təşkilinə, istifadəçi ilə nitq və görmə vasitəsi ilə ünsiyyəti təmin etməyə, ən

yeni proqram vasitələrinin yaradılması prosesini sadələşdirməyə və s. imkan

verməlidirlər. Yeni arxetikturaya və texnologiyaya malik neyrokompüterlər

real neyronların əsas xassələrini modelləşdirən neyron şəbəkələrinə

əsaslanırlar.

Kompüterlərin imkanlarını qiymətləndirmək üçün müəyyən əlamətlərə

görə onları qruplara bölürlər, yəni təsnif edirlər. Kompüterləri qabarit ölçülərinə və

məhsuldarlığa görə aşağıdakı siniflərə bölürlər.

Superkompüterlər

Böyük kompüterlər

Orta kompüterlər

Kiçik(mini) kompüterlər

Mikro kompüterlər

Tarixən ilk dəfə böyük kompüterlər yaranmışdır.Onlar ümumi vəzifəli

universal xarakter daşıyırlar.Onların element bazaları elektron lampalardan

başlayaraq yüksək səviyyədə inteqral sxemlərə qədər təkmilləşdirilmişdir.Böyük

kompüterlərin əsas vəzifəsi böyük həcmli informasiya massivlərinin saxlanması və

emalı ilə əlaqədar olan mürəkkəb hesablamaların və informasiya –məntiq

məsələlərin həllini təmin etməkdir.

69

Superkompyüterdə hesablamaların paralel aparılması, çox səviyyəli

iyerarxik yaddaş strukturlarından istifadə olunması, hədsiz işləmə surəti almağa

imkan verir. Superkompyüter – çox prosessorlu hesablama sistemidır. İlk

superkompyüter amerikalı elektronçu-mühəndis Seymur Krey tərəfindən 1975-ci

ildə yaradılmışdır. Kompyüterlərin məhsuldarlığı ədədlər (sürüşkən vergüllü)

üzərində bir saniyədə aparılan hesab əməliyyatlarının sayı ilə ölçülür.

Superkompyüterlərin məhsuldarlığı sürüşkən vergüllü ədədlər üzərində saniyədə

yerinə yetirilən trilyon əməliyyatlarla ölçülür.

Kompüter texnikasının inkişafının müəyyən mərhələsində (kompüterlərin

çeşidinin və imkanlarının məhdud olduğu vaxt) orta kompyüterlərin yaradılması

məqsədəuyğun idi. Bu kompüterlər böyük kompüterlərə nisbətən az imkanlara

malikdirlər. Lakin onlar nisbətən ucuzdurlar. Orta kompüterlərdən çox böyük

həcmli informasiya massivlərinin emalı və vaxt məhdudiyyəti tələb olunmayan

bütün sahələrdə istifadə oluna bilər.

Kicik kompyüterlər ölçülərinin və qiymətlərinin orta və böyük

kompüterlərə nisbətən kiçik olmasına baxmayaraq universal imkanlara malikdirlər.

Qiymətlər diapazonunun məhdudluğu (2-4 bayt), arxitekturada magistrallıq

prinsipindən istifadə olunması və istifadəçilərlə ünsiyyətin sadəliyi mini

kompüterlərin səciyyəvi xüsusiyyətləridir. Bu kompüterlər texnoloji proseslərin və

mürəkkəb avadanlıqların idarəetmə sistemlərində, avtomatlaşdırılmış

layihələndirmə və çevik istehsalat sistemlərində geniş tətbiq olunur.

Mikro kompüterlər .Böyük və çox böyük səviyyəli inteqral

mikrosxemlərin (BİS,ÇBİS) hazırlanması texnologiyası bir BİS və ya ÇBİS-də

prosessor yaratmağa imkan verdi. Bu cür qurğuya mikroprosessor deyilir.

Mikroprosessorun kəşfi mikro kompüterlər sinfinin yaranmasına səbəb oldu.

Kompyüterin arxitekturası dedikdə aparat-proqram vasitələrinin ümumi

prinsipləri, onların funksional imkanlarını təyin edən xarakteristikaları başa

düşülür. Kompyüterin strukturu müəyyən vəziyyətdə onun konkret tərkibini

(qurğular, bloklar, qovşaqlar) və onlar arasındakı əlaqələri təyin edir. Arxitektura

isə kompyüterin tərkib hissələrinin hansı qaydalarla qarşılıqlı əlaqələndirilməsini

70

təyin edir. İstifadəçi üçün kompyüterin hansı elementlərdə qurulması, əmrlərin

sxem və ya proqram vasitələri ilə yerinə yetirilməsi əhəmiyyət kəsb etmir.

Əhəmiyyət kəsb edən məsələlər bunlardır; kompyüterin bu və ya digər

xüsusiyyətləri istifadəçiyə verilən imkanlarla necə əlaqəlidir, kompyüterin

tərkibinə daxil olan qurğuların xarakteristikaları bir-birilə necə əlaqələndirir və bu

xarakteristikalar kompyüterin ümumi xarakteristikaları necə təsir edir və s. Başqa

sözlə arxitektura kompyüterin layihələndirilməsinin, qurulmasının və proqram

təminatının ümumi problemlərini əks etdirir.

5-ci nəsil və indiki kompyüterlərin arxitekturası Con Fon Neyman

tərəfindən təklif edilən prinsiplərdən istifadə edilir, yəni kompyüterlər hələ ki,

Neyman arxitekturası ilə qurulur. Neyman arxitekturasının əsas prinsipləri

aşağıdakılardır:

1. Kompyüter proqramla idarə olunan avtomatdır, yəni kompyüterin

işləməsi üçün proqram lazımdır. Proqram bir tərəfdən kompyüterin işini idarə edir,

digər tərəfdən isə qoyulmuş məsələləri həll edir.

2. Kompyüter ardıcıl ünvanlanan vahid yaddaşa malik olmalıdır. Həmin

yaddaşda müəyyən üsulla kodlaşdırılan həm proqram, həm də verilənlər saxlanılır.

3. Əmrlərlə verilənlər arasında aşkar şəkildə heç bir fərq yoxdur, yəni

əmrlərə verilənlər kimi baxmaq olar və onlar üzərində əməliyyatlar aparıla bilinər.

4. Verilənlərin təyin edilməsi aparat səviyyəsində yox, proqram

səviyyəsində aparılır. Məs: maşın sözündəki bitlər yığımının hər hansı ədəd və ya

simvollar sətri olmasını proqram müəyyənləşdirir.

Kompüterin strukturu müəyyən səviyyədə onun konkret tərkibini

(qurğular, bloklar, qovşaqlar və s.) və onlar arasındakı əlaqələri təyin edir.

Neyman arxitekturalı hər bir kompüter iki hissədən – mərkəzi və periferiya

(xarici) – ibarət olur. Mərkəzi hissə hesab – məntiq qurğusundan (HMQ),

idarəetmə qurğusundan (İQ) və daxili yaddaş qurğusundan (DYQ) ibarətdir.

Müasir kompüterlərdə HMQ və İQ prosessor adlanan bir qurğuda birləşdirilir.

Periferiya hissəsinə xarici yaddaş qurğuları (XYQ), daxiletmə - xaricetmə

qurğuları (DXQ) və idarəetmə pultu (İP) daxildir. Köhnə kompüterlərdə (I və II

71

nəsil) mərkəzi hissə ilə periferiya hissəsi sərt (dəyişdirilə bilməyən) sxemlə

əlaqələndirilirdi. Bu isə periferiya qurğularının tərkibini və sayını istifadəçilərin

tələblərinə uyğun quraşdırmağa imkan vermirdi. Müasir kompüterlərdə mərkəzi

hissə ilə periferiya hissəsi sistem interfeysi adlanan aparat – proqram vasitəsilə

əlaqələndirilir. Bu isə periferiya qurğularının sayını və tərkibini dəyişdirməyə

imkan verir.

Kompüterin əsas xarakteriskalarına işləmə sürəti, yaddaş tutumu,

hesablama dəqiqliyi, əmrlər sistemi, qiyməti və iş etibarlılığı daxildir.

Kompüterin işləmə sürəti prosessorun bir saniyədə yerinə yetirdiyi sadə

əməliyyatların sayı ilə təyin olunur. Sadə əməliyyatlara toplama, göndərmə,

müqayisə və s. aiddir.

4.2. Fərdi kompyüterlərin ümumi quruluşu.

Fərdi kompüterlər fərdi istifadə üçün nəzərdə tutulmuş , asan idarə olunan

mikroprosessor adlanır. 1965 – ci ildə Digital Equipment firması ölçüsü soyuducu

boyda olan və qiyməıti 20000 $ olan ilk PDP – 8 mini kompüterini yaratmışlar.

1970 ci ildə İNTEL firmasının işçisi Marşian Edvard Xoff fərdi kompüterin

yaradılması işində ilk addım atdı. Belə ki, böyük EHM–lərin mərkəzi

prosessorunun funksiyalarına uyğun inteqral sxem düzəltdi. Mikroprosessor

dedikdə , bir və ya bir neçə yarimkeçirici kristalda yığılmış inteqral sxem başa

düşülür.Beləliklə,birinci mikroprosessor İNTEL – 4004 yaradıldı və 1970 – ci ildə

satışa buraxıldı.1975 – ci ildə isə İNTEL – 8080 mikroprosessorunun əsasında

birinci ALTAİR – 8080 kompüteri istehsal olundu. 1975 – ci ilin sonlarında POL

ALEN və BİLL QEYTS ( Microsoft firmasının əsasını qoyanlar ) ALTAİR

kompüteri üçün BASİC dilinin interperatorunu yaratdılar.

Fərdi kompüterlərin yaranma tarixi 1976 – çı il hesab olunur. Həmin il

amerukalı mütəxəssislər Stiv Voznyak və Stiven Cobs "APPLE " adlanan fərdi

kompüterini yaratdılar. Bir il sonra isə onlar "APPLE " adlı kpompüter firmasının

əsasını qoydular. Bütün bunlar İBM firmasını ( İNTERNASİONAL BUSİNESS

72

MASHİNES COPORATİON ) narahat edirdi və onlar 1979 – cu ildə İNTEL –

8080 16 mərtəbəli mikroprosessorunu yaratdılar. 1981 – ci ildən başlayaraq İBM

PC istehsal olunmağa başlandı.

1999 – cu ildən başlayaraq fərdi kompüterlərin sahələrində beynəlxalq

sertifikart standartı - PC 99 spefikasiyası fəaliyyət ğöstərməyə başlayır. Yeni

standart fərdi kompüterlərin növbəti kateqoriyalarını müəyyənləşdirir:

Consumer PC ( kütləvi FK )

Offise PC ( işçı FK )

Mobile PC ( portativ ( yığcam ) FK )

Worstation ( işçi stansiyası )

Entertaiment PC ( əyləncəli FK )

İBM – in tərkibinə klaviatura , displey , sistem bloku , mış daxildir.

Bundan əlavə bir sıra əlavə qurğuları – prunteri , skaneri , modemi , audio – platanı

və s. də qoşmaq olar.

Sustem bloku kompüterin əsas hissəsi hesab olunur. Sistem blokunun

daxilində ana plata , prosesssor, yaddaş qurğusu , FDD – elastik disk qurğusu ,

HDD - sərt disk qurğusu və s. komponentlər yerləşır.

Hesablama işlərini yerinə yetirən kompüterin əsas mikrosxeminə prosessor

deyilir.Bəzən prosessora ana platanın beyni də deyirlər və o , ana platanın

üzəruində yerləşir. Konstruktiv olaraq prosessor - oyuqlardan ibarətdir və əməli

yaddaşın oyuqlarından verilənlərin saxlanması ilə yanaşı dəyışdirilməsinə görə

fərqlənir. Prosessorun daxili oyuqlarına registr deyilir. Reqistr – dedikdə - ikilik

ədəd şəklində verilmiş informasıyanı müvəqqəti yadda saxlamaq üçün istifadə

olunan elektron sxem başa düşülür.

Prosessor kompüterin digər qurğuları ilə , ilk növbədə əməli yaddaşla bir

neçə qrup bələdçi ilə bağlıdır , buna şin deyilir. Üç əsas şin növü vardır:verilənlər

şini , ünvanlı şin , əmrlər, idarəetmələrin şini.

Bundan əlavə , PC – nin funksiyalarını yerinə yetirən xüsusi şinlər qrupu da

vardır : sistem şınləri , keş – yaddaş şinləri , əməli yaddaşda informasiya

mübadiləsi aparan şinlər , çıxış və gırış şınləri.

73

1978 – ci ildən başlayaraq müxtəlif modifikasiyalı prosessorlar buraxılıb. İlk

olaraq i8086 markalı prosessor 16 dərəcəli və 5 meqahers tezlikli idi . Sonralar isə

80286 , i386DX, i486DX, P55C(MMX),Pentiun 2, pentium 3 , Celeron , Pentiun

4 istehsal olundu.

İntel Pentium prosessorunda ünvanlı şin 32 – mərtəbəlidir, yəni 32 paralel

xətdən ibarətdir. Xətlərdən hər hansı birində gərginliyin olub olmamaslndan asılı

olaraq , xətlərdə 1 və ya 0 yerləşdirilir. 32 0–dan və 1 – dən ibarət birləşmələr 32

mərtəbəli ünvanə təşkil edir. Bu da ki , əməli yaddaşın oyuqlarından birini göstərir.

Verilənlər şını əməli yaddaşdan verilənlərin prosessorun regisrlərinə

köçürülməsi və tərsi baş verir. İntel Pentium prosessorları əsasında yığılan

kompüterlərdə verilənlər şını – 64 – mərtəbəlidir, yəni 64 xətdən ibarətdir və bir

dəfə emal üçün 8 bayt daxil olur. Prosessor verilənləri emal etmək üçün mütləq

əmrə malik olmalıdır. O, baytlarla nə etmək lazım olduğunu bilməlidir. Bu əmrlər

prosessora əməli yaddaşın o oblastlarından daxil olur ki, orada proqramlar

yerləşmiş olsun.Əmrlər bu baytlar şəklində göstərilir.Ən sadə əmrlər 1 bayt

şəklində, mürəkkəb əmrlər isə 2 ,3 və daha çox baytlar şəklində əks olunur. Müasir

prosessorlar üçün əmrlər şını 32 – mərtəbəlidir , lakin 64 və hətta 128 – mərtəbəli

də mümkündür.

İdarəedici şinlər vasitəsilə müxtəlif idarəedici siqnallar göndərilir. Bu

siqnallar prosessora nəzərən giriş və çıxış siqnalları ola bilər. Bu siqnallar vasitəsi

ilə yaddaşa yazma və oxuma , giriş – çıxış əməliyyatları idarə olunur.

Prosessorun verilənlər üzərində apardığı bütün mümkün olan əmrlərin

birləşməsi prosessorun əmrlər sistemi adlanır. 1000 – dən çox müxtəlif əmri olan

prosessor genişləndirilmiş əmrə malik sistem adlanır və buna CİSC ( Complex

İnstruction Set Computing ) deyilir. 80 – ci illərin ortalarında RİSC ( Reduced

İnstruction Set Computing ) – yığcam əmrə malik prosessorlar meydana gəldi.

CİSC - prosessorlarından universal hesablama sistemlərində , RİSC –

prosessorlarından isə ixtisaslaşdırılmış hesablama sistemlərində və yaxud eyni tipli

əməllərin yerinə yeturilmçəsinə yönəldilmiş qurğularda istifadə olunur. Bundan

74

əlavə MİSC ( Minimum İnstruction Set Computing ) – minimum əmrə malik və

çox böyük sürətlə işləyən prosessorlar yaradılır.

CİSC tipli mikroprosessora misal olaraq 80486 DX , 80586 (P5) , Pentium

Pro (P6) , Over Drive göstərmək olar. RİSC tipli mikroprosessora misal olaraq –

80860, 80960, 80870 , Power PC göstərmək olar.

Mikroprosessor bir və ya bir neçə yarımkeçirici kristalda yığılmış inteqral

sxemlər toplumudur. İlk mikroprosessor 1970-71-ci illərdə ABŞ-da yaradılmışdır.

Mikroprosessorun yaddaşla təchiz olunması mikro EHM-in yaranmasına gətirib

çıxartmışdır.

Məlum olduğu kimi sistem lövhəsində əsas yeri mikroprosessor tutur.

Mikroprosessorun tərkibinə mərkəzi idarə qurğusu, hesab-məntiq qurğusu,

prosessorun daxili əməli yaddaşı, registr, əməli yaddaş, keş-yaddaş və s. qurğular

daxildir.

Fiziki nöqteyi-nəzərdən mikroprosessor – Böyük İnteqral Sxemdir (BIS).

Böyük İnteqral Sxem üzərində qurulmuş mikroprosessor (MP) əsasən emal

və idarə qurğusudur. O, istənilən idarə və informasiya emalı sistemlərinin mərkəzi

hissəsini təşkil edir. Mikroprosessor bəzən mərkəzi prosessor da adlanır.

Prosessorun əsas parametrləri :

1. İş gərginliyi

2. Mərtəbə

3. Taktiki iş tezliyi

4. Keş – yaddaş

5. Taktiki tezliyin daxili vurma əmsalı

Prosessorun iş gərginliyini – ana plata təmin edir, ona görə də

prosessorun müxtəlif markalarına müxtəlif ana plata uyğundur.

X 86 prosessorun ilk buraxılışında gərginlik 5V- a bərabər idi , indi isə

2.2 V – a qədər endirilmişdir.

Prosessorun mərtəbəsi dedikdə - onun bir dəqiqədə öz registrlərində nə

qədər bitin qəbulu və emal edilməsi başa büşülür. İlk X86 prosessorları 16 –

75

mərtəbəli idi .80386 prosessorlarından başlayaraq onlar 32 – mərtəbəli

arxitekturaya malikdirlər.

Prosessora daxil olan taktların tezliyi nə qədər yüksək olarsa,o

müəyyən vaxt ərzində daha çox əmr yerinə yetirər , beləliklə də səmərəlilik o

qədər yüksələr. İlk X86 prosessorları 4.77 MHS tezliyinə malik idi , indi isə

bir saniyədə 500 milyon takta bərabərdir.( 500 MHS )

Prosessor taktiki siqnalları ana platadan alır: ana plata prosessordan

fərqli olaraq böyük bələdçilər yığımından və mikrosxemlərdən

ibarətdir.Fiziki səbəblərə görə ana plata prosessor kimi yüksək tezliklərlə

işləyə bilməz , onun limiti – 100 – 133 MHS. Prosessorda daha yüksək

tezliyi almaq üçün tezliyin 3 , 3.5, 4 , 4.5 , 5 və s. əmsallara daxili vurulması

baş verir.

KEŞ YADDAŞ

Prosessorun daxilində verilənlərin digər qurğulara, məsələn, əməli

yaddaşa nisbətən daha tez dəyişdirilməsi baş verir.Kompüterin

məhsuldarlığını artırmaq və əməli yaddaşa müraciəti azaltmaq üçün,

prosessorun daxilində bufer oblast – keş – yaddaş adlandırılan sahə

yaradılır.Əməli yaddaşla müqayisədəhəcmi çox da boyük olmur.Prosessor

verilən lazım olan kimi, ilk növbədə keş – yaddaşa müraciət edir və əgər

orada lazım olan verilən yoxdursa ,onda əməli yaddaşa müraciət olunur.Keş –

yaddaş bir neçə dərəcəyə (səviyyəyə) bölünür.1 – ci səviyyəli keş prosessorun

özünün yerinə yetirildiyi kristalda olur və 10 k bayt həcminə malik olur. 2 –

ci səviyyəli keş ya prosessorun kristalında , yaxud prosessorun yerləşdiyi

qovşaqda yerləşir, lakin ayrı kristalda yerinə yetirilir. Keş – yaddaşın 1 – ci

və 2 - ci səviyyəsi prosessorun nüvəsinə uyğun tezlikdə işləyir. 3 – cü

səviyyəli keş – yaddaşdan SRAM tipli cəldişli mikrosxemlərdə istifadə olunur

və prosessorun yaxınlığında ana – platada yerləşdirilir.Onun həcmi bit neçə

M bayt təşkil edə bilər, lakin o ana – platanın tezliyində işləyir.

Prosessoru istehsal edən firmalara misal olaraq

CYRİX,İBM,ADVANCED,MİKRO DEVİCES və s. göstərmək olar.

76

Ə M Ə L İ Y A D D A Ş

Əməli yaddaş ( RAM - Random Access Memory ) - verilənləri yadda

saxlamaq qabliyyətinə malik olan kristral oyuqlar massividir. Hərəkətin fiziki

prinsipi nöqteyi–nəzərindən dinamik ( D R A M ) və statik ( S R A M )

yaddaşa bölünür.

Dinamik ( D R A M ) yaddaş oyuğunu öz örtüyündə enerji yığmaq

qabliyyətinə malik olan mikroikondesator şəklində təsəvvur etmək olar. Bu daha

geniş yayılmış yaddaş növüdür. Bu növün çatışmayan çəhətləri : ilk növbədə

kondesatorların yığılması və boşalması zasmanı keçid prosessləri qaçılmazdır ,

yəni verilənlərin yazılması asta baş verir. II cəhəti isə , oyuqların enerjinin fəzada

daha sürətlə dağılması xassəsi ilə bağlıdır.

Statik yaddaş ( S R A M ) oyuğunu bir neçə tranzistordan ibarət elektronlu

mikroelement – triggerlər kimi təsəvvür etmək olar. Triggerdə vəziyyət ( qoşulmuş

\ çıxardılmış ) saxlanır , ona görə də yaddaşın bu daha böyük sürətə malikdir.

Dinamilk yaddaşın mikrosxemlərindən kompüterin əməli yaddaşında əsas kimi

istifadə olunur. Statik yaddaşın mikrosxemlərindən köməkçi yadaaş keyfiyyətində

istifadə olinur ( keş – yaddaş ) .

Yaddaşın hər bir oyuğunun ğz ünvanı var və ədədlə işarə olunur.Müasir

İNTEL Pentium və digər prosessorlarda 32 – mərtəbəli ünvanlaşdırma qəbul

edilib , asılı olmayan ünvanların sayı 322 olmalıdır. Bu o demək deyildir ki,

əməli yaddaş bu qədər aşağıdır( 4.3 Qbayt = 4249677296 ).Kompüterdə qurulmuş

əməlıi yaddaşın sahələrinin ölçüsü ana platanın mikroprosessorlu ( çıpset ) dəsti

vasitəsi ilə müəyyən olunur və bit neçə yüz Mbayt təşkil edir. Ünvanlaşdırılmış

oyüq 8 dənə ikilik oyuq saxlayır , bu da özlüyündə 1bayt deməkdir. Beləlilkə

yaddaşın ixtiyarı oyuğunun ünvanını 4 baytla işarə etmək olar. Kompüterdə əməli

yaddaş standart kiçik panellərdə yerləşdirilir, buna modul deyilir. Yaddaşın

konstruktiv modulunun 2 icrası var : bircərgəli (SİMM) və ikicərgəli (DİMM ) .

Əməli yaddaşın modulunun əsas xarakteristikası yaddaşın həcmi və vaxtın miqdarı

77

ilə müəyyən olunur. SİMM modullarının həcmi 4 , 8 , 16 , 32 Mbayt , DİMM

modullarının həcmi isə 16 , 32 , 64 , 128 Mbaytla təyin edilir. Vaxtın miqdarı

yaddaşın oyuqlarına müraciət üçün nə qədər vaxt lazım olduğunu müəyyənləşdirir.

Fərdi kompüterlər tip ölçülərinə görə aşağıdakı modellərə bölünür.

Stolüstü kompüterlər - daha geniş yayılmışdır. Onlar iş yerinin əsas aləti

hesab edilir, əlavə qurğuların qoşulması hesabına konfiqurasiyanın dəyişdirilməsi

mümkündür.

Portativ modellər əldə aparmaq üçün əlverişlidir. Portativ kompüterlərin

əsas fərqli xüsusiyyəti onların rabitə vasitəsi kimi istifadə edilməsidir. Onları

telefon şəbəkəsinə qoşaraq istənilən icraçı obyektlə və əlaqədar təşkilatın mərkəzi

kompüterləri ilə məlumat mübadiləsi aparmaq olar. Portativ kompüterlərin özləri

də “Laptop”, “Notebook”, “Palmtop” sinfinə bölünür. Portativ kompürterlər

hesablama məhsuldarlığına ğörə stolüstü kompüterlərdən geri qalmır və az elektrik

enerjisi tələb edir, akkumlyatorla uzun müddət işləyə bilir, ekranları

mayekristaldan hazırlanır.

Cib kompüterləri “intellektual qeyd dəftərçəsi ”funksiyasını yerinə

yetirir.Onlar operativ məlumatları mühafizə edir və onlara surətli müraciəti təmin

edir.Bəzi cib modelləri xüsusi qurulmuş proqram təminatına malikdir ki, buda

birbaşa (bilavasitə) işi yüngülləşdirir.

4.3. Sistem proqram təminatı

Proqram təminatı sistemini yerinə yetirdikləri funksiyalara görə iki hissəyə

bölmək olar:

sistem proqram təminatı

tətbiqi proqram təminatı

Sistem proqram təminatı (SPT) kompüterdə informasiyanın emalı

prosesinin təşkili ilə yanaşı tətbiqi proqramlar üçün normal mühiti təmin edir. SPT

78

kompüterin aparat vasitələri ilə sıx əlaqədə olduğundan, bəzən onu kompüterin bir

hissəsi də hesab edirlər. SPT- yə aşağıdakılar daxildir.

əməliyyat sistemləri

servis proqramları

proqramlaşdırma sistemləri

texniki xidmət proqramları

1. Əməliyyat sistemləri (ƏS) – informasiya emalının idarə olunması və

aparat vasitələri ilə istifadəçinin qarşılıqlı əlaqəsini təmin edir.

ƏS–ləri yerinə yetirdiyi funksiyalara görə üç qrupa bölünür:

1. birməsələli (biristifadəçili)

2. çoxməsələli (çox istifadəçilili)

3. şəbəkə

Birməsələli ƏS – müəyyən anda konkret bir məsələ ilə bir istifadəçinin işi

üçün nəzərdə tutulmuşdur. Bu tip ƏS-nin nümayəndəsi Microsoft firması

tərəfindən yaradılan MS DOS – dur.

Çoxməsələli ƏS – kompüterdən, multiproqram rejimdə vaxt bölgüsü ilə

kollektiv istifadəni təmin edir. Bu tip ƏS – yə UNIX, OS/2, Windows 95/98/2000

və s. misal göstərmək olar.

Şəbəkə ƏS – lokal və qlobal şəbəkələrin meydana gəlməsi ilə əlaqədardır

və şəbəkənin bütün resuslarına istifadəçinin müraciətini təmin edir. Bu ƏS-yə

Novell Net Ware, Windows NT, Banyan Vines, İBM LAN, UNİX, Solaris və s.

misal göstərmək olar.

Servis proqramları

Servis proqramları istifadəçiyə kompüterlə işləyərkən əlavə xidmətlər

göstərir və əməlyyat sisteminin imkanlarını genişləndirirlər.Servis proqramlarını

təşkilinə, reallaşdırma üsullarına və yerinə yetirdikləri funksiyalara görə aşağıdakı

qruplara bölmək olar:

örtük proqramlar

utilitlər

79

antivirus proqramlar.

Örtük proqramlar əməliyyat sistemləri üzərində quraşdırılaraq,

istifadəçiyə keyfiyytəcə yeni interfeys təqdim edir və onu ƏS – nin əmr və

əməlyyatlarını dərindən bilməsindən azad edir. Bu örtük proqramlar faylların

sürətli axtarışını, mətn fayllarının yaradılmasını, baxışını və redaktəsini, diskdə

yerləşən fayllar haqqında məlumatların verilməsini, disk sahəsi və əməli yaddaş

qurğuları (ƏYQ) haqqında məlumatların verilməsini təmin edir.

Utilitlər disk və fayl sisteminə xidmətə əsaslanaraq, istifadəçilərə əlavə

imkanlar verirlər. Utilitlər aşağıdakı funksiyaları yerinə yetirirlər:

- Disklərə xidmət etmək (formatlaşdırma və s.)

- İnformasiya mühafizəsinin təmini, nasazlıq hallarında bərpanın

mümkünlüyü və s.

- fayl və kataloqlara xidmət etmək

- arxivlərin yaradılması və yeniləşdirilməsi

- kompüter resusları, disk sahəsi, proqramların ƏYQ – də paylanması

haqqında informasiyanın verilməsi

- müxtəlif rejim və formatlarda mətn və digər faylların çapı

- kompüteri viruslardan mühafizə

Antivirus proqram vasitələri virusların neytrallaşdırılmasını və kompüterin

dianostikasını təmin edir. Viruslar çoxalaraq proqramlara özbaşına qoşulur,

lazımsız və ziyanlə müxtəlif əməliyyatları həyata keçirir.

Viruslar aşağıdakı əlamətlərə görə təsnif olunur:

- yerləşdiyi mühitə görə

- yerləşdiyi mühitə yoluxma üsuluna görə

- aktivləşmə üsuluna görə

- desktruktiv imkanlarına görə

- alqoritimin xüsusiyyətlərinə görə

Verilənləri məhv olmaqdan qorumaq, kompüter viruslarını tapmaq və

silmək üçün nəzərdə tutulan proqramlar antivirus proqram adlanır. Antivirus

proqramların aşağıdakı tipləri mövcuddur:filtr və ya

80

keşikçi ,detektorlar, həkimlər və ya faqi, müfəttişlər,munizatorlar və ya

vaksinlər.

Texniki xidmət proqramları kompüterin düzgün işlənməsinə nəzarət etmək

və nasazlıqları aşkar etmək üçündür.

Proqramla nəzarət test proqramları və xüsusi nəzarət proqramları

vasitəsilə həyata keçirilir.Testlə yoxlama kompüterin və onun ayrı-ayrı blokıarının

işini yoxlayan test- proqramlar vasitəsilə yerinə yetirilir.

Test proqramları adətən kompüterin daimi yaddaş qurğusunda saxlanılır

və kompüter elektrik şəbəkəsinə qoşulduqda avtomatik olaraq işə düşülür.

Xüsusi nəzarət proqramları kompüterdə məsələləsin həlli üçün tətbiq olunan

proqramların icrası zamanı əvvəlcədən müəyyənləşdirilmiş vəziyyətlərin,

asılılıqların və məhdudiyyətlərin ödənilib-ödənilməməsini yoxlayır.

Drayver və rezident proqramlar. Drayver və rezident proqramlar MS-

DOS-un imkanlarını genişləndirir. Bu proqramlar istifadə edilən yeni qurğulara və

1Mbaytdan yuxarı yaddaşa müraciəti, genişlənməsi hesabına disklərlə daxiletmə-

xaricetmə əməliyyatlarının sürətini artırmağı, klaviaturadan azərbaycan, rus və s.

hərflərin daxil edilməsini və s. təmin edir.

Ümumiyyətlə, drayverlər (qurğuların işini təmin etmək üçün lazım olan

proqramlar) yazılan disk (həm Windows, həm də MS-DOS üçün drayverlər)

avadanlıqlar və ya qurğularla birlikdə satılır.

İstənilən ƏS-də iş zamanı tez-tez lazımlı informasiyanın rezerv nüsxəsini

yaratmaq lazım gəlir. Bunun üçün arxivator və sıxışdırma proqramları lazım olur.

Linux ƏS-nin xidmətləri komplektinə, bir qayda olaraq, bir neçə arxivator və

sıxışdırma proqramları daxildir. Lakin, Unix-əsaslı ƏS-ləri üçün de facto əsaslı

standartına əsasən tararxivator və gzip (GNU zip) sıxışdırma proqramı var.

Bundan başqa bir neçə arxivator və sıxışdırma proqramlarının adını qeyd etmək

olar: bzip2, zip və s.

Windows-da istifadə etdiyimiz .rar, .zip, .7zip və s. bu kimi arxiv fayllarını

Linuxda da istifadə etmək, həmin arxivlərdən faylları çıxarmaq və s. mümkündür.

81

4.4. TPP-lərin növləri.

Tətbiqi proqram təminatı istifadəçinin hər hansı məsələni həll etmək

məqsədilə yaradılır və sistem proqramlarının idarəsi altında işləyir. Tətbiqi

proqram paketləri (TPP) istifadəçi tərəfindən həll edilən məsələnin

avtomatlaşdırılması üçün çox güclü alətdir.

TPP – müəyyən olunmuş sinif məsələləri həlli üçün təyin olunmuş

kompleks proqramdır.TPP- lərinin aşağıdakı növləri var:

- ümumi təyinatlı (universal)

- üsulyönlü

- problemyönlü

- qlobal kompüter şəbəkələri

Ümumi təyinatlı Tətbiqi proqram paketləri.

Ümumi təyinatlı TTP – istifadəçinin funksional məsələlərinin və

informasiya sistemlərini hazırlanması və istismarının avtomatlaşdırılması üçün

təyin olunan universal proqram məhsuludur.Bu tip TPP-yə aşağıdakılar aiddir:

- mətn və qrafiki redaktorlar

- elektron cədvəllər

-verilənlər bazasının idarəetmə sistemləri (VBİS)

-inteqrallaşdırılmış paketlər

- Case – texnalogiyası

- ekspert və süni intellekt sistemləri

Redaktorlar. Mətn, sənəd, qrafiki verilənlər və rəsmlərin yaradılması və

dəyişdirilməsi üçün təyin olunan TPP redaktorlar adlanır. Redaktorlar öz

funksional imkanlarına görə mətn, qrafiki və nəşriyyat sistemlərinə bölünür.

82

Mətn redaktorları mətnli informasiyanın emalı üçün təyin olunur və əsasən

aşağıdakı funksiyaları yerinə yetirir:

- mətnin fayla yazılması

- simvol, sətir və mətn hissəsinin yerləşdirilməsi, silinməsi, əvəz olunması

- orfoqrafiyanın yoxlanması

- mətnlərin müxtəlif şriftlərlə tərtibi

- mətnlərin lazımı formaya salınması

- başlıqların hazırlanması, mətnlərin səhifələrə bölünməsi

- söz və ifadələrin axtarışı və əvəz olunması

- sadə şəkillərin mətnlərə daxil edilməsi

- mətnlərin çapı

Mətn redaktorlarından geniş yayılanları aşağıdakılardır: Microsoft

Word, Word Perfect, LibreOffice, Multi Edit və s.

Qrafiki redaktorlar qrafiki sənədlərin, yəni diaqram, şəkil, cizgi və

cədvəllərin emalı üçün tərtib olunub. Bu redaktorlar fiqur və şriftlərin ölçülərini

idarə etməyə, fiqur və hərflərin yerdəyişməsinə və ixtiyari təsvirin yaradılmasına

imkan verir. Fərdi kompüterlərdə çox istifadə olunan qrafiki redaktorlar: Paint,

Boing Graf, Fanvision, CorelDraw, Adope PhotoShop, Adope İllustrator və s.

Cədvəlin emalı üçün təyin olunan TPP – lər elektron cədvəllər adlanır.

Cədvəldə verilənlər sətir və sütunun kəsişməsindəki xanalarda saxlanılır.

Xanalarda ədəd, simvol verilənləri və düsturlar saxlanıla bilər. Düsturlar digər

xanaların məzmunundan asılı qiymətlərlə bir xanada verilir.

Geniş istifadə olunan elektron cədvəllər: Microsoft Excel, Lotusl -2 -3,

Quattro və s.

İnformasiya təminatının maşındaxili təşkili və idarə edilməsi üçün xüsusi

TPP – dən verilənlər bazasının idarəetmə sistemlərindən istifadə olunur.

Verilənlər bazası – diskdə saxlanılan, bir-birilə əlaqələndirilmiş və

mərkəzləşdirilmiş idarə olunan fayllar məcmusudur.

Verilənlər bazasının idarə olunması dedikdə verilənlərin bazaya daxil edilməsi,

onların təshihi (bazaya yazıların əlavə olunması, silinməsi, yeniləşdirilməsi) və

83

sorğulara görə verilənlərin axtarışı əməliyyatları başa düşülür. Verilənlərin təşkili

üsullarından asılı olaraq, aşağıdakı VBİS – lər mövcuddur:

- iyerarxik modelli VBİS

- şəbəkə modelli VBİS

- relyasiya modelli VBİS

İnteqrallaşdırılmış paketlər müxtəlif fuksiyaları yerinə yetirən proqram

komponentlərini özündə birləşdirir. Müasir inteqrallaşdırılmış TPP –yə mətn

redaktoru, elektron cədvəl, qrafiki redaktor, VBİS və kommunkasiyalı modullar

daxildir.

CASE – texnologiyası mürəkkəb informasiya sistemlərinin (İS)

yaradılmasında tətbiq olunur. CASE – texnologiyası altında İS – nin

hazırlanmasının avtomatlaşdırılması vasitələri başa düşülür. Bura tətbiq sahəsinin

analizi, verilənlər bazasının layihələndirmə, proqramlaşdırma və İS – nin istismarı

daxildir.

CASE – texnologiyasının instrumental vasitələri informasiya texnoligiyasının

bütün sahələrində tətbiq olunur.

Ekspert sisteminin əsasını qoyulan məsələnin həlli üçün istifadə olunan

formal qaydaları özündə cəmləşdirən biliklər bazası təşkil edir. Qaydalar adətən,

səbəb və nəticəni əlaqələndirən, məntiqi şərtlər şəklində verilən faktlararası

münasibətlər kimi təsvir olunur. Ekspert sistemlərini kompüterlərdə reallaşdırmaq

üçün ekspert sisteminin örtüyü adlanan vasitədən istifadə olunur. İqtisadiyyatda

tətbiq olunan ekspert sistemlərinin örtüyünə Expert – Ease, tibbi diaqnostikada

istifadə olunan ES- in örtüyünə EMYCIN – ni misal göstərmək olar.

2.Üsulyönlü Tətbiqi proqram paketləri

Üsulyönlü TPP riyazi – iqtisadi məsələlərin müəyyən üsullarla həllini

reallaşdırır.

3. Problemyönlü TPP elə proqram məhsuluna deyilir ki, burada konkret bir

sahənin hər hansı bir məsələsinin həlli nəzərdə tutulur. Problemyönlü TPP sənaye,

qeyri sənaye və xüsusi sahələrdə tətbiq üçün proqram paketlərindən ibarətdir.

4. Qlobal şəbəkələrin TPP – nin əsas vəzifəsi istifadəçinin ərazilər üzrə

84

paylanmış ümumi şəbəkə resuslarına, verilənlər bazasına müraciəti, məlumatların

ötürülməsini və s. rahat və etibarlı təmin etməkdən ibarətdir. Elektron poçtu,

telekonfrans, elektron elanlar lövhəsinin təşkili üçün, müxtəlif qlobal şəbəkələrə

informasiyanın gizli ötürülməsini təmin etmək üçün standart tətbiqi proqram

paketlərindən istifadə olunur.

4.5. Kompyüterdə informasiyanın təsviri.

Kompyüterdə emal olunan verilənlərin əsas tipləri şagıdakılardir:

Tam ədədlər

Sabit nöqtəli ədədlər

Sürüşkən nöqtəli ədədlər

Simvol tipli verilənlər

Məntiqi verilənlər

Tam tip- müsbət və ya mənfi işarəli nöqtəsiz ədədlərdir.

Sabit nöqtəli ədədlər –tam hissəni kəsr hissədən ayıran nöqtənin yeri

əvvəlcədən müəyyən olunur.

Sürüşkən nöqtəli ədədlər – x=mqp – formasında təsvir olunur. Burada m-

ədədin mantissası,q –say isteminin əsası,p- tərtibidir.

Simvol tipli verilənlər – hərflərdən,xüsusi işarələrdən və s. ibarətdir

Məntiqi verilənlər – yalnız 2 qiymətdən birini alır (yalan və ya dogru).

Yalan→ 0, Dogru →1 qarşı qoyulur.

Say (hesablama) sistemi ədədlərin rəqəmlər adlanan məhdud simvollar

əlifbası vasitəsilə ifadə olunması üsuludur. Say sistemi kodlaşdırmanın bir

üsuludur. Müəyyən əlifba vasitəsilə müəyyən üsullarla yazılan sözə kod deyilir,

kodun alınma prosesinə isə kodlaşdırma deyilir.

Say sistemləri 2 cür olur: mövqeli və mövqesiz.

Mövqesiz say sistemlərində hər bir ədəd simvolların (rəqəmlərin) müəyyən

yığımı ilə ifadə olunur. Burada ədədi təşkil edən rəqəmlərin qiymətləri onların

tutduğu yerdən (mövqedən) asılı olmur və hesab əməlləri mürəkkəb qaydalarla

85

aparılır. Bu say sistemlərinə 2500 min il bundan əvvəl Qədim Romada istifadə

olunan Rum say sistemini, Əlifba say sistemlərini misal göstərmək olar.

Romalılar ədədi təsvir etmək üçün onu minliklərin, yüzlüklərin, onluqların,

təkliklərin cəmi şəklində yazırdılar.

Məsələn, 28 ədədi aşağıdakı kimi təsvir olunurdu:

XXVIII = 10 + 10 + 5 + 1 + 1 + 1

(iki onluq, bir beşlik və üç təklik)

Nisbətən müasir mövqesiz say sistemlərindən hesab olunan Əlifba say

sistemlərinə yunan, slavyan, fin və başqa say sistemləri aiddir.

Misal 1. XI – rum ədədini onluq say sisteminə çevirək:

XI = X + I = 10 + 1 = 11

Misal 2. XC – rum ədədini onluq say sisteminə çevirək.

XC = C – X = 100 – 10 = 90

Mövqeli say sistemləri ədədlərin təsvirindəki əyaniliyə və hesab

əməllərinin aparılmasındakı sadəliyə görə böyük üstünlüklərə malikdir. Bu say

sistemində ədədi təşkil edən rəqəmlərin qiymətləri onların ədəddəki mövqeləri ilə

təyin olunur. Məsələn: 333 ədədindəki 3 rəqəmlərinin qiymətləri fərqlidir. Soldan

birinci 3 üç yüzü, ikinci 3 otuzu, üçüncü isə üçü göstərir.

Mövqeli say sistemlərinin tipik nümayəndəsi bizim istifadə etdiyimiz onluq

say sistemidir. Bundan əlavə, informatikada digər mövqeli say sistemlərindən də

istifadə olunur.

Ədədlərin yazılışı üçün istifadə olunan simvolların (rəqəmlərin) sayına say

sisteminin əsası deyilir. Əsası q olan mövqeli say sistemindəki ixtiyari A ədədini

belə təsvir etmək olar:

m

m

n

n

n

nq qaqaqaqaqaqaA

...... 2

2

1

1

0

0

2

2

1

1 (1)

Burada qA – q əsaslı say sistemində verilən ədəd;

q – say sisteminin əsası;

ai – verilmiş say sisteminin əlifbasına daxil olan rəqəmlər ( qai );

86

n – tam hissədəki mərtəbələrin (rəqəmlərin) sayı;

m – kəsr hissədəki mərtəbələrin (rəqəmlərin) sayıdır.

Onluq say sisteminin (DECimal) əsası ondur, yəni burada ədədlərin

yazılışı üçün on rəqəmdən (0,1,2,3,4,5,6,7,8,9) istifadə olunur.

Say sisteminin əsası mötərizə içərisində indeks kimi göstərilir. qA ədədi

adi halda belə yazılır:

mnnq aaaaaaA ...,... 1121 (2)

Vergül işarəsi tam hissəni kəsr hissədən ayırır və mövqelərin (mərtəbələrin)

çəki qiymətlərinin hesablanmasının başlanğıcını təyin edir. Gündəlik həyatımızda

da biz məhz bu cür yazılışdan istifadə edirik.

İnformatikada əsası 2 olan ikilik və bu say sistemi ilə asan əlaqə yaratmağa

imkan verən 8-lik (23) və 16-lıq (2

4) say sistemlərindən istifadə olunur

İkilik say sistemində istənilən ədədi aşağıdakı kimi təsvir etmək olar:

m

m

n

n

n

n aaaaaaaA

2...2222...22 2

2

1

1

0

1

1

2

2

1

1

2 (3)

Burada ai – (0, 1) çoxluğuna daxil olan ədədlərdir.

Misal üçün, A2 = 1001,1 ikilik ədədini açıq şəkildə yazıb hesablama

aparsaq, bu ədədin onluq say sistemində təsvirini alacağıq:

A2 = 1·23 + 0·2

2 + 0·2

1 + 1·2

0 + 1·2

-1 = 8 + 1 + 0,5 = 9,510

Səkkizlik say sisteminin (OCTal) əsası 8-dir:

q = 8;

Əlifba: 0, 1, 2, 3 , 4, 5, 6, 7.

A8 = 7764,1 səkkizlik ədədini açıq şəkildə yazıb hesablama aparsaq, bu

ədədi onluq say sistemində təsvir etmiş olarıq:

A8 = 7·83 + 7·8

2 + 6·8

1 + 4·8

0 + 1·8

-1 = 3584 + 448 + 48 + 4 + 0,125 =

4084,12510

16-lıq say sistemi (HEXadecimal). Kompyüter üçün məqbul olan 2-lik say

sistemi bir tərəfdən ədədlərin yazılışının uzun olmasına görə, digər tərəfdən

istifadə vərdişi olmadığından insan üçün əlverişli deyil. Odur ki, 2-lik və 10-luq

say sistemləri arasında əlaqə yaratmaq məqsədilə kompyüter texnikasında 8-lik və

87

16-lıq say sistemlərindən istifadə olunur. Müasir kompyüterlərdə əsasən 16-lıq say

sistemi tətbiq olunur.

Onaltılıq say sisteminin əsası 16-dır. 16-lıq say sisteminin 0-dan 9-a qədər

rəqəmi onluq say sistemindən götürülmüş, qalan 6 rəqəm kimi (10-dan 15-ə qədər)

latın əlifbasını A-dan F-ə qədər hərfləri qəbul olunmuşdur.

Əsas: q = 16.

Əlifba: 0, 1, 2, 3 , 4, 5, 6, 7, 8, 9, A, B, C, D, E, F.

Onaltılıq say sistemində verilmiş 3AF16 ədədini açıq şəkildə belə yaza

bilərik:

3AF16 = 3·162 + 10·16

1 + 15·16

0 = 768 + 160 + 15 = 94310

Ədədlərin bir say sistemindən digərinə çevrilməsi

Kompyüter ikilik say sistemində işləyir, istifadəçilər üçün isə onluq və ya

onaltılıq say sistemləri əlverişlidir. Odur ki, ədədlərin bir say sistemindən digərinə

çevrilməsi lazım gəlir.

q əsaslı say sistemindəki A ədədinin p əsaslı say sisteminə çevrilməsi

(Aq→Ap) üçün əvəzetmə və say sisteminin əsasına bölmə-vurma qaydalarından

istifadə olunur.

Əvəzetmə qaydası (1) düsturu əsasında yerinə yetirilir və hesab əməllərinin

yeni say sistemində aparılmasını nəzərdə tutur. Ona görə də həmin qaydadan əsas

etibarilə ədədlərin qeyri-onluq say sistemlərindən (2-lik, 8-lik, 16-lıq) onluq say

sisteminə çevrilməsində istifadə olunur.

Misal 1. İkilik say sistemindəki x2=11011,1 ədədini onluq say sistemində

təsvir edək:

x10=1∙24 + 1∙2

3 + 0∙2

2 + 1∙2

1 + 1∙2

0 + 1∙2

-1 = 27,5

Misal 2. Səkkizlik say sistemindəki x8=21,7 ədədini onluq say sistemində

təsvir edək:

x10=2∙81 + 1∙8

0 + 7∙8

-1 =

8

717

Misal 3. Onaltılıq say sistemindəki x16=A1,8 ədədini onluq say sistemində

təsvir edək:

88

x10=10∙161 + 1∙16

0 + 8∙16

-1 =

16

8161 = 161,5

Bölmə-vurma qaydası hesab əməllərinin çevrilən ədədina aid olduğu q

əsaslı say sistemində aparılmasını nəzərdə tutduğundan, həmin qaydadan onluq

ədəd ədədlərin digər say sisteminə çevrilməsi üçün istifadə olunması əlverişlidi.

Mətn tipli informasiyanın baytlarla kodlaşdırılması bir neçə müxtəlif

standarta əsaslanır, lakin əsas standart ABŞ-da ANSI Milli insitutunda işlənilmiş

ASCII (American Standard Code or Information Interchange) standartı olmuşdur.

Bütün tələblərin hər kəs tərəfindən ödənilməsinin təmin edilməsi üçün aşağıdakılar

qəbul edilmişdir:

1. Hər biri bir bayt təşkil edən 256 koddan ilk 32-si (0-dan 31-ə qədər)

kompyüter, printer və başqa qurğuların istehsalçılarına verilmişdir. Onlar bu

kodları istədikləri əməliyyat üçün təyin edirlər. Lakin sonradan istehsalçılar

tərəfindən bu kodlar üçün də standartlar işlənilmişdir, bu standartları qəbul

etməyənlər isə sadəcə olaraq öz məhsullarını sata bilmədiklərinə görə bazardan

çəkilmişlər. Məsələn, bütün kompyüter sistemlərində 13 kodu mətn daxil edilərkən

abzasın bitməsi və yeni abzasın başlaması üçün istifadə edilir.

2. Qalan kodlar cədvəli iki hissəyə bölür: 32-dən 127-yə qədər olan kodlar

dünyadakı bütün kompyüter sistemlərinin istifadə etdiyi simvolların kodlarını

təşkil edir. 128-dən 255-ə qədər olan kodları isə hər bir ölkə özünə uyğun şəkildə

yerləşdirə bilər.

İstənilən dilin əsasını əlifba təşkil edir. Əlifba – istifadə edilən simvolların

sonlu çoxluğudur. Əlifba qaydası hər hansı əlifbanın simvollarından təşkil

olunmuş mətndə olan informasiyanın miqdarını hesablamağa imkan verir.

Əlifbada olan simvolların sayı əlifbanın qüvvəti adlanır. Məsələn,

azərbaycan əlifbasında 32, ingilis əlifbasında 26, onluq say sistemində 10, ikilik

say sistemində 2 simvol var.

Əlifbadakı hər bir simvol müəyyən informasiya daşıyır.

Əlifbanın bir simvolunun daşıdığı informasiyanın qiyməti – I aşağıdakı

düsturla hesablanır:

89

I=log2N

Burada N - əlifbanın qüvvətidir və onu aşağıdakı düsturla hesablamaq olar:

N=2I

Bildiyimiz kimi, kompyüter sistemində 256 simvolluq əlifbadan istifadə

edilir. Yəni ASCII cədvəlində 256 simvol olduğundan, N=256, I = log2256=8, I =

8 bit = 1 bayt. Yəni hər bir simvol yaddaşda 8 bit və ya 1 bayt yer tutur.

Qrafiki informasiyanın kodlaşdırılması

Kompyüter qrafikası ilə işləmək üçün əsasən iki tip proqramdan - rastr və

vektor tipli redaktorlardan istifadə edilir.

90

MÖVZU 5.

ƏMƏLİYYAT SİSTEMİ

Plan

5.1. Əməliyyat sistemi anlayışı.

5.2. Ms DOS əməliyyat sistemi.

5.3. Windows ƏS haqqında ümumi məlumat.

5.4. Windows 7 ƏS- nin təyinatı və əsas xüsusiyyətləri.

5.5. Windows 7 ƏS- nin pəncərələri ilə iş.

5.1. Əməliyyat sistemi anlayışı.

Əməliyyat sistemi (en. Operating System (OS)) – hesablama prosesini

həyata keçirən texniki vasitələrin idarə olunmasıni təmin edən proqramlar

toplusundan ibarətdir. Kompüter işə salındıqda əməliyyat sistemi başqa

proqramlara nəzərən ilkin olaraq əməli yaddaş qurğusuna yüklənir və o, digər

proqramların işləməsi üçün mühit yaradır. Əməliyyat sistemi eyni zamanda

kompüterlərdə çoxməsələli (yaddaşın və həll vaxtının bölünməsi, qırılmaların

təşkili və s.) iş rejiminin təşkilini təmin edir. Əməliyyat sistemi kompüter

avadanlığının istifadəsini (avadanlığların idarə etməsini, informasiyanın daxil

edilməsini və çıxardılmasını, sənədlərin redaktəsini, başqa proqramların

istifadəsini/idarə edilməsini və s.) mümkün edən proqramdır.

Əməliyyat sistemi sistem proqram təminatının əsasını təşkil edir.

Əməliyyat sistemi fərdi komputerlərin vacib elementlərindən biridir. Əməliyyat

sistemi məlumatın saxlanması və emalı idarə etməklə yanaşı istifadəçi üçün də

interfeysə malikdir.

Əməliyyat sisteminin köməyi ilə komputer və istifadəçi arasında dialoq

yaranır, əməli və sabit yaddaş qurğuları işə qoşulur, kompüter idarə olunur,

istənilən proqram işə düşür.

91

Başqa sözlə Əməliyyat sisteminin əsas funksiyası hesablama texnikasının

ehtiyatlarının (fiziki və məntiqi) və hesablama sistemləri proseslərinin idarə

edilməsidir. Fiziki ehtiyatlara əməli yaddaş, mikroprosessor, monitor, çap

qurğuları, maqnit və örtük disklər: məntiqi ehtiyatlara isə proqramlar, fayllar və s.

aiddir.

Qeyd etmək lazımdır ki, müxtəlif tip fərdi komputerdə müxtəlif quruluşlu

və cürbəcür imkanlara malik olan əməliyyat sistemləri işlədilir. Belə sistemlərin

saxlanılması və iş fəaliyyəti üçün müxtəlif ölçülü əməli yaddaş tələb olunur.

Əsas funksiyalar:

Proqramların əməliyyat yaddaşına köçürülməsi və onların tətbiqi,

Standartlara cavab verən informasiyanın daxil edilməsi və çıxarılması

qurğularının istifadəsinin mümkün edilməsi,

Kompüterin əməli yaddaşının idarə edilməsi,

Kompyuterin sabit yaddaşının idarə edilməsi,

İstifadəçi ilə kompüter arasında qarşılıqlı əlaqənin yaradılması.

Əlavə funksiyalar:

Bir neçə əməliyyatın parallel olaraq yerinə yetirilməsi,

Prosesslər arasında bağlantının/qarşılıqlı əlaqənin qurulması,

Kompüterlər arasında bağlantının/qarşılıqlı əlaqənin

qurulması(şəbəkə),

Sistemin sıradan çıxmağının, informasiyanın itirilməsinin/ikinci

şəxsin əlnə keçməsinin qarşısının alınması.

Qoşulmaların idarə edilməsi

Əməliyyat sistemlərinin təsnifatı

Əməliyyat sistemlərinin aşağıdakı növləri mövcuddur:

sistemlə eyni vaxtda işləyən istifadəçilərin sayına görə: biristifadəçili,

çoxistifadəçili;

sistemin idarə olunması ilə eyni vaxtda yerinə yetirilən məsələlərin

sayına görə: birməsələli, çoxməsələli;

prosessorların sayına görə: birprosessorlu, çoxprosessorlu;

92

prosessorun mərtəbələrin sayına görə: 8 – mərtəbəli, 16 – mərtəbəli,

32 – mərtəbəli, 64 – mərtəbəli;

interfeysin tipinə görə: əmrli və obyektyönlü;

informasiya emalı rejminə görə: paket emallı, vaxt bölgülü, real vaxt

miqyaslı;

resurslardan istifadənin tipinə görə: şəbəkə, lokal.

Əməliyyay sisteminin yeni modifikasiyasının adı dəyişilmir, amma versiya

(variant) adını alır. ƏS-nin versiyası 6.00, 3.11, 2.1 və.s şəklində işarə olunur.

Nöqtədən soldakı rəqəmin artması sistemdə mühüm dəyişikliyin, nöqtədən sağdakı

rəqəmin artması isə sistemdə cüzi dəyişikliyin edilməsini göstərir. Versiya

nömrəsinin böyük olması, sistemin daha çox imkanlara malik olmasıdır.

Kompüter fayl sistemi yaddaşda hər növ informasiyanın yerləşdirmə

qaydalarını müəyyən edən bir strukturdur. Müasir əməliyyat sistemlərində 2 növ

fayl strukturu istifadə olunur: FAT32, NTFS. FAT32 fayl sistemi 32 bit

informasiya mübadiləsinə imkan yaradır və sürət baxımından daha sürətlidir.

NTFS sistemi isə WindowsNT sistemində istifadə olunur. Daha etibarlı və daha

sabitdir.

Məlumatın saxlandığı yerə və yaxud diskin adlandırılmış oblastına fayl

deyilir. Başqa sözlə, xarici yaddaşda yerləşən və müəyyən məntiqi strukturu olan

verilənlər fayl adlanır. Fayl hər hansı proqramlaşdırma dilində yazılmış proqram,

istənilən məzmunlu mətn, emal üçün nəzərdə tutulmuş ədədi dəyişənlər ola bilər.

Fayl ingilis sözü olub “sənəd” deməkdir. Hər bir sənəd kimi faylın öz adı var və

kompüter onu bu adla axtarır. Faylın adı iki hissədən ibarətdir: əsas hissə və

genişlənmə. Faylın genişlənməsi 3 simvoldan çox ola bilməz. Ad və genişlənmə

arasında nöqtə qoyulur. Genişlənmə faylın tipini göstərir. Misal üçün:

Readme.exe

Ad genişlənmə

Windows-da genişlənmə faylın adı qarşısında xüsusi nişanla göstərilir.

93

Fayl növləri: Kompüter faylları yaradıldığı və istifadə olunduğu

proqramlardan asılı olaraq aşağıdakı kateqoriyalara ayırmaq olar:

- Sistem faylları – Əməliyyat sisteminin və istifadə elədiyi daxili

fayllardır. Genişlənmələri -.sys, :ini, :dll, :com və s.

- Proqram faylları – Proqramları işlətmək üçün lazım olan daxili

fayllardıi. Genişlənmələri: :exe, :bat

- Sənədlər – mətn, şəkil, təqdimat(prezentasiya), elektron cədvəlləri,

musiqi, video, və digər fayllardan ibarətdir. Genişlənmələri – :doc, :bmp, :jpg,

:xls, :ppt, :wav, :wm2, :mp3, :mid, :gif, :swf və s.

Fayl struktur növləri:

Qovluq-faylların virtual olaraq qruplaşdırılması üçün və iyerarxik üsulunun

yaradılması üçün istifadə olunan quruluş növüdür. Başqa sözlə qovluq faylların

saxlandığı yerdir. Qovluğun atributları: gizli, sistem, arxiv, read onlu. Qovluqların

içində yaradılan qovluq alt qovluq adlanır.

Sənəd – kompüter istifadəçiləri tərəfindən yaradılmış, adətən tətbiqi

proqramlarla birlikdə istifadə olunan fayllardır.

Qısa yol (Şortcut, yarlık) – Özündə ancaq fayla(qovluğa) olan yol (faylın

ünvanı) haqında məlumatı saxlayan fayldır. Qısa yol ancaq aid olduğu fayl

strukturunun açılması üçün istifadə olunur.

Ünvan – (yol, Path(adress)) – kompüter yaddaşında yeri haqında məlumat

verən struktur quruluşudur. Məs: C:\Document and Settings\My

Dokuments\qr233\cv.doc

Ünvan göstərmə qaydaları:

1. Əsas kataloq(root) ilk olaraq göstərilir və :\işarəsi yazılır. Latın

hərfindən sonra “:” işarəsi diski göstərir.

2. “root”-dan sonra iç-içə ən üstdəkindən başlayaraq ən alt qovluğa

qədər “\” işarəsi ilə ayrılan qovluqlar yazılır.

3. Ən sonda faylın adı və genişlənməsi göstərilir.

94

5.2. Ms DOS əməliyyat sistemi.

DOS - sözü ingiliscə Disk Operating System olub Azərbaycan dilinə

tərcüməsi "Disk əməliyyat sistemi" deməkdir. DOS komputerlər üçün nəzərdə

tutulmuş kiçik və sadə bir əməliyyat sistemi növü olub, əsas vəzifəsi disket və sabit

disk kimi saxlama mühitlərinin idarə edilməsidir. Komputerlərin digər

funksiyaları: qrafika, səsyazma, şəbəkədə gəzinmə, yaddaşa nəzarət, çoxlu

istifadəçi və çoxlu iş xüsusiyyətləri DOS tərəfindən yerinə yetirilə bilir.

DOS ƏS İBM PC kompüterləri üçün 1981 – ci ildə yaradılmışdır.DOS

ƏS birməsələlidir və aşağıdakı xüsusuyyətlərə malikdir :

Istifadəçi tərəfindən daxil edilən əmrlərin köməyi ilə interfeys

həyata keçirilir;

Sistemin İBM tipli müxtəlif kompüterlərdə işlənməsini təmin

etmək üçün struktur modulluğu;

Sistemin işlənməsi üçün nisbətən kiçik ölçülü əməli yaddaş (640 k

bayt)

MS.DOS MODUL STRUKTURLARI

1. BİOS ( BASİC İNPUT / OUNPUT SYSTEM )

2. İO.SYS – genişləndirmə modulu

3. MS.DOS.SYS – ( BASİC MODULE )

4. COMMAND.COM

5. SB –sistemin yüklənməsi

6. Utilitlər, xarici əmrlər və drayverlər

7. DOS –un instrumental vasitələri

BİOS əmrlər yığımından ibarətdir və maşının dəstinə

daxildir,kompüterin yaddaşında daimi qalır.Yaddaşda daimi yerləşdiyinə

görə bəzən ona RİOS deyilir. RİOS – da aşağıdakılar yerləşir:

Maşının kompleks yoxlanışı,xüsusi halda ƏJQ

95

DOS fayllarının yığcam disk sistemindən sayılması ( İBM

BİO .com,İBM DOS.com, Command.com)

ƏS – nin yüklənməsi

Command.com ancaq istifadəçiyə məxsusdur.O, özündə daxili və

xarici rezident verilənləri saxlayır.İstifadəçiyə lazım olan müddət ərzində

maşının yaddaşında yerləşir.

DOS –un xarici əmrləri – ayrıca fayllar şəklində ƏS ilə qoyulur. Bu

proqramlar qulluqçu xarakterini daşıyır. Buna misal olaraq:disketlərin

yoxlanışı, formatlaşdırılması və s. göstərmək olar.

Drayver qurğuları ( yeni və yaxud da qeyri – standart ) – xüsusi

proqramlardır. ƏS – yüklənən zaman kompüterin yaddaşına yüklənir və

onların adları xüsusi CONFİG.SYS faylında yerləşdirilir. Belə sxem yeni

qurğuların əlavə edilməsi işini asandlaşdırır və bu zaman DOS sistemi

fayllarına heç bir zərər yetirmir.

MS DOS ƏS İBM PC kompüterləri ilə eyni vaxta yaradılmış və 16

mərtəbəli mikroprossesorlar üzərində qurulmuş FK-larda istifadə edilir.

MS DOS ƏS kompüterin daimi yaddaşında saxlanan əsas idarəetmə

proqramı olub, yaddaşın proqramlar üçün bölünməsini, faylların diskdə

yerləşdirilməsini, kompüter avadanlıq və qurğularının (klaviatura, displey, sərt

disk, disk sürücüləri) daxil olan siqnallara və işləyən proqramlara xidmətini həyata

keçirir.

MS DOS ƏS minimal funksiyalar yığımından ibarət olmaqla bir nəfərin

vahid proqramla işləməsinə imkan yaradırdı.

Bu sistemi hazırlayarkən iki prinsipə üstünlük verilmişdir:

1. MS DOS-un ilkin və sonrakı versiyaları üçün tərtib edilmiş

proqramlar arasında uzlaşma olmalıdır;

2. MS DOS-un istənilən versiyası İBM və onunla uzlaşan istənilən

kompüterlər ilə işləmə imkanına malik olmalıdır.

96

Hazırda əməliyyatlar sistemindən geniş istifadə MS DOS ƏS-nin

əhəmiyyətini heçə endirmir. Belə ki,

- çoxlu sayda yaradıcı sahələrə aid MS DOS-da tərtib edilən proqramlar

müvəffəqiyyətlə istifadə edilir. Onların yenidən işlənməsinə və lazımi effektin

alınması həmişə mümkün deyil.

FAYLLAR ÜZƏRİNDƏ İŞ

Faylın tam adı [ disk aparıcısı :] [yol \] faylın adı

Əgər faylın adı göstərilmirsə,onda cari disk aparıcısı, əgər yol

göstərilmirsə,onda cari kataloq başa düşülür.Faylın tam adı hansı faylla işləməyi

təyin edir.

Fayllar üzərində iş dedikdə faylın ləğv edilməsi, yenidən adlandırılması,

köçrülməsi, diskdə axtarışı və s. başa düşülür.

Faylın yaradılması üçün :

Copy con faylın adı əmrindən istifadə olunur.

Faylın ləğv edilməsi üçün :

Del [ disk aparıcısı :] [yol \] faylın adı əmrindən istifadə olunur.

Faylın adında * və ? simvollarıdan istifadə etmək olar. Əgər Siz kataloqda

olan bütün faylları ləğv etmək istəyirsinisə , onda

del *.* əmrindən istifadə etməlisiniz və bu zaman DOS Sizdən soruşur :

ARE YOU SURE ( Y\N )? Faylin ləğvi üçün Y+ENTER , əmri ləğv etmək üçün

N+ENTER –dən istifadə etmək olar.

Faylın yenidən adlandırılması :

Ren [ disk aparıcısı :] [yol \] faylın adı faylın adı

I - adlandırılacaq faylların adları , II - faylın yeni adı

Faylların köçrülməsi :

Copy faylın adı [kataloqun adı]

Copy faylın adı faylın adı

Əgər II parametrdə faylın adı iştirak etmirsə , onda köçrülmə zamanı faylın

adı dəyişmir, əks halda faylın yeni adı göstərilir. Copy əmrində faylın adı yerinə

qurğu təminantından istifadə etmək olar.

97

Con – Consol ( klaviaturadan daxil etmək üçün , monitora çıxış üçün ),

PRN ( ancaq çıxış faylı kimi ).

Faylların diskdə axtarışı

Filefind faylın adı ( simvollar sətri ) ( rejimlər )

Əgər faylın adında onun hansı kataloqda yerləşməsi haqqında məlumat

yoxdurdsa, onda axtarış diskin bütün kataloqlarında aparılır.Əgə / C rejimi

göstərilibsə , onda axtarış cari kataliqda aparılır. Əgər faylın axtarışını hər hansı

kataloqda və onun bütün alt kataloqlarılnda apamaq lazımdırsa , onda /S

reyimindən istifadə olunur.

Ləgv edilmiş faylların bərpası:

Unerase ( faylın adı )

Faylın adında *və ? simvollarından istifadə etməık olar.Əgər faylın adı

göstərilmirsə , onda cari kataloqda olan bütün fayllar başa düşülür və bu

UNERASE proqramı vasitəsi ilə yerinə yetirilir.

Faylın ekranda əks olunması :

Type faylın adı

Bu əmri Ctrl + S vasitəsi ilə yerinə yetirmək olar.

Ekranın təmizlənməsi üçün CLS əmrindən istifadə olunur.

KATALOQLAR ÜZƏRİNDƏ İŞ

Cari disk aparıcısının adının dəyişdirilməsi üçün həmin disk aparıcısının

adı yazılmalı və ondan sonra : qoymalı,məsələn, A :

Cari kataloqun dəyisdirilməsi :

Cd [disk aparıcısı:] yol

Əgər disk aparıcısı göstərilibsə ,onda cari kataloq bu disk aparıcısında

yerləşir, əks halda cari disk aparıcısında.

Kataloqa baxış

Dir [disk aparıcısı:] [ yol\][faylın adı ][/ P][/W]

98

Hər bir faylın üçün Dir əmri onun adı , genişləndirilməsi, yaranma vaxtı,

saatı və s. haqqında məlumatı saxlayır.

/P – başlığın tam çıxarışını verir. Bu parametrin göstərilməsi zamanı DOS

ekran doldurulduqdan sonra istifadəçinin növbəti əmrini gözləyəcəkdir( yəni

növbəti keçməli ya yox ).

/W- kataloqdakı fayllar haqqında məlumatı saxlayır. Adətən hər bir sətirdə

5-5 olmaqla əks olunacaqdır.

Əgər disk aparıcısı və yol göstərilməyibsə, onda cari disk aparıcısı və

kataloq başa düşülür.

DİSK ÜZƏRİNDƏ ƏMƏLLƏR

Diskin formatlaşdırılması

Format disk aparıcısı :[/S ]

Diskdə nişanın qoyulması

Label disk aparıcısı

Diskin nişanı 11 simvoldan ibarət olur.

Qeyri – standart disklərin formatlaşdılrılması

Format [disk aparıcısı :]/T – yolların sayı/N – sektorların sayı[rejimlər]

Diskə yazılma gedən zaman yoxlama rejiminin qurulması və ləğv edilməsi

Verify on / verify off

Diskin yoxlanışı üçün

NDD [disk aparıcısı :]/Q- diskin məntiqi quruluşunun yoxlanması

NDD[ disk aparıcısı :]/G - fiziki qüsurların yoxlanması- Windows

ƏS və onun müxtəlif versiyalarında baş verən nasazlıqların aradan

qaldırılmasında MS DOS-dan istifadə edilir.

5.3. Windows ƏS haqqında ümumi məlumat.

Windows əməliyyat sistemi istifadəçilər üçün rahat işləmə mühiti

yaratmaq məqsədilə meydana gəlmişdir. Bü əməliyyat sistemi yaranmamışdan

əvvəl istifadə edilən istənilən əməliyyat sistemi istifadəçidən kompüteri idarə edən

99

əmrlər dilinin birləşməsini tələb edirdi. Windows əməliyyat sisteminin yaranması

sistem mühiti və burada işləmə qaydasını dəyişməyə imkan verdi. İstifadəçi üçün

çox sadə işləmə qaydalarına malik olan qrafiki interfeysin meydana gəlməsi

istifadəçini əmrlər strukturunu öyrənməkdən azad edir. 1990-cı ildən sonrakı

beşillikdə Windows əməliyyat sistemi kompüter dünyasının ona qarşı olan

münasibətini dəyişdirdi. İlk versiyalarında MS-DOS əməliyyat sisteminin qrafik

örtuyu kimi meydana çıxan bu yeni əməliyyat sistemi Windows-95, Windows-98,

Windows-2000, Windows NT (Network Technologies), Windows ME

(Millennium), Windows XP (eXPerience), Windows Vista (Volunteers In Service

To America) (2005-ci il), Windows 7 (2009-cu il), Windows 8 (2011-ci il) kimi

versiyalarında tam hüquqlu əməliyyat sistemi kimi özünün təsdiqini tapdı.

Windows əməliyyat sistemi bu gün fərdi kompüterlərdə ən çox istifadə

edilən bir sistemdir. Sistemin çox yayılmasının səbəbi imkanlarının genişliyi və

istifadəsi üçün rahat işləmə imkanı yaratması, yəni rahat qrafiki interfeysli,

çoxməsələli əməliyyat sistemidir.

Microsoft Windows 2000 Professional – stolüstü və mobil kompüterlər

üçün nəzərdə tutulan baza əməliyyat sistemidir;

Microsoft Windows Server – çoxməqsədli yeni nəsil şəbəkə əməliyyat

sistemidir. Əməliyyat sisteminin tərkibinə daxil olan çoxlu sayda İnternet və Web-

tətbiqi proqramların yaradılmasına imkan verir.

Microsoft Windows Advanced Server –server əməliyyat sistemi olmaqla

klasterli sistemlərin yaradılmasına və böyük tutumlu verilənlər bazasının səmərəli

quraşdırılmasına imkan verir.

Microsoft Windows Data Center Server – yeni, olduqca güclü server

əməliyyat sistemidir.

Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, Window-ingiliscə pəncərə, Windows – isə

pəncərələr mənasındadır. Yəni ekranda müxtəlif əməliyyatlar yerinə yetirən çoxlu

sayda proqramları əks etdirən pəncərələr açmaq və rahat işləmək mümkündür.

Windows əməliyyat sistemi çoxməsələlik (multitasking -

multiməsələ) funksiyasına malik olub, eyni zamanda bir neçə proqram yerinə

100

yetirə bilir. Əməliyyat sistemi bu və ya digər proqramın tələbinə o qədər operativ

reaksiya verir ki, həmin proqramların eyni vaxtda işləməsi təsəvvürü yaranır.

Çoxməsələlik rejimi kooperativ və aradan götürmək kimi 2 cür

olur. Kooperativ çoxməsələlik rejimdə (cooperativ multitasking) əməliyyat sistemi

prosessor vaxtının paylanma problemi ilə məşğul olmur.

Çoxaxınlıq (multireading) o deməkdir ki, işləyən proqramlar (proseslər) hər

birisi sərbəst prosessor vaxtına malik bir neçə hissəyə bölünə bilirlər. Bunun

sayəsində proqram eyni zamanda bir-birilə əlaqəsi olmayan bir neçə əməliyyatları

yerinə yetirə bilir.

Aparat hissəsinə olan tələbat

WINDOWS XP yüklənərkən fərdi kompüter növbəti parametrlərə malik

olmalıdır:qrafiki videomonitora, kompakt-disklərin oxunması üçün (CD-ROM)

disk qurğusuna, WINDOWS yükləndikdən sonra bərk diskdə fəzanın azad

hisəsinin həcminin heç olmaza 1.5 Qbayt olması, taktiki tezlik -300 Mhz və

s.Əməliyyat sistemi kompakt – diskdən kifayət qədər sadə yolla yüklənir. Kompakt

– diskdən yükləmiş proqram əvvəlcə bərk diski yoxlayır,əgər səhv varsa

istifadəçiyə onları düzəltmək üçün bir neçə versiya təqdim edir:səhvi

kənarlaşdırmaq, düzəltməyə çalışmaq və s. Diskin yoxlanışından sonra yüklənməni

təsdiq edən başlıq ekranda əks olunur və prosess 30 – 60 dəqiqə davam edir.

WINDOWS-un yüklənməsi bir neçə senari əsasında baş verir: kompakt

yüklənmə, express-yüklənmə, seçilmiş yüklənmə. Kompakt yüklənmə zamanı

WINDOWS əməliyyat sistemi ən vacib komponetləri özündə əks etdirəcəkdir. Express yüklənmə zamanı daha tipik konfiqurasiya yaradılır. Seçilmiş yüklənmə

zamanı istifadəçi siyahıda olan komponentlərdən ancaq lazım olanı yükləyəcəkdir.

WINDOWS tədarükcü dəstinə çoxlu sayda standart proqramlar daxildir və bunlar

bütün mümkün olan servis və istifadəçi funksiyalarını özündə saxlayır.WINDOWS

XP Professional proqram təminatının yeni standartını təşkil etməklə,sadə

görünməmiş istismarı təmin etməklə korporativ səviyyənin məhsuldarlığını və

101

ehtibarlığını özündə birləşdirir.WINDOWS 2000 texnologiyasının sınanmış

fundamenti əsasında qurulmuş WINDOWS XP Professional sistemi Microsoft®

Windows®XP Home Edition-nun bütün imkanlarını özündə birləşdirir. Buraxılış

vaxtı azaldılıb,ofis proqramlarının iş stabilliyi əvvəlki əməliyyat sistemlərindən

ixtiyari birində olduğundan daha yüksəkdir.Bir neçə monitorun himayə edilməsi

çoxlu sayda verilənlərə və yaxud kompüterdə eyni vaxtda iki müxtəlif proqrama

baxmağa imkan verir. Microsoft ClearType™ texnologiyası ekranın

daxilindəkilərinin oxunaqlığını yüksəldir. Windows XP Professional – da

çoxdilliyin himayə edilməsi dünyanın hər bir ölkəsində istifadə edilməsinə şərait

yaradır.

WINDOWS XP – nin konsepsiyasına daxildir:

• NFTS arxitekturası;

• Çoxməsələləlik və çoxaxınlılıq;

• Qrafiki istifadəçi interfeysi ;

• Plug and Play texnologiyasına əsasən periferik qurğuların quraşdırılması;

• Virtual yaddaşdan istifadə olunması;

• Kommunikasiya proqram vasitələri ;

• Multimediya vasitələri.

Kommunikasiyanın proqram vasitələrinə aşağıdakılar daxildir:

• Direct Cable Connection proqramının köməyi ilə kabellər vasitəsi ilə

birləşmiş kompüterlər arasında verilənlərin ötrülməsini təmin etmək;

• Microsoft Exchange proqramı vasitəsi ilə lokal və qlobal şəbəlkələrdə

elektron poçtu təşkil etmək;

• Hyper Terminal proqram vasitəsi ilə uzaq məsafədə yerləşən kompüterlərlə

fayl mübadiləsini təşkil etmək və qlobal şəbəkəyə qoşulmaq ;

• Microsoft Fax proqramı vasitəsi ilə faks ötrülməsini təşkil etmək;

• Xüsusi ayrılmış server vasitəsi ilə kompüter şəbəkəsinə qoşulmaq

Obyektyönlü platforma

102

Proqram məhsullarının, o cümlədən Windows əməliyyat sisteminin

müasir işlənmə texnologiyası obyektyönlü proqramlaşdırma konsepsiyasına

əsaslanmışdır ki, burada proqram və verilənlərə vahid yanaşmaq prinsipi əsas

götürülür. Bu yanaşma özündə alqoritmləri və bu alqoritmlər tərəfindən emal

edilən verilənləri birləşdirən obyekt anlayışına əsaslanmışdır. Nəticədə, nəinki

proqramın işlənib-hazırlanması, həmçinin istifadəsinin işi də asanlaşır, çünki bu

interaktiv(dialoq) rejimində işləyən itstifadəçiyə əyani qrafiki alətlər və müxtəlif

köməkçi menyular təklif edilir

Virtual yaddaşdan istifadə. Bildiyimiz kimi, kompüterdə əsas problem

kimi əməli yaddaş tutumunun çatışmamazlığıdır ki, Windows 95 mühitində virtual

(həqiqətdə olmayan) yaddaş vasitəsilə bu problem həll edilmişdir.

Virtual yaddaş, bildiyimiz kimi, məsələnin həlli üçün ayrılan virtual

fəzanın bir hissəsində yerləşir, qalan hissə isə disk yaddaşında yerləşir. Əgər

cari (aktiv) əlavənin işləməsi üçün əməli yaddaş kifayət etmirsə, o zaman bu anda

mikroprosessor tərəfindən istifadə edilməyən əlavə və ya onun bir hissəsi əməli

yaddaşdan çıxarılaraq diskə köçürülür. Bu boşalmış yerə avtiv əlavənin lazımi

fraqmenti yüklənir. Yaddaşdan çıxarılan əlavələrin birinə idarə verildikdə, o

yenidən əməli yaddaşa yüklənir. Bunun nəticəsində yaddaşda olan digər əlavə

yaddaşdan çıxarılır. Beləliklə, proqramlar disk və əməli yaddaş arasında dövr edir.

5.4. Windows 7 ƏS- nin təyinatı və əsas xüsusiyyətləri.

Windows əməliyyat sistemlərini əsasan iki qrupa bölmək olar:

- Fərdi kompüterdə istifadə üçün (Windows-un 3.1, 95, 98, 2000 və

Millenium variantı);

- Lokal və qlobal şəbəkədə istifadə üçün (Windows 3.11, Windows NT

Server and Workstation, Windows 2000 Professional).

Birincidən, adından bəlli olduğu kimi, lokal şəbəkə olmayan sahələrdə

istifadə edirlər. Bunlar üçün həddindən artıq tətbiqi proqramlar tərtib edilmişdir.

İkincidən isə lokal və qlobal şəbəkələrin qurulduğu yerlərdə istifadə edilir.

Windows-un üstün cəhətləri:

- proqramın xarici qurğulardan asılı olması

103

Windows və DOS arasında əsas fərq ondan ibarətdir ki, DOS proqramı

(DOS-a ehtiyac olmadan) kompüter avadanlığı (displey, klaviatura, printer və s.)

ilə birbaşa işləyə bilir. Windows mühitində işləyən proqramlar isə xarici qurğulara

Windows-un köməyi ilə müraciət edir. Deməli, Windows bütün işləri, yəni konkret

xarici qurğularla uzlaşma problemini öz üzərinə götürdüyü üçün tədqiqatçırun

konkret xarici qurğularla birgə işləməsinin təmin olunması problemi aradan

götürülmüş olur. Odur ki, Windows proqramı konkret xarici qurğulardan asılı

olmur və qurğularla o zaman əlverişli işləyir ki, bu qurğular müstəqil olaraq

Windows-la işləyə bilirlər.

DOS-dan fərqli olaraq Windows-da istənilən xarici qurğunu həmin

qurğunun drayveri vasitəsilə kompüterə qoşmaq mümkündür (DOS-da bu işləri

yerinə yetirmək üçün hər bir qurğunun qoşulma proqramını DOS-a sazlamaq tələb

olunur ki, bu da istifadəçi üçün müəyyən çətinliklər əmələ gətirir).

Windows-un təkmilləşdirilmiş xüsusiyyətiərindən biri multimedianın

saxlanmasıdır. Yəni Windows-un müəyyən qurğularına mikrofon, kompakt-disk

və ya MIDI sintezator, videokamera, səs ilə müşaiyyət olunan təsvirlər qoşmaq

mümkündür. Belə imkanların olması kompüterdən qeyri-ixtisasçıların da istifadə

etməsinə, təlim və oyun proqramlarının təşkilinə böyük imkanlar yaradır.

-əməli yaddaşın daha səmərəli istifadəsi

Əvvəlki proqramlara nisbətən əməli yaddaşla iş elə qurulur ki, istifadəçi

üçün yaddaş çatışmamazlığı problemi aradan qalxmış olur və əlavə olaraq:

- Windows Explorer proqramının tətbiqi qurğular və fayllarla aparılan

əməliyyatları sadələşdirir və əyani edir;

- Windows mühitində işləyən proqramların idarə olunmasının eyniliyi

proqramların əmrlər sistemini eyniləşdirir, yəni File, Edit, View və s. menyu

əmrləri demək olar ki, bütün proqramlar üçün eynidir;

-Plug and Play prinsipinin tətbiqi kompüterə qoşulan qurğuların tanınması

prosesini avtomatlaşdırır.

Windows-un çatışmayan çəhətləri

104

1.Windows-un əsas mənfi cəhəti ondan ibarətdir ki, müsbət cəhətləri əldə

etmək üçün aparat təminatına düşən yükü çoxaltmaq lazımdır. Qrafik interfeys,

miqyaslı şriftlərin əldə edilməsi, mürəkkəb məsələlərin həlli və s. güclü

mikroprosessorun olmasını, əməli yaddaşın və disk sahəsinin genişləndirilməsini

tələb edir.

2.DOS-a nisbətən istənilən məsələnin həllinə vaxtı çox sərf etməsidir.

Məsələn, DOS proqramı kompüterdə məsələni həll etmək üçün Windows-dan 1.5-

2 dəfə tez işləyir.

3. Windows əslində çoxməsələli sistem deyil:

a) Bir məsələnin həlli üçün lazım olan proqram bütün Windows

proqramlarından asılı olur;

b) Əməli və disk yaddaşın böyük tutuma malik olmasına baxmayaraq,

Windows 3-4 sayda proqramı eyni vaxtda həll edə bilmir;

4. İstənilən proqramın xarici qurğularla işləməsi birbaşa Windows-da

həyata keçirilir, bəzi hallarda isə xarici qurğularla intensiv işləyən proqramlar üçün

bu hal qəbuledilməzdir.

Kompüter işə düşən kimi avtomatik olaraq Windows əməliyyatlar sistemi

yüklənir. Ekranda sistemin işçi stolu görünür. Standart vəziyyətdə işçi stolun

aşağıdakı elementləri mövcuddur. Ekranın aşağı sol küncündə “Start” (Пуск)

düyməsi yerləşir. Bu düymə vasitəsilə sistemə aid olan müxtəlif proqramları,

sənədləri yükləmək, proqramların icrasını həyata keçirmək, sənədləri yükləmək,

tapşırıqları müəyyənləşdirmək mümkündür. İşçi stolun sağ aşağı küncündə cari

vaxtı göstərən panel və dilin müəyyən edilməsi paneli yerləşir. Qeyd edək ki,

göstəricini müəyyən qısa müddətdə vaxtın üzərində saxlasaq ekrana cari tarix də

verilir.

Windows sisteminin əsas obyektləri: fayl, qovluq, qısayol(shortcut).

Obyekt-fayl. Fayl dedikdə məntiqi əlaqəli verilənlər və proqramlar toplusu

olmaqla xarici yaddaçda müəyyən ada malik sahə başa düşülür.

Fayl sistemi – konkret fayla daxil olma imkanını yaradır və yeni fayl

yazıldığı halda boş yer tutmağa icazə verir. Windows-98-də FAT16, FAT32 (Fale

105

Allocation Table-disk sahəsində klasterlərin vəziyyətini təsvir edən cədvəl)

sistemlərindən istifadə edilir. Bu sistem fayllarda saxlanılan informasiyanın fiziki

diskə yazmaq sxemini təyin edir. “Свойства” əmrini seçməklə Faylın aşağıdakı

xüsusiyyətlərinə baxaq:

– faylın tipi;

– faylın disk sahəsindəki həcmini göstərən ölçüsü;

– faylın yarandığı tarix və vaxt;

– faylda aparılan sonuncu dəyişikliyin tarixi və vaxtı;

– faylın atributları (arxiv faylı, ancaq oxumaq üçün fayl, gizlədilmiş

fayl, sistem faylı.

Fayl üzərində əməliyyatlar aşağıdakılardır:

fayl yaratmaq; açmaq; arxivləşdirmək; köçürmək; kəsmək; silmək;

ad dəyişmək; faylın xüsusi nişanını yaratmaq.

Obyekt – qovluq. Windows fayl sisteminin digər vacib obyekti qovluqdur.

Windows qovluğu kargüzarlıq işində sənədlərin saxlanıldığı adi qovluq rolunu

oynayır. Bunun vasitəsilə sənədlərin nizamlanması yerinə yetirilir.

Qovluğun da xassələrini öyrənmək üçün “Свойства” əmrini seçməklə

aşağıdakıları müəyyən edə bilərik:

Qovluğun adı və qovluğun standart nişanı; Obyektin tipi; Qovluğun

yerləşdiyi və ona müraciət yolunu göstərən digər qovluğun adı; Faylların və

qovluqların həcmlərinin cəmini göstərən digər qovluğun adı; Qovluqda

saxlanılan altqovluqlar və faylların miqdarı; Faylın yaranma tarixi və vaxtı.

Qovluğun atributları: ancaq oxumaq üçün, arxiv üçün, gizli, sistem.

Windows əməliyyatlar sistemində fayl və qovluqlarla işləmə qaydalarını

nəzərdən keçirək. İstənilən qurğuda yeni qovluğun yaradılması üçün «Мой

компьютер» -də qurğunu seçib, «Файл» menyusunu açırıq. Həmin menyunun

«Создать» əmrini verərək, ekranda yeni yaranan qovluq işarəsinin altındakı

«Новая папка» sözünü silərək həmin yerə qovluğun adını yazırıq Enter

düyməsini basmaqla yeni qovluğu yaratmış oluruq. Windows sisteminin əsas

komponentləri: işçi stol (desktop), baş menyu (start), tapşırıqlar paneli (taskbar)

106

Windows sisteminin İşçi Stolunun əsas elementləri: «Мой компьютер»,

«Корзина», «İnternet Explorer” və digərləridir. Bu elementlərin siyahısı

istifadəçi istəyindən asılı olaraq artırıla da bilər. Əsas elementlərin təyinatları

aşağıdakılardır.

«Мой компьютер» elementinin əsas vəzifəsi kompüterə daxil olan

qurğuların xarakteristikalarının verilməsi, onların məzmununa baxılması, fayllar və

qovluqlarla işin təşkili.

«Корзина» elementinin vəzifəsi istifadədən müvəqqəti uzaqlaşdırılmış

faylların yerləşdiyi yaddaş hissəsinin həcminin müəyyən edilməsi, onun

məzmununa baxılması. Lazım gəldikdə oradakı faylın bərpa olunması, faylların

ləğvi ilə əlaqədar parametrlərin müəyyən edilməsi və s. daxildir.

“İnternet Explorer”in əsas vəzifəsi İnternetdə bələdçilik funksiyasının

yerinə yetirilməsi və onunla əlaqədar meydana çıxan məsələlərin həllidir.

«Мой компьютер» elementin əmrləri aşağıdakılardır:

Открыть – kompüterə daxil olan qurğuların, daha doğrusu yaddaş

qurğularının siyahısı verilir.

Проводник – kompüter qurğuları, onların məzmunu ilə işləməni

asanlaşdıran bələdçidən istifadəyə şərait yaradır.

Найти – hər hansı əlamətə görə fayl, fayllar qrupunun və qovluğun

axtarılıb tapılması;

Управление – idarəetmə ilə əlaqədar əməliyyatların yerinə yetirilməsini

təmin edir. Burada müxtəlif yaddaş qurğuları, xidmət və əlavələrlə, eləcə də

xidməti jurnallardakı məlumatlarla işləmə təmin edilir;

Подключить (Отключить) системный диск - şəbəkə diskinin işə

qoşulması və işdən xaric edilməsini təmin edir;

Создать ярлык - «Мой компьютер» elementinə uyğun yeni yarlığı

yaradaraq ekrana verir;

Переименовать - «Мой компьютер» elementinin adını istifadəçi

dəyişərək istənilən adla əvəz edir;

Удалить – elementi ekrandan silir (ləğv edir);

107

Свойство – elementə aid olan xarakteristik xüsusiyyətlər haqqında

məlumatları ekrana verir.

«Корзина» elementin əmrləri aşağıdakılardır:

Открыть – bu əmrin verilməsi ilə ekrana elementin məzmunu, yəni, fayl

və qovluqların adlarının siyahısı verilir;

Проводник – elementə daxil olan fayl və qovluqlar onların məzmunu ilə

işləməni asanlaşdıran bələdçidən istifadəyə şərait yaradır.

Очистить корзину –«Корзина»-da olan bütün faylları silərək ləğv edir;

Создать ярлык - «Корзина» elementinə uyğun yeni yarlığı yaradaraq

ekrana verir;

Свойство – elementə aid olan xarakteristik xüsusiyyətlər haqqında

məlumatları ekrana verir.

Windows əməliyyatlar sistemində fayl və qovluqların axtarılıb tapılması

məqsədilə «Мой компьютер» elemintinin Найти əmrindən və ya hər bir yaddaş

qurğusu seçildikdən sonra açılmış pəncərənin yuxarı hissəsindəki paneldə olan

Поиск əmrindən istifadə oluna bilər. Eyni zamanda axtarış məqsədilə «Пуск»

düyməsini basdıqda açılan pəncərədəki Найти əmrindən də istifadə etmək olar.

Bu əmrlərdən hər hansı biri verildikdən sonra ekranda yeni pəncərə açılır. Bu

pəncərənin sol tərəfindəki rejimlərdən Файлы и папки rejimini seçərək düyməni

basırıq. Yeni açılan pəncərədə tələb olunan parametrləri veririk. Bu parametrlərə

fayl və ya papkanın adı, əgər ad bilinmirsə onun adının əlaməti, sonuncu

dəyişiklik olan tarix, ölçüsü, ölçü dəqiq bilinmirsə onu təqribi göstərilən qaydalara

uyğun ( 1Mb-dən kiçik, 1Mb-dən böyük, Kb-la) vermək olar.

Windows əməliyyatlar sisteminin «Мой компьютер» elementinin

«Открыть» və ya «Проводник» əmrlərindən birinin köməyi ilə açılan yeni

pəncərədən qurğular, proqramlar və digər imkanlarla işləməni təmin edən, onları

müəyyənləşdirməyə və istəkdən asılı olaraq dəyişməyə imkan verən «Панель

управления» (İdarəetmə paneli) əmrindən istifadə olunur. Bu əmr seçilərək

verildikdən sonra ekranda müxtəlif elementlərin adları göstərilir.

108

İdarəetmə panelinin daha çox istifadə edilən əmrləri və onların iş

prinsipləri aşağıdakı kimidir:

Klaviatura və MOUSE-la işləmənin nizamlanması məqsədilə sistemin

İdarəetmə panelinin uyğun olaraq «Клавиатура» və «Мышь» əmrlərindən

istifadə edilir.

Dil və ona uyğun standartların müəyyən edilməsi məqsədilə İdarəetmə

panelinin «Языки и стандарты» əmri istifadə edilir.

Kompüterə qoşulan yeni qurğunun nizamlanması məqsədilə İdarəetmə

panelinin «Установка и удаления оборудoваний» əmrindən istifadə edilir.

Əmr verildikdən sonra açılan yeni pəncərədə yeni qurğunun avtomatik axtarılması

və ya istifadəçi tərəfindən axtarılacağı soruşulur.

Faylların mühafizəsi məqsədilə müxtəlif üsullardan istifadə oluna bilər.

Bundan əlavə kompüterin də xarici müdaxilədən qorunması mühüm əhəmiyyətə

malikdir. Faylların mühafizəsi məqsədilə parollardan və faylın müxtəlif atributlarla

( ancaq oxumaq üçün, gizli) verilməsindən istifadə edilir. Sistemin İdarəetmə

panelinin “Брандмауер Windowsа» əmri ilə bunu etmək mümkündür. Məhz bu

əmrdə mühafizə rejiminin verilməsi, mühafizənin şərtləri müəyyənləşdirilir.

Windows əməliyyatlar sistemində müxtəlif şriftlərin əlavəsi və lazım

olmayanların ləğvi mümkündür. Hər hansı yeni şrifti əlavə etmək və ya ləğv etmək

məqsədilə İdarəetmə panelinin «Шрифты» əmrindən istifadə edilir. Bu əmr

verildikdən sonra açılan pənsərədə artıq qovluqda olan şriftlərin siyahısı verilir. Bu

siyahıdan ləğv olunacaq istənilən şrift faylını seçildikdən sonra ya kontekst

menyunun ya da File menyusunun Удалить əmrini verməklə onu silmək olar.

Əgər istifadəçi yeni şrift əlavə etmək istəyirsə File menyusunun «Установить

шрифт» əmrini verir.

Windows əməliyyatlar sistemində vaxt və tarixin nizamlanması üçün

İdarəetmə panelinin «Дата и время» əmri istifadə edilir.

Vaxt və tarixin verilməsi qaydası bu əmrdən başqa həm də İdarəetmə

panelinin «Языки и стандарты» dil və uyğun standartlar əmrinin təyinatından

asılıdır.

109

Windows əməliyyatlar sistemində çap qurğularının – printerlərin

nizamlanması məqsədilə İdarəetmə panelinin «Принтеры и факсы» əmrindən

istifadə olunur.

Yeni proqramların əlavə olunması və ya ləğvi məqsədilə İdarəetmə

panelini açdıqdan sonra ekrana verilən siyahıdan «Установка и удаление

программ» bəndini seçərək, ok düyməsini basmaq lazımdır.

Idarəetmə panelində olan «Экран» bəndindən istifadə etməklə işçi stolun

mövzusunu, ekranda əks olunan təsviri, kompüterdə istifadəçi uzun zaman

işləmədikdə uyğun parametrləri və həmin müddətdə ekrana veriləcək təsviri

dəyişmək olar.

İdarəetmə panelinin «Специальные возможности» elementlərinin

köməyi ilə istifadəçi çatışmamazlıqları olanlar üçün qurğuların parametrlərini

(klaviaturanın, ekranın, MOUS-un və s) və işləmə rejimlərini dəyişə və yenidən

müəyyənləşdirə bilər.

Windows 7- də adı menyu ilə yanaşı, məşhur Aero interfeysinin bir hissəsi

olan Aero Pick adlı üçölçülü “dəyişdiricilər” də meydana gəlmişdir Bu interfeys

növünə Win və Tab klavişlərinin kombinasiyaları vasitəsilə keçmək olur. Bu

funksiyanı Microsoftun əməkdaşları Linux əməliyyat sistemindən götürmüşlər. Bu

interfeys növü ilə İşçi masada açılmış pəncərələrdən birindən o birisinə çox

asanlıqla keçmək olur. Windows 7- də ekranda açılmış bütün pəncərələri bükməklə

ekrandan götürərək İşçi stolu təmizləmək üçün ya Win və probel klavişlərinin

kombinasiyalarını istifadə etmək, ya da sadəcə siçanın köməyilə ekranın aşağı sağ

küncündə yerləşən xüsusi parçaya sıxmaq lazımdır. Burada da Aero Pick

xüsusiyyəti vardır, xüsusi parçanın üzərinə sadəcə kursoru gətirdikdə, onda İşçi

stolun ekranı üzə çıxıraq görsənir. Bu zaman siçanın düyməsini sıxdıqda

pəncərələrin hamısı bükülərək İşçi stoldan yox olurlar.

5.5. Windows 7 ƏS- nin pəncərələri ilə iş.

Yeni qrafiki istifadəçi interfeysin əsasını yaxşı təşkil olunmuş pəncərələr

sistemi təşkil edir. Pəncərə - monitorun ekranında haşiyələnmiş düzbucaqlı

110

oblastdır,burada,sənədlər,məlumatlar yerləşir.Pəncərə o zaman fəal olur

ki,istifadəçi verilmiş anda onunla işləmiş olsun. Pəncərənin bir neçə tipi var:

tətbiqi proqramlar pəncərəsi, sənəd pəncərəsi, dialoq pəncərəsi.Məlumat

sisteminin pəncərəsi də dialoq pəncərəsinin digər bir növü oldugundan ,o da tipik

pəncərəyə aiddir. Lakin orada müxtəlif arayış bölmələrinə tez keçmək üçün

hiperistinaddan istifadə etmək imkanı nəzərdə tutulmuşdur.

Tətbiqi proqramlar və sənədlər pəncərəsi

İxtiyari tətbiqi proqramlar pəncərəsinin standart elementlərinə

aşağıdakılar daxildir:

• İşçi sahə - burada yaradılan sənəd yerləşir.Bu sənəd həm ekranı tuta bilər,

həm də nişan halına salına bilər;

• Idarəedici (əsas) menyu;

• Funksional təyinatına görə ,birləşdirilmiş qrup əmrlərdən ibarət əsas

menyudan aşağıda yerləşən menyu;

• Alətlər paneli;

• Pəncərənin başlığı;

• Sistem menyusunun pəncərəsi- bunun vasitəsi ilə pəncərələr ölçüsünü və

onun yerini dəyişdirən əmrlərin çağrılması;

• Sistem menyusunun əmrləri:bükmə,genişləndirmə,bağlama düymələri;

• Sətrin vəziyyəti- tətbiqi proqramların işləməsi rejimi haqqında məlumatı əks

etdirir.

Sənəd pəncərəsi tətbiqi proqramlar pəncərəsinin daxilində qurulur.Öz

quruluşuna görə tətbiqi proqramlar pəncərəsini xatırladır.Bura daxildir:

• Işçi sahə- burada tətbiqi proqramların köməyi ilə sənəd yaradılır;

• Sənəd pəncərəsinin başlığı- burada onun adı əks olunur;

• Sistem menyusunun düymələri .

DİALOQ PƏNCƏRƏSİ

Bu pəncərə vasitəsi ilə əməliyyat sistemi və tətbiqi proqramın parametrləri

sazlanır, həmçinin iş prosesi zamanı lazım olan məlumatlar ekrana çıxardılır.Bura

daxildir:

111

• Əmrlər düyməsi.Düzbucaqlı şəklində olur və onlar üzərində yazılmış əmrləri

yerinə yetirmək üçündür;

• Seçilmə düyməsi.Dairə şəklində olur və mümkün olan variantlardan birinin

seçilməsinə şərait yaradır;

• Çevricilər (bayraqlar)- Kvadrat formasında olub,istənilən rejimi qoşmaq və

yaxud qoşmamaq üçün istifadə olunur;

• Siyahılar sahəsi;

• Mətn sahəsi – rəqəm verilənləri və ya mətnin daxil edilməsi ;

• İlkin baxış pəncərəsi- burada obyekt – sənəd əks olunur.

Windows 7- də sistemin tənzimlənməsi vasitələrinə tez daxil olmaq üçün

bir neçə qayda vardır. Onlardan biri Start (Пуск (Başlat)) menyusunda yerləşən

Приступая к работе (İşə Başlama) menyusunu, bölməsini seçməkdir. Burada siz

Windows 7- ni tənzimləyən ən sadə alətləri əldə edə bilərsiniz. Burada aşağıdakı

bölmələr vardır. Персонализация (Personalization (Windows-u Fərdiləşdir)) (İşçi

masanın xarici görünüşünün dəyişdirilməsi), digər kompüterdən faylların

köçürülməsi, informasiyanın ehtiyyat nüsxələrinin yaradılması, Ev qrupunun

yaradılması, həmçinin sizin verilənlərin təhlükəsizliyini və sistemin mühafizəsini

təmin edən vasitələr. Lakin sistemin əsas tənzimlənmələri isə Панель управления

(Control panel (İdarə etmə paneli)) adlanan xüsusi paneldə yerləşir. Bu panelə

daxil olmaq üçün həm Start (Пуск (Başlat)) menyusunun sağ hissəsindəki

paneldən, həm də Компьютер (Computer (Kompüter)) qovluğundan istifadə

etmək olur. Bu idarə etmə panelindən çox tez tez istifadə olunduğundan onun

nişanını İşçi masada məsələlər paneleində də yerləşdirmək olur. Bunun üçün Start

(Пуск (Başlat)) menyusunun sağ hissəsindəki paneldən Панель управления

(Control Panel (İdarəetmə Paneli)) nişanının üzərinə qoyub, sonra siçanın sağ

düyməsini sıxıb açılmış pəncərədən isə, Отображать на рабочем столе (Show

on Desktop (İş masasında Göstər)) əmrini seçmək lazımdır.

İdarəetmə panelinin ümumi görünüşü sadə və kompaktdır. Burada onlarla

müxtəlif nişanlar vardır. Windows- un yaradıcıları isə həmin nişanları

qruplaşdıraraq müəyyən qrup halında vermişdir. Burada aşağıdakı qruplar vardır.

112

Система и безопасность (System and Security (Sistem və

təhlükəsizlik)). Bu bölmə birbaşa sizin kompüterə aiddir. Bu bölməni siçanla

açdıqda, siz kompüterin tənzimləmə vasitələrini, Windows- un problemlərini

(sistemin müdafiəsini, yenilənməsini, ehtiyyat nüsxə- ləmələrin idarə edilməsini)

həll etmək üçün əsas alətləri əldə edə bilərsiniz, həmçinin Sistemin əsas idarə etmə

mərkəzinə daxil ola bilərsiniz. Bir sözlə, kompüterlə müəyyən problem yarananda

buradan istifadə etmək lazımdır.

Сеть и Интернет (Network and Internet (Şəbəkə və İnternet)). İnternetə

və ya sizin lokal şəbəkəyə daxil olmanı idarə edir.

Оборудование и звук (Hadware and Sound (Avadanlıq və səs)). Burada

səsə üstünlük verilməsinə baxmayaraq, həmdə monitorun, videoplatanın, siçanın

və printerin parametrlərinidə nizamlaya bilərsiniz. Burada həm də sistemi işə salan

zaman işə düşən proqramların “pult idarə etməsidə” yerləşir.

Программы (Programs (Proqramlar)). Burada proqramların, həmçinin

Windows- un öz komponentlərinin quraşdırılmasını və yox edilməsini, qacetlərlər

panelini və müxtəlif faylları ifa etmək üçün bir qayda olaraq quraşdırılmış

proqramların tənzimləməsini həyata keçirmək olur.

Учетные записи пользователей (User Accounts and Family Safety

(İstifadəçi hesabları və Ailəvi təhlükəsizlik)). Burada Windows 7 əməliyyat

sisteminin çox istifadəçili rejimdə işləməsini və onun istifadəçi konfiqurasiyalarını

idarəetməyi tənzimləmək olur.

Оформление и персонализация (Appearance and Personalization

(Görünüş və Fərdiləşdirmə)). Burada İşçi masanın və onun elementlərinin, Start

(Başlat) menyusunun və qovluqların xassələrinin, şriftlərin idarə olunmasının, bir

sözlə burada Windows- un xarici görünüşlə bağlı olan hər şeyin tənzimlənməsi

vasitələri yerləşir.

Часы, язык и регион (Clock, Language and Region (Saat, Dil və

Region)). Burada sistemin dil parametrləri ilə, vaxtla, klaviaturanın yerləşməsi ilə

bağlı olan regional tənzimləmə vasitələri yerləşir.

113

Специальные возможности (Ease of Access (Müraciətin Asanlığı)).

Burada əməliyyat sisteminin görməsi zəif olan, hərəkət imkanları məhdud olan və

s. istifadəçilər üçün tənzimlənməsi vasitələri yerləşir.

Панель управления (Control Panel (İdarəetmə Paneli))- nın belə

görünüşünün hər bir kateqoriyası dərhal bir neçə əməliyyatın yerinə yetirilməsi

imkanını verir. Lakin Windows- un əvvəlki versiyalarında işləmiş təcrübəli

istifadəçilər Панел управления (Control Panel)- nın başqa gorunuşünə– klassik

görünüşünə üstünlük verirlər. Burada heç bir kateqoriyaya rast gəlinmir, hər bir

«idarəetmə vasitəsi» ayrı-ayrı nişanlarla işarə olunmuşdur. Control panel (Панел

управления (İdarəetmə Paneli))-nı «klassik» rejimə keçirtmək üçün onun

pəncərəsinin yuxarı sağ küncündə yerləşən bölmədə

Просмотр (View by (Baxış)→ Значки (Icons (Piktoqramlar)) əmrini

seçmək lazımdır.

İdarəetmə panelində Windows- un standart nişanlarından başqa sistemdə

işlədikcə, zaman keçdikcə digər nişanlar da meydana gələ bilər, məsələn, bəzi

proqramları və qurğuları idarə etmə nişanları ola bilər. Məsələn, videoplataların

drayverlərini quraşdırandan sonra, İdarəetmə panelində NVİDİA simvollu ayrıca

nişan meydana gəlir.

Панел управления (Control Panel (İdarəetmə Paneli)- nın klassik

görünüşünə daxil olan bəzi əsas bölmələr aşağıdakılardır.

Дата/время (Date and Time (Tarix və Vaxt)- dəqiq vaxtı, zamanı və

həftənin günlərinin quraşdırılması.

Клавиатура (Keyboard (Klaviatura)- klaviaturanın işlədiyi dillərin

tənzimlənməsi, klavişlərə sıxdıqda kompüterin göstərdiyi sürət və s.

114

MÖVZU 6.

MƏTN PROSESSORLARI

Plan:

6.1. Mətn prosessorları haqqında ümumi məlumat.

6.2. Ms WORD 2010 mətn redaktoru.

6.3. Ms WORD 2010 istifadəçi interfeysi.

6.4. Mətnlər üzərində iş. Mürəkkəb sənədlər.

6.5. Sənədin tərtibatı.

6.1. Mətn prosessorları haqqında ümumi məlumat.

Əksər hallarda kağız və elektron sənədlər müxtəlif formatlı sənədlərdən

ibarət olur.Yəni hərf,rəqəm,durğu işarələri və s. ilə yığılmış sözlərdən ibarət olan

bloklardan təşkil olunur.

Adətən,bir çox sənədlərin tərtibində onların formatlaşdırılmasıl tələb

olunduğu halda,digərləri üçün bu lazım olmur.Buna görə yaradılan bəzi

proqramlarda mətnin yalnız daxil edilməsi və redaktə edilməsi nəzərdə tutulur.Bu

cür proqramlar mətn redaktorları adlanır. Digər proqramlar isə əlavə olaraq

mətnin formatlaşdırılmasına imkan verir ki, bunlara da mətn prosessorları deyilir.

WİNDOWS əməliyyat sisteminə standart Notepad, Write mətn redaktoru

və sadə Word Pad mətn prosessoru daxildir.Bir çox mətn prosessorları üçün

ümumi olan anlayışlarla tanış olaq.

Windows ƏS-nə standart Notepad (Блокнот), Write mətn redaktoru və

sadə Wordpad mətn prosessoru daxildir. Windows sistemində formatlaşdırılmamış

mətn faylının genişlənməsi .txt, Wordpad-ın genişlənməsi isə .rtf-dir. Daha geniş

istifadə olunan mətn prosessorlarına Word 6.0, 7.0, 97, 2000, 2003, 2007, 2010,

2013 Leksikon 9.0, AmiPro 3.1 və s. misal göstərmək olar.

Bir çox mətn prosessorları üçün ümumi olan anlayışlara baxaq:

Simvol – sənəd mətnin minimal elementidir.

115

Abzas – Word proqramında abzas dedikdə, abzasın sonu işarəsi (¶) ilə

qurtaran mətn fraqmenti başa düşülür. Abzasın sonu Enter düyməsinin basılması

ilə daxil edilir.

Kolontitul – bütün səhifələrdə təkrar olunan səhifə sərlövhələridir.

Səhifə sərlövhələri səhifənin yuxarısında və aşağısında ola bilər.

Şərh (Qeyd) – əsas mətndən xaricdə yerləşən və mətnin hər hansı

sözünə və ya cümləsinə verilən izahatdır.

Bölmə – sənədin ayrıca bir hissəsidir ki, buradakı səhifələrin öz

parametrlərinin və kolontitullarını təyin etmək mümkündür. Bölmələrin sərhədləri

ayırıcılarla qeyd olunur.

WYSIWYG (What You See Is What You Get – nə görürsənsə, o da

çap olunur) rejimi onu göstərir ki, redaktə olunmuş sənəd ekranda necə görünürsə,

o cür də çap olunur.

Microsoft Word – güclü mətn redaktoru olub istənilən mürəkkəb

sənəd yaratmaq üçün nəzərdə tutulmuşdur. Hazırda dünyada ən populyar proqram

hesab olunur. Word sürətli əmrlər yığımı və yazının qramatikasını yoxlayan

proqramlar, sinonimlər lüğəti kimi müasir alətlərlə təchiz olunmuşdur ki, onların

köməyi ilə sənədi savadlı tərtib etmək, çox asanlıqla və vaxt itirmədən məktubları,

hesabatları, qeydləri və təsvirləri birləşdirmək mümkündür. Microsoft Word

proqramı mətn yaratmaq üçün istifadə edildiyinə görə bu cür proqramlara mətn

redaktorları deyilir (Notepad (Блокнот), WordPad).

Müxtəlif tipli verilənlərə malik sənəd heç də adi sənəddən fərqlənmir. Bu

sənədə mürəkkəb və ya inteqrasia olunmuş sənəd deyilir.Mətn prosessorlarında

yaradılan sənədlərə müxtəlif obyektləri, məsələn,cədvəlləri,şəkilləri,diaqramları

daxil etmək mümkündür.Mətn prosessorlarında bu obyektlərin yaradılması və

redaktəsi mühitindən çıxmadan həyata keçirilir.Bu zaman nəinki xüsusi

vasitələrdən,həm də WINDOWS – un digər tətbiqi proqram vasitələrindən də

istifadə oluna bilər.Bu zaman OLE texnologiyasından istifadə olunur.Obyekt

dedikdə şəkil, diaqram,cədvəl və digər elementlər başa düşülür.Müasir OLE2.0

texnologiyası (OLE-klient) mətn prosessoru mühitində sənədlərin yaradılmasında

116

digər proqramların (OLE–server) verilənlərdən və funksional imkanlardan istifadə

etməyə imkan verir.OLE 2.0 texnologiyası Write, Word (OLE-klient) və

Excel,Paint,Power Point (OLE– server) proqramlarında istifadə olunur.

Əlaqələndirmədə obyekt yalnız OLE–server fayllarda saxlanılır.Amma redaktə

olunan obyektin təsviri və ya çapı lazım olduqda ekrana çağrılır.Bunula da sənədin

yerləşdirilməsində tələb olunan fayl üçün xarici yaddaşa qənaət olunur.

Quraşdırmada isə obyekt mətn prosessorunun sənəd faylının özündə

yerləşir.Obyektin quraşdırılmasından sonra OLE – server faylı saxlanıla və ya

silinə bilər.Əgər OLE – server faylının saxlanılması və obyektin üzərində hər hansı

bir dəyişiklik tələb olunarsa,onda bu dəyişikliyi etmək üçün əlaqənin yaradılması

yerinə yetirilir.Obyektin quraşdırılması və əlaqələndirilməsi ya bufer

mübadiləsindən istifadə etməklə,ya da OLE–server faylının spesifikasiyasını

göstərmək yolu ilə həyata keçrilə bilər.Bundan başqa OLE–obyektini drag and

drop (götürüb apaqmaq və qoymaq) texnikasının köməyi ilə bir tətbiqi proqram

pəncərəsindən (OLE-server) digər proqram pəncərəsinə (OLE– klient) keçirtmək

mümkündür.Verilənlərin mübadiləsində mouse vasitəsilə də surət çıxartmaq,

dəyişdirmək mümkündür.

Versiyaları

Microsoft Windows üçün:

1989 — Word for Windows 1.0 for Windows 2.x, code-named "Opus"

1990 — Word for Windows 1.1 for Windows 3.0, code-named "Bill

the Cat"

1990 — Word for Windows 1.1a for Windows 3.1

1991 — Word for Windows 2.0, code-named "Spaceman Spiff"

1993 — Word for Windows 6.0, code named "T3"

1997 — Word 97 (version 8.0) included in Office 97

1999 — Word 2000 (version 9.0) included in Office 2000

2001 — Word 2002 (version 10) included in Office XP

2003 — Word 2003 ("Microsoft Office Word 2003") – Office 2003

2007 - Word 2007 ("Microsoft Office Word 2007") – Office 2007

117

2010 - Word 2010 ("Microsoft Office Word 2010") – Office 2010

2013 - Word 2013 ("Microsoft Office Word 2013") – Office 2013

Misrosoft Word- ün 80– ci illərdə yaradılmış ilkin versiyası MS DOS ƏS –

nə uyğundur.Qrafik imkanlara malik olmayan Misrosoft Word 5.0 versiyası sənəd

verilənlərini redaktə etməyə,yaratmağa,çap etməyə imkan verirdi.Bildiyimiz kimi,

MS DOS ƏS qrafik sistem deyildir,eyni zamanda verilmiş proqram versiyası

WYSIWYG sisteminə əsaslanmırdı,yəni ekran təsviri çap təsvirinə baxmağa imkan

yaratmırdı,sənədin formatlaşdırılması bir növ "kortəbii" şəkildə aparılırdı.Bununla

belə sənədə "təbii" şəkildə baxmaq mümükn idi.O,xüsisi ilkin baxmaq rejimində

işləyirdi (preview), bu rejim müasir proqram versiyalarında da saxlanıb,lakin elə

bir həlledici əhəmiyyət kəsb etmir.

Word 5.0 mətn prosessorunun digərlərindən üstünlüyü ondan ibarətdir

ki,mətnə qrafiki obyektləri daxil etmək imkanını verməsidir.WYSIWYG prinsipi

ilk dəfə Misrosoft Word for WINDOWS (Word 6.0) proqramlarında istifadə

olunmuşdur.Bu prinsipə görə sənədlərin formatlaşdırılması sadələşdi və görünəkli

oldu.

Proqramın növbəti versiyası Misrosoft Word 95 (Word 7.0) adlanır.O,

WINDOWS 95 – in qrafiki ƏS –nə yönəldilmişdir.Bu versiyanın üstünlüyü ondan

ibarətdir ki,bundanm sonra mətn prosessoruna ayrı əlavə kimi baxılmılrdı.Böyük

Misrosoft Office paketlərinə bir neçə əlavələr daxil edilmişdir (hər bir yeni versiya

yaranan zaman bu paket genişlənir).O,sistemdə mərkəzi yer tutrur,qurulmuş

əlavələr arasında verilənlərin ötrülməsini təmin edir.7 –ci versiyanın daha bir üstün

cəhəti – qurulmuş mətnlər arasında qarşılıqlı əlaqənin təmin olunmasıdır.

Misrosoft Office 97 – nin paketinə daxil olan Misrosoft Word 97–nin 8-

ci versiyası gündəlik ofis işi üçün az praktiki dəyişiliklər etdi.Məsələn,UNİCODE

şriftlərindən istifadə olunması əlavələr arasında dəyişdirilmə işini

çətinləşdirirdi.Mətn sənədlərinin tərtibi üçün bu versiyada istifadə olunan əlavə

imkanlar elektron sənədlərin hazırlanmasında praktiki cəhətdən çox

əhəmiyyətlidir. Sənədlərin HTML və PDF elektron fomatlarında saxlanması axıra

qədər işlənməmişdir və Web – dizaynerlərin təcrübəsinə daxil edilməmişdir.

118

Bu versiyadan başlayaraq Misrosoft Word mətn prosessoruna müəllif

fəaliyyətinin avtomatlaşdırılmış imkanı kimi baxıldı (authoring system).Bu

proqramdan istifadə edərkən obyakti tam müəyyən etmək lazımdır:nəşr edilmiş

sənəd yoxsa elektron sənəd.Müxtəlif tip sənədlər üçün müxtəlif üsullardan istifadə

olunur.Tam uyğun olmayan üsullardan istifadə olunması sənədlərlə növbəti iş

mərhələsini çətinləşdirir.Nəticədə,elektron sənədlərin işlənməsi üçün Word 97 –ni

Web redaktoru əvəz etmədi.

Misrosoft Office 2000 paketinə daxil olan sonuncu mətn prosessoru

Misrosoft Word 2000-ni (Word 9.0) göstərmək olar.Əvvəlki versiyalarda olan

çatışmamazlıqlar aradan qaldırıldı;idarəemə sistemi yaxşılaşdırıldı;şəəbkə iş rejimi

daxil edildi.

6.2. Ms WORD 2010 mətn redaktoru.

Misrosoft Word 2000 prosessorunun işçi pəncərəsi:menyu sətri,alətlər

paneli,işçi sahə,sətrin vəziyyəti,daxil edilmiş indikatorlar.

6 –cı versiyadan başlayaraq Misrosoft Word sənədlərin saxlanması üçün bir

neçə rejimi özündə saxlayır :

Adi rejimdə - sənədin əsas məzmunu saxlanılır.Bu rejim sənədin ilkin

emalı zamanı,eyni zamanda bütün hallarda,əsas hissə xarici görünüşdən yüksək

məna kəsb etdikdə işləmək üçün çox əlverişlidir.Bu rejimdə iri həcmli sənədlərin

üzərində əməliyyarlar daha tez yerinə yetirilir.

Web sənəd rejimində ekran təsviri çar təsviri ilə üst – üstə düşmür.Bu

WYSIWYG prinsipindən uzaqlaşma deməkdir,lakin bu Word Wide Web – də

elektron nəşrləri üçün xarakterikdir,çünki qabaqcadan sənədlərin hansı avadanlıqda

əks olunacağı və hansı üsul ilə baxılacağı məlum deyildir.Elekrton sənədlər üçün

çap səhifələrinin parametrlərinin olması əhəmiyyətli deyildir,ona görə də bu

rejimdən elektron sənədlərin nəşrində istifadə olunur.

Nişan rejimində - sənədin ekran təsviri çap təsvirinə tamamilə

uyğundur.Bu rejim çapa hazırlanmış sənədlər üçün çox rahatdır.

119

Struktur rejimində- artırılmış sənəd ayrılmış şəkildə əks olunur.Bu

rejimdən o zamasn istifadə olunur ki,sənədinm hazırlanması məzmunun plan

əsasında qurulmasından başlanır.Bu onunla fərqlənir ki,alətlər panelində onun

daxil olması zamanı avtomatik olaraq köməkçi Struktura paneli açılır.Yuxarıda

göstərilən 4 rejimdən birinin seçilməsi düymələr və yaxud Vid menyu əmri ilə

yerinə yetrilir. Vid menyundan eyni zamanda xüsusi təsvir (V rejim) – sənədin

sxemi bölməsini də ayırmaq olar.əlavə edilmiş pəncərə 2 işçi paneldən ibarətdir:sol

paneldə - sənədin strukturu,sağ paneldə isə - sənədin özü əks olunur.Bu rejimdən

sənədin yaradılması zamanı deyil,ancq sənədlərə baxmaq üçün istifadə etmək çox

əlverişlidir.Fayl menyusunda sənədə baxmaq üçün 2 rejim vardır:Fayl ►Web-

səhifədə İlkin baxış,ancaq çap edilmiş sənədlər üçün - Fayl ► İlkin baxış.

Birinci halda yaradılmış sənəd Web- səhifə kimi broyzerin ekranında əks

olunur,ikinci halda isə sənəd xüsusi pəncərədə əks olunur.

Misrosoft Word 2000-nin alətlər panelinə aşağıdakılar daxildir:standart,

formatlaşdırma,Visal Basic, Avtomətn,şəkil çəkmək, haşiyələr, təsvirin qurulması,

dəyişdirmə buferi,verilənlər bazası,Web–komponentlər,idarəetmə elementləri.

Alətlər paneli- Вид (View) menyusunda yerləşir.

Menyu sətri – idarəetmə elementi kimi proqramın bütün funksional

imkanlarından istifadə etməyə əsas verir.Menyu sətrindən açılmış menyu

avtomatik qurulmuş funksional xassəyə malikdir (avtonastroyka).Menyu sətrinin

bölmələri iki cür açılır:I halda qıcaldılmış menyu açılır,əgər lazım olan idarəetmə

elementi orada yoxdursa,onda maus vasitəsilə genişləndirilmiş menyu açılır.

Müasir mətn prosessorları 3 tip sənədlərlə işləməyə imkan verir:

I – bir işçi qrup tərəfindən yaradılmış və çap edilmiş sənədlər,bunlara

nəşrə hazır sənədlər deyilir.

II tip - elektron sənədlərdir.Belə sənədlər fayl şəklində sifarişçiyə

verilir.Elektron sənədlər tam hazır olunmuş sayılmır.Sifarişçi onu yenidən redaktə

edə bilər və öz sənədlərin hazırlanmasında da onun elementlərindən istifadə edə

bilər.

120

III tip- Web – sənədlərdir.Nəzərə alınır ki,onlar belə bir keyfiyyətdə

həmişəlik qalacaqdır. Web- sənədlərdə - rəngin idarə olunması böyük əhəmiyyət

kəsb edir.

Misrosoft Word prosessorunda mətnlər üzərində işə aşağıdakılar

daxildir:sənədin yaradılması,mətnin daxil edilməsi,mətnin redaktə edilməsi,

sənədin saxlanması,sənədin çapı,mətnin formatlaşdırılması.

Word mətn prosessorunda yeni sənədin yaradılması üçün 2 üsul var:1)

hazır şablon əsasında; 2)mövcud olan sənədin əsasında.İkinci hal çox sadədir,lakin

birinci hal metodiki cəhətdən effektlidir.

Mövcud olan sənəd əsasında sənədin yaradılması üçün hazır sənəd açılır

(Fayl►Açmaq) və onu yeni adla saxlayırlar (Fayl►Neçə saxlamalı).Sonra onda

olan bütün məzmununu ayırırlar və "Delete" ilə onu ləğv edirlər,bundan sonra boş

sənəd alınır,öz xüsusi adı olur və əvvəlki sənəd tərəfindən yaradılmış bütün daxil

edilənləri özündə saxlayır.Sadə olmasına baxnayaraq çox effektli variant

deyildir.Belə bir faylın yaradılması zamanı qiymətli faylı ləğv etmək olar.

Hazır şablon əsasında yeni sənədin yaradılması: Fayl►Yaratmaq dialoq

pəncərəsi açılır (Faylın yaradılması) dəyişdirici acar qoşulur,(Sənədi yaratmalı) və

şablonu seçilir.Susma rejimində Yaradılmış sənəd – Sənəd 1 adını alır.Onu düzgün

adla saxlamaq məqsədəuyğundur.Bunun üçün uyğun qovluq seçməli və

Fayl►Neçə saxlamalı əmrini vermək lazımdır.

Sənədin saxlanması üçün dialoq pəncərəsi digər pəncərələrdən

fərqlənir.O,nəinki qovluqda saxlamağa,eyni zamanda digər qovluqda saxlanması

üçün şərait yaradır.

Saxlama (Сохранение) pəncərəsinin sol hissəsində 5 düymə var:

Jurnal – məntiqi qovluq.Əgər sənədi sonuncu dəfə işlədilmiş qovluqların

birində saxlamaq istəyiriksə,bu çox rahatdır.

Mənin sənədlərim – müxtəlif sənədləri saxlamaq üçün ənənəvi qovluq.

İşçi stol – adətən,bu stolu təmiz saxlamaq məsləhətdir.Tez-tez istifadə

olunan sənədi burada saxlamaq məsləhətdir.

121

Seçilmiş - Web- səhifələrin saxlanması üçün istifadəçiyə lazım olan xüsusi

məntiqi qovluq.Bundan mətn sənədlərinin saxlanması üçün istifadə etmək

məqsədəuyğundur.

Web- qovluqlar. Web strukturunda saxlanılan xüsusi qovluqlar.

Mətnin redaktə olunması üçün xüsusi vasitələr:Simvolların daxil edilməsi

və dəyişdirilməsi rejimi.Daxil edilmiş rejimdə daxil edilən mətn mövcud olan

mətni "aralıyır",dəyişdirilmiş rejimdə isə simvollar mətndəki əvvəlki simvollarla

qarışdırılır.Mətnin yoxlanması üçün cari iş rejimi."Замена" redaktoru vasitəsi ilə

həyata keçilir.Yoxlanış rejiminin qurulması Правка(Düzəliş) dialoq pəncərəsində

yerinə yazılır (Serviz►Parametri►Pravka).Tezaruz – sinonimlərin mənasını izah

edən lüğətdir. Serviz►Dil►Tezarus.

Mətn prosessrunda yazılışın yoxlanışı üçün 2 rejimdən istifadə olunur:

avtomatik və əmri (qrammatik və orfoqrafik).

Mətnin formatlaşdırılması: şriftin seçilməsi və dəyişdirilməsi,şrftin

ölçüsünün müəyyənləşdirilməsi,şriftinin rənginin seçilməsi,sənədin çapa

hazırlanması, bərabərləşdirmə metodu, abzasların parametrlərinin

seçilməsi,səhifələrin nömrələnməsinin idarə olunması.

Bütün bunları nəzərə alaraq belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, mətn

prosessorları ilə mətn redaktoru arasında fərq vardır:mətn prosessoru nəinki mətni

daxil etməyə,redaktə etməyə,eyni zamanda formatlaşdırmağa kömək edir. Bura

qrafikləri,cədvəlləri,digər obyektləri daxil etmək olar, əlavə olaraq isə

formatlaşdırma prosesslərinin avtomatlaşdırılması üsulları daxildir.

Redaktorun əsas üstünlükləri aşağıdakılardır:

- İnformasiyanın effektiv emalı və analizi;

- İnformasiyanın müxtəlif görünüşdə əks etdirilməsi və

formatlaşdırılması vasitələri;

- Çapetmə imkanlarının zənginliyi;

- Sənəd üzərində işləmə və verilənlərin birgə istifadə etmə imkanları;

- Digər proqramlarla qarşılıqlı inteqrasiya;

122

- Internet şəbəkəsi vasitəsilə İnformasiya mübadiləsi.

Kompyuteri işə saldıqdan sonra Windows əməliyyat sistemi yüklənir.

Windows yüklənəndən sonra Word proqramını işə salmaq üçün Start (Пуск)

düyməsi basılır və Programs (Программы) menyusundan Microsoft Word seçilir.

Mətn redaktorlarının görünüşləri təxminən eynidir. Yəni bu proqramların

əsas hissələri mətn daxil edilən ərazi və menyulardır. Menyulardan əlavə alətlər

paneli və xətkeş də mövcuddur. Alətlər panelindəki düymələr əsasən menyularda

olan əməliyyatları daha rahat işə salmaq üçün istifadə olunur.

Beləliklə, Microsoft Word 2010 mətn prosessorunu yükləmək üçün

mövcud olan müxtəlif üsulların aşağıdakı dördündən ixtiyari birini seçmək olar:

1. Start\All prgrams\Microsoft Office\ Microsoft Word 2010 (Пуск\Все

программы\ Microsoft Office\ Microsoft Word 2010, Başlat\Bütün proqramlar\

Microsoft Office\Microsoft Word 2010) əmri icra olunur;

2. Taskbar (Панел задач/Tapşırıq paneli) panelində Microsoft Word

2010 proqramına uyğun düymə kliklənir;

3. Desktop (Рабочий стол/ İş masası) – da Microsoft Word 2010

prosessorunun qısayol piktoqramı və ya Ms Word sənədlərindən biri üzərində

mausun sol düyməsi ikiqat kliklənir;

4. Disk və qovluq açılır və Microsoft Word 2010 sənədlərininn biri

üzərində mausun sol düyməsi ikiqat kliklənir.Bu halda həmin sənədin açılması ilə

prosessor yüklənir.

6.3. Ms WORD 2010 istifadəçi interfeysi.

Bir sözlə biz proqramın interfeysinə aid yeni elementlərə keçid alaq və

onun haqqında qısada olsa ətraflı tanış olaq. Bunun üçün Microsoft Word

2010 proqramının pəncərəsini ekran boyu kiçildək. Bunun üçün proqramın başlıq

zolağı üzərində yerləşən Развернуть düyməsini sıxaq. Məlumdur ki, hər bir

proqramı idarə edən üç düymə vardır. Birinci bağlamaq-закрыть- close adlanan

düymə var. Bu düymə proqramı bağlayır. Digər düymə ən böyütmə və ən kiçiltmə-

Развернуть proqram pəncərəsi ekran boyu böyüdür və ya kiçildir. Digər düymə

123

isə bükmək-свернутьproqramın pəncərəsini tapşırıqlar panelinə doğru bükür.

Proqramın və proqramda açılmış sənədin adı başlıq zolağının mərkəzində

görsənir. Microsoft Word 2007 proqramında olduğu kimi Microsoft Word

2010 proqramında da панели быстрого доступa-ani işə salma paneli var. Bu

panel başlıq zolağının yuxarı sol küncündə yerləşdirilir. Bu panel bir sıra sadə

əməliyyatları yerinə yetirmək üçün düymələrlə təçhiz olunub. Bunlardan yadda

saxlamaq, yeni sənəd yaratmaq, əməliyyatı təkzib və təkrar etmək, sənədi

proqrama çağırmaq və s. bu kimi əmrləri göstərmək olar. İlk növbədə

düymənin ani işə salma panelinə əlavə olunmasını öyrənək. Hər hansı

bir düymənin ani işə salma panelinə əlavə olunması üçün həmin panelin sağ aşağı

küncündə olan Настройка панели быстрого доступа ( ani işə salma panelinin

ayarları) deyilən düymə sıxılır. Və açılan menyudan Правописание sətri seçilir.

Gördüyumüz kimi orfoqrafik və qrammatik səhvləri yoxlayan düymə ani işə salma

panelinə əlavə olunur. Bu panelin sol tərəfində isə Microsoft Word 2010 simgəsi

yerləşir. Başlıq zolağının aşağı hissəsində Fayl (Файл) menyusu və lentlər

mövcuddur. Bu menyu Microsoft Word 2007 proqramında Office düyməsi ilə

əvəzlənmişdi. Microsoft Word 2010 proqramında isə artıq menyu şəklində

istifadəçiyə təklif olunur.

Microsoft Word 2007 proqramında olduğu kimi Microsoft Word

2010 proqramında da lentlər mövcuddur. Lentlərin üzərində müxtəlif adlar yazılır.

Bir lentdən digərinə keçid üçün istər siçanın göstəricisindən, istərsə də

klaviaturadakı TAB düyməsindən istifadə edə bilərik. Hər bir lent müxtəlif alətlər

toplanan Qruplardan (bölmələrdən) təşkil olunub.Bu da son nəticədə istifadəçinin

işini rahatlaşdırmaq üçündür.

Lentlərin aşağı hissəsində proqrama məxsus olan xətkeş vardır.

Bütün mətn redaktorlarında olduğu kimi Microsoft Word 2010

proqramında pəncərənin əsas hissəsini redaktə olunacaq mətn sahəsi tutur. Boş

vərəq A4 formatındadır. Yanıb-sönən şaquli xətt isə kursor adlanır. Kursor

klaviaturadan daxil ediləcək simvolun mövqeyini göstərir. Proqramın sağ tərəfində

vərəq boyu hərəkət üçün şaquli (vərəqin istiqaməti dəyişildikdə üfüqi formada

124

görsənir) sürüşdürmə zolağı görsənir. Onun köməyi ilə səhifənin aşağısına nəzarət

etmək olur. Proqramın aşağı hissəsində vəziyyət sətri vardır. Onun

üzərində Microsoft Word 2010 proqramının mətn haqqında məlumatları görsənir.

Microsoft Word proqramının digər versiyalarından fərqli olaraq

Microsoft Word 2010 proqramında vəziyyət sətrində bir sıra yeniliklər baş

vermişdir. Belə ki, sənədə baxış rejimləri və sənədin miqyası ilə bağlı düymələr

artıq vəziyyət sətrində yerləşdirilmişdir. Beləliklə biz Microsoft Word

2010 proqramının interfeysinin elementləri ilə tanış olduq.

Alətlər paneli

MS Word proqramının düymələri yerinə yetirdikləri əməliyyatlara görə

qruplara bölünüb panellərə düzülüblər. Məs., mətnin parametrlərini dəyişən

düymələr "Formatting" panelindən istifadə edilir.

Panellərin sol kənarında yerləşən ikiqat vertikal xətt sıranın yerini

dəyişmək üçün istifadə olunur. Lazım olmayan paneli ekrandan götürmək üçün

"View" menyusundan "Toolbars" siyahısından panelin adını seçin. Lazım olan

paneli ekrana çıxarmaq üçün də həmin əməliyyat yerinə yetirilir.

Panellər müxtəlif məqsədlər üçün istifadə olunur:

Standard – bütün proqramlar üçün panel.

Drawing – şəkillərlə işləmək üçün panel.

WordArt – WordArt obyektinin parametrlərini dəyişən düymələr

paneli.

Tables and Borders – cədvəl üçün istifadə olunan alətlər paneli və s.

Mətnin seçilmiş hissəsinin surətinin çıxarılması və yerinin

dəyişdirilməsi

Bəzən sənədlə işləyərkən eyni sözlərdən tez-tez istifadə edilir. Həmin

sözləri təkrar etməmək üçün həmin ifadənin surətini çıxartmaq lazımdır. Bunu

üçün «Standar alətlər» lövhəsindən Копировать düyməsini sıxmaq

və Правка menyusundan Копировать (Ctrl+C) əmrini vermək lazımdır.

Mətndə lazımi hissəni seçdikdən sonra Копировать əmrini verək.Bu zaman

125

həmin informasiya bufer yaddaşa köçürüləcəkdir. Kursoru mətni yerləşdirmək

istədiyimiz yerdə yerləşdirib «Standar alətlər» lövhəsindən Вставить düyməsini

və ya Правка menyusundan Вставить (Ctrl+V) əmrini vermək lazımdır. Həmin

qayda mətnin seçilmiş hissəsinin yerini dəyişmək olar. Bu zaman isə «Standar

alətlər» lövhəsindən Вырезать düyməsini və

ya Правка menyusundan Вырезать (Ctrl+X) əmrini vermək daha sonra «Standar

alətlər» lövhəsindən Вставить düyməsini və

ya Правка menyusundan Вставить (Ctrl+V) əmrini vermək lazımdır.

Bəzən sənəddə müxtəlif sözlərdən tez-tez istifadə edilir. Ancaq Word-də

axırıncı seçilmiş informasiya əvvəl seçilmiş informasiyanı silir. Bunun qarşısını

almaq üçün Правка menyusundan Буфер обмена Оffice adlı əmrdən istifadə

edilir.Bu əmri verdikdə Word səhifəsinin sağ tərəfində Буфер обмена pəncərə

açılır. Bufer yaddaşa ötürülmüş hər hansı bir informasiya həmin pəncərədə

yerləşəcəkdir. Həmin obyektlərdən hər hansı birinin üzərində mouse-un sol

düyməsini bir dəfə sıxaq. Həmin informasiya Word səhifəsində yerləşəcəkdir

(kursor yerləşən yerdə). Bu pəncərəyə 24 ədəd obyekt yerləşdirmək mümkündür.

Mətndə hər hansı bir ifadəni tapmaq və ya başqası ilə əvəz etmək

Mətndə hər hansı bir ifadəni (informasiyanı) tapmaq

üçün Правка menyusundan Найти (Ctrl+F) əmrini vermək lazımdır. Açılan

pəncərədə Найти sahəsində mətndəki hər hansı bir sözü yazıb Найти

далее düyməsini sıxsaq həmin sözü tapmış oluruq. Mətndəki hər hansı bir ifadəni

başqası ilə əvəz etmək üçün isə Правка menyusundan Заменить (Ctrl+H) əmrini

vermək lazımdır. Açılan pəncərədə Найти sahəsində mətndəki hər hansı bir sözü

yazaq. Заменить на sahəsində yeni sözü daxil edək. Əgər Заменить düyməsini

sıxsaq mətndəki həmin sözü tapacaq. Təkrar bu düyməni sıxsaq həmin söz yenisi

ilə əvəz olunacaqdır. Əgər Заменить все düyməsini sıxsaq bütöv mətindəki

həmin sözləri yenisi ilə əvəz edəcəkdir.

Mətndəki hər hansı obyektə tez keçid almaq

Mətndəki hər hansı obyektə tez keçid

almaq Правка menyusundan Перейти (Ctrl+G) əmrini vermək lazımdır. Açılan

126

pəncərədə объект перехода sahəsində obyekti qeyd edək. Введите

номер sahəsində obyektin sıra nömrəsini daxil

edib Перейти düyməsini sıxsaq, kursor həmin

obyektə yerləşəcəkdir.

Hər hansı mətn fraqmentini yerini dəyişdirmə və ya köçürməzdən əvvəl

mütləq seçmək lazımdır. Köçürmə və yerdəyişdirmə əməliyyatları müxtəlif

üsullarla yerinə yetirilə bilər. Bu üsullardan biri Drag and Drop texnologiyasıdır.

Bu texnologiya əsasında seçilmiş mətn fraqmentinin yeridəyişməsi və ya

köçürülməsi aşağıdakı qaydada yerinə yetirilir.

Mausun göstəricisini fraqment özərinə gətirib sol döyməsi basılı

şəkildə saxlanılır.

Sol döymənin basılmış vəziyyətdə saxlanılaraq maus hərəkət

edirilir.Belə ki, yerdəyişmə zamanı mausun göstəricisi ilə yanaşı kursor da yerini

dəyişəcəkdir.

Fraqmentin yerdəyişəcəyi mövqedə mausun sol düyməsi buraxılır.

Seçilmiş fraqmentin köçürülməsi zamanı əvvəlcə Ctrl düyməsi basılı

şəkildə saxlanılır və sonra yerdəyişmə əməlliyatı ardıcıllıqla icra edilir.

Fraqmentin klasik qaydada yerdəyişmə və ya köçürməsini müxtəlif

vasitələrlə (kontekst menyu, klaviatura və Lentin alətləri ilə) yerinə yetirmək olar.

Kontekst menyu ilə bu əməliyyatların yerinə yetirilməsi qaydası belədir:

Seçilmiş fraqmentin üzərində mausun sağ düyməsi ilə kontekst

menyusu açılır;

Əməlliyatın köşürmə və ya yerdəyişmə olmasından asılı olaraq Cut

(Вырезать-Kəs) və ya Copy (Капировать-Köçür) əmrləri icra olunur;

Kursor fraqmentin yerləşdiriləcəyi mövqeyə gətirilir və kontekst

menyu təkrar açılır;

Paste (Всавить- Əlavə et) əmri icra edilir.

Klaviatura vasitısilə yerdəyişmə və ya köçürmənin icrası zamanı uyğun

əmrlər əvəzinə aşağıdakı düymələr kombinasiyasından istifadə edilir.

Cut (Вырезать-Kəs) – Ctrl+X;

127

Copy (Капировать-Köçür) - Ctrl+C;

Paste (Всавить- Əlavə et) - Ctrl+V.

6.4. Mətinlər üzərində iş. Mürəkkəb sənədlər.

Microsoft Word 2010 mətn prosessorunun geniş şəkildə istifadə

olunmasının səbəblərindən biri də qrafik obyektlərin və sxemlərin

mətnlərləbirlikdə istifadə imkanlarıdır. Müxtəlif şəkillərdən, qrafiklərdən, diaqram

və sxemlərdən istifadə sənədin şərhini və asan başa düşülməsini təmin edir.

Şəkillərin, ClipArt obyektlərinin, fiqurların, SmartArt sxemlərin,

diaqramların və ekranın ani görünüşünün şəklini mətn sənədinə əlavə etmək üçün

lentin İnsert (Вставка/ Əlavə et) tabının İllustrations (Иллюстрации/Şəkil) lent

qrupundan istifadə edilir.

Bu lent qrupundakı Pikture (Рисунок/Şəkil) düyməsinin kliklənməsi ilə

kompyuter disklərindəki fayllarda saxlanılan şəkilləri mətnə yerləşdirmə əmrlərini

həyata keçirmək olar.

Sənədin tərtibatında istifadə olunan maraqlı vasitələrdən biri də mətndə

yerləşdirilə bilən, rəngli fiqur-sxemlərə malik SmartArt dəstidir. Bu dəstə daxil

olan sxemlərin sənədə əlavə edilməsi İnsert (Вставка/Əlavə et) tabının

İllustrations (Иллюстрации/Şəkil) lent qrupunun SmartArt düyməsinə

kliklənməsi ilə açılan Choose a SmartArt Graphic (Выбор рисунка

SmartArt/SmartArt Şəkli Çək) dialoq pəncərəsi vasitəsilə yerinə yetirilir.

Links (Ссылки/Əlaqələr) lent qrupu.

Microsoft Word 2010 mətn prosessorunda sənədin müxtəlif sahələri

arasında və ya başqa sənədlərlə əalaqələrini yaratmaq üçün lentin İnsert (Вставка/

Əlavə et) tabının Links (Ссылки/Əlaqələr) lent qrupunun əmrlərindən istifadə

edilir.

Links (Ссылки/Əlaqələr) lent qrupunun əlaqələri Hyperlimk

(Гиперссылка /Hiperəlaqə), Bookmark (Закладка/Əlfəcin) və Cross-

128

reference (Перекрестная ссылка/Çarpaz-istinad). Belə ki, Web-səhifə, şəkil,

e-poçt ünvanı və ya proqrama yönəlmiş əlaqələr Hyperlin

(Гиперссылка/Hiperəlaqə) vasitəsilə yaradılır.

Word-sənədlərlə işləyərkən mətnin bir yerindən digərinə, həmin sənəddən

başqa bir Word-sənədə, eləcə də, Office proqramlarının istinilən birində yaradılmiş

sənədə, yaxud istənilən Web-sənədə bir andaca keçidlər etmək kompüter

istifadıçiləri üçün çox vacib əməliyyatlarıdır. Belə ki, hiperəlaqə müxtəlif

sənədlərlə əlaqəli şəkildə əməliyyatlarım aparılmasını təmin edən bir vasitədir.

Yuxarıda göstərildiyi kimi Hiperəlaqələr Word, Excel, Access və Power

Point sənədləri arasında keçidlərdə istifadə edilə bilər. Bundan başqa standart

Wor-sənədlər daxilində yerdəyişmə əməliyyatları üçün də hiperəlaqələr işlədilə

bilər. Əgər hiperəlaqə başqa tip sənəd göstərirsə, onda o sənəd yaradıldığı

proqramın pəncərəsində açılır.

Beləliklə, Word-sənədə hiperəlaqə yerləşdirmək üçün aşağıdakı

əməliyyatlar ardıcıllığı icra olunur:

1. Kursor sənəddə hiperəlaqə yerləşdiriləcək mövqedə saxlanılır və ya mətn

fraqmenti, yaxud obyekt seçilir;

2. İnsert (Вставка/ Əlavə et) tabının Links (Ссылки/Əlaqələr) lent

qrupunun Hyperlink (Гиперссылка/Hiperəlaqə) əmri və ya konkret menyunun

eyni adlı əmri icra olunur. Bu halda İnsert Hyperlink (Вставка

Гиперссылки/Hiperəlaqə Əlavə et) adlı dialoq pəncərəsi ekrana çıxır;

3. Bu pəncərənin yuxarısındakı Text to Display (Текст/Mətni göstər)

sətrindən hiperəlaqə əka olunacaq mətnin daxil edilməsi;

4. açılmış siyahıdan əlaqə yaradılan faylın adı seçilir və ya

Adress(Адрес/Ünvan) sətrindən faylın adı yazılır;

5. OK düyməsi kliklənir. Nəticədə, Word-sənəddə nəzərdə tutulan

hiperəlaqə yaradılmış olur.

İllustrations (Иллюстрации/Şəkil)

Microsoft Word mətn prosessorunun geniş şəkildə istifadə olunmasının

səbəblərindən biri də qrafik obyektlərin və sxemlərin mətnlərlə birlikdə istifadə

129

imkanlarıdır. Müxtəlif şəkillərdən, qrafiklərdən, diaqram və sxemlərdən istifadə

sənədin şərhini və asan başa düşülməsini təmin edir.

Şəkillərin, ClipArt obyektlərinin, fiqurların, SmartArt sxemlərin,

diaqramların və ekranın ani görünüşünün şəklini mətn sənədinə əlavə etmək üçün

İnsert (Вставка/ Əlavə et) tabının İllustrations (Иллюстрации/Şəkil) lent

qrupundan istifadə edilir.

Bu lent qrupundakı Picture (Рисунок/Şəkil) düyməsinin kliklənməsi ilə

kompüter disklərindəki fayllarda saxlanılan şəkilləri mətnə yerləşdirmə əmrlərini

həyata keçirmək olar. Məsələn, sərt diskdəki fayldan müəyyən şəkili sənədə əlavə

etmək üçün Picture (Рисунок/Şəkil) əmri icra olunur. Bu halda İnsert Picture

(Вставка Рисунка/Şəkil Əlavə et) adlı dialoq pəncərəsi ekrana çıxır. Açılmış

pəncərədən istifadə edərək axtarılan şəkil faylı tapılır və onun üzərində mausun sol

düyməsi ikiqat kliklənir, ya da həmin fayl seçilir və İnsert (Вставка/ Əlavə et)

düyməsi kliklənir. Nəticədə tələb olunan qrafik təsvir sənədə əlavə edilmiş olur.

Sənədin tərtibatında istifadə olunan maraqlı vasitələrdən biri də mətndə

yerləşdirilə bilən, rəngli fiqur-sxemlərə malik smartArt dəstidir. Bu dəstə daxil

olan sxemlərin sənədə əlavə edilməsi İnsert (Вставка/ Əlavə et) tabının

İllustrations (Иллюстрации/Şəkil) lent qrupunun SmartArt düyməsinin

kliklənməsi ilə açılan Choose a SmartArt Graphic (Выбор рисунка

SmartArt/SmartArt Şəkli Çək) dialoq pəncərəsi vasitəsilə yerinə yetirilir.

WordArt sənədə dekorativ mətnin əlavə edilməsi üçün nəzərdə

tutlmuşdur. Bu mənada o, Word 2010 prosessorunda bir sıta qrafik əməliyyatların

aparılması üçün geniş imkanlar yaradan çox mühüm vasitədir. WordArt

obyektləri ölçülərinin dəyişdirilməsi mümkün olan, müxtəlif istiqamətlərdə

fırladıla (döndərilə) bilən, Word-sənəd səhifələrində sürüşdürülərək yerləşdirilən,

səhifələrdə qrafik obyektlər kimi yerləşdirilən stilləşdirilmiş və xüsusi effektlər

verilməklə formalaşdırılmış mətn elementləridir.

Beləliklə, mətnə WordArt obyekti yerləşdirmək üçün aşağıdakı

əməliyyatlar ardıcıllığı icra edilməlidir:

130

-Lentin İnsert (Вставка/ Əlavə et) tabının Text (Текст/Mətn) lent

qrupundan WordArt əmri icra olunur. Bu halda WordArt qalereyasından seçim

imkanları əyani şəkildə ekrana çıxır;

-Bu qrupda yazı formalarının mümkün variantları əks olunur;

-Nəzərdə tutulan WordArt mətni daxil edilir;

-WordArt qalereyasından təqdim olunan yazı üslublarından biri seçilir və

onun üzərində mausun sol düyməsi kliklənir.

Sənədə lentin İnsert (Вставка/ Əlavə et) tabının İllustrator

(Иллюстрации/Şəkil) və Text (Текст/Mətn) lent qruplarından hər hansı obyekt

əlavə edilən kimi ya avtomatik olaraq, ya da həmin obyekt qeyd olunan kimi əlavə

olaraq Format (Формат/Format) kontekst tabı meydana gəlir və aktivləşir. Bu isə

həmin obyektin formatının dəyişdirilməsinə xidmət edir. Seçilmiş obyektin

növündən asılı olaraq lent üzərində Drawing Tools/Format (Средства

Рисования/Формат, Rəsmçəkmə Alətləri/Format) və ya Picture Tools/Format

(Работа с рисунками/Формат, Şəkil Alətləri/Format) kontekst tabları gəlir.

Bunlar bir-birindən qismən fərqlənir.

Belə ki, Drawing Tools/Format (Средства Рисования/Формат,

Rəsmçəkmə Alətləri/Format) kontekst tabı fiqurların əlavə edilməsi üçün-İnsert

Shapes (Вставка фигур/Fiqurlar Əlavə et), seçilmiş fiqurun daxilinin, konturunun,

effektinin üslublarını dəyişmək üçün- Shape Styles (Стили фигур/Fiqur

üslubları), seçilmiş WordArt obyektinin üslublarını dəyişmək üçün WordArt

Styles (Стили фигур WordArt/ WordArt üslubları), mətn qutusundakı və ya fiqur

daxilindəki mətnin istiqamətini təyin edən- Text (Текст/Mətn), seçilmiş

obyektlərin mətnə nəzarən və ya bir-birinə nəzərən nizamlanmasını, onların

qruplaşmasını və dönmə formalarının nizamlanmasını Arrange

(Упорядочить/Nizamla) və obyektin uzunluq və en ölçülərini təyin edəт-Size

(Размер/Ölçü) lent qrupuna Picture Tools/Format (Работа с

рисунками/Формат/Şəkil Alətləri/Format) kontekst tabı isə seçilmiş şəklin fon

rəngini nizamlayan-Adjust (Изменение/Nizamla), seçilmiş şəklin sərhədlərinin,

131

effetinin, düzən formasının üslublarını tənzimləyən- Picture Styles (Стили

рисунков/Şəkil üslubları), seçilmiş şəklin mətnə nəzərən və ya bir-birinə nəzərən

nizamlanması, onların qruplaşmasını və dönmə formalarının nizamlanmasını-

Arrange (Упорядочить/Nizamla), seçilmiş şəklin uzunluq və en ölçülərini, onun

kənarlarından kəsilmələrini təyin edən-Size (Размер/Ölçü) lent qrupuna malikdir.

Word 2010 proqramında sənədlərə müxtəlif düsturların əlavə edilməsi üçün

əlavə modul-Microsoft Equations 3.0 quraşdırılmışdır. Elm, iqtisadi mətnlərin

tərtibatı zamanı düsturları daxil edilməsinə mütəmadi olaraq tələbat yaranır. Word

2010 mətn prosessorunda düsturların yaradılması və işlənməsi üçün yeni vasitələr

təklif olunmuşdur.

Word 2010 mətn prosessorunda sənədə düsturların daxil edilməsini 2 üsulla

həyata keçirmək olar: Microsoft Equations 3.0 proqram modulu vasitəsilə və

Microsoft Equations modulundan istifadə etmədən.

Birinci üsulda Microsoft Equations obyektini ənədə əlavə etmək üçün

aşağıdakı addımlar icra olunur:

1. Lentin İnsert (Вставка/ Əlavə et) tabının Text (Текст/Mətn) lent

qrupundakı Object (Объект/Obyekt) düyməsinin kliklənməsi zamanı açılan

siyahıdakı eyni adlı əmr icra olunur;

2. Açılan Object (Объект/Obyekt) pəncərəsinin Create New

(Создать/Yenisini yarat) pəncərə əlavəsinin Object Type (Тип объекта/Obyekt

tipi) siyahısından Microsoft Equations 3.0 elementinin seçilməsi və OK

düyməsinin kliklənməsi yerinə yetirilir;

3. Düsturları daxil etmək üçün alətləri saxlayan Equations pəncərəsi

açılacaqdır;

4. OK düyməsinin kliklənməsi ilə ekranda equations alətlər paneli əks

olunur.

Bu alətlər panelinin düymələrindən istifadə edərək düstur üçün açılmış

sahəyə düstur əlavə edilir.

İkinci üsulda isə Word 2010 proqramının öz vasitələrilə düsturu sənədə

daxil etmək olar: bunun üçün İnsert (Вставка/ Əlavə et) tabının Symbols

132

(Символы/Simvollar) lent qrupundakı Equations (Формула/Düstur) əmr

düyməsindən istifadə olunur.

6.5. Sənədin tərtibatı.

Word 2010 proqramında sənədə baxış rejimləri

Microsoft Office Word 2010 proqramı ekranda sənədə baxmaq üçün bir

neçə üsul təklif edir. Hər bir baxış rejimi işin bu və ya digər aspektində fikri cəm

etməyə imkan verir. Bir baxış rejimindən digərinə keçmək üçün Word

2010 proqramı bir sıra üsullar təklif edir.İlk növbədə Görünüş (Вид) lenti üzərində

olan düymələri araşdıraq. Bunun üçün siçanın göstəricisini Görünüş (Вид) lenti

üzərinə yaxınlaşdıraq və bir dəfə vuraq. Beləliklə açılmış lentin sol kənarına diqqət

yetirək. Burada режимы просмотра документа adlanan bir bölməni

görürük.Göründüyü kimi Word 2010 proqramı sənədə baxmaq üçün beş rejim

təklif edir. Bu rejimlərə həmçinin vəziyyət sətrində olan düymələrin köməyi ilə

keçmək olar. Bu rejimlərin hər birini izah edək.

Birinci rejim Черновик - Qaralama adlanır. Bu rejim Word

2003 proqramında Adi rejim sayılırdı. Word 2010 proqramında isə bu rejimin

adı Черновик -Qaralama rejimidir. Bu rejim sənədin məzmununda fikri cəm

etməyə imkan verir. Sənəddə sadə redaktə işlərinin aparılması üçündür. Həmçinin

sənəd bu rejimdə görsənərsə, onda sənəddə bir sıra elementlər ( məsələn, yuxarı və

aşağı səhifə başlıqları) görsənməyəcək.

İkinci rejim Структура-Struktur adlanır. Bu rejimdə sənədin strukturu

görsənir. Bu rejim ayrı-ayrı səviyyələrin başlıqlarını qeyd edərək sənədin təşkilini

göstərir. Abzaslar qalın nöqtələr şəklində görünür. Onun üzərində siçanın

göstəricisini bir dəfə vurmaqla verilmiş mətnin abzasını seçmiş oluruq. Rejimdən

çıxış üçün Закрыть режим структуры düyməsi vurulur. Nəticədə sənəd çap

rejiminə qayıtmış olur.

Üçüncü rejim Веб-документ-Vebin formatlaşdırılması adlanır. Bu

rejim sənədin veb səhifəsində necə görünəcəyi haqqında ətraflı təsəvvür yaradır.

133

Əgər biz sənədimizi veb səhifə üçün hazırlayırıqsa, onda bu rejimdən istifadə

etmək məsləhətlidir.

Dördüncü rejim Режим чтения-Oxunuş rejimi sayılır. Bu

rejim Microsoft Office Word 2007 proqramından başlayaraq istifadəçiyə təklif

olunur. Bu rejim cari anda aktiv olan sənədi oxumaq üçün kitab formasında

göstərir. Məlumdur ki, hər bir rejimi tənzimləmək üçün alətlər paneli mövcuddur.

Nümunə olaraq Режим чтения-Oxunuş rejiminin alətlər panelinin yuxarı sağ

küncünə bərkidilmiş Параметры просмотра düyməsi üzərinə vurub rejim

üzərində müəyyən tənzimləmə əməliyyatları aparmaq olar. Bu rejimdən çıxış üçün

alətlər panelinə bərkidilmiş Закрыть düyməsi vurulur.

Beşinci rejim Разметка страницы-səhifənin formatlaşdırılması rejimi

adlanır. Bu rejim mürəkkəb formatlaşdırma əməliyyatlarını yerinə yetirməyə

imkan verir. Qeyd etmək lazımdır ki, adətən sənədlər məhz bu rejimdə daxil olur.

Bu rejimdə sənəd çap zamanı görünəcəyi formada olur. Rejimlər haqqında onu

qeyd etmək istəyirəm ki, hər bir rejimin özünə məxsus görünüş forması və

xüsusiyyəti vardır. Sənədimiz hansı rejimdə yaddaşa verilirsə təkrar müraciət

zamanı da həmin rejim də ekrana çağrılır.

Sənədi çap etməzdən əvvəl həmin sənədi Sənədə çapdan əvvəl

baxış (Print Preview) rejiminin köməyi ilə gözdən keçirmək tövsiyyə olunur.

Sənədə çapdan əvvəl baxış (Print Preview) düyməsini basın və sənədinizin necə

görünəcəyinə baxın. Bağlamaq (Close) düyməsini basmaqla işçi sahəsinə geri

qayıtmaq olar.

Fayl menyusundan Çap (Print) əmrini seçin. Açılmış dialoq

pəncərəsində Səhifələri (Pages) qeyd edin və 1-5 diapazonunu

göstərin. Surətlərin sayı (Number of copies) sahəsində 2 daxil

edin. Xüsusiyyətlər (Poperties) düyməsini basmaqla A4 farmatlı vərəq seçin.

Beləliklə OK-i basdıqdan sonra 1-dən 5-ə qədər vərəqlər 2 nüsxədə çap ediləcək.

Səhifənin parametrləri ilə işləmək üçün Fayl "File" menyusunda Səhifənin

parametrləri (Page setup) əmrini seçin. Yaranmış dialoq

134

pəncərəsinin Səhifə (Page) səhifəsində Kitab (Portrait) istiqamətini qeyd edin

və Vərəqin ölçüsü (Paper size) sahəsində A4 formatını seçin.

Növbəti Haşiyəyə (Margins) səhifəsinə keçin. Yuxarı sahə (Top) üçün 2

sm, Aşağı sahə (Bottom) üçün 2 sm, Sol sahə (Left) üçün 2,5 sm, Sağ sahə (Right)

üçün 1 sm müəyyən edin.

WORD 2010 –da “Tezaurus” –dedikdə qohum və sinonim sözlərdən təşkil

olunmuş lüğət başa düşülür. Ms WORD - də bu lüğət bir neçə dil üçün təşkil

olunub. Uyğun sözü seçmək bəzən xeyli vaxt aparır, lakin “Tezaurus” bu işə az

vaxt sərf etməklə mətinlərin redaktəolunma prosesini tezləşdirir.

Microsoft Word 2010 proqramında Cədvəl qurmaq üçün bir neçə üsuldan

istifadə etmək olar. İnsert menyusunda yerləşən Table düyməsi məhz cədvəl

yaratmaq üçün istifadə olunan alətləri özündə cəmləşdirir. Burada gördüyünüz

kimi boş xanələr göstərilir. Şaquli və üfiqi vəziyyətdə Sütun və sətirlərin sayını

təyin edərək siz cədvəl yarada bilərsiniz.

Və yaxud da başqa bir üsul, Həmin pəncərədə yerləşən. Draw Table

düyməsini sıxaraq. Bu düyməni basdıqdan sonra mausun göstəricisi ox deyil,

qələm şəkilinə düşür. Bu qələm ilə əvvəlcə cədvəlin konturu çəkilir (yəni sadəcə

olaraq bir düzbucaqlı), sonra isə sütun və sətirlərə bölünür.

Нарисовать таблицу (Draw Table) – Таблицы и границы

(Tables and Borders) panelindən istifadə edərək cədvəl çəkmək üçündür.

Вставить (Insert) menyunun bölmələrinə uyğun olaraq cədvəl

(Таблица (Table)), sətir (Строки (Rows)), sütun (Столбцы (Columns)) və

xana (Ячейки (Cells)) daxil etmək üçün istifadə edilir. Alətlər paneli vasitəsilə

cədvəl daxil etmək üçün düyməsindən, Excel cədvəli daxil etmək üçün isə

düyməsindən istifadə olunur.

Удалить (Delete) – menyunun bölmələrinə uyğun olaraq cədvəl

(Таблица (Table)), sətir (Строки (Rows)), sütun (Столбцы (Columns)) və

xanaların (Ячейки (Cells)) silinməsi üçün istifadə edilir.

135

Qeyd edək ki, cədvəlin içindəki məlumatların silinməsi üçün klaviaturadan

Del, sətir, sütun, xana və cədvəlin silinməsi üçün isə onları qeyd edib, Backspace

düyməsini basmaq lazımdır.

Выделить (Select) kursorun olduğu sətrin, sütunun, xananın, cədvəlin

seçilməsi üçün nəzərdə tutulmuşdur.

Объединить ячейки (Merge Cells) əmri cədvəlin qeyd olunmuş bir

neçə xanasını birləşdirmək üçündür.

Разбить ячейки (Split Cells) əmri cədvəlin qeyd olunmuş bir və ya

bir neçə xanasını bir neçə xanaya bölmək üçündür.

Разбить таблицу (Split Table) cədvəlin iki cədvələ bölünməsini

təmin edir.

Автоформат таблицы (Table Autoformat) – hazır cədvəl

formatlarının cədvələ tətbiq edilməsi üçündür.

Автоподбор (Autofit) – cədvəldəki informasiyaya görə cədvəlin

sütunlarının eni, pəncərənin eninə görə cədvəlin eni, sətir və sütunların ölçülərinin

eyniləşdirilməsi və s. aiddir.

Заголовки (Heading Rows Repeat) – çoxsəhifəli cədvəllərdə birinci

sətir başlıq kimi seçilir və başlıq bütün səhifələrdə cədvəlin birinci sətri kimi əks

olunur.

Преобразовать (Convert) – cədvəli mətnə, mətni isə cədvələ

keçirmək üçün istifadə edilir.

Сортировка (Sort) – cədvəldəki informasiyanı sütun boyu əlifba

sırasına görə, artma və azalmaya görə çeşidləməyə imkan verir.

Формула (Formula) əmrini yerinə yetirməklə açılan dialoq

pəncərəsində müxtəlif funksiya və düsturları daxil edərək hesablamalar aparmaq

mümkündür.

Отображать/Скрыть сетку (Show/Hide Gridlines) – cədvəlin

çapda görünməsi nəzərdə tutulmayan xətlərini gizlətməyə və ya ekranda əks

etdirməyə imkan verir.

136

Свойства таблицы (Table Properties) – cədvəlin sətir və

sütunlarının ölçülərini əl ilə daxil etmək, mövqeyini təmin etmək və s. bu kimi

parametrlərini təyin etmək üçün istifadə olunur.

MÖVZU 7

MS EXCEL 2010 - ELEKTRON CƏDVƏL

7.1. Microsoft Excel elektron cədvəl prosessorunun yaranma və inkişaf

tarixi.

7.2. Excel 2010-da Lent (Ribbon) istifadəçi interfeysi.

7.3. Excel 2010 elektron cədvəlinin komponentləri.

7.4. Verilənlərin daxil edilməsi və redaktəsi.

7.5. Excel 2010-un əsas funksiyaları.

7.1. Microsoft Excel elektron cədvəl prosessorunun yaranma və inkişaf

tarixi.

Elektron cədvəllər kompüter istifadəçiləri tərəfindən müxtəlif hesabatların

aparılmasında çox geniş istifadə olunan proqramlardandır. Elektron cədvəllərin

yaradılmasına və verilənlərinin manipulyasiyasına imkan verən proqram paketləri

cədvəl prosessorları adlanır. Cədvəl prosessoru ən mürəkkəb strukturlu istənilən

cədvəli hazırlamağa imkan verir. Bu paketlərdən ən geniş yayılanı və istifadə

olunanı Lotus 1-2-3, Quatro-Pro, SuperCalc və Microsoft Office paketinə daxil

edilmiş Microsoft Excel proqramıdır.

İlk elektron cədvəl "Visicalc" adı ilə 17 Oktyabr 1979-cu ildə

yaradılması Daniel Briklinin adı ilə bağlıdır. Qeyd etmək lazımdır ki, Visicalc-ın

yaradılmasında çoxlu əmək sərf edən Robert Frenkstona tərəfindən olsa da,

proyektin ideyası Daniel Briklinə məxsus idi. O zaman yaddaşın həcmi 16 kb idi.

137

80-ci illərdə elektron cədvəl proqramları faktiki olaraq proqram təminatı

kateqoriyasının liderinə çevrilmişdi. Artıq 1986-cı ilin payızında elektron cədvəlin

7 milyondan çoxu istifadəçilərin əlində idi. Visicalc-ın əvəzinə yeni elektron

prosessor olan "Lotus 1-2-3” Mitçe Keypor tərəfindən işlənildi.

1987-ci ildə Briklin Trellix adlanan birinci kompaniyasını təşkil etdi və

növbəti il özünün birinci məhsulu olan Trellix 1.0 –nı buraxdı. Bu məhsul

interaktiv sənədlərin tərtibini təşkil etmək üçün nəzərdə tutulmuşdu.

1987-ci ilin sonunda Windows üçün original versiya "Excel 2” meydana

gəldi. Macintosh üçün birinci versiyanın hazırlanmasına qədər bu versiya "Excel

2” adını daşıdı. O vaxtlar Windows hələ geniş yayılmamışdı. Ona görə də excel

operativ Windows əməliyyat sistemi versiyasını müşayiət etdi.

1990-cı ildə Mirosoft kompaniyası Windows üçün "Excel 3”ü yaratdılar.

Bu versiya daha mükəmməl alətləri və görüntüsü ilə diqqəti cəlb edirdi. "Excel 3”-

də alətlər paneli, rəsm çəkmək imkanları, işçi kitabın strukturu, sazlamalar,

üçölçülü diaqramlar, sənədlərin birgə redaktə edilməsi funksiyaları və digər çoxlu

funksiyaları özündə cəmləşdirirdi.

1992-nin yazında "Excel 4” işıq üzü gördü. Bu versiyanın meydana

çıxması "Windows”un məşhurluğunun artmasına əhəmiyyətli dərəcədə təsir

göstərdi. Bu versiya istifadə imkanları və rahatlıq baxımından daha sadə və

əlverişli idi.

1994-də "Excel 5" bazara çıxarıldı. Bu versiya kəmiyyətcə daha çox geniş

imkanlara malik idi. Çoxsəhifəli işçi kitab və yeni makrodil Visual Basic for

Application (VBA) artıq bu versiyada mövcud idi. Digər əvvəlki versiyalar kimi

bu versiya da geniş kütlənin rəğbətini qazanmışdı.

Microsoft Excel və Microsoft Word proqramları çoxsaylı oxşar cəhətlərə

malikdirlər. Bir çox əsas əməliyyatların yerinə yetirilməsi (sənədləri yaradılması,

açılması, bağlanması, qrafik obyektlərlə iş və s.) oxşar, bəzi hallarda eyni

qaydalarla həyata keçirilir. Bu, hər iki proqramın MS Office paketinə daxil olması

ilə izah oluna bilər.

138

Microsoft Excel 2010 elektron cədvəl prosessoru müxtəlif funksiyalardan

(mətni, məntiqi, riyazi, maliyyə, statisik və s.) istifadə edərək hesabatların

hazırlanmasını, məlumatlara uyğun müxtəlif formalı diaqramların qurulmasını,

verilənlərin nizamlanmasını, verilənlərə süzgəcləri (filtirlərin) tətbiq edilməsini,

forma və hesabat cədvəllərinin tərtibini, verilənlərin siyahılar şəklində (verilənlər

bazası) tərtibatını, verilənlərin konsolidasiyasını (bir neçə cədvəlin verilənlərinin

bir cədvəldə birləşməsini), düsturlar üzrə hesablamalardakı səhvlərin axtarışını,

verilənlərin digər şəxslər tərəfindən dəyişdirilməsinin mühafizəsini, bir və ya bir

neçə xananın (cell/ячейка), cədvəlin özünün və ya iş kitabının mühafizəsini

həyata keçirən prosesləri həyata keçirir.

Excel 2010 cədvəl prosessoru göstərilənlərdən başqa, mətn prosessorunun

ümumi funksional imkanlarına da malikdir. Bunlar makroslardan istifadə.

diaqramların quraşdırılması, avtomatik əvəzetmə və orfoqrafiyanın yoxlanılması,

üslub və şablonlardan istifadə, verilənlərin avtomatik formatlaşdırılması, digər

tətbiqi proqramlarla verilənlərin mübadiləsi və s. xidmət imkanlarından ibarətdir.

Excel 2010 proqramının sənədi Book (Книга/Kitab) və ya Workbook

(Рабочая книга/İş dəftəri) adlanır.

EXCEL riyazi, iqtisadi, ictimai, fiziki və s. məsələlərin həlli üçün istifadə

olunan Microsoft proqramlar paketinə daxil olan proqramlar toplusudur. Elmi –

texniki hesablamalarda Excel-in əhəmiyyətli rolu vardır. Bu istiqamətdə Excel-in

əsas təyinatı aşağıdakılardır.

1.Böyük verilənlər kütləsi üzərində eyni tipli informasiyaların aparılması.

2.Yekun hesablamaların avtomatlaşdırılması.

3.Parametrlərin qiymətlərinin seçilməsi yolu ilə məsələlərin

həlli,düsturların tabulyasiyası.

4.Eksperiment nəticələrinin emalı.

5.Parametrlərin optimal qiymətlərinin aparılması.

6.Cədvəl tipli sənədlərin hazırlanması.

Excel-in əsas anlayışları bunlardır:

139

Elektron cədvəl adi cədvəllərin və qrafiklərin kompüter ekvivalentidir.

Cədvəlin xanalarında mətn, tarix, düstur və rəqəmlər yazılır. Xana sütun və

sətirlərin kəsişdiyi sahədir. Buna yuva da deyirlər.

Xananın ünvanı sütunun adını və sətrin nömrəsini təyin edir.

İsnad-xanaların ünvanlarını göstərmək üsuludur.(formasıdır)

Xana bloku-ardıcıl xanalar qrupudur.

EXCEL proqram pəncərəsinin elementləri :

Microsoft Excel proqramı ilə işə başlamaq üçün Пуск (Start) menyusunun

Программы (Programs) hissəsindən Microsoft Excel sətrini seçin.

Açılmış proqram pəncərəsi aşağıdakı elementlərdən ibarətdir:

1. Pəncərənin başlığı (sərlövhə sətri)

2. Menyu sətri (Menu bar, Строка меню)

3. Alətlər paneli (Standard, Стандартные)

4. Formatlaşdırma paneli (Formatting, Форматирование)

5. Düstur sətri (Formula bar, Строка формул)

6. İşçi sahə – sənəd pəncərəsi

7. İşçi vərəqlərin yarlıkları (Sheet tabs, Ярлычки листов)

8. Cari vəziyyət sətri (Status bar, Строка состояния)

nişanı (piktoqramı) üzərində mausun sol düyməsini vurduqda proqramın

sistem menyusu açılır.

1) Proqram pəncərəsinin ölçüsünü bərpa etmək

2) Proqram pəncərəsinin yerini dəyişmək

3) Proqram pəncərəsinin ölçüsünü dəyişmək

4) Proqram pəncərəsini bükmək

5) Proqram pəncərəsinin ölçüsünü maksimuma

çatdırmaq

6) Proqram pəncərəsini bağlamaq

Excel 2010 proqramının özü və aktiv kitabı (sənədi) displey ekranında

iki ada malik olan başlıqla verilmiş pəncərələrlə açılır (Microsoft Excel və Book1).

Odur ki, Excel 2010 cədvəl prosessorunda bir neçə kitab pəncərəsi açılmış olduqda

140

onların bağlanması, yaxud prosessorun öz pəncərəsinin bağlanılması üçün

pəncərə başlıqlarının sağında yuxarı küncündə yerləşən X - Close

(Закрыть/Bağla) düyməsi kliklənir.

Excel 2010 proqramı icra olunan kimi proqram pəncərəsi ekranda əks

olunur. Bu halda hər hansı fayl açılmış olarsa, onda bu fayl Excel proqramı

pəncərəsinin işçi sahəsində əks olunur.

Faylları yaddaşa yazmaq. İstədiyiniz işçi kitabdakı məlumatlar müvəqqəti

olaraq komputerin əməli yaddaşında saxlanılır.Exceldən çıxarkən və ya iş

prosesində məlumatların daimi saxlanması üçün işçi kitabı komputerin sabit

yaddaşına (diskə) və ya disketə yazaraq fayl şəklində saxlamaq lazımdır.Bunun

üçün elə başlanğıcda və ya müəyyən işləri gördükdən sonra məlumatları yaddaşda

saxlamaq üçün File (fayl) menyusundan Save (yaddaşa yaz) əmrini seçin.İşçi kitabı

ilk dəfə yaddaşa yazdığınız üçün Save As (yeni adla yaddaşa yaz) dialoq pəncərəsi

açılacaqdır.

Excel 2010 cədvəl prosessoru pəncərəsinin əsas elementlərini qisaca

şərh edək:

Pəncərənin yuxarı sərhəddində Title bar (Заголовок/Başlıq) paneli

yerləşir. Bu paneldə proqramın adı əks olunur. Başlıq panelinin solunda açılan

proqramın piktoqramı və Quick Access Toolbar (Панель быстрого

доступа/Cəld Müraciət Paneli) paneli, sağ tərəfdə isə pəncərənin idarəetmə

düymələri yerləşir.Proqram pəncərəsinin sağ yuxarı küncündə ekranı idarə edən

və sistem menyusunun 4 əmrini yerinə yetirən 4 düymə yerləşir.

1) - bükmək; 2) - böyütmək; 3) - bərpa etmək; 4)

- bağlamaq.

Başlıq penelinin altında Microsoft Excel 2010 cədvəl prosessorunun

optimal və yığcam şəkildə Ribbon (Лента/Lent) interfeysi yerləşir. Lent tablardan

ibarət olur. Tabın adları Lentin üzərində yerləşir. Tabın sırasında sağda yerləşən -

141

Minimize the Ribbon (Ctrl+F1) (Скрытие ленты/Lenti kiçilt) düyməsi Lentin

proqram pəncərəsində gizlədilməsini və ya əksinə görünməsini, ?-Microsoft Excel

Help (F1) (Справка:Microsoft Excel/Mcrosoft Excel Kömək) isə istifadəçiyə

zəruri yardım sualını Excel Help diaolq pəncərəsindən daxil edərək ona lazım olan

informasiyanı əldə etməyi təmin edir.

Ribbon (Лента/Lent) interfeysinin aşağısında aktiv xananın ünvanını əks

etdirən Name Box (Имя/Ad qutusu), İnsert Functions (Вставить

функцию/Funksiya Əlavə et) düyməsi və bu xanaya daxil edilmiş verilənləri,

düsturları özündə əks etdirən Formula bar (Строка формул/Düstur sətri)

yerləşir. Onun aşağısında isə elektron cədvəlin məzmununu əks etdirən fayl

pəncərəsi və işçi sahəsi, işçi sahənin sağında və aşağısında mətnin istənilən

sahəsinə keçidi və sənədin məzmununun pəncərədə əks olunmasını təmin edən

uyğun olaraq Vertical scroll bar (Вертикальная полоса прокрутки/Şaquli

sürüşdürmə zolağı) və Horizontal scroll bar (Горизонтальная полоса

прокрутки/Üfiqi sürüşdürmə zolağı) zolaqları əks olunur.

7.2. Excel 2010-da Lent (Ribbon) istifadəçi interfeysi.

Microsoft Office (14) paketini fərqləndirən başlıca xüsusiyyət yeni

istifadəçi interfeysinin Ribbon (Лента/Lent) tətbiq olunmasıdır.

Excel 2010 proqram pəncərəsindəki Ribbon (Лента/Lent) interfeysinin

tabları iki qrupa bölünür: Main Tab (Əsas tablar/Основные вкладки) və Tool

bars (Alət tabları/Вкладки инструментов). Əsas tablar Home (Ev/Главная),

İnsert (Əlavə et/Вставка), Page Layout (Səhifə Düzəni/Разметка страницы),

Formulas (Düsturlar/Формулы), Data(Veriənlər/Данные), Review

(İcmal/Рецензирование), View (Görünüş/Вид) aiddir və Developer (İşləyib

Hazırlayan/Разработчик), Add-İns (Qoşmalar/Надстройки), Bakground

Removal (Fonun Silinməsi/Удаление Фона) bunlara əlavə olaraq standart halda

lent üzərində əks olunmayan tablardır. Alət tabları isə sonradan yaranan tablar

olmaqla əsas tablardan sonra əks olunur və bu tablara Contextual Ribbon Tabs

142

(Kontekst Lent Tabları/Контекстные Вкладки Ленты) da deyilir. Belə lent

tablarına Design (Tərtibat/Конструктор), Layout (Düzən/Макет), Format

(Format/Формат), Analyze (Təhlil etmək/Анализировать) aid edilir ki, bunlar

elektron cədvələ Chart Tools (Diaqram Alələri/Работа с диаграммами),

Drawing Tools (Rəsmçəkmə Alətləri/Средства Рисования), Header and Footer

Tools (Yuxarı və aşağı Sərlövhə alətləri/Работа с колонтитулами),

PivotChart Tools (PivotChart Alətləri/работа со сводными диаграммами) və

s. obyektlərin əlavə edilməsi zamanı yaranır.

Excel- də işləyərkən aşağıdakı element və anlayışlardan istifadə olunur:

Excel - in əsas sənədi işçi kitabdır. Bu sənəd genişlənməsi .xls olan fayl

şəklində yadda saxlanılır. İşçi kitab yaradıldıqda və ya açıldıqda o ayrıca bir

pəncərə şəklində təsvir olunur. Hər bir kitab işçi vərəqələrdən təşkil olunmuşdur.

Vərəqə cədvəl, diaqram və makrosların yaradılması və yadda saxlanılması

üçün nəzərdə tutulub. Hər bir vərəqə sətir və sütunlardan təşkil olunur. Sətirlər 1,

2, 3, ... və sütunlar A, B, C, ... kimi işarələnir.

Exceldə verilənlərin təsvir formalarından asılı olaraq vərəqələrin aşağıdakı

tipləri mövcuddur:

- cədvəllərin yaradılması və emalı üçün cədvəl vərəqi;

- diaqramların yerləşməsi üçün nəzərdə tutulan diaqram vərəqi;

- cədvəllərin emalı prosesini avtomatlaşdıran makroəmrlərin

saxlanılması üçün makroslar vərəqi.

Excel kitabdakı vərəqlərin sayını artırıb, azaltmağa imkan verir. Bir

qayda olaraq bir vərəqdə bir cədvəl yaradılır.

Xana verilənləri işçi vərəqin daxilində yerləşdirmək üçün ən kiçik

struktur vahididir. Hər bir xana verilənləri mətn, ədədi qiymət, düstur və ya

formatlaşdırma parametrləri şəklində saxlayır. verilənlərin daxil edilməsi ilə Excel

verilənlərin tipini müəyyən edir və bunlarla bağlı əməliyyatlar siyahısını təyin edir.

Xanalar öz tərkibinə görə ilkin ( təsir edən) və asılı olmaqla iki hissəyə bölünür.

Asılı xanalarda düstur yazılır ki, bunlar da cədvəlin digər xanalarına istinad edir.

Asılı xanaların qiymətləri cədvəlin təsir edən xanalarının tərkibində təyin olunur.

143

Göstəricinin köməyilə seçilən xana aktiv və ya cari xana adlanır. Cədvəldəki hər

hansı bir xananın hündürlüyünü və ya enini dəyişmək üçün buna uyğun sətrin

hündürlüyünü və ya enini dəyişmək lazımdır.

Xananın ünvanı xananın cədvəldə yerləşdiyi yeri təyin etmək üçün

nəzərdə tutulub. Xanalar ünvanının yaradılmasının iki üsulu mövcuddur:

1. Cədvəl sütununun hərflərinin və sətrin nömrəsinin Qarşısında $

simvolunun yazılması mütləq ünvanlaşdırmanı göstərir. Məs., B$2, $K$ və s. .

Exseldə bu üsul susmaya görə istifadə olunur. və “A1” stili adlanır. Onu qeyd

edək ki, bunun üçün sətir və sütunun ünvanları ayrılıqda mütləq halda göstərilə

bilər. Burada mümkün olan hallar aşağıdakı kimidir:

- $А4 yazılışı onun ancaq sütun ünvanını dəyişməz edir;

- А$4 yazılışı onun ancaq sətir ünvanını dəyişməz edir;

- $А$4 yazılışı onun sütun və sətir ünvanını dəyişməz edir.

2. R və C hərflərindən sonra uyğun olaraq sətir və sütunun nömrəsi

göstərilir. Sətir və sütunun nömrəsi kvadrat mötərizələrdə göstərilə bilər ki,

bu da nisbi ünvanlaşdırmanı göstərir. Məs., R4C7 – 4-cü sətir ilə 7-ci

sütunun kəsişməsində duran xananın ünvanıdır. Bu birinci üsuldakı G4

ünvanına uyğundur. R[3]C4, R5C[6], R[2]C[12] və s. Ünvanların bu üsulla

yazılışı “R1C1” stili adlanır.

Xananın göstəricisi – cədvəlin aktiv xanasını seçən çərçivədir.

Göstəricinin yeri maus və ya idarəedici klavişlərin köməyilə dəyişilir.

Formatlaşdırma – bir və ya bir neçə xanalara yazılan verilənləri əks

etdirmək üçün parametrlərin təyinidir. Bu parametrə şriftin növü və ölçüsü,

çərçivə, rəng, xananın qiymətinin tənləşdirilməsi və s. aiddir. Bunlar menyunun

əmrləri, kontekst menyu və ya alətlər panelinin düymələrinin köməyilə təyin edilir.

Xanaların formatlaşdırılması qiymətlər daxil edilməzdən əvvəl və sonra yerinə

yetirilə bilər.

Stil – formatlaşdırma parametrlərinin çoxluğudur. Stilin adını göstərməklə

onu seçilmiş xanaya tətbiq etmək olar.

Formatlaşdırma panelinin altında Düstur sətri yerləşir:

144

Bu sətirdə seçilmiş oyuğun ünvanı və oyuğun tərkibi göst

Cari anda yalnız işiniz üçün vacib olan alətlər panelini ekranda saxlamaq,

istifadəsizləri isə ekrandan götürmək lazımdır. Bunun üçün Настройка панели

быстрого доступа panelində yerləşən əmrlərdən istifadə etmək lazımdır.

Настройка панели быстрого доступа panelinin düyməsi proqramı

açarkən pəncərə başlığının sol tərəfində əks olunur.

Paneli əvvəlki yerinə qaytarmaq üçün isə Настройка панели быстрого

доступа panelindən Разместить над лентой əmrini seçilir. Bu əməliyyatlar

kontekst menyu vasitəsilə də yerinə yetrilir.

Microdoft Excel elektron cədvəl prosessoruna malik olan özünəməxsus

panellərdən biri Formula Bar (Düstur Sətri/Строка формул) adanır. Bir qayda

olaq Formula Bar (Düstur Sətri/Строка формул) Excel 2010 proqram

pəncərəsində lent interfeysinin aşağı hissəsində yerləşir.

Elektron cədvələ funksiyaların daxil edilməsi Formula Bar (Düstur

Sətri/Строка формул) düstur sətrindəki x düyməsilə də təmin edilir.

7.3. Excel 2010 elektron cədvəlinin komponentləri.

Excel 2010 elektron cədvəl proqramında bir sıra komponentlərdən istifadə

edilir. Bu komponentlərdən bəziləri Excel-in əsas komponentləridir. Əsas

komponentlərə Workbook (Книга/İç kitabı), Column (Столбец/Sütun), Sheet

(Лист/Vərəq), Row (Строка/Sətr) və Cell (Ячейка/Xana) aid edilir. Bnlardan

bəzilərinin üzərində dayanaq.

Excel 2010 proqramında yaradılmıç bir fayl Workbook (Книга/İç kitabı)

adlanır. odur ki, Excel proqram pəncərəsinin başlıq sətrində Microsoft Excel, fayl

pəncərəsinin başlıq sətrində isə Book (Книга/Kitab1) adı görünür. Faylı yaddaşda

saxlayana qədər bu faylın adı Book1 (Книга1/Kitab1) qalır. Fayl yaddaşa

yazılanda verilmiş eyni ad bu adı əvəz edir.

145

Excel 2010 elektron cədvəl proqramında eyni vaxtda bir neçə iş kitabı

(fayl) açmaq və paralel olaraq işləmək olur.

Excel 2010 proqramında hər hansı bir faylı açarkən, iç-içə yerləşmiş iki

pəncərə görünür. Bunlardan biri proqram pəncərəsini, digər isə iş kitabı

pəncərəsini əks etdirir.

Excel 2010 elektron cədvəl proqramında hər bir iş kitabı (fayl) iş

vərəqlərindən (Worksheet) ibarət olur. İş vərəqləri iş kitablarını təmsil edən

pəncərənin aşağı hissəsində yan-yana yerləşir və üzərində Sheet1(Лист1/Vərəq1),

Sheet2(Лист2/Vərəq2),.... və s. yazılmış düymələr kimi görünür.

Exceldə işçi səhifədə zövqə uyğunlaşdırmağın müxtəlif yolları vardır.Bu

məqsədlə hücrələri müxtəlif formada rəngləyə və ya naxışlaya bilərsiniz.

Rəngləmə və naxışlama əməliyyatları format Cells (hücrələri formatla)

dialoq pəncərəsinin Patters (naxışlar) səhifədəki uyğun parametrləri seçməklə

yerinə yetirə bilərsiniz.

Excel 2010 proqramında funksiyalar kateqoriyasına lent interfeysinin

Formulas (Düsturlar/Формулы) tabının Function Library (Funksiyalar

kitabxanası/Библиотека функций) lent qrupunun düymələrindən istifadə

etməklə, bəzilərinə isə Home (Ev/Главная) tabının Editing

(Redaktə/Редактирование) lent qrupunun (AutoSum/Avtocəm) düyməsini

kliklədikdə açılan siyahıdan da daxil olmaq olar.

Microsoft Excel 2010-da funksiyalar aşağıdakı kateqoriyalara

bölünmüşdür:

Financial (Maliyyə/Финансовые);

Date and Time (Tarix və Vaxt/Дата и время);

Math and Trig (Riyazi və Triqonometrik/Математические);

Statistical (Statistik/Статистические);

Lookup and Reference (Axtarış İstinad/Ссылки и массивы);

Database (Verilənlər bazası/Работа с базой данных);

Text (Mətn/Текст);

146

Logical (Məntiqi/Логические);

İnformation (İnformasiya/Проверка свойств и значений);

Engineerig (Layihələndirmə/Инженерные);

Cube (Kub/Аналитические).

Funksi iki hissədən ibarətdir: funksiyanın adı və arqumentləri.

Funksiyanın bir və ya bir neçə arqumenti ola bilər, lakin elə hal ola bilər ki,

arqumentə ehtiyac olmaz.

Arqumentlərin özü də düstur və funksiya ola bilər Bu qayda ilə bir-birinə

daxil olan funksiyalar ardıcıllığını almaq olar. Excel 2010 cədvəl prosessoru 64

səviyyədə belə daxil olmalara icazə verir.

İş kitabları təmsil edən fayl pəncərələrinin aşağı hissəsində yan-yana

yerləşmiş və üzərilərində Sheet1 (Лист1-Vərəqə1), Sheet2 (Лист2-Vərəqə2), ... və

s. yazılmış düymələr görəcəksiniz (şəkil 1.). Bu düymələrdən hər biri bir iş

vərəqinə uyğundur.

İş səhifələri yığımı iş kitabı təşkil edir. Excel XP - də görəcəyiniz işlər,

başqa sözlə, hazırlayacağınız cədvəllər ümumilikdə yalnız bir səhifədə

görünməyəcək sayda və ölçüdə ola bilər. Deyək ki, bir müəssisə rəhbəri kimi

müəssisənizin mədaxil və məxaricini ayrı-ayrı aylar və illər üzrə izləmək

istəyirsiniz. Bu zaman nə edərsiniz? Bunun üçün standart bir mədaxil/məxaric

cədvəli hazırlayıb, onu standart forma kimi qəbul edərək aylar üzrə çoxalda

bilərsiniz. Bu halda 12 ədəd cədvəliniz olacaqdır. Təbii ki, bu 12 cədvəli eyni anda

masaüstündə görmək mümkün deyildir. Əgər bu cədvəllərin hamısını bir səhifəyə

yerləşdirsəniz, bu halda aylar üzrə məlumatları görə bilmək üçün səhifə üzərində

gəzişməli olacaqsınız (ekranda əks olunan məlumatları hərəkət etdirməklə) və bu

da xeyli vaxtınızı aparacaqdır. Bu zaman daha sadə yol seçə bilərsiniz. Hər aya aid

olan cədvəli ayrı iş vərəqinə yerləşdirməklə, 12 iş vərəqindən ibarət iş vərəqi təşkil

147

etmiş olursunuz. Son olaraq illik cədvəl də tərtib edə bilərsiniz. İş kitabının

pəncərəsinin alt hissəsindəki səhifə düymələrinin adlarını da (Yanvar, Fevral,

Mart, ..., Dekabr, İllik adlarını) dəyişdirə bilərsiniz.

Beləliklə bir cədvəldən, yəni, bir aydan digərinə keçməyiniz, ya da illik

cədvəli görməyiniz daha da asanlaşacaqdır. Bir cədvəldən digərinə keçmək üçün

aya uyğun gələn iş vərəqi düyməsini sıxmağınız kifayətdir (Bir iş kitabında 255 iş

vərəqi yarada bilərsiniz). Bir iş kitabında susma pinsipinə görə 3 iş vərəqi olur.

Əgər düsturların tətbiq edilmə imkanı olmasaydı, cədvəlləri mətn

redaktorlarından biri, məsələn,Word proqramı vasitəsilə də yararmaq olardı. Excel-

i cədvəl prosessoru edən və ona üstünlük verən cəhət elə onun düsturlarının və

güclü funksiyalar ustasının olmasıdır.

Xanaya düstur daxil edərkən mütləq = işarəsini yazmaq lazımdır.

Excel-də hesablamalar aşağıdakı ardıcıllıqla həyata keçrilir.

əvvəlcə mötərizə daxilindəki əməliyyatlar icra olunur.

vurma və bölmə əməliyyatları toplama və çıxmadan əvvəl icra olunur.

eyni səviyyəli əməliyyatlar soldan-sağa doğru icra olunur.

Riyazi və triqonometrik funksiyalar

Excel-də çoxlu sayda funksiyalardan istifadə edilir.Funksiyaları işə salmaq

üçün Формулы menyusunun Библиотека функций bölməsindəki Вставить

функцию əmri seçilir.

Pəncərənin Категория çərçivəsində aparılan hesablama əməliyyatından

asılı olaraq lazım olan bölmə seçilir.Bu zaman Выберите функцию –sahəsində

seçilən bölməyə aid olan funksiyaların siyahısı veriləcəkdir.Bu siyahıdan lazım

olan funksiya seçilir və ОК düyməsi sıxılır.

Qeyd edək ki, Мастер функций- шаг1 из 2 dialoq pəncərəsinin digər

rejimlərinə keçmək üçün Далее və Назад düymələrindən istifadə edilir. Готово

düyməsi işi başa çatdıraraq Мастер функций шаг1 из 2 -dialoq pəncərəsini

bağlayır.

148

Excel proqramında müxtəlif hesablamaları aparmaq üçün çoxlu sayda

riyazi funksiyalardan istifadə edilir.Aşağıda ən çox istifadə olunan riyazi

funksiyalardan bir neçəsinin izahı verilmişdir.

Корень – funksiyası ədədin kvadrat kökünü hesablayır.Bu funksiyanın

formatı aşağıdakı kimidir.

= Корень (Число)

Burada:

Корень –funksiyanın adı

Число – isə kvadrat kökü hesablanacaq ədədi və ya onun ünvanını

göstərir.

Statistik funksiyalar

Excel- də statistik göstəricilərin emal edilməsi üçün bir çox funksiyalar

nəzərdə tutulmuşdur. Statistik funksiyalarla işləmək üçün Формулы menyusunun

Библиотека функций bölməsindəki Вставить функцию əmrnini seçin. Мастер

функций- шаг1 из 2 dialoq pəncərəsindən Статистические kateqoriyasını seçin.

Bu bölmədə kifayət qədər funksiya vardır. Əyani olaraq bir neçə nümunəni

nəzərdən keçirək.

Ранг funksiyası –hər hansı bir ədədin ədədlər qrupu içərisində artan və ya

azalan qaydada neçənci olmasını müəyyən edir.

7.4. Verilənlərin daxil edilməsi və redaktəsi.

İndi də məlumatların xanaya necə daxil edilməsi ilə tanış olaq. Exceldə

məlumatları müxtəlif yollarla daxil etmək olar. İş prosesində xanaya məlumat daxil

etməkdən başqa bir neçə xanaya eyni məlumatı bir anda daxil edə və ya bir

məlumat sırasını yarada bilərsiniz.

Əgər Exceldə hazırladığınız sənədlər başqaları tərəfindən də istifadə

ediləcəksə, bu sənədlərin asan başa düşülən və istifadə edilən formada olması

lazımdır.

149

Məlumatları daxil etməzdən əvvəl məlumatın daxil ediləcəyi xananı

aktivləşdirməniz lazımdır. Xananı aktivləşdirdikdən (seçdikdən) sonra, sanki düz

yazı yazırmış kimi, klaviatura düymələrindən istifadə edərək məlumatları daxil edə

bilərsiniz. Bir xanaya məlumatı daxil edərkən yazdıqlarınızı həm xananın

içərisində, həm də formul çubuğunda görəcəksiniz.

Bir neçə xanaya eyni məlumatı daxil etmək üçün əvvəl məlumatın

daxil ediləcəyi xanaları seçin, məlumatı yazın və [Ctrl+Enter] düymələrini sıxın.

Əgər daxil edilən mətn xanaya yerləşmirsə, mətnin davamı qonşu boş

xanalara keçir. Mətnin daxil edilməsinin sonunu bildirmək üçün Enter düyməsi

sıxılır. Əgər ədədin ölçüsü xananın ölçüsündən böyükdürsə, onda xanada xE+x

formatında simvollar görsənir.

Xanaya düstur daxil etmək üçün əvvəlcə = işarəsi yazılır. Arxasınca

düsturun özü yazılır.

Məsələn, A3 xanasında =A1+A2 düsturu yazılsa,onda həmin xanada

A1vəA2 xanalarında olan ədədlərin cəmi görsənəcəkdir.Xanaya informasiya daxil

etməyə başlayan kimi, orada əvvəlcədən olan məlumatlar silinir.

Xananın tərkibini aşağıdakı üsullarla redaktə etmək olar.

1.Mouse-un (Siçan) sol düyməsini xananın üzərində iki qat sıxmaqla.

2.Xana üzərində F2 düyməsini sıxmaqla.

3.Kursoru düstur sətrinə gətirmək və orada redaktə etməklə.

Xananın tərkibini silmək üçün, həmin xananı qeyd edib Delete düyməsini

sıxmaq, yaxud Главная menyusunun Редактирование bölməsindən Очистить

əmrini seçmək lazımdır. Bu zaman ekrana siyahı açılır.

Əgər daha əvvəl Word və ya oxşar yazı proqramlarında işləmisinizsə, stil

anlayışı sizə tanışdır. Özünüz təyin etdiyiniz formatlaşdırma formalarını bir stil

adı altında saxlaya bilər və istədiyiniz zaman bu stili işçi səhifənin hər hansı bir

yerinə tətbiq edə bilərsiniz. Əgər AutoFormat (Avtomatik formatla) əməliyyatı və

ya Format Painter ( format boyayıcı) düyməsindən istifadə etmək kifayət etmirsə,

stillərdən İstifadə edin. Format menyusundakı Style (stil) əmrindən və ya alətlər

150

panelindəki uyğun düymədən istifadə edərək bu tip əməliyyatları yerinə yetirə

bilərsiniz. Hazırda stillərdən də faydalana bilərsiniz.

Düstur – cədvəlin verilənləri ilə müəyyən hesablamaların yerinə

yetirilməsi üçün riyazi yazıdır. Düstur sabit, operator, istinad, funksiya, diapozon,

hesablama ardıcıllığını dəyişmək üçün istifadə olunan mötərizələrdən təşkil olunur.

düstur bərabərlik və riyazi operatorlarla başlayır və cədvəlin xanasına yazılır.

düsturların yerinə yetirilməsinin nəticəsi hesablanmış qiymətdir. Bu qiymət

avtomatik olaraq düsturun yerləşdiyi xanaya yazılır.

Məs., =SUMM(A1:A12)/$C$3+400

Burada SUMM – funksiyanın adı, A1, A12, $C$3 – istinad, A1:A12

xanalar diapozonu ( massiv), 400 isə sabitdir.

Düsturlarda +, -, *, /, % ( faizin qiymətinin təyini), ^ ( qüvvətə yüksəltmə)

hesabi operatorlarından, =, <, >, <=, >=, <> müqayisə operatorlarından və mətn

verilənlərini birləşdirən & operatorundan istifadə olunur.

Cədvəllərdə müəyyən verilənlərin hər hansı bir parametrdən asılı olaraq

dəyişmə dinamikasını əyana şəkildə göstərmək üçün diaqramlardan istifadə edirlər.

Diaqramlar elektron cədvəldəki məlumatların qrafik formada görünməsinə şərait

yaradır. Məlumatlar cədvəllərdə dəyişdikcə diaqramlar da onlara uyğun dəyişir.

Excel cədvəl prosessorunda qrafik və diaqramların qurulması üçün əvvəlcə

verilənlər cədvəli yaradılır. Təbii ki, diaqram qurmazdan əvvəl işçi vərəqdə

diaqramları yaradacaq göstəriciləri seçmək lazımdır.

Excel 2010 elektron cədvəl prosessorunda 11 diaqram tipi (Chart Type)

və bu tiplərə uyğun 73 alt tipi (Chart Sub-Type) vardır.

Excel 2010-da aşağıdakı diaqram tipləri vardır:

Column (Гистограмма/Sütun)- sütunu diaqram əlavə

edir. Sütunlu diaqramlar kateqoriyalar üzrə qiymətlərin müqayissəsi

üçün istifadə edilir;

Line (График/Xətt)- Xətti diaqram əlavə edir. Zaman

daxilində inkişaf meyllərini göstərmək üçün istifadə edilir;

151

Pie (Круговая/Dairəvi)- Dairəvi diaqramlar əlavə edir.

Dairəvi diqramlar hər bir qiymətin ümumi yekundakı qiymətlərini

göstərir.

Bar (Линейчатая/Zolaq)- Zolaqlı diaqram əlavə edir.

Zolaqlı diaqramlar bir neçə qiymətin müqayisəsi üçün ən yaxşı diaqram

tipidir.

Area (С областями/Sahə)- Diaqram sahəsi əlavə edir.

Diaqram sahələri müəyyən zaman müddətində bir neçə verilənlər dəsti

arasında fərqləri vurğulayır. Bu tip diaqramlarda məlumatların

dəyişməsini öz ölçülərində deyil, digər məlumatlarla qarşılaşdırılaraq

görmək olar.

XY Scatter (Точечная/XY Paylanma)- Bu

diaqramlarda məlumatların rəqəmlərdən ibarət olması zəruridir.

Stock (Биржевая/Birja)- Sənədlərin bağlanma

qiymətlərini izləməyin ən yaxşı yolu bu tip diaqramdan istifadə

etməkdir.

Surface (Поверхность/Səth)- Bu diaqram tipində

məlumatlar müəyyən səviyyələrə görə müxtəlif səthlərə ayrılır. Hər

səth müəyyən rənglərlə təsvir olunur.

Doughnut (Кольцевая/Dairəvi)- Bu tip diaqramlar

dairəvi (Pie) diaqramlara oxşayır və eyni məqsəd üçün istifadə edilir. Bu

tipli diaqramlarda bir neçə məlumat sırası göstərmək olar.

Bubble (Пузырьковая/Qabarcıq)- Bu diaqram tipində

məlumatların müəyyən yumru şəkilli qabarcıqlar şəklində göstərilməsi

üçün istifadə edilir.

Radar (Лепестковая/Radar)- Xətti diaqramlara

oxşayan bu tip diaqramlar məlumat sırasının bütün qiymətini müqayisə

etmək üçün istifadə edilir.

Excel 2010 cədvəl prosessorunda diaqramlar hazırlamaq üçün

Lent (Ribbon) interfeysinin İnsert (Əlavə et) tabının Charts

152

(Diaqramlar) lent qrupunun düymələrindən və ya həmin qrupun sağ

küncündəki Create Chart (Diaqram yarat) dialoq Pəncərəsini işə

salan düyməsindən istifadə edilir.

Diaqramın yaradılması üçün aşağıdakı addımlar ardıcıllığı icra

olunur:

1. Əvvəlcə diaqram vasitəsi ilə təqdim olunacaq verilənlər

cədvəli diapazonu seçilir;

2. Charts (Diaqramlar) lent qrupunda lazımı diaqram tipinə

uyğun düymə kliklənir;

3. Bu tipin müxtəlif variantlarının yerləşdiyi palitra açılacaqdır.

Mausun göstəricisinin istənilən variant üzərində saxlanılması onun

xüsusiyyətlərinin ekranda göstərilməsinə səbəb olacaqdır;

4. Təklif olunan variantlar qaneedici olmadıqda palitraların hər

birində olan All Chart Types (Bütün diaqram tipləri) əmrinin icrası

və ya lent qrupunun aşağı sağ küncündəki Create Charts (Diaqram

yarat) dialoq pəncərəsinin işə salan düyməsinin kliklənmə ilə açılan

İnsert Chart (Diaqram Əlavə Et) pəncərəsindən istifadə olunur;

5. Nəticədə, verilənlərin yerləşdiyi iş vərəqində parametrləri

susmaya görə təyin olunmuş diaqram yaranacaqdır.

Qrafik və ya diаqram alındıqdan sonra onun elementləri üzərində dəyişiklik

etmək mümkündür. Bunun üçün həmin elementi aktivləşdiririk, sonra isə mausun

sağ düyməsini basmaqla açılan pəncərədən kontekst menyudan istifadə edərək

redaktə və ya yeni düzəlişlər həyata keçirilir.

Excel fayllarını çap etməzdən əvvəl işçi səhifə parametrlərini təyin etmək

lazımdır. Bütün səhifə parametrləri Page Layout (Səhifə Düzəni/Разметка

страницы) tabının köməyi ilə həyata keçirilir. Açılan Dialoq pəncərəsində

parametrlər seçilir və OK düyməsi kliklənir.

153

7.5. Excel 2010-un əsas funksiyaları.

Excel 2010 elektron cədvəlinin əsas funksiyaları (Math and Trig: ABS,

FACT, POWER? PRODUCT, SUM. Statistical: AVERAGE, COUNT, COUNTA,

COUNTIF, MAX, MIN. Text: LEFT, RIGHT, LEN. Logical: IF, TRUE, FALSE,

AND, OR, NOT) və onlardan istifadə qaydaları.

Microsoft Excel proqramında funksiyalardan istifadə bir çox məsələlərin

həllini asanlaşdırmağa və sürətləndirməyə imkan verir. Funksiyaların köməyi ilə

böyük və mürəkkəb düsturları sadə və aydın ifadələrə çevirmək olur. Bu səbəbdən

Microsoft Excel 2010 cədvəl prosessorunun ən çox istifadə olunan funksiyalarına

baxaq:

RİYAZI FUNKSİYALAR. ABS funksiyası ədədin mütləq qiymətini, yəni

işarəsiz qiymətini qaytarır. Bu funksiyanın formatı aşağıdakı kimidir:

ABS (Number);ABS (Число);

burada number- mütləq qiymətini tapmaq istədiyiniz həqiqi ədəddir.

FACT (ФАКТР) funksiyası ədədin faktorialının hesablayır, yəni 1-dən

verilmiş ədəd qədər olan bütün natural ədədlərin haılını tapır. Bu funksiyanın

formatı aşağıdakı kimidir:

FACT (Number);(ФАКТР) (Число);

burada number- faktorialını tapmaq istədiyiniz mənfi olmayan ədəddir.

POWER (СТЕПЕНЬ) funksiyası qüvvətə yüksəldilmiş ədədi qaytarır. Bu

funksiyanın formatı aşağıdakı kimidir:

POWER (number, power); СТЕПЕНЬ (число, степень);

burada number- qüvvətə yüksəldiləcək əsası, power isə qüvvəti bildirir.

Qüvvətə yüksəltmə əməliyyatı "^" işarəsi ilə işarə edilir. Bu zaman qüvvəti

bildirən ədəd əsas ədədlə eyni səviyyədə yerləşir.

PRODUCT (произвед) funksiyası arqument kimi verilən number1,

(number2), ... ədədlərinin hasilini hesablayır. Bu funksiyanın formatı aşağıdakı

kimidir:

154

PRODUCT (number1, (number2), ...); (ПРОИЗВЕД) (число1, число2,

...);

burada number1, number2, ...- hasili hesablanmalı olan ədəd, məntiqi

qiymət və ya mətn şəklində verilən ədədlərdir. Bu ədədlərin sayı 1-dən 255-ə

qədər ola bilər.

SUM (СУММ) funksiyası verilmiş xanalar diapazonundakı ədədlərin

cəmini tapır. Bu funksiyanın formatı aşağıdakı kimidir:

SUM (number1, (number2), ..., number N); СУММ (число1, число2, ...,

числоN)

burada number 1,number 2,..., number N- cəmlənən ədədlərdir.

STATİSTİK FUNKSİYALAR. Excel-də statistik göstəriciləri emal etmək

üçün bir çox funksiyalar nəzərdə tutulmuşdur. Statistik funksiyalara işləmək üçün

Formulas (Düsturlar/Формулы) tabına Function Library(Funksiyalar

kitabxanası/Библиотека функций) lent qrupunu ya İnsert Function (Fnksiya

Əlavə Et/Вставить Функцию) əmrinin köməyi ilə ekranda açılan eyni adlı

dialoq pəncərəsindəki Statictical (Statistik/Статистические) kateqoriyasından

ya da həmin lent qrupundakı More Functions (Əlavə Funksiyalar/Другие

Функции) siyahısınan Statictical (Statistik/Статистические) kateqoriyasından

istifadə edilir.

AVERAGE(СРЗНАЧ) funksiyası verilmiş xanalar diapazonundan

ədədlərin orta qiymətini tapır. Funksiyanın formatı aşağıdakı kimidir:

AVERAGE (number 1, number 2, ..., number N);СРЗНАЧ (число1,

число2, ...,)

burada number 1, number 2, ..., number N-orta qiyməti tapılacaq

ədədlərdir.

COUNT (СЧЕТ) funksiyası verilmiş xanalar diapazonunda ədədlərin

sayını tapmaq üçün istifadə edilir. Funksiyanın formatı aşağıdakı kımıdır:

COUNT (value 1, value 2, ...); СЧЕТ (значение 1, значение 2, ...)

155

COUNTA (СЧЕТ3) funksiyası verilmiş xanalar diapazonunda ədədlərin,

mətnləri, mətn formasında verilmiş tarix və saatın sayını tapmaq üçün istifadə

edilir. Funksiyanın formatı aşağıdakı kimidir:

COUNTA(value 1, value 2, ...); СЧЕТ3 (значение 1, значение 2, ...)

COUNTİF (СЧЕТЕСЛИ) funksiyası verilmiş xanalar diapazonunda

müəyyən şərti ödəyən ədədlərin sayını tapmaq üçün istifadə edilir. Funksiyanın

formatı aşağıdakı kimidir:

COUNTİF (range, criteria) . СЧЕТЕСЛИ ( диапазон, критерий).

Burada arqumentlər:

Range (диапазон)-boş olmayan xanaların sayının hesablandığı diapazon;

Criteria(критерий)- verilənlərin seçilməsi üçün şərt.

MAX (МАКС) funksiyası verilmiş xanalar diapazonundakı ədədlər

arasında maksimum qiyməti tapır. Funksiyanın formatı aşağıdakı kimidir:

MAX (number1, number2,..., number N).

MİN (МИН) funksiyası verilmiş xanalar diapazonundakı ədədlər arasından

minimum qiyməti tapır. Bu funksiyanın formatı belədir:

MİN (number1, number2,... Number N)

MƏTN FUNKSİYALARI. Mətn funksiyaları elekton cədvəl xanalarında

olan mətn tipli verilənlərin üzərində əməliyyatlar aparmağa xidmət edir.

LEFT (ЛЕВСИМВ)- funksiyası qeyd olunmuş mətni xanada soldan təyin

edilmiş ədədə uyğun simvolların fraqmentini seçmək üçün istifadə edilir.

Funksiyanın formatı aşağıdakı kimidir:

LEFT (text, num_chars). ЛЕВСИМВ (текст, количество_знаков)

Burada arqumetlər:

text (текст)- seçilmiş mətni xananın ünvanını;

num_chars (количество_знаков)- mətnin sol kənarından seçiləcək

simvolların sayın təyin edir.

LEN (Длстр) funksiyası qeyd olunmuş mətni xanada olan simvolların

sayını tapmaq üçün istifadə edilir. Funksiyanın formatı aşağıdakı kimidir:

LEN (text)

156

ДЛСТР (текст)

Burada arqument:

text (текст)- seçilmiş mətni xananın ünvanıdır.

MƏNTIQ FUNKSIYALARI. Məntiq funksiyaları məntiqi şərti verməyə və

dəyişməyə, həmçinin qoyulmuş şərtdən asılı olaraq bu və ya digər əməlləri yerinə

yetirməyə imkan verir.

İF (ЕСЛИ/ƏGƏR) funksiyası. Bu funksiyanı seçərkən aşağıdakı dialoq

pəncərəsi açılır.

İF (logical_test, value_if_true,value_if_false)

ЕСЛИ (лог_выражение, значение_если_истина, ...) Logical_test

(лог_выражение) sətrində məsələnin şərti daxil edilir. Value_if_true

(значение_если_истина) sətrində, cavab doğru olan haldakı qiymət,

Value_if_false (значение_если_ложь) sətrinə isə cavab yalan olduğu haldakı

qiymət daxil edilir.

TRUE (ИСТИНА/DOĞRU) funksiyası şərtin TRUE məntiqi qiymətini

əks etdirir. Bu funksiyanın arqumenti yoxdur. Düsturun nəticəsi ədəd deyil, TRUE

olur.

FALSE (ЛОЖЬ/YALAN) funksiyası şərtin FALSE məntiqi qiymətini əks

etdirir. Bu funksiyanın arqumenti yoxdur. Düsturun nəticəsi ədəd deyil, FALSE

olur.

AND (И/VƏ) funksiyası bütün arqumentlərin TRUE olduğunu yoxlayır və

əgər bütün arqumentlər TRUE-dursa TRUE əks olunur. Bu funksiyanın formatı

belədir:

AND (logical1, (logical2), ...)

OR (ИЛИ/YAXUD) funksiyası arqumentlərdən heç olmasa birinin TRUE

olduğunu yoxlayır və TRUE və ya FALSE olduğunu əks etdirir. Yalnız bütün

arqumentlər FALSE olduqda FALSE qiymətini əks etdirir. Bu funksiyanın

yazılışı aşağıdakı kimidir:

OR (logical1, logical2, ...)

157

NOT (НЕ/YOX) funksiyası məntiqi qiymətlər FALSE, TRUE-ya və ya

TRUE-nun FALSE-a dəyişir. Bu funksiyanın sintaksisi belədir:

NOT (logical)

MALİYYƏ FUNKSİYALARI investisiya qoyuluşlarını qiymətləndirmək,

vəsaitlər dövrüyyəsi, avadanlıqların amortizasiyası və digər maliyyə

hesablamalarında tətbiq edilir. Maliyyə funksiyalarının bir neçəsi ilə tanış olaq.

1. FV() funksiyası müəyyən dövrü ödənişlər etməklə (ayda, ildə və s.)

hər hansı dövrdən sonra nə qədər vəsait əldə olunacağını hesablayır. Funksiyanın

formatı aşağıdakı kimidir:

2. SLN() funksiyası avadanlığın amortizasiyasını (köhnəlmə dərəcəsini)

hesablayır.

3. SVD() funksiyası illər üzrə amortizasiya məbləğini hesablamaq üçün

istifadə olunur.

158

MÖVZU 8.

MS POWER POINT 2010 – TƏQDIMATLARIN HAZIRLANMASI

Plan

8.1. Microsoft Power Point elektron təqdimat proqramının təyinatı və əsas

xüsusiyyətləri.

8.2. PowerPoint 2010 proqram pəncərəsi və onun əsas komponentləri.

8.3. Elektron təqdimat və slaydlar

8.4. Slayda mətnlərin daxil edilməsi

8.5. Təqdimatın görünüş rejimləri.

8.1. Microsoft Power Point elektron təqdimat proqramının təyinatı və

əsas xüsusiyyətləri.

Microsoft Power Point 2010 proqramı Microsoft Office paketinə daxil

olan tətbiqi proqramlardan biridir. Paket dedikdə bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqəda olan

və müəyyən əməliyyat sistemi üçün yaradılmış proqramlar dəsti nəzərdə tutulur.

Power Point 2010- elektron təqdimatların (prezentasiyaların) hazırlanması və

nümayiş etdirilməsi üçün proqramdır. Elektron təqdimatlar isə slaydlar yığımıdır.

Yəni MS Power Point proqramı vasitəsilə slaydlar yaradılır və onları bir-birinin

ardınca istənilən qaydada düzməklə təqdimat təşkil olunur. Hər bir slaydda mətn

yığmaq, şəkil, diaqram, cədvəl və ya Power Point Art obyekti yerləşdirmək və

multimediya vasitələrindən geniş istifadə etmək mümkündür.

Power Point proqramında yeni fayl yaratdıqda açılan dialoq pəncərəsində

slaydın müxtəlif növləri (maketləri) təklif olunur. Lazım olan maketi seçmək

lazımdır. Maket seçildikdən sonra lazım olan atributlar (şəkil, mətn, başlıq) daxil

edilir. Slayd hazır olandan sonra dizayn işləri aparılır. Yəni mətnin formatlanması,

slaydın fon rənginin təyin edilməsi, istifadə olunan şəkillərin ölçüsünü

dəyişdirmək, sayını çoxaltmaq, animasiya effektləri vermək, və s. Power Point

proqramında yaradılan sənədə 4 rejimdə baxmaq olur:

159

1. Slayd rejimində

2. struktur rejimində

3. Slaydların toplantısı (sort) rejimində

4. qeydlər səhifəsi rejimində

Hər rejimin özünün düyməsi var və onlar ekranın sağ aşağı tərəfində

yerləşir. Bundan əlavə həmin əmrlər baş menyunun View kateqoriyasına daxildir.

Başqa proqramlarda olduğu kimi slaydların üzərində standart əməliyyatlar

aparmaq mümkündür: Slayddan slayda keçmək, slaydı pozmaq, yeni slayd açmaq

və s.

Slaydlara baxılma rejimi. Adi rejim

PowerPoint-da yaradılmış slaydlara müxtəlif rejimlərdə baxmaq

mümkündür. Bir rejimdən başqa rejimə keçmək, eləcədə təqdimatın nümayişinə

başlamaq üçün təqdimat pəncərəsinin aşağısında yerləşən düymədən birini sıxmaq

lazımdır.

Slayd rejimi ayrı-ayrı slaydlar üzərində işləmək üçün nəzərdə tutulub.

Struktur rejimi slaydların mətni üzərində işləmək üçün nəzərdə tutulub.

Slaydları nizamlama rejimi bu rejimdə slaydların ardıcıl

nizamlanmasına baxmaq olar.

Adi rejim slayd, struktur və qeyd rejimlərini özündə cəmləşdirir.

Slaydların nümayişi hazır təqdimatın nümayişi üçün nəzərdə

tutulmuşdur.

160

Rejimi dəyişmək üçün menyunun əmrlərindən də istifadə etmək olar.

.

Slayd rejimində təqdimatın pəncərəsini bir slayd tutur. Bu rejimdə

obyektləri dəyişdirmək, slayda mətn və şəkil daxil etmək olar.

Bu rejimdə bir slayddan başqa slayda keçmək üçün şaquli sürüşdürmə

zolağından, növbəti slayd və əvvəlki slayd düymələrindən, yaxud klaviaturada

yerləşən Page Down və Page Up düymələrindən istifadə etmək olar.

Struktur Rejimi düyməsini sıxmaqla rejimi dəyişin. Struktur rejimi Adi

rejimə bənzəyir, lakin burada struktur sahəsinə çox, slayd sahəsinə isə az yer

verilir. Bu rejim əsasən mətn üzərində işləmək üçün nəzərdə tutulmuşdur. Sol

tərəfdə, struktur sahəsində slaydların sıralanmış işarələri və obyekt sahələrində

yazılmış mətn yerləşir.

Nizamlama rejimində slaydların ardıcıl yerləşdirilməsinə baxmaq, bir neçə

slaydla eyni zamanda işləmək olar. Bu rejimdə slaydların dizaynının eyni olub-

olmadığını yoxlamaq, lazım gəldikdə slaydların fonunu, rəngini dəyişmək,

slaydların yerlərini dəyişmək, slaydları bir təqdimatdan başqasına keçirmək və s.

əməliyyatlar aparmaq olar.

Nizamlama rejiminə keçmək üçün menyusundan

Nizamlama rejiminə keçin. Bu zaman Formatlaşdırma alətlər

lövhəsi yeni bir lövhə ilə əvəz olunur

Power Point 2010 proqramını yükləmək üçün Word 2010 və Excel 2010

proqramlarında olduğu kimi Windows 7 əməliyyat sistemini Start (Пуск/Başlat)

əsas menyusundakı ALL Programs (Все программы/Bütün proqramlar) alt

menyusundakı Microsoft Office qovluğundan, Taskbar (Панель задач/Tapşırıq

paneli) üzərində yerləşdirilmiş müvafiq düymədən istifadə edilir. Bununla yanaşı,

proqramı onun Desktop (Рабочий стол/İş masası) üzərindəki Shortcut

161

(Ярлык/Qısayol) piktoqramından və ya Power Point 2010 proqram faylının

piktoqramından istifadə etməklə yükləmək də əlverişli olur.

8.2. PowerPoint 2010 proqram pəncərəsi və onun əsas komponentləri.

Bütün baxılan halların hamısında Power Point 2010 təqdimat

proqramının pəncərəsi açılır.

Cəld müraciət paneli Başlıq sətri Lent tərtibatı Lent

Lentin qrupları Lentin gizlədilməsi Kömək Bağla

Əgər Power Point 2010 elektron təqdimat proqramı konkret Power

Point faylını göstərmədən yüklənibsə, onda bir qayda olaraq, avtomatik şəkildə

Presentation (Презентация/1Prezentasiya1)- yəni boş təqdimat adlı faylla

birlikdə Power Point pəncərəsi açılır. Açılmış pəncərə Power Point ilə işləmək

üçün bir növ "giriş qapısı" rolunu oynayır, çünki pəncərə elementləri Power Point

2010 proqramının bütün imkanlarını, əmrlər sistemini özündə əks etdirir.

162

Microsoft Power Point 2010 proqramının işçi pəncərəsinin əsas

elementləri.

Müxtəlif Office proqramları pəncərəsinin hamısında eyni standart

elementlət əks olunur və bu, müxtəlif proqramlarla işləyərkən istifadəçinin işini

asanlaşdırır. Belə ki, bu vasitələrin həm görünüşü, həm funksiyaları, həm də

istifadə qaydası müxtəlif Office proqramlarının hamısında eynidir.

Pəncərənin yuxarı sərhəddində Title Bar (Строка заголовка/Başlıq

sətri) yerləşir. Bu sətirdə açılmış faylın adı və proqramın adı əks olunur. Başlıq

sətrinin solunda sistem menyusunun düyməsi (bu düymə adətən açılan fayl

obyektinin piktoqramı şəklində olur) və Quick Access Toolbar (Панель

быстрого доступа/Cəld Müraciət Paneli), sağ tərəfdə isə pəncərənin idarəetmə

düymələri yerləşir.

Başlıq sətrinin altında daha optimal və yığcam interfeys olan Ribbon

(Лента/Lent) yerləşir ki, bu da müvafiq lent tablardan ibarət olur. Tabların adları

Lentin üzərində yerləşir. Tablarn sağında yerləşən ^ -Minimize the Ribbon

(Ctrl+F1) (Свернуть ленту/Lenti kiçilt) düyməsi Lentin proqram pəncərəsində

gizlədilməsini və ya əksinə görünməsini, ?- Microsoft Power Point 2010 Help

(F1) (Справка Power Point 2010/ Power Point 2010 Kömək) düyməsi isə

istifadəçiyə zəruri sualı Power Point Help (Помощь/Kömək) dialoq

pəncərəsindən daxil edərək ona lazım olan məlumatı əldə etməyi təmin edir.

Ribbon (Лента/Lent) interfeysinin aşağısında slaydın yuxarı və sol

kənarlarında göstərilən Ruler (Линейка/Xətkeş) aləti, sonra slaydın məzmununu

əks etdirən Working area (Рабочая область/İşçi sahə) proqramı pəncərəsinin

aşağı hissəsində isə Satus Bar (Строка состояния/Vəziyyət sətri) əks olunur.

Susmaya görə Power Point 2010 proqramı Normal (Нормал/Normal)

görünüş rejimində açılır. Açılan pəncərənin solunda Slides\Outline

(Слайды\Структуры/ Slaydlar\Struktur) tabları, mərkəzində Current Slide

(Активный слайд/Cari slayd) sahəsi, aşağısında isə Notes (Заметки/Qeydlər)

sahəsi görünür. Slides (Слайды/ Slaydlar) tabında təqdimatın bütün slaydlarının

163

eskizləri yerləşir, Outline (Структура/Struktur) tabında isə slaydların mətn

strukturu göstərilir.

Normal (Нормал/Normal) görünüş rejimi, eyni zamanda, slaydın

göstərilməsini, onun strukturuna baxmaq və slayda aid qeydləri görməyə imkan

verir.

Power Point 2010 proqramı Ribbon (Лента/Lent) istifadəçi interfeysi ilə

idarə olunur.

Power Point 2010 elektron təqdimat proqramının pəncərəsində lentin

tabları soldan sağa yerləşir. Lentin tabları Main Tabs (Основные вкладки/Əsas

tablar) və Tool Bars (Вкладки инструментов/Alət tabları) olmaqla əsasən iki

hissəyə ayrılır. Əsas tablar bunlardır: Home (Главная/Ev), İnsert (Вставка/Əlavə

et), Design (Дизайн/Tərtibat), Transitions (Переходы/Keçidlər), Animation

(Анимация/Animasiyalar), Slide Show (Показ слайдов/Slayd Göstərilməsi),

Review (Рецензирование/İcmal), View (Вид/Görünüş). Alət tabları isə soldan

yaranan tablara deyilir. Belə tablar bəzən Contextual Ribbon Tabs (Контекстные

вкладк Ленты/Kontekst Lent Tabları).

Lent interfeysindəki səkkiz tabın hər birində onun adına uyğun qəbul

edilmiş xüsusi düymələr (əmrlər) yerləşir.

Ribbon (Лента/Lent) interfeysində hər bir tab müəyyən sinif

məsələlərinin həlli üçün nəzərfə tutlmuş lent qrupuna malikdir. Lent qrupları bir-

birindən şaquli xətlərlə göstərilən Separator (Разделитель/Ayrıcılar)-la ayrılır.

Fayl tabında PowerPoint proqram faylının yerinə yetirə biləcəyi standart

əməliyyatlar yığımı var:

• Сведения, • Сохранить или Сохранить как (Save as); • Закрыть

(Close) и открывать по команде Открыть (Open), • Последние (Recent) •

Создать (New); • Печать (Print) • Сохранить и отправить (Save and send).

Home (Главная/Ev) tabı obyektlərin: slaydların, bölmələrin, mətnlərin,

şəkillərin, xətlərin, müxtəlif həndəsi fiqurların yaranması və formatlaşdırılması

elementlərini daşıyır.

164

İnsert (Вставка/Əlavə et) tabı bütün zəruri obyektlərin yerləşdirilməsini

idarə edən elementlərə malikdir ki, bu obyektlərin prezentasiyalarda olması

məruzəçinin çıxışını maraqlı, auditoriyanın mövzunu daha yaxşı başa düşməsinə

zəmin yaradır.

Design (Дизайн/Tərtibat) tabı təqdimatın ümumi konsepsiyasının işlənib

hazırlanması üşün nəzərdə tutulub: uyğun ümumi stilin, slaydlar üçün rənglərin,

kompozisiyaların seşilməsi,

Animation (Анимация/Animasiyalar) tabındakı elementlər təqdim edilən

işi daha canlı və dolğun edir.

Transitions (Переходы/Keçidlər) tabında slaydlararası keçidlərə diqqəti

cəlbedə biləcək effektləri verən instrumentlər daxildir.

Təqdimatı slayd-film kimi təqdim etmək üçün PowerPoint

proqramının əlavə imkanlarından istifadə edə bilərik.

Adətən təqdimatın nümayişi zamanı slaydlar mausun düyməsini sıxmaqla

sadəcə olaraq bir-birini ekranda əvəz edir. Slaydların keçidini təşkil etməklə

nümayişi daha maraqlı, baxımlı etmək olar.

menyusundan əmrini seçin.

Açılan dialoq pəncərəsindən lazım olanları qeyd edirik.

sətrini

işarələyin və yanındakı sahədə 1yazın.

Beləliklə hər slayd 1saniyə nümayiş

etdirildikdən sonra avtomatik olaraq başqa

slaydla əvəz olunacaq.

Slaydların keçidini səslə müşayət etdirmək

165

üçün siyahısından

variantını seçin.

Ayrı-ayrı slaydlara fərqli keçid parametrləri tətbiq etmək üçün

düyməsini basın, sonra keçin növbəti slayda və onun parametrlərini göstərin. Bu

əməliyyatları slaydların hamısı üçün yerinə yetirmək lazımdır.

düyməsi ilə göstərdiyimiz keçid parametrlərini

təqdimatın bütün slaydlarına tətbiq edə bilərik.

Slaydların nümayişinə başlamaq üçün Slaydların əmrini seçin.

Slide Show (Показ слайдов/Slayd Göstərilməsi) tabinin elementləri hazır

təqdimatlara genişekranlı formatda baxmağa imkan yaradır.

Review (Рецензирование/İcmal) tabı təqdimata rəy vermək və

dəyişikliklər aparmaq üçün malik olduğu elementləri idarə edir.

View (Вид/Görünüş) tab komandalarının köməyi ilə təqdimatlara baxış

rejimlərini dəyişmək və eyni zamanda bir neşə təqdimata baxmaq olar.

İlk baxışda gözə dəyməyən, lakin iş prosesində istifadə olunması nəzərdə

tutulan düymə və əmrlərin tam siyahısını Customize the Ribbon (Настройка

Лента/Lenti Fəriləşdir) əmrinin yerinə yetirilməsi ilə açılan PowerPoint Option

(Параметры PowerPoin/PowerPoint Seçimləri) dialoq pəncərəsində müşahidə

etmək olar.

İstifadəçi interfeysinin faydalı elementlərindən biri də Quick Access

Toolbars (Панель быстрого доступа/Cəld Müraciət Paneli) panelidir. Bu panel

PowerPoint 2010 proqram pəncərəsində Lentin yuxarı hissəsində yerləşir. Paneldə

istifadəçinin hansı tab ilə işlənməsindən asılı olmayaraq görünən və istənilən

zaman istifadə oluna bilən alətlər yerləşir. İlkin olaraq paneldə ancaq Save

(Сохранить/Saxla), Undo (Отменить/Qaytar), Redo (Повторить/Təkrar)

düymələri yerləşir.

166

Səhifənin parametrləri

Təqdimatın slaydları kağız yaxud şəffaf pilyonka üzərində çap edilə

bilər, HTML formatında qorunub saxlana bilər yaxud elektron slayd-film şəklində

nümayiş etdirilə bilər.

Təqdimatın çapdan çıxarılmasının üstünlüyü ondan ibarətdir ki, onu

kompüterdən asılı olmayaraq nümayiş etdirmək olar. Təqdimatı çapa verməzdən

əvvəl səhifənin parametrlərini nəzərdən keçirmək məsləhət görülür. PowerPoint-in

səhifə üçün seçdiyi standart parametrləri adətən şəffaf pilenka çap etmək üçün və

elektron slayd film üçün yararlı hesab etmək olar.

Slaydın parametrlərini nəzərdən keçirmək üçün menyusundan

əmrini seçin. Açılan dialoq pəncərəsində

Slaydın Ölçüsü açılan siyahıdan standart ölçülərdən birini

seçmək yaxud istədiyiniz ölçüləri : eni və hündürlüyü seçmək olar.

Təqdimat başqa bir təqdimatın ardı olarsa birinci slaydın sayını

göstərməklə slaydların saylarını dəyişmək olar.

Slaydların, qeydlərin və strukturun çap edilməsi üçün səhifəni müxtəlif

istiqamətlərdə istifadə etmək olar.

Adətən slaydların çapı üçün istiqamət bölməsində

Albom, başqa sənədlər üçün isə Kitab istiqaməti seçilir.

167

Slaydların, qeydlərin və strukturun çap edilməsi

Təqdimatı çap etmək üçün menyusundan əmrini

seçin. Açılan siyahıdan çap olunmalı sənədin növünü seçin.

bölməsində çap edilməli slaydlar

göstərilir. təqdimata daxil olan slaydların hamısının,

ekrandakı yaxud Nizamlama Rejimində seçilmiş, slaydın çap edilməsini təmin

edir.

Bir neçə slaydın çap edilməsi üçün seçəndən sonra çap olunmalı

slaydların sayları göstərilməlidir. Nəhayət qeyd edilmiş slaydları çap

etmək üçün OK düyməsini sıxın.

8.3. Elektron təqdimat və slaydlar

Microsoft Power Point 2010 -da təqdimatın hazırlanması aşağıdakı

addımlar formasında təsvir etmək olar:

168

1. Auditoriya və qarşıya qoyulan məqsədin təyini.

2. Təqdimat üsulunun seçilməsi.

3. Təqdimatın dinləyiciyə çatdırılma üsulunun seçilməsi.

4. Tərtibat və şablonun seçilməsi.

5. Slaydların məzmununun hazırlanması.

6. Vizual təəssüratın yaradılması.

7. Multimediya effeklərinin yaradılması.

8. Paylanma materiallarının hazırlanması.

9. Hazırlıq mərhələlərinin yoxlanması və praktik sınaqdan keçirilməsi

(Təqdimat məşq edilməsi).

10. Təqdimatın keçirilməsi.

11. Nəticələrin təhlili.

Təqdimat auditoriyaya aşağıdakı üsullardan birini seçməklə çatdirmaq

olar:

-Məruzəçinin iştirakı ilə keçirilən təqdimat;

-Məruzəçinin iştirakı olmadan keçirilən təqdimat;

-İnteraktiv təqdimat.

İştirakçı Power Point 2010 proqramını və ya Power Point Viewer

utilitini işə salmaqla təqdimata baxa bilər. Əgər HTML (Hypertext Mark-up

language) formatına çevirsək, bu təqdimatdan İnternet şəbəkəsinə qoşulanlar da

istifadə edə bilərlər.

PowerPoint da təqdimatların tərtibinin bir neçə üsulları var:

• boş səhifədən yeni təqdimatın hazırlanması;

• mövcud sənədə əsasən təqdimatın hazırlanması;

• PowerPoint- dakı hazır tərtibat şablonlardan istifadə etməklə təqdimatın

hazırlanması;

• prezentasiyanın tərtibində və ya üzərində işləyərkən hazır slaydlardan

istifadə etməklə.

Yeni təqdimatın yaradılması:

1. Fayl Создать (New);

169

2. Новая презентация (Blank presentation) Создать (Yaratmaq).

Pəncərənin mərkəzində

• slaydın başlığı (заголовок слайда);

• slaydın altbaşlığı (подзаголовок слайда)

sözləri yazılmış iki işçi elementi özündə saxlayan yeni slayd açılır.

Bu slayd yeni təqdimatın titul slaydı hesab olunur.

Power Point 2010 proqramında təqdimatın bir neçə formada nümayiş

imkanları nəzərdə tutulmuşdur. Bunlar aşağıdakıkardır:

1. Power Point 2010 slaydlarının kompüterdə nümayiş etdirilməsi. Bu

halda kompüter ekranı kifayət qədər böyük olmalıdır.

2. Slaydların Veb şəbəkədə nümayiş etdirilməsi. Nümayişi bu üsulla

nəzərdə tutulmuş təqdimat faylı Veb formatda saxlanılmalı və Veb şəbəkədə

yerləşdirilməlidir.

3. Slaydların CD-dən göstərilməsi. Təqdimat Power Point Viewer utiliteli

və CD-yə yazılmışsa, onu avtomatik olaraq kompüterdə nümayiş etdirmək olur.

4. Təqdimatın 35 mm-lik slaydlara yazılaraq nümayiş etdirilməsi.

5. Slaydların maqnit lentlərində çap edilərək diaproyektorlarda

göstərilməsi üsulu.

6. Çap olunmuş slaydlardan istifadə edərək təqdimatın keçirilməsi üsulu.

Power Point 2010 proqramında müxtəlif məzmunlu təqdimatların

hazırlanması üçün kifayət qədər şablon və dizaynlar nəzərdə tutulmuşdur.

Power Point 2010 proqramında bütün şablonlar iki növə bölünür:

təqdimat şablonları və tərtibat şablonları. Təqdimat şablonları özündə müxtəlif

kateqoriyaya uyğun təqdimatların mövzusuna yaxın mətnlər əks etdirir.

Təqdimat şablonundan fərqli olaraq, tərtibat şablonu şriftlərin,

rənglərin, qrafik obyektlərin dizayn kombinasiyalarının tərtibatından ibarət olan bir

prosesdir. Tərtibat şablonunda həmçinin istənilən vaxt təqdimatın tərtibatında

dəyişiklik etmək olar.

Tərtibat dizaynı seçilərkən auditoriya və təqdimatın məzmunu nəzərə

alinmalıdır. Bununla bağlı aşağıdakı tövsiyələrə nəzərə almaq yerinə düşərdi:

170

Təqdimat slaydları ekran proyektorlarında, kompüterlərdə

göstərilsə, ekran fonunun qara, hərflərin isə rəngli olması daha yaxşı effekti

verir;

Ekran üçün asan, oxunaqlı şrift seçilməlidir, Məsələn: Arial;

Auditoriya ekrandan uzaqdırsa, şriftlərin ölçüsü buna müvafiq

seçilməlidir;

Çalışmaq lazımdır ki, bütün slaydlar eyni stildə və eyni rəng

çalarlarında hazırlansın.

Ənənəvi olaraq mətnin slaydlara Normal (Обычный/Normal) rejimdə

daxil edilməsinə üstünlük verilir. Təqdimatın məzmunu üzərində iş təkcə slaydlara

mətnin daxil edilməsi ilə bitmir, bura diaqramlar, şəkillər və digər proqram

obyektləri daxil ola bilər.

Power Point 2010 -da səmərəli təqdimatın hazırlanmasının növbəti

mərhələsi multimediya effektlərinin slaydlara əlavə edilməsidir. Sərbəst

(avtomatik) aparılan təqdimatın canlı və diqqət çəkən olması üçün səs effektlərinin

verilməsi çox vacibdir. Animasiya effektləri də auditoriyanın diqqətini cəlb edən

amillərdəndir.

8.4. Slayda mətnlərin daxil edilməsi

Mətnləri slayda mətn obyektlərini əks etdirən qırıq xətlərlə çərçivələnmiş

sahələrə yazmaqla daxil edillər. Microsoft Power Point 2010 elektron təqdimat

proqramında da seçilmiş mətn obyektləri üzərində redaktə, formatlaşdırma kimi

ümumi xarakterli əməliyyatların aparılması lentin Home (Главная/Ev) tabının

qruplarındakı düymələrlə həyata keçirilir.

Lentin Home (Главная/Ev) tabı Power Point 2010 elektron təqdimat

proqramındda Slides (Слайды/Slaydlar) qrupunda başqa Clipboard (Буфер

обмена/Mübadilə buferi), Font (Шрифт/Şrift), Paragraph (Абзац/Abzas),

Drawing (Рисование/Şəkilçəkmə), Editing (Редактированиу/Redaktə) kimi

Ribbon (Лента/Lent) qruplarına təşkil olunur.

171

Daxil edilmiş mətnin şrift parametrləri dedikdə onun forması, ölçüs və

atributları nəzərdə tutulur. Bu xüsusiyyətlər Font (Şrift) qrupunun elementləri ilə

tənzimlənir.

1. Font Face (Шрифт/Şrift) (Ctrl+Shift+F)- cari şriftin dəyişilməsini

təmin edir.

2. Font Size (Размер шрифта/Şriftin ölçüsü) (Ctrl+Shift+P)- cari şriftin

ölçüsünün dəyişməyini təmin edir.

3. Grow Font (Увеличить размер/Şriftin ölçüsü artır) (Ctrl+>)- Şriftin

ölçüsünü böyüdür.

4. Shrink Font (Уменьшить шрифт/Şriftin ölçüsünü azalt) (Ctrl+<)-

Şriftin ölçüsünü kiçildir.

5. Clear Formatting (Очистить форматирование/Bütün formatlamaları

ləğv et).

6. Bold (Жирный/Qalın) (Ctrl+B).

7. İtalic (Курсив/Kursiv) (Ctrl+İ).

8. Underline (Подчеркнутый/Altından xətli) (Ctrl+U).

9. Shadow (Тень текста/Mətn kölgəsi).

10. Strikethrough (Зачеркнутый/Üstü xətli).

11. Charachter Spacing (Межзнаковый нтервал/Simvollararası Aralıq).

12. Change Case (Регистр/Reqistri dəyiş)- (Shift+F3)

13. Font Color (Цвет шрифта/Şrift rəngi).

14. Font (Шрифт/Şrift) (Ctrl+D)- Font (Шрифт/Şrift) dialoq pəncərəsini

açır.

Hər şeydən əvvəl qeyd edək ki, istənilən formatlaşdırma əməliyyatı yalnız

mətnin nəzərdə tutulan hissəsi seçildikdən sonra aparıla bilər. Mətn fraqmentini

seçib 14 dialoq pəncərəsini açan düyməni kliklədikdə Font (Şrift) adlı dialoq

pəncərəsi ekrana çıxır. Bu dialoq pəncərəsi formatlaşdırılma əməliyyatı üçün

nəzərdə tutulan bütün parametrlərin dəyişdirilməsinə imkan verir.

Təqdimatın mövzusuna uyğun seçilmiş qrafik obyektlər, şəkillər, sözsüz ki,

onu daha effektli və cəlbedici edir. Belə ki, Power Point- imkan verir ki, asanlıqla

172

və tez bir zamanda şəkilləri formatlaşdırmaq mümkündür, onların rəngini,

xüsusiyyətlərini, effektlərini dəyişmək olar.

Təqdimat zamanı obyektlərin nəzərə çatması, hərəkət etməsi, rənginin

dəyişməsi və s. olması üçün slaydlara xüsusi annimasiyalar tətbiq etmək

lazımdır.

Obyektlərə annimasiyanın tətbiq edilməsi üçün atılan addımlar:

1. Annimasiya tətbiq olunacaq obyekt seçilir;

2. Annimasiya Стили анимации (Animations Styles) effektlər

kolleksiyasının görünüşü;

3. Вход (Entrance) Выцветание (Fade);

4. Seçilmiş effekti mausun düyməsini klikləməklə obyektə tətbiq edin .

Başqa obyektlər kimi mətn də slayd üzərində bir obyekt kimi

yerləşdirilir. Rejim dəyişmə lövhəsinin düyməsindən istifadə

edərək Slayd rejiminə keçin. Ekranda təqdimatın birinci slaydı görünür.

Yeni slayd hər zaman cari slayddan sonra yerləşdirilir. Biz növbəti

slaydı əlavə etməliyik. Açılmış pəncərədə boş slaydın üzərində mausun

düyməsini iki dəfə sıxın. Obyekt sahələrinə bölünməmiş boş slayd

açılır. Slaydda mətn yerləşdirmək üçün menyusunun

əmrini seçin.

173

Mausla mətn sahəsinin çərçivəsini çəkin. İçində hər hansı bir

mətni yazırıq. Mətni mərkəzdən yazmaq üçün, fonun ölçüsünü və

rəngini seçmək üçün Format panelinin düymələrindən istifadə edin

Siyahı üçün işarələr seçmək istəyirsinizsə, onda ya siyahını

bütövlüklə seçin, seçilmiş mətnin üzərində mausun sağ düyməsini sıxın,

kontekst menyudan Siyahı əmrini seçin

və yaxud da menyusundan əmrini seçə bilərsiniz.

174

Açılan dialoq pəncərəsindən istənilən işarəni seçə bilərsiniz.

İşarə kimi istənilən şriftin simvolları, hətta şəkil də istifadə

edilə bilər. Şəkil seçmək üçün Şəkil düyməsini sıxın və təklif

olunan şəkillərdən birini seçin, yaxud istədiyiniz şəkil faylını seçin.

8.5. Təqdimatın görünüş rejimləri.

Показ слайдов (Slide Show) rejiminə keçid vəziyyətlər sətrindəki

düymələrin köməyi ilə keçmək olur. Verilən rejimdən çıxmaq üçün mausun

sağ düyməsini basın və kontekst menyudan Завершить показ слайдов

(End Show) komandasını seçin və klaviaturanın üzərindəki Esc düyməsini

basın.

PowerPoint proqramında slaydlara baxmaq üçün müxtəlif rejimlər

mövcuddur: PowerPoint-da yaradılmış slaydlara müxtəlif rejimlərdə baxmaq

mümkündür.

175

Bir rejimdən başqa rejimə keçmək, eləcədə təqdimatın nümayişinə başlamaq üçün

təqdimat pəncərəsinin aşağısında yerləşən 5 düymədən birini sıxmaq lazımdır.

Slayd rejimi (Slides) - ayrı-ayrı slaydlar üzərində işləmək üçün nəzərdə

tutulub.

Struktur rejimi (Outline) - slaydların mətni üzərində işləmək üçün nəzərdə

tutulub.

Slaydları nizamlama rejimi (Slide Sorter) - bu rejimdə slaydların ardıcıl

yerləşdirilmiş minatürlərinə baxmaq olar.

Adi rejim (Normal View ) - slayd, struktur və qeyd rejimlərini özündə

cəmləşdirir.

Slaydların nümayişi (Slide Show) - hazır təqdimatın nümayişi üçün nəzərdə

tutulmuşdur.

Rejimi dəyişmək üçün menyunun Görünüş (View) bəndinin əmrlərindən də

istifadə etmək olar .

Təqdimat auditoriyaya aşağıdakı üsullardan birini seçməklə çatdirmaq olar:

-Məruzəçinin iştirakı ilə keçirilən təqdimat;

-Məruzəçinin iştirakı olmadan keçirilən təqdimat;

-İnteraktiv təqdimat.

Təqdimatı slayd-film kimi təqdim etmək üçün PowerPoint

proqramının əlavə imkanlarından istifadə edə bilərik.

Adətən təqdimatın nümayişi zamanı slaydlar mausun düyməsini

sıxmaqla sadəcə olaraq bir-birini ekranda əvəz edir. Slaydların keçidini

təşkil etməklə nümayişi daha maraqlı, baxımlı etmək olar.

menyusundan əmrini seçin.

Açılan dialoq pəncərəsindən lazım olanları qeyd edirik.

sətrini

işarələyin və yanındakı sahədə 1yazın.

Beləliklə hər slayd 1saniyə nümayiş

176

etdirildikdən sonra avtomatik olaraq başqa

slaydla əvəz olunacaq.

Slaydların keçidini səslə müşayət etdirmək

üçün siyahısından

variantını seçin.

Ayrı-ayrı slaydlara fərqli keçid parametrləri tətbiq etmək

üçün düyməsini basın, sonra keçin növbəti slayda və onun

parametrlərini göstərin. Bu əməliyyatları slaydların hamısı üçün yerinə

yetirmək lazımdır.

düyməsi ilə göstərdiyimiz keçid

parametrlərini təqdimatın bütün slaydlarına tətbiq edə bilərik.

Slaydların nümayişinə başlamaq üçün Slaydların

əmrini seçin.

177

MÖVZU 9.

MS ACCESS – VERİLƏNLƏR BAZASININ İDARƏETMƏ SİSTEMİ

Plan

9.1. Verilənlər bazası (VB) anlayışı.

9.2. Verilənlər bazasının modelləri.

9.3.Verilənlər Bazasının İdarəetmə Sistemləri (VBİS), onların funksiyaları

və növləri.

9.4.Microsoft Access proqramının təyinatı.

9.5. Access 2010-un obyektləri.

9.1. Verilənlər bazası (VB) anlayışı.

İnformasiyanın qorunub-saxlanılması kompüterlərin ənənəvi xidmət

növlərindən biridir. İnformasiyanın kompüterlərdə qorunub-saxlanılması üçün

verilənlər bazasından (VB) geniş istifadə olunur.

Verilən - bazaya daxil ediləcək informasiya vahididir, elementidir.

Tərif. VB - informasiyanın saxlanılması, ilkin emalı və axtarışını təmin

edən xüsusi formatlı fayldır. “Faylın formatı” termini kompüter faylında saxlanılan

verilənlərin strukturunu təsvir etmək üçün istifadə olunur.

Verilənlər bazası eyni yerdə saxlanılan, bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə və

müxtəlif istifadəçilər tərəfindən müxtəlif məqsədlər üçün istifadə olunan

məlumatlar yığımıdır. Verilənlər bazasında toplanılan verilənlər adətən müəyyən

predmet sahəsinə aid olur.

Verilənlər bazasının təşkilində aşağıdakılara riayət olunmalıdır:

- bazada verilənlərin təkrarlanması minimum olmalıdır;

- verilənləri axtarıb tapmaq, onları dəyişdirmək və yeniləşdirmək üçün

ümumi idarəetmə üsullarından və vasitələrindən istifadə olunmalıdır;

- sonrakı mərhələlərdə verilənlər bazasının tətbiq sahəsinin

genişləndirilməsi üçün verilənlər strukturlaşdırılmalıdır.

Bir qayda olaraq müasir kompüterlərdə bir neçə müxtəlif verilənlər bazası

yaradılır. Lazım gəldikdə isə eyni tətbiq sahəsi üçün yaradılan müxtəlif verilənlər

178

bir-biri ilə əlaqələndirilib, inteqrasiya edilmiş verilənlər bazası olur. Belə

sistemlərə verilənlər bazasını idarəetmə sistemi deyilir.

Verilənlər bazasının təşkili üçün müxtəlif üsul və vasitələrdən istifadə

olunur. Müəyyən sistemin layihələndirilməsində bu üsul və vasitələrin seçilməsi

verilənlər bazasına qoyulan başlıca tələblərin ödənilməsinə əsaslanmalıdır.

Bu tələblərə verilənlər bazasının xarakteristikaları deyilir və onlara

aşağıdakılar aid edilir:

- verilənlərin daxili strukturunun saxlanılması;

- verilənlərin təkrarlanmasının minimuma endirilməsi;

- verilənlərdə uyğunsuzluğun aradan qaldırılması;

- verilənlərin çoxməqsədli və birgə istifadə edilməsi;

- verilənlərin birgə idarə edilməsi;

- verilənlərin məhsuldarlığı;

- verilənlərin tamlığı və s.

Verilənlər bazası verilənlərin müxtəlif təsvirinə uyğun müxtəlif

funksiyalara malik ola bilər. Verilənlər bazasınun müxtəlif vəzifələri müxtəlif

istifadəçilər tərəfindən istifadə olunması ilə müəyyən olunur.

İnformasiya sistemi (İS) tətbiq sahəsinə aid informasiyanın toplanmasını,

saxlanmasını, emalını və istifadəçilərə çatdırılmasını təmin edən texniki, proqram,

linqvistik və metodoloji vasitələr kompleksidir. Texniki vasitələrə kompüterdən

əlavə, informasiyanın ötürülməsi, qeyd edilməsi və əks etdirilməsi üçün vasitələr

də daxildir. İnformasiya sistemi müəyyən mövzu sahəsi çərçivəsində müxtəlif

istifadəçilərin informasiyaya olan təlabatını ödəmək üçün yaradılır.

İnformasiya sistemi ayrılıqda və ya hər hansı avtomatlaşdırılmış sistemin

tərkibində layihə edilə bilər. Birinci halda o informasiya-sorğu sistemi kimi əsasən

ayrı-ayrı şəxslərin və ya kolektivin informasiya tələblərini ödəmək üçün istifadə

olunur. İkinci halda isə, İS istifadəçilərə informasiya arayış xidməti göstərməklə

yanaşı, avtomatlaşdırılmış sistemin (məsələn, avtomatlaşdırılmış idarəetmə

sisteminin) informasiya təminatı altsistemi rolunu oynayır.

179

İS vasitəsilə istifadəçilərin informasiya təlabatlarının təminində iki cəhəti

nəzərə almaq lazımdır:

1) Tətbiq sahəsinin sərhədlərinin təyini və informasiya modelinin tam və

dəqiq əks etdirilməsi. Baxılan tətbiq sahəsi çərçivəsində İS istifadəçiləri

lazımi informasiya ilə təmin etməlidir.

2) İstifadəçilərin sorğularına tam və dəqiq cavab verən İS-nin

yaradılması.

Bunun üçün sorğuların tipləri və növləri təhlil edilməli, sorğuların

tələblərinə uyğun və əlverişli formada cavab verilməlidir.

Tipinə, məzmununa və verilmə tezliyinə görə sorğuları iki qrupa ayırmaq

olar: reqlamentli (daimi) və ixtiyari (fərdi). Reqlamentli sorğuların tipi, məzmunu

və bəzən də verilmə tezliyi əvvəlcədən müəyyən olur və uzun müddət ərzində

dəyişməyir. İxtiyari sorğularda isə bu cür müəyyənlik olmur.

İS – nin həm reqlamentli, həm də ixtiyari sorğulara cavab verməsi tətbiq

sahəsinin sərhədlərinin təyininə, informasiya modelinin yaradılması və proqram

təminatına xüsusi yanaşmağı tələb edir. Əgər İS təkcə reqlamentli sorğulara xidmət

etsəydi, onda tətbiq sahəsinin sərhədlərinin təyini və sistemin layihələndirilməsi

sorğuların təhlili əsasında aparıla bilərdi, yəni layihələndirməni “istifadəçilərin

sorğularına görə” prinsipi ilə yerinə yetirmək olardı. İxtiyari sorğulara da xidmət

edilməsi və sistemin çevikliyi tələbi həmin prinsipi həyata keçirməyə imkan

vermir. Bu halda layihələndirməni “həqiqi aləmə görə” prinsipi ilə aparırlar.

Ekspertlərin köməyilə sistemin çevikliyini və inkişafını nəzərə almaqla mövzu

sahəsininin sərhədləri, informasiya obyektlərinin tərkibi, onların xassələri,

aralarındakı əlaqələr təyin edilir və sonra sistem layihələndirilir. Bu prinsip ixtiyari

sorğularla mövzu sahəsi arasındakı uyğunluğa əsaslanır. İS-nin layihələndirilməsi

hər iki prinsipdən istifadə oluna bilər. “Həqiqi aləmə görə” prinsipi əsas sayılır,

“sorğulara görə” prinsipi isə mövzu sahəsinin dəqiqləşdirilməsində istifadə olunur.

Verdikləri sorğuların və tələb etdikləri informasiyanın təsvir formasına

görə istifadəçiləri iki qrupa bölmək olar: istifadəçi-proqramlar və istifadəçi şəxslər.

İstifadəçi – proqramlar (tətbiqi proqramlar) İS-ə formasına və məzmununa görə

180

reqlamentləşdirilmiş sorğulara müraciət edirlər. Alınan informasiya həmin

proqramlar tərəfindən uyğun surət ilə emal olunur.

İstifadəçi – şəxslər İS-ə həm reqlamentli, həm də ixtiyari sorğularla

müraciət edə bilərlər. İs-dən alınan informasiya istifadəçiyə əlverişli formada

(mətn, izahlı cədvəl və ya qrafik şəklində) çatdırılmalıdır. Bu qrupa daxil olan

istifadəçiləri 2 kateqoriyaya ayırmaq olar: hazırlıqlı istifadəçilər və hazırlıqsız

istifadəçilər. Hazırlıqlı istifadəçilər adətən kompüter texnologiyasını bilən

mütəxəssislər və ya proqramçılar olur və onlar İS ilə sorğu dilində əlaqə yaradılır.

Hazırlıqsız istifadəçilər istifadəçi-şəxslərin ən geniş hissəsini təşkil edirlər. Çox

vaxt İS elə bu qrup istifadəçilərə xidmət etmək üçün yaradılır. Buna görə də onlar

həm də sonuncu istifadəçilər adlanırlar. İstifadəçilərin bu qrupuna idarəedici və

xidmətedici personal, öz sahələri üzrə mütəxəssislər və s. aiddir. Onlar sistemlə

əsasən dizloq rejimində təbii (və ya məhdud təbii) dildə və ya menyu dili vasitəsilə

əlaqə yaradırlar.

Beləliklə, İS çoxlu sayda müxtəlif istifadəçilərə xidmət edir. Odur ki, bütün

sorğuların vahid terminalogiyaya uyğunlaşdırılması üçün verilənlər lüğəti

yaradılır. Bundan əlavə, sorğuların emalının optimal prosedurunu qurmaq üçün

onların ekvivalent qrammatik çevrilməsi üsullarından istifadə olunur. İstifadəçiləri

bu və ya digər informasiya müraciətinin mümkünlüyünü xarakterizə edən

səlahiyyət səviyyələrinə görə də fərqləndirirlər. Bunun üçün İS-də səlahiyyətsiz

istifadəçilərin informasiya mürciətini məhdudlaşdıran vasitələr də nəzərə

alınmalıdır.

İstifadəçilərin İS ilə əlaqə yaratması üçün 3 cür dildən istifadə olunur:

sorğu dili, menyu dili və təbii dil.

Sorğu dilində istifadəçinin informasiya tələbi təbii dilə yaxın, lakin

ciddi formal qaydalarla qurulan dildə ifadə olunur. Bir çox hallarda bu dildə

verilənlər üzərində əməliyyat aparmaq üçün vasitələr də nəzərə alınır. Son illər

sorğu dillərinin standartlaşdırılması sahəsində işlər görülür. Bu iş beynəlxalq

miqyasda geniş tətbiq tapan SQL dilinin əsasında aparılır. 1999-cu ildə bu dilin

181

təkmilləşdirilmiş variantı SQL3 relyasiya modeli verilənlər bazaları əsasında

qurulmuş İS-də standart dil kimi qəbul olunmuşdur. Sorğu dilinin imkanları geniş

olduğundan, ondan həm reqlamentli, həm də ixtiyari sorğuları ifadə etmək üçün

istifadə oluna bilər. Lakin bu dildə işləmək istifadəçilərdən xüsusi hazırlıq tələb

edir.

Hazırlıqsız istifadəçilər üçün İS ilə ən əlverişli ünsiyyət vasitəsi menyu

dilidir. Əvvəlcədən planlaşdırılmış sorğular menyuya salınır və sistem həmin

sorğuların emalı üçün hazırlanır. İstifadəçi yuxarı səviyyədən başlayaraq sonuncu

səviyyəyədək seçmə prinsipi ilə informasiya tələbini sistemə çatdırır.

Menyu dili istifadəçilər üçün sadə və əlverişli olmasına baxmayaraq

ixtiyari sorğuların emalı üçün yaramır. Belə hallarda menyu dili təbii dilin

elementləri ilə zənginləşdirilir.

Təbii dil İS ilə ünsiyyət üçün ideal vasitədir. Lakin təbii dilin mürəkkəbliyi,

eyni fikrlərin müxtəlif ifadə üsulları, vahid terminologiyanın olmaması və s. onun

reallaşdırılmasını xeyli çətinləşdirir və bu səbəbdən də indiyədək İS-də ünsiyyət

vasitəsi kimi təbii dildən istifadə olunması problemi həll olunmamamışdır.

İntellektual interfeysin yaradılmasını nəzərdə tutan bu sahədə geniş elmi-tədqiqat

işləri aparılır və bugünkü nailiyyət ondan ibarətdir ki, təbii dilin mövzu sahəsinə

uyğun məhdudlaşdırılmış variantından istifadə olunur.

9.2. Verilənlər bazasının modelləri.

Verilənlər bazasının idarəetmə sistemi elə qurulmalıdır ki,

verilənlərdən məhsuldar istifadə edilsin. Verilənlərin məntiqi təşkili proqram

vasitələrinin köməyi ilə müxtəlif məlumat modellərini müəyyən edir.

Verilənlər modeli bir-birilə qarşılıqlı əlaqədə olan verilənlərin

strukturları və bu strukturlar üzərində aparılan əməliyyatların məcmusundan

ibarətdir. Modelin növü və onda istifadə edilən verilənlərin quruluş tipi verilənlərin

təşkili və işlənməsi konsepsiyasını əks etdirir. Qeyd etmək lazımdır ki, eyni bir

informasiyanın yerləşdirilməsi üçün verilənlərin müxtəlif modellərindən istifadə

edilir. Onların seçilməsi mövcud texniki və proqram təminatından asılı olub, həll

182

edilən məsələlərin mürəkkəblik dərəcəsi və emal edilən informasiyanın həcmi ilə

müəyyən edilir.

Verilənlər bazası struktura görə üç cür ola bilər:

- iyerarxik;

- şəbəkə;

- relyasion.

İyerarxik modellərdə bir qayda olaraq hər bir obyekt özündən yuxarı

səviyyəli yalnız bir obyektə tabe olur. İyerarxiya modellərində obyektə müraciət

bir qayda olaraq digər obyektə tabeçiliyi olmayan ən yüksək səviyyəli obyektdən

həyata keçirilir (Şəkil 1). Şəbəkə modellərində isə ixtiyari bir obyekt bir neçə

obyektə tabe ola bilər. Bu modellər arasındakı fərq onların sxemlərindən də aydın

görünür. Şəbəkə modellərində obyektlərin quruluşu çox zaman xətti, bəzi hallarda

isə iyerarxik olur. Nisbətən aşağı səviyyəli verilənlərin quruluşu özünəməxsus

xüsusiyyətlərə və adlara malik olur (Şəkil 2).

Şəkil 1. VB-nin iyerarxik strukturu. Şəkil 2. VB-nin şəbəkə

strukturu.

Verilənlərin relyasiya modelləri şəbəkə və iyerarxiya modellərindən fərqli

olaraq, məlumatların quruluşunun sadəliyi, istifadəçi üçün əlverişli cədvəl

formasında təqdim edilməsi və məlumatlara müraciətin münasibliyi ilə fərqlənir.

2

21 22 23

1 3 1 2

3 4 5

6 7 8

9 10

11

183

Verilənlərin relyasiya modeli sadə iki ölçülü cədvəllərin məcmusundan

ibarətdir. Relyasiya modelində bir-biri ilə əlaqədə olan cədvəl arasındakı əlaqələr

cədvəl münasibətlərinin eyni atributlarının qiymətlərinin bərabərliyinə görə

müəyyən edilir.

Relyasiya modelində cədvəl verilənlərin quruluşunun əsas növü hesab

edilir. Onun quruluşu sütunların məcmusu ilə müəyyən edilir. Cədvəlin hər bir

sətrində müvafiq sütuna uyğun yalnız bir qiymət olur. Cədvəldə iki eyni sətir ola

bilməz və onların ümumi sayı məhdudlaşdırılmır. Sütun verilənlərin müəyyən bır

elementinə uyğun gəlir və o verilənlərin sadə quruluşundan ibarətdir.

Müəyyən predmet sahəsini əks etdirən, bir-biri ilə məntiqi qarşılıqlı

əlaqədə olan, normalaşdırılmış münasibətlərin məcmusu relyasiya verilənlər

bazasını formalaşdırır. Relyasiya verilənlər bazasının məntiqi təşkilinin təsviri

onun quruluşunu müəyyən etməlidir. Burada cədvəlinin tərkibinin müəyyən

edilməsi və hər bir nisbətin quruluşunun təsvirinin verilməsi nəzərdə tutulur.

Relyasiya strukturlu verilənlər bazasının əsas cəhətləri. Relyasiya

strukturlu VB-də sahələr VB-nin strukturunu yaradırlar, yazılar isə VB-də olan

informasiyanı ifadə edirlər.

VBİS-in arxitekturası istifadəçilərin müxtəlif tələblərini, onların

sorğularının yerinə yetirilməsini, həmçinin fayllardakı verilənlərin təqdimatı və

onlara müraciətlə bağlı daxili tələbləri təmin edir. Bu gün ümumi qəbul olunmuş

yanaşma verilənlərin üç səviyyəli təsvirini təmin edir:

xarici model səviyyəsində (istifadəçilərin müxtəlif sorğularına uyğun);

məntiqi səviyyədə (predmet sahəsindəki administratorun və VB

administratorunun verilənlərə inteqral baxışlarına uyğun);

daxili səviyyədə (sistem proqramçılarının verilənlərə baxışına uyğun).

Verilənlər bazasının yaradılması

Təşkilati nöqteyi-nəzərdən ixtiyari VB-nin yaradılması iki müxtəlif

mərhələdən ibarətdir:

layihələndirmə mərhələsi;

istismar vəə ya istifadəçi mərhələsi.

184

Sahələrin xüsusiyyətləri:

- hər bir sahənin ən birinci xüsusiyyəti onun uzunluğudur. Sahənin

uzunluğu orada yerləşdiriləcək verilənin simvollar və ya işarələr sayı ilə müəyyən

olunur.

- hər bir sahənin unikal xüsusiyyəti onun adıdır. Bir VB iki eyniadlı sahəyə

malik ola bilməz.

- hər bir sahənin imza xüsusiyyəti var. İmza elə bir göstəricidir ki, VB-də

həmin sütunun başlığında əks olunur. Onu sahənin adı ilə qarışdırmaq olmaz,

amma imza verilmədikdə həmin sahənin başlığında onun adı yazılır. Müxtəlif

sahələrə bəzən eyni imza vermək olar. Bu kompüterin işinə mane olmayacaqdır.

Belə ki, bu sahələr əvvəlki kimi müxtəlif adlarla saxlanılacaqdır.

Sahələrin tipləri.

- mətn sahələr mətn tipli verilənlərin saxlanılması üçün istifadə olunur.

Mətn sahənin bir məhdudiyyəti var, onun ölçüsü 256-dan çox ola bilməz, yəni

orada saxlanılan verilən 256 simvoldan artıq ola bilməz.

- ədədi sahələr rəqəmlə ifadə olunan verilənlərinin daxil edilməsinə xidmət

edir. Ədədi sahələr müxtəlif olurlar-tam ədədlərin daxil edilməsi üçün sahələr və

onluq ədədlərin daxil edilməsi üçün sahələr. Sonuncu halda sahənin uzunluğundan

başqa həm də onluq hissənin, yəni vergüldən sonrakı rəqəmlər sayı da verilməlidir.

- tarix/vaxt tipli sahələrdən tarix və vaxtın daxil edilməsi üçün istifadə

olunur.

- xüsusi tip sahələr – pul sahəsi. Adından məlumdur ki, bu sahədə pulun

məbləği saxlanılır. Pulun məbləğini ədədi sahədə də saxlamaq olar, lakin pul

sahəsində onlarla işləmək daha münasibdir. Bu halda kompüter ədədi onun pul

vahidləri ilə birlikdə əks etdirə bilir: manat və qəpiyi, funt və pensi, dollar və senti

ayırd edə bilir, bir sözlə onlarla incə rəftar edə bilir.

- müasir VB-də təkcə ədəd və hərfləri deyil, həm də şəkil və musiqi

kliplərini, videoyazıları da saxlamaq olur. Belə obyektlər üçün nəzərdə tutulan

sahə OLE obyekt sahəsi adlanır.

185

- əgər sahəyə böyük mətn yerləşdirmək lazımdırsa, bu halda MEMO

sahəsindən istifadə olunur. Bu sahənin əsas cəhəti odur ki, real olaraq bu

verilənlər sahədə deyil, başqa yerdə saxlanılır, sahədə isə həmin mətnin yerləşdiyi

yerə göstərici qoyulur.

- ən maraqlı sahə sayğac sahəsidir. İlk növbədə o adi ədədi sahə kimi

görünə bilər, ancaq o avtomatik artmaq xüsusiyyətinə malikdir. Bu sahə sadəcə

sayğac rolunu oynayır. Oraya VB-dəki yazıların sayı avtomatik olaraq yazılır.

Sadə verilənlər bazası. Sadə VB-ni xüsusi proqram vasitələrindən istifadə

etmədən də yaratmaq olar.

Əlaqəli cədvəllər. Əslində sadə VB baza yox, sadəcə cədvəldir. Əgər

informasiya belə sadə strukturda saxlanılsaydı, onunla işləmək üçün xüsusi

verilənlər bazasının idarə sistemləri (VBİS) lazım olmazdı. Belə ki, praktikada

daha mürəkkəb strukturlu informasiyaları saxlamaq lazım gəlir ki, onlar da çoxlu

sayda cədvəllərdən ibarət olurlar.

9.3.Verilənlər Bazasının İdarəetmə Sistemləri (VBİS), onların

funksiyaları və növləri.

VB-nı yaradarkən hər hansı bir proqramlaşdırma dilinin mənimsənilməsi

və ya mütəxəssislərin cəlb olunması VB-nın inkişafında bir qədər ləngimələrə

səbəb olurdu. Lakin VBİS-in meydana gəlməsi ilə bu çətinliklər aradan qalxdı.

VBİS VB-nin faylları ilə işləmək üçün nəzərdə tutulmuş xüsusi proqram

vasitələridir.

VBİS xüsusi obyektlərə malikdir və bu obyektlərin köməyi ilə VB-nın

yaradılması və istifadəsi ilə bağlı bütün işləri idarə edir.

Müasir idarəetmənin ən vacib problemlərindən biri informasiya axınlarının

səmərəli quruluşunun yaradılması onların idarəetmə sistemində qərarların qəbul

edildiyi səviyyələrə uyğun təşkil olunmasından ibarətdir. Bu proseslərin yerinə

yetirilməsində verilənlər bazasının idarəetmə sistemi mühüm rol oynayır.

186

Verilənlər bazasının idarəetmə sistemləri xarici yaddaş qurğularında

verilənlər bazasının yaradılması üçün istifadə edilən, habelə verilənlərə müraciəti

və onların işlənməsini təmin edən universal proqram vasitəsidir.

Verilənlər bazasını idarəetmə sistemi verilənlər bazalarından çoxməqsədli

qaydada istifadəni, verilənlərin mühafizəsini və bərpasını təmin edir. İnkişaf etmiş

dialoq vasitələrinin və yüksək səviyyəli sorğu dilinin mövcud olması verilənlər

bazasının idarəetmə sistemini son istifadəçi üçün ən əlverişli vasitəyə çevirir.

VB-nın yaradılması onun cədvəllərinin yaradılmasından başlayır. Struktur

elə olmalıdır ki, baza ilə işləyərkən imkan daxilində az verilən daxil edilsin. Əgər

hər hansı veriləni bir neçə dəfə daxil etmək lazım gəlirsə, bazanı əlaqəli

cədvəllərdən təşkil edirlər. Hər bir cədvəlin strukturunu ayrı-ayrı işləyirlər.

VBİS-in təsnifatı. VBİS VB- nın üç modelinə uyğun olaraq iyerarxik,

şəbəkə və relyasion ola bilərlər. Birinci ikisinin çatışmayan cəhəti ondan ibarətdir

ki, onlar yazıları birləşdirən daxili fiziki göstəriciyə əsasən qurulurlar. Relyasion

strukturlu VB yeganə bir məntiqi göstəriciyə əsasən qurulur. Relyasion VB adətən

münasibətlər və daxil olan atributlar sayı ilə müəyyən olunur.

Bu gün ən geniş yayılmış VBİS verilənlərin relyasion modelinə

əsaslanırlar. Bu, digərləri ilə müqayisədə onların daha sadə anlaşılması və yüksək

göstəricilərə malik olması ilə əlaqədardır.

VB relyasion idərə sistemləri (VBRİS) idarə etdikləri VB-nin tutumu və

istifadəçilər sayına görə aşağıdakı kimi təsnifata malikdirlər:

1. Yüksək səviyyəli RVBİS. Bu RVBİS-lər yüzlərlə və minlərlə giqabayt

(Gb) tutumlu nəhəng VB-nı idarə etməyə və onlardan eyni zamanda minlərlə

istifadəçinin istifadəsinə imkan verir. Belə sistemlərdən nəhəng korporasiyalarda

istifadə olunur. Bu sistemin nümayəndələri: ORACLE7, ADABAS 5.3.2., SQL

SERVER11.

2. Orta səviyyəli RVBİS. Bu RVBİS-lər bir neçə yüz Gb tutumlu VB-ni

idarə etməyə və ondan eyni zamanda yüzlərlə istifadəçinin istifadəsinə imkan verir.

Bu sistemlərdən çox böyük olmayan korporasiyalarda və böyük firmalarda istifadə

187

olunur. Nümayəndələri: IntelBase 3.3, Informix-OnLine7.0, Microsoft SQL Server

6.0.

3. Aşağı səviyyəli RVBİS. Bu RVBİS-lər 1 Gb tutumlu VB-nin idarə

olunmasına və 100-ə qədər istifadəçinin eyni zamanda istifadəsinə imkan verir.

Bunlar çox da böyük olmayan müəssisələrdə istifadə olunurlar. Nümayəndələri:

NetWare SQL 3/0, Gupta SQL-Base Server.

4. Stolüstü VBİS. Bu sistemlər bir istifadəçi üçün nəzərdə tutulmuşlar,

stolüstü VB-nin yaradılması və ya kliyent kimi VB-nın serverinə qoşulmaq üçün

istifadə olunurlar.

Unikal və açar sahələr. Cədvəllər arası əlaqəni yaratmaq və bu cədvəldəki

yazıya görə o birində olan uyğun yazını tapmaq üçün cədvəldə unikal sahəyə

baxmaq lazımdır. Unikal sahə elə sahədir ki, onda olan məzmun təkrarlanmır.

Unikal sahədə yazılar təkrarlandıqda kompüterin xəbərdarlıq bildirməsi

üçün açar sahə anlayışı istifadə olunur. Cədvəlin strukturu yaradılarkən bir sahəni

(və ya bir neçə sahələr kombinasiyasını) açar qeyd etmək lazımdır. Açar sahələr ilə

kompüter xüsusi işləyir, daha doğrusu, sonuncu onun unikallığını yoxlayır və bu

sahələr üzrə seçməni yerinə yetirir.

Əgər cədvəl yaradılarkən proqramçı (VB-nin administratoru) açar sahə

verməyibsə, VBİS cədvəldə ilkin açar sahəsinin verilməsi barədə xəbərdarlıq edir.

Cədvəldə ilkin açar qismində tez-tez sayğac tipli sahələr istifadə olunur. Bu sahədə

iki eynimənalı yazı ola bilməz. Belə ki, bu sahənin mahiyyəti avtomatik

mənimsədilir.

Aşağıdakı cədvəllərdə “Əməkdaşlar” verilənlər bazasının nümunəsində

“Əməkdaşlar haqqında məlumat cədvəli” (cədvəl 1) ilə onda olan informasiyanı

tamamlayan cədvəl 2 və cədvəl 3 arasında əlaqə göstərilmişdir.

Əməkdaşlar haqqında məlumat cədvəli Cədvəl 1.

№

kod

Soyadı adı Atanın adı Doğulduğu

tarix

Ailə

vəziyyəti

Xaricdə olması

188

001 Ağayeva Gülnar Fikrət 01.02.71 ailəli olub

002 Bayramov Nicat Həmid 05.04.75 ailəli olub

003 Məmmədov Anar Hüseyn 20.12.78 subay olmayıb

… ….. … … …. … …

Əməkdaşların ailə vəziyyəti haqqında cədvəl Cədvəl 2

Əməkdaş

ın kodu

Soyadı adı Atanın

adı

Doğulduğu

tarix

Qohumluq

əlaqəsi

Məşğuliyyəti

001 Ağayev Nadir Camal 03.04.66 həyat yoldaşı mühəndis

001 Ağayev Nicat Nadir 05.04.95 oğlu şagird

001 Ağayev Lalə Nadir 20.12.97 qızı şagird

002

…

Bayramova

…

Vüsalə

…

Yusif

…

15.06.79

…

həyat yoldaşı müəllimə

…

Əməkdaşın xaricdə olması barədə cədvəl Cədvəl 3.

Əməkdaşın

kodu

Ölkələr tarix Məqsəd Hesabat

001 Almaniya 03.04.90 Səyahət -

001 Fransa 05.04.95 ezamiyyət +

001 Türkiyə 20.12.97 ezamiyyət +

002

…

Türkiyə

…

15.06.99

…

səyahət -

Verilənlər bazası verilənlər bazasını idarəetmə sistemində istifadə edilən

modelə və verilənlərin quruluşuna uyğun təşkil edilir. Verilənlər bazasında adətən

çoxsaylı istifadəçilər üçün zəruri məlumatlar olur. Verilənlər bazasını idarəetmə

sistemi bir sıra xassələrə malikdir:

- modelin müxtəlif obyektlərində verilənlərin təkrarlanması;

- verilənlərin bir dəfə daxil edilməsi və onlarda düzəlişlərin

sadələşdirilməsi;

- verilənlərin uyğunluğu və birinin digərini inkar etməməsi;

- verilənlər bazasının tamlığı və bütövlüyü;

- verilənlər bazasının çoxaspektli müraciət imkanının olması;

- verilənlər bazasında verilənlərin ixtiyari seçilməsi;

- verilənlərdən müxtəlif məsələlər və istifadəçilər üçün istifadə edilməsi;

189

- qəza şəraitində, qurğuların və proqramların nasazlıqları yarandıqda və ya

istifadəçilər səhv etdikdə belə verilənlərin mühafizəsi və bərpasının mümkünlüyü

və s.

İstifadəçi tərəfindən praktiki işlər üçün verilənlər bazasını idarəetmə

sisteminin seçilməsi bir sıra amillərlə bağlıdır:

- mövcud texniki və baza proqram təminatı, onların konfiqurasiyası, əməli

və disk yaddaşı;

- istifadəçi əlavələrinin işlənib hazırlanmasına tələbat;

- verilənlər modelinin növü;

- predmet sahəsinin xüsusiyyətləri;

- informasiya məntiqi modelinin quruluşu;

- verilənlər bazasını idarəetmə sistemində zəruri funksional vasitələrin

olması;

- istifadəçinin ixtisas səviyyəsi və verilənlər bazasının idarəetmə sistemində

verilənlər bazası ilə istifadəçi arasında dialoq vasitələrinin olması.

Verilənlər bazasının idarəetmə sistemi tətbiqi proqramlar paketi şəklində

göndərilən proqram məhsullarından ibarət olmaqla kompüterə quraşdırılır.

Verilənlər bazasının idarəetmə sistemi kompüterə quraşdırıldıqdan sonra verilənlər

bazasının yaradılması həyata keçirilir.

9.4. Microsoft Access proqramının təyinatı.

Microsoft Access verilənlər bazalarının yaradılması və idarə edilməsi

üçün nəzərdə tutulmuş bir proqramdır. O, müxtəlif növ informasiyanı toplamağa

və sistemləşdirməyə, verilmiş şərtlərə əsasən obyektlərin axtarışı və sıralanmasını

təşkil etməyə, verilənlərin daxil edilməsi üçün formalar tərtib etməyə və hesabatlar

hazırlamağa imkan verir.

Microsoft Access-i işə salmaq üçün mausun oxunu Start düyməsinin

üstünə gətirib sol düyməni sıxın. Açılan menyuda Programs sətirini, sonra isə

Microsoft Access sətirini seçin və mausun sol düyməsini sıxın.

190

Microsoft şirkətinin yaratdığı bütün proqramlarda olduğu kimi,

Microsoft Access pəncərəsinin yuxarı hissəsində proqramın adı, onun yanında isə

verilənlər bazasının adı yazılır. Başlığın altında tablardan ibarət Lent (Ribbon), bu

sətrin altında isə alətlər lövhələri yerləşir. Alətlər vasitəsilə yerinə yetirilən

əməliyyatlar, Lent tablarının müəyyən sətrinin seçilməsi ilə də yerinə yetirilə bilər.

Access 2010-da verilənləri emal etmək üçün SQL strukturlaşdırılmış

sorğular dilindən istifadə edilir. SQL-dan istifadə etməklə konkret məsələni həll

etmək üçün bir və ya bir neçə cədvəldən lazım olan informasiyanı seçmək olar.

Access verilənlərin emalı məsələsini kifayət qədər sadələşdirir.

Microsoft Office-in digər proqramlarından fərqli olaraq Access 2010

proqramı yükləndikdə ekranda heç bir yeni sənəd pəncərəsi açılmır. Odur ki, yeni

verilənlər bazasının yaradılması məqsədi ilə proqram yükləndikdə File tabının

New (Yeni) kateqoriyası aktivləşir və istifadəçidən yeni baza faylının yaradılması

və ya yaddaşda mövcud olan Access proqramının fayllarının açılması gözlənilir.

Access 2010 verilənlər bazasında susmaya görə yeni faylın adı

Database1 kimi qəbul olunur.

Access 2010 proqram pəncərəsinin sol kənarında proqram obyektləri

əks olunur. Buradakı All Access Objects (Bütün Access Obyektləri) düyməsini

klikləmələ açılmış siyahıdan obyektlərin tipinə, dəyişiklik və yaranma tarixinə

görə, cədvəl və əlaqələndirmə görünüşlərinə görə göstərilməsini təmin edir. Bu

siyahıda obyektlərin süzgəcə görə də görünməsini tənzimləmək olar.

Access proqram pəncərəsinin aşağı hissəsində göstərilən Status Bar

(Vəziyyət sətri) panelin sağ kənarında bazanın görünüş rejimləri əks olunur.

Access 2010 proqram pəncərəsində istifadəçi interfeysi Ribbon (Lent)

tətbiq olunmuşdur.

Lentin tabları Main Tabs (Əsas tablar) və Tool Bars (Alət tabları)

olmaqla 2 hissəyə ayrılır. Əsas tablara Home (Ev), Create (Yarat), External Data

(Xarici Verilənlər) və Database Tools (Verilənlər bazası ilə iş), seçilmiş

obyektdən asılı olaraq sonradan yaranan kontekst (alət) tablarına isə Design

191

(Tərtiat), Arrange (Nizamla), Format (Format), Fields (Sahələr), Table (Cədvəl)

və s. aid edilir.

Lent interfeysdəki tabların hər birində onun adına uyğun qəbul edilmiş

xüsusi düymələr (əmrlər) qrupu yerləşir.

Verilənlərlə iş zamanı tez-tez rast gələn əməliyyatların yerinə

yetirilməsinə xidmət edən və düymələr Ribbon (Lent) interfeysinin Home (Ev)

tabındakı lent qruplarında yeləşdirilmişdir.

View (Görünüş)- bazanın obyektlərinin görünüş rejimini

dəyişdirir.

Clipboard (Mübadilə Buferi)- mübadilə buferi ilə işi təmin

edir.

Sort and Filter (Sıralama və Süzgəc)- cədvəldə, sorğuda və

formada verilənlərin sıralanması və süzgəcdən keçirilməsi əməliyyatlarını

həyata keçirir.

Records (Yazılar)- yazıların təzələnməsi, yaradılması,

saxlanılması, silinməsi və s. yazılarla əməliyyatların icrasını təmin edir.

Find (Tap)- verilənlərin axtarışı, əvəzlənməsi və verilənlərlə

keçid əməliyyatlarını icra edir.

Text Formatting (Mətn Formatlaşdırılması)- verilənlərin mətn

formatını dəyişir.

Cədvəllərin, sorğuların, formaların, hesabatların, makroslar və

modulların müxtəlif rejimlərdə fərqli üsullarla yaradılmaını təmin edən əmr və

düymələr lentin Create (Yarat) tabında yerləşdirilmişdir.

Müxtəlif proqramların verilənlərin bazaya idxalı və bazadan

verilənlərin müxtəlif proqramlara ixracı əməliyyatlarının həyata keçirilməsini MS

Access proqramında lentin External Data (Xarici Verilənlər) qrupunun

elementləri həyata keçirir.

192

Verilənlər bazasında emal xarakterli əməliyyatlarının yerinə

yetirilməsi üçün nəzərdə tutulmuş əmrlər lentin Database Tools (Verilənlər bazası

ilə iş) tabının elementləri sayılır.

Verilənlərin tipləri

Sahələr- verilənlər bazasında obyektin və ya prosesin bir parametrinin

qiymətinin saxlanılması üçün ən sadə elementdir.

Sahədə verilənlər müxtəlif tiplərlə xarakterizə olunur.

Verilənlərin tipləri. Sahədə mövcud olan verilənlər əsasən 9 tipə

təsvir edilir: Text (Mətn), Number (Ədədi), Memo (Xidməti yazı), Currency

(Pul), Autonumber (Sayğac), Yes/No (Məntiqi), Data/Time (Tarix/Vaxt),

Hyperlink (Hiperəlaqə), OLE (OLE obyekt sahəsi).

Yeni faylın yaradılması. Verilənlər bazasının əsas obyekti cədvəl olduğu

üçün onun yaradılması və sazlanmasına xüsusi diqqət yetirmək lazımdır.

Cədvəllərdə təkcə lazımi sahələrin verilməsi, onların tiplərinin və açarların

göstərilməsi deyil, həmçinin sahələrin baza ilə işləmək üçün çox lazımlı ola

biləcək xüsusiyyətlərinin düxgün verilməsi də əhəmiyyətlidir.

Access 2010 cədvəlinin əsas xarakteristikaları:

Cədvəlin adının uzunluğu 64 simvoldan çox ola bilməz;

Cədvəldə 255-ə qədər sahə ola bilər;

MEMO sahələrindən və OLE obyektlərindən başqa biryazıda

4000-ə qədər simvol ola bilər;

Eyni zamanda bazada 2048-ə qədər cədvəl açmaq olar;

Bazada cədvəlin ölçüsü 2 Giqabayta qədər ola bilər.

Access 2010 proqramında cədvəlin yaradılmasının aşağıdakı üsuları

vardır:

Verilənlərin daxil edilməsi ilə yeni cədvəlin yaradılması;

Şablondan istifadə etməklə yeni cədvəlin yaradılması;

SharePoint siyahısından cədvəli bazaya idxalı və ya

birləşdirilməsi;

193

Cədvəl tərtibatının köməyi ilə yeni cədvəlin yaradılması.

9.5. Access 2010-un obyektləri.

VBİS-in işi ilə Microsoft Access-in nümunəsində tanış olaq. VBİS Access-

in obyektləri bunlardır:

1. Cədvəl - VB-nin əsas və ən vacib obyektidir, belə ki, verilənlər məhz bu

cədvəllərdə saxlanılır.

2. Sorğu – VB-nin emalı üçün nəzərdə tutulmuş xüsusi strukturlardır.

Sorğuların köməyi ilə verilənlər nizamlanır, seçilir, dəyişdirilir, daha doğrusu

emal olunurlar.

Sorğular verilənlər bazasından tələb olunan informasiyanın əldə olunmasını

və bazanın dəyişdirilməsini təmin edir. Sorğular öz növbəsində digər sorğunun ,

formanın və hesabatın informasiya mənbəyi ola bilər. MS Access-də sorğuların

yaradılması üçün usta, konstruktor-qrafiki QBE,SQL rejimləri nəzərdə

tutulmuşdur. Aşağıdakı sorğu növlərini yaratmaq mümkündür.

1.Seçim

2.Dəyişdirici

3.Parametrik

4.Kəsişən

5.SQL sorğuları

3. Forma – bazaya yeni verilənlərin daxil edilməsinə və ya onlara baxış

keçirməyə imkan verən obyektdir.

Formalar üzərində idarəetmə elementləri yerləşən pəncərə

olub,təyinatından asılı olaraq База данных informasiyanın rahat daxil olmasını

,redaktəsini ,informasiyanın vizual görünüşünü təmin edir və idarəetmə

funksiyasını yerinə yetirir

Formalar cədvəldən fərqli olaraq aşağıdakı üstünlüklərə malikdirlər.

194

1.Forma bir deyil, bir neçə cədvəlin informasiyasını əks etdirə, redaktə

edilməsini və informasiya daxil olmasını təmin edə bilər.

2. İdarəetmə elementlərinin , informasiyanın tam şəkildə görünüşü üçün,

rahat daxiletmə və redaktə tələblərinə uyğun yerləşdirmək imkanına malikdir.

3.Bir sıra informasiyaların OLE- obyektlərin , o cümlədən şəkillər,video və

animasiya fayllarına baxışı vizual şəkildə təmin edir.

4. Hesabat – formanın «əksidir». Hesabatın köməyilə verilənlər münasib

şəkildə printerə və ya ekrana çıxarılır.

Hesabatlar verilənlər bazasındakı informasiya əsasında yaradılmış və çap

üçün nəzərdə tutulmuş sənədlərdir. Yeni Hesabat yaratmaq üçün ilk növbədə База

данных pəncərəsinin Hesabatlar bölməsinin Создать düyməsini sıx База данных

pəncərəsinin Forma bölməsinin Создать düyməsini sıxmaq, açılan pəncərədə

hesabat yaradılması rejimlərindən birini və informasiya mənbəyini seçib OK

düyməsini sıxmaq lazımdır.Yeni hesabatın yaradılması üçün aşağıdakı rejimlər

nəzərdə tutulmuşdur.

Конструктор

Мастер отчета

Автоотчет: ленточный

Автоотчет: в столбец

Почтовые наклейки

Мастер диаграмм

5. Makroslar – makrokomandalardır. Baza ilə işləyərkən tez-tez istifadə

olunan hər hansı əməliyyatlar ardıcıllığını, bir neçə komandaları bir makrosda

qruplaşdırırlar və onu klavişin bir düyməsinə mənimsədirlər.

6. Modullar – bu Visual Basic dilində yaradılmış proqram

proseduralarıdır.

Relyasiya strukturlu VB-də sahələr VB-nin strukturunu yaradırlar, yazılar

isə VB-də olan informasiyanı ifadə edirlər.

1. Sahələrin xüsusiyyətləri

195

Hər bir sahənin ən birinci xüsusiyyəti onun uzunluğudur. Sahənin

uzunluğu orada yerləşdiriləcək verilənin simvollar və ya işarələr sayı ilə

müəyyən olunur.

Hər bir sahənin unikal xüsusiyyəti onun adıdır. Bir VB iki eyni adlı

sahəyə malik ola bilməz.

Hər bir sahənin imza xüsusiyyəti var. İmza elə bir göstəricidir ki, VB-

də həmin sütunun başlığıında əks olunur. Onu sahənin adı ilə qarışdırmaq

olmaz, amma imza verilmədikdə həmin sahənin başlığında onun adı yazılır.

Müxtəlif sahələrə bəzən eyni imza vermək olar. Bu kompyuterin işinə mane

olmayacaqdır. Belə ki, bu sahələr əvvəlki kimi müxtəlif adlarla saxlanılacaqdır.

1. Sahələrin tipləri. Sahələr orada saxlanılan verilənin tipindən

asılı olaraq müxtəlif xüsusiyyətli olurlar.

Mətn sahələr - mətn tipli verilənlərin saxlanılması üçün istifadə

olunur. Mətn sahənin bir məhdudiyyəti var - orada saxlanılan verilən 256

simvoldan artıq ola bilməz.

Ədədi sahələr – rəqəmlə ifadə olunan verilənlərinin daxil edilməsinə

xidmət edir. Ədədi sahələr müxtəlif olurlar: tam ədədlərin daxil edilməsi üçün

sahələr və onluq ədədlərin daxil edilməsi üçün sahələr. Sonuncu halda sahənin

uzunluğundan başqa həm də onluq hissənin, yəni vergüldən sonrakı rəqəmlər

sayı da verilməlidir.

Tarix/vaxt tipli sahələrdən tarix və vaxtın daxil edilməsi üçün istifadə

olunur.

Xüsusi tip sahələr – pul sahəsi. Adından məlumdur ki, bu sahədə

pulun məbləği saxlanılır. Pulun məbləğini ədədi sahədə də saxlamaq olar, lakin

pul sahəsində onlarla işləmək daha münasibdir.

Müasir VB-də təkcə ədəd və hərfləri deyil, həm də şəkil və musiqi

kliplərini, videoyazıları da saxlamaq olur. Belə obyektlər üçün nəzərdə tutulan

sahə OLE obyekt sahəsi adlanır.

Əgər sahəyə böyük mətn yerləşdirmək lazımdırsa, bu halda MEMO

sahəsindən istifadə olunur. Bu sahənin əsas cəhəti odur ki, real olaraq bu

196

verilənlər sahədə deyil, başqa yerdə saxlanılır, sahədə isə həmin mətnin

yerləşdiyi yerə göstərici qoyulur.

Ən maraqlı sahə sayğac sahəsidir. İlk növbədə o adi ədədi sahə kimi

görünə bilər, ancaq o avtomatik artmaq xüsusiyyətinə malikdir. Bu sahə sadəcə

sayğac rolunu oynayır. Oraya VB-dəki yazıların sayı avtomatik olaraq yazılır.

197

MÖVZU 10.

KOMPÜTER ŞƏBƏKƏLƏRİ.

LOKAL VƏ QLOBAL ŞƏBƏKƏLƏR. İNTERNET

PLAN

10.1.Kompüter şəbəkələrinin təyinatı və təsnifatı.

10.2. Lokal şəbəkələrin topologiyaları.

10.3.Lokal şəbəkədə istifadə olunan qurgular

10.4. Qlobal kompüter şəbəkəsi.

10.5. İnternet xidmətləri.

10.1. Kompüter şəbəkələrinin təyinatı və təsnifatı

İki və daha artıq kompüterin fiziki cəhətdən birləşməsi kompüter

şəbəkələrini əmələ gətirir.Ümumi halda, kompüter şəbəkələrinin yaradılması üçün

xüsusi aparat təminatı (şəbəkə avadanlığı) və xüsusi proqram təminatı (şəbəkə

proqram vasitələri) olmalıdır. İki kompüterin sadə birləşməsi birbaşa birləşmə

adlanır. Windows ƏS – də işləyən zaman kompüterlərin birbaşa birləşməsi zamanı

nə xüsusi aparat təminatı , nə də proqram təminatına ehtiyac var. Bu halda aparat

vasitələri olaraq giriş/çıxış portlarından (liman) , proqram təminatı vasitəsi olaraq

ƏS–nın tərkibində olan xüsusi vasitələrdən istifadə olunur (Start.Proqramlar.

Standartlar. Əlaqə. Birbaşa kabel birləşməsi ).

Kompüter şəbəkələrinin yaradılması zamanı əsas məsələ, avadanlığın

elektriki və mexaniki xassələrinin uyğunluğunun təmin olunması və verilənlərin

formatı və kodlaşdırılması sisteminə görə məlumat təminatının uyğunluğunun

təmin olunmasıdır. Bu məsələnin həlli standartlaşdırma sahəsinə aiddir və OSİ

(Model of Open System İnterconnections – açıq sistemlərin qarşılıqlı əlaqəsi

modeli) modeli adlanır. Bu model İSO(İntermational Standarts Orqanization)

Beynəlxalq Standartlaşdırma İnstitutunun texniki təklifləri əasasında

hazırlanmışdır.

198

OSİ /İSO modelinə əsasən kompüter şəbəkələrinin arxitekturasına yeddi

təbəqə baxılır. Ən yuxarı təbəqə - tətbiqidir. Bu təbəqə istifadəçi hesablama sistemi

ilə qarşılıqlı əlaqədə olur. Ən aşağı təbəqə - fizikidir. O, qurğular arasındakı

siqnalların ötürülməsini təmin edir. Bu yeddi təbəqə arasında uyğunlaşma xüsusi

standartlar vasitəsi ilə həyata keçrilir. Buna protokol deyilir. Onlar şəbəkənin

komponentləri ilə aparatın qarşılıqlı əlaqələrinin xarakterini (aparat protokolu) və

proqram və verilənlər arasında qarşılıqlı əlaqələrin (proqram protokolları)

xarakterini təyin edir.

Beynəxalq Standartlaşdırma İnstitutunun İSO sisteminin təklifləri əsasında

kompüter şəbəkəsinə 7 təbəqədə baxılır. Bu təklifə əsasən , İSO/OSİ modelində

müxtəlif qitələrdə yerləşən istifadəçilər arasında verilənlərin ötürülməsi aşağıdakı

şəkildə baş verir:

1. Tətbiqi təbəqə( APPLİCATİON LAYER). İstifadəçiyə xüsusu

əlavələrin köməyi ilə sənəd yaradır(məlumat, şəkil və s.). Bu təbəqədə 3 əsas

funksiya yerinə yetrilir: faylın ötrulməsi və idarəsi , tapşırıqların ötrülməsi və

emalı, vurtual texniki xidmət.

2. Təqdimetmə səviyyəsi ( PRESENTATİON LAYER ). Tətbiqi

saviyyədə olan obyektlərə (istifadəçi və proqramlar) ötrülən informasiyanın

çevrilmə (şifrələmək , sıxmaq , şifri aydınlaşdırmaq) üsullarını göstərir.

3. Seans təbəqə (SESSİON LAYER) .İtifadəçini kompüteri lokal və ya

qlobal şəbəkə ilə qarşılıqlı əlaqədə olur. Bu 7 təbəqənin protokolları istifadəçinin

"efirə çıxışı " hüququnu yoxlayır və sənədi nəqliyyat təbəqəsinin protokollarına

ötürür.

4. Nəqliyyat təbəqəsi (TRANSPORT LAYER). Bu təbəqənin əsas

funksiyası şəbəkə paketlərindən ibarət məlumatların lazımı yerə çatdırılmasından

ibarətdir.

5. Şəbəkə səviyyəsi (NETWORK LAYER). Verilənlərin şəbəkədə

ötürülməsi təmin olunur. Burada mümkün marşutlardan birinin seçilməsi

(şəbəkənin yükü), giriş verilənlərin idarə olunması, paketlərin buferdə

yerləşdirilməsi və s. məsələlər həll edilir.

199

6. Kanal səviyyəsi (DATA LİNK LAYER). Bu təbəqə fiziki təbəqədə

dövür edən siqnalları şəbəkə təbəqəsindən alınmış uyğun verilənlərə modullaşdırır.

Kanal səviyyəsinin obyektləri arasında verilənlər mübadiləsi 3 üsuldan biri vasitəsi

ilə apara bilər:

dupleks – eyni zamanda hər iki istiqamətdə

yarımdupleks – müxtəlif vaxtlarda hər iki istiqamətdə

simpleks – yalnız bir istiqamətdə.

7. Fiziki səviyyə (PHYSİCAL LAYER). Burada nə sənəd , nə paket , nə

da bayt vardır – ancaq bit olur. Fiziki səviyyənin standartları ya X.21 , ya X.21 bit

təlimatlarını təyin edir. Bu təlimatlar vasitəsi ilə funksional və prosedur

xarakterstikaları təyin olunur ki, bunlar vasitəsi ilə fiziki birləşmələrin akivləşməsi,

dəstəklənməsi və deaktivləşməsi həyata keçrilir. Məlumat alan istifadəçinin

kompüterində isə proses tərsinə gedir.

Protokollardan istifadə olunmasına görə şəbəkələri 3 yerə bölmək olar :

Lokal (LAN – Local Area Nerwork), Qlobal (WAN – Wide Area Network),

Regional.

Lokal kompüter şəbəkələri yaxın məsafədə yerləşən istifadəçilərin

kompüterləri arasında sürətli informasiya mübadiləsini təmin edir. Lokal

şəbəkə həm kiçik bir ofisi, həm də bir neçə hektar sahəsi olan böyük bir

zavodu əhatə edə bilər.Onun köməyi ilə verilənlərin uzaqdan daxil edilməsi,

ümumi resurslardan birgə istifadə edilməsi, faylların ötürülməsi, məsələlərin

məsafədən daxil edilməsi və həlli, elektron poçtu, paylanmış sistemlərin

yaradılması və s. kimi funksiyaların yerinə yetirilməsi mümkündür. Lokal

şəbəkədə verilənlər əlaqə xətləri ilə 10 km məsafəyə qədər ötrülə bilər.

Regional şəbəkələr uzaq məsafədə yerləşmiş binaların, idarələrin,

müəssisələrin və digər təşkilatların kompüterləri arasında qurulur və şəhər,

rayon və ya qəsəbə hüdudları daxilində olur.

Qlobal kompüter şəbəkələri (WAN - Wide Area Network) həm

lokal, həm də digər telekommunikasiya şəbəkələrini və qurğularını özündə

200

birləşdirir və ölkələri, qitələri, bütün dünyanı əhatə edir. Bəzən müxtəlif

texniki, proqram və informasiya prinsipləri əsasında qurulmuş şəbəkələr

birləşməsinə koorporativ şəbəkə də deyilir.

Bütün kompüter şəbəkələri 2 funksiya ilə təyin olunur :

Şəbəkənin aparat və proqram ehtiyatlarından birgə

istifadə olunmanın təmin olunması;

Verilənlər ehtiyatına birgə daxil olunmanın təmin

olunması;

10.2. LOKAL ŞƏBƏKƏLƏRİN TOPOLOGİYALARI

Lokal şəbəkələr əsasən peşəkar fəaliyyətinə görə işi bilavasitə bu şəbəkə ilə

bağlı məhdud istifadəçi dairəsinə xidmət edir. Lokal şəbəkə çərçivəsində bir layihə

üzərində çalışan əməkdaşlar işçi qrupu adlanır. Bir lokal şəbəkə çərçivəsində bir

neçə işçi qrupu fəaliyyət göstərə bilər. İşçi qrupunun iştirakçılarında şəbəkənin

resurslarından istifadə etmək hüququ müxtəlif ola bilər. İstifadə hüququnun

iştirakçılara verilməsi və ya məhdudiyyət qaydaları şəbəkə siyasəti adlanır. Şəbəkə

siyasəti, ümumiyyətlə şəbəkənin idarə edilməsidir. Şəbəkə iştirakçılarının işinin

təşkilini idarə edən şəxs sistem administratoru adlandırılır.

Lokal şəbəkələr aşağıdakı parametrlərlə xarakterizə olunur:

şəbəkənin əhatə dairəsi - lokal şəbəkənin əhatə etdiyi sahənin ölçüləri

olub verilənləri nəql edən mühitin ümumi uzunluqlarının cəmi ilə ifadə edilir;

ötürmə sürəti - vahid vaxt ərzində ötürülən informasiya vahidlərinin sayı;

gecikdirmə vaxtı - informasiya ötürülməsinə sifariş ilə onun qəbul edilməsinə

başlanması arasındakı vaxt;

etibarlılıq - imtinaların başvermə ehtimalı və onların bərpası ilə təyin

edilən kəmiyyət;

inkişaf imkanı - şəbəkəyə heç bir dəyişiklik etmədən, maneəsiz əlavə

abonentlərlərin qoşulması;

qiyməti - şəbəkənin texniki və proqram təminatlarının ümumi dəyəri.

201

Lokal şəbəkələrin əlaqə kanallarında ən çox burulmuş cütlük, koaksial və

optik lifli kabellərdən istifadə edirlər.

Şəbəkə elementlərinin şəbəkəyə qoşulma konfiqurasiyasına topologiya

deyilir. Bu topologiya şəbəkənin bir sıra vacib elementlərini xarakteristikalarını,

o cümlədən etibarlı işləməsini,məhsuldarlığını, dəyərini,mühafizəsini təyin

edir. Şəbəkə topologiyalarını 3 yerə ayırmaq olar:

Şin

Ulduz

Halqa

Şin topologiyasında işçi stansiyalar şəbəkə adapteri vasitəsilə bir

ümumi magistral şinə (monokanala) birləşdirilir. Digər şəbəkə qurğuları eyni

cür monokanala qoşulur. Bu zaman informasiya ötürücü işçi stansiyadan

şəbəkənin bütün işçi stansiyalarının adapterlərinə daxil olur, lakin hansı

stansiyaya ünvanlanıbsa onun adapteri tərəfindən qəbul edilir. Əlavə ləvazimat

tələb olunmadığından və az kabel sərf olunduğundan şin topologiyasının

strukturu sadə və səmərəlidir, ancaq kabel sisteminin nasazlığına həssasdır.

Belə ki, əgər kabel bir yerdən zədələnsə onda bütün şəbəkə üçün problem

yaranır. Şin topologiyası onlarla kompüteri bir-birinə birləşdirdiyindən

kompüterlərin eyni vaxtda informasiya ötürmək istəməsi ehtimalı meydana

çıxır. Bu isə yolverilməzdir. Belə vəziyyəti aradan qaldırmaq üçün əlaqə xəttinə

vaxt bölgüsü ilə müraciət, aparıcı tezliyə nəzarət və münaqişəni aşkar edən

təsadüfi müraciət, səlahiyətlərin ötürülməsi kimi müxtəlif üsullardan istifadə

edilir.

Vaxt bölgüsü ilə müraciət zamanı şəbəkədə elektron dispetçeri yaradılır ki,

bu da növbə ilə hər bir abonent kompüterinə müəyyən vaxt intervalından sonra

(məs. 0,1 san) icazə siqnalı verir. İcazə siqnalı alan kompüter bir və ya bir neçə

paket informasiya ötürə bilər. Burada zaman intervalları bütün kompüterlərə

ardıcıl olaraq verilir. Bu zaman ən az gözləmə vaxtı seçən stansiya birinci

olaraq öz paketini ötürür.

202

Aparıcı tezliyə nəzarət və münaqişəni aşkar edən təsadüfi müraciət

vaxtı stansiyalar bütün vaxt ərzində monokanala qulaq asaraq hal-hazırda hər

hansı bir abunentin informasiya mübadiləsi edib etmədiyini müəyyən edirlər.

Əgər monokanal boş olarsa istənilən stansiya öz paketini ötürə bilər.

Təsadüfi müraciət üsulu daha sadə olur və informasiya ötürmək üçün

stansiyalara heç bir icazə lazım gəlmir. Ona görə də bu üsul etibarlı sayılır və

daha geniş yayılmışdır. Çatışmamazlığı isə ondan ibarətdir ki, paketlərin tez

çatdırılmasına təminat verilmir.

Səlahiyyətlərin ötürülməsi üsulunun mahiyyəti ondan ibarətdir ki,

şəbəkəyə icazə paketi daxil edilir. Bu paket bir stansiyadan o birisinə növbə ilə

ötürülür. İcazəni qəbul edən stansiya paketlərin sayı qədər informasiya ötürə

bilər. Sonra həmin stansiya icazəni digər stansiyaya ötürür. Bu üsulun üstün

cəhəti ondan ibarətdir ki, hər bir abunent üçün müəyyən vaxt daxilində

informasiyanı ötürməyə təminat verilir. Çatışmayan cəhəti isə icazələrin idarə

olunmasının çətinlik törətməsidir, belə ki, təsadüfən icazə paketi itərsə şəbəkə

öz fəaliyyətini dayandırır. Yaxud şəbəkədə iki və daha artıq icazə meydana gələ

bilər ki, bu da xaos yaradır və şəbəkənin işini dayandırır.

Ulduz topologiya bütün şəbəkəni özündə birləşdirən aktiv mərkəzi

kompüterə (serverə) və ya başqa şəbəkə qurğusuna malikdir.İşçi stansiyalar

aktiv mərkəzə konsentrator (hub) vasitəsilə qoşulurlar. Konsentrator bir işçi

stansiyadan ötürülən informasiyanı şəbəkənin bir və ya qalan bütün

kompüterlərinə nəql edə bilər. Şəbəkənin işləkliyi aktiv mərkəzin etibarlığından

çox asılıdır.

Ulduz topologiyanın şin topologiyasından üstünlüyü yüksək

etibarlığıdır. Bir kompüterlə əlaqə kəsildikdə və ya kabellə bağlı istənilən

uğursuzluq o kompüterlə ola bilər ki, hansına ki,o qoşulub. Ancaq

konsentratorun sıradan çıxması bütün şəbəkənin işini dayandıra bilər. Bütün

bunlardan başqa konsentrator administrator tərəfindən qadağa qoyulmuş

informasiyanın şəbəkə qovşağından daxil olamasına mane ola bilər.

Çatışmazlığı əlavə konsentrator qoyulduğundan bir qədər baha başa gəlməsidir.

203

Halqa topologiyada verilənlər bir kompüterdən digərinə bir

istiqamətdə nəql olunur. Kompüter verilənləri özünə aid olduğunu tanıyarsa

onda onların surətini buferə köçürür. Halqa topologiyada verilənlər tam

dövriyyə etdikdən sonra yenidən mənbə qovşağa qayıdır. Ona görə də bu

qovşaq verilənlərin adresata çatmağına nəzarət edə bilir. Halqa topologiyanın

bu xüsusiyyətindən şəbəkənin işləkliyi, korrekt işləməyən qovşaqları təyin

etmək üçün istifadə edilir. Halqa topologiyalı şəbəkə fiziki xətlərdən və

təkrarlayıcılardan təşkil olunur. Hər bir təkrarlayıcıya şəbəkə adapteri qoşulur

və təkrarlayıcı kadırı saxlayarkən şəbəkə adapteri onda olan başlığı oxuyaraq bu

kadrın ona aid olub – olmamasını müəyyən edir. Üstünlüyü sadə realizasiyası,

çatışmazlığı isə aşağı etibarlığıdır. Əgər halqanın hər hansı bir hissəsi sıradan

çıxarsa onda bütün şəbəkə işini dayandırır. Bu çatışmamazlığı aradan

qaldırmaq üçün şəbəkədə iki həlqədən istifadə edilir və ya da kommutator

vasitəsilə qırılmış yeri şəbəkədən kənar edirlər.

10.3. Lokal şəbəkədə istifadə olunan qurğular

1. Konsentrator (Concentrator). İnformasiyanı bir və ya bir neçə şaxələrə

nəql edə bilən bu qurğu müstəqil topologiyalı şəbəkələrin yaradılmasında

əlverişlidir. Qoşulan kabellərin sayına, növünə və uzunluğuna görə fərqlənən

müxtəlif tipli konsentratorlar istehsal olunur. Onlar birləşdirilmiş seqmentləri

avtomatik idarə edə bilər (nasazlıq və xətdə qırıq müəyyən edəndə onları ayıra və

ya qoşa bilər). Konsentrator çox saylı girişi ilə ulduz topologiyada mərkəzi

birləşmə nöqtəsi rolunu oynayır. Konsentratorun ənənəvi adı ilə bərabər hab (ing.

Hab - mərkəz) termini də işlədilir.

2. Kommutator (Switch). Kommutatorlar portlar arasında paketlərin

yüksəksürətli kommutasiyasını təmin edir. Kommutator portuna qoşulan hər bir

qurğuya (server, kompüter və ya konsentrator) şəbəkənin bütün buraxma zolağını

təqdim edir. Bu məhsuldarlığı artırır və şəbəkənin cavab vermə vaxtını qısaldır.

Kommutator portdan qəbul etdiyi paketi MAC adresi (Media Access Control)

bildiyi üçün düz adresata göndərir (necə ki, poçtalyon poçt adresinə əsasən hara

204

məktub çatdırmağı bilir). Bunun də nəticəsində trafik qısalır və ümumi keçirtmə

qabiliyyəti yüksəlir.

3. Təkrarlayıcı (rereater). Təkrarlayıcılar şəbəkədə siqnalların gücləndirən

və bərpa edən, onların uzunluğunun artmasına xidmət edən qurğudur. Bu qurğunun

köməyi ilə şin topologiyalı şəbəkənin bir neçə seqmetini birləşdirməklə ümumi

ölçüsünü genişləndirmək olar.

4. Körpü (bridge). Körpülər əsasən bir qədər fiziki müxtəlifliyi olan

identik şəbəkələri birləşdirmək üçündür.

5. Şlüz (gateway). Şlüzlər müxtəlif protokollarla işləyən bir neçə lokal

şəbəkəni birləşdirmək üçündür. Şlüz şəbəkədə protokoların, o cümlədən məlumatın

bir formatdan digərinə və ya bir kodlaşdırma sistemindən digərinə dəyişdirilməsi

rolunu oynayır. O, həm kompüter proqrammı, həm də xüsusi kompüter (şlüz

serveri) şəkilində ola bilər. Axırıncı halda kompüter şlüz rolundan başqa işçi

stansiyaya məxsus digər funksiyaları yerinə yetirə bilər.

6. Brandmauer. Brandmauerlər şəbəkə təhlükəsizliyini təmin etmək üçün

lokal şəbəkə ilə qlobal şəbəkə arasında qurulur. Onlar verilənlərin şəbəkəlar arası

qanunsuz yerdəyişməsinin qarşısını alan xüsusi kompüter və ya proqram ola bilər.

7. Marşrutlaşdırıcı (router). Marşrutlaşdırıcılar şəbəkədə əlaqəni yaradır.

Bu qurğular kifayət qədər mürəkkəb xidmət səviyyəsini təmin edir. Belə ki, onlar

başqa şəbəkəyə ünvanlanmış xəbərin ötürülməsi üçün ən yaxşı marşrut seçmək,

verilənlər axınının bərabər ölçüdə paylaşdırılması yolu ilə şəbəkədə gərginliyin

tarazlaşdırılmasını idarə etmək, verilənləri qorumaq, ötürülmüş verilənləri

buferləşdirmək və müxtəlif protokol dəyişdirilməsi kimi intellektual funksiyaları

yerinə yetirə bilər. Marşrutlaşdırıcıların bu kefiyyətləri iri təşkilatların baza

şəbəkələrini quranda xüsusilə vacibdir.

8. Modemlər və faks modemlər. Modemlər istifadəçilərə informasya

mübadiləsi etmək və internetə qoşulmaq üçün adi telefon xəttindən istifadə etməyə

imkan verir. Modem telefon xətti ilə verilən rəqəmli siqnalları analdoq siqnallara

çevirir və həm də əksinə edir. Faks-modemlər modemlərdən fərqli olaraq özünün

standartlarından istifadə edərək verilənlərin sürətli ötürülməsini yalınız bir

205

istiqamətə təmin edirlər. Onlar informasiyanın nəqlini qəbulundan daha yaxşı

bacarırlar. Hal-hazırda kombinasiya edilmiş modemlər (modem/faks-modem)

istehsal edilir.

9. Şəbəkə kontrollerləri (şəbəkə adapteri və ya şəbəkə platası).

Kompüterin şəbəkəyə qoşulması üçün ona şəbəkə kontrolleri quraşdırılmalıdır.

Şəbəkə kontrolleri kompüterə informasiyanı şəbəkədən almaq və ötürmək imkanı

verir. Şəbəkə kontrollerləri bir-birlərindən qoşulan kabellərin növlərinə, işlədilən

şəbəkə protokollarına, qoşulduqları şinlərin (İSA, PSİ, VESA və s.) formalarına,

sürətlərinə və digər keyfiyyətlərinə görə fərqlənirlər.

10. İşçi stansiya. İşçi stansiyalar öz diskli əməliyyat sisteminin idarəsi

altında işləyən kompüterlərdir. Adi kompüterdən fərqli olaraq şəbəkə platasına və

kabel vasitəsilə şəbəkə ilə fiziki əlaqəyə malikdir. İşçi stansiya serverlə, digər işçi

stansiyalar və şəbəkənin müxtəlif qurğuları ilə informasiya mübadiləsi etmək üçün

gərək şəbəkə əməliyyat sisteminə və ya şəbəkə əməliyyat sistemindən istifadə

etmədikdə şəbəkə örtüyü adlanan xüsusi proqrama malik olmalıdırlar. Şəbəkə

örtüyü işçi stansiyaya serverdə saxlanılan fayllardan və proqramlardan öz diskində

yerləşənlər kimi asanlıqla istifadə etməyə şərait yaradır.

Lokal şəbəkənin tipləri

Kompüterlərin birləşmə sxeminə görə lokal şəbəkələr əsasən üç tipə

bölünürlər:

bir rütbəli (peer-to-peer - bir-birinə tay);

bir ayrılmış serverli şəbəkə (sifarişçi/server)

bir - neçə ayrılmış serverli şəbəkə.

Bir rütbəli şəbəkədə hər bir kompüterin qoşulduğu digər kompüterlərin

istəniləni ilə əlaqə yaratmaq imkanı var. Faktiki olaraq şəbəkədə kompüterlərin hər

biri həm sifarişçi, həm də server rolunu oynaya bilər. Bir rütbəli şəbəkə adətən 3-4

kompüteri olan kiçik ofislərdə və ya böyük təşkilatların bölmələrində qurulur və

üstünlüyü ondadır ki, kompüterlərdən birini server təyin etmək zərurəti meydana

çıxmır, istənilən kompüterə qoşulmuş hər hansı bir qurğudan digər kompüterlər də

206

istifadə edə bilir, həm də bu cür şəbəkə ucuz başa gəlir. Windows əməliyyat

sistemində bir rütbəli şəbəkə üçün xüsusi aparat və proqram təminatı tələb

olunmur. Çünki bu halda kompüterin standart daxili və xarici portları aparat

təminatı, əməliyyat sisteminin daxilində olan xüsusi vasitələr isə proqram təminatı

rolunu oynayır. Çatışmazlığına isə ötürülən informasiyanın aşağı təhlükəsizliyi,

şəbəkəyə nəzarətin zəif olması, qoşulan kompüterlərin sayı artdıqca şəbəkənin iş

sürətinin ləngiməsini göstərmək olar.

Sifarişçi server şəbəkədə kompüterlərdən biri ümumi istifadə (server)

üçün ayrılır, qalan kompüterlər isə sifarişçi (işçi stansiya) rolunu oynayır. Server

kompüterlərin operativ yaddaşı, sərt diskinin tutumluğu, prosessorunun sürəti

sifarişçi kompüterlərin parametrlərindən çox olmalıdır. Belə tələb ondan irəli gəlir

ki, server eyni vaxtda bir neçə kompüterdən gələn sorğunu işləyir və öz resurslarını

bütün işçi stansiyalara təqdim edir. Ən vacib informasiyalar serverdə toplandığı

üçün çox vaxt o, ayrı mühafizə edilən otaqda yerləşdirilir. Serverə xüsusi şəbəkə

əməliyyat sistemi yüklənilir, məsələn Novell NetWare, Windows NT Server və ya

Windows 2000 Server.Verilənlərin yüksək sürətlə emal edilməsini, informasiyanın

mühazifəsini və məxfiliyini təmin edən etibarlı sisteminin olması sifarişçi/server

şəbəkənin üstünlükləridir. Çatışmazlığı isə baha başa gəlməsidir.

Ayrılmış serverli şəbəkələrdə serverləri təyinatına görə fayl serveri, çap

serveri, poçt serveri, firewall və proksi server, web-serveri və digər serverlərə

bölmək olar.

Müraciət metoduna əsasən şəbəkə qurulmasının növləri.

Müraciət metodu: fiziki səviyyədə şəbəkənin qovşaqlarını birləşdirən,

verilənlərin ötürülmə kanalından istifadəni müəyyən edən qaydalar toplusudur.

Lokal şəbəkədə ən geniş yayılmış müraciət metodları aşağıdakılardır:

1. Ethernet

2. Token Ring

3. ARCNet (Attached Resource Computer Network - qoşulmuş kompüter

şəbəkə resursları)

207

Bu metodların hər biri müvafiq şəbəkə platası (adapter) vasitəsilə həyata

keçirilir.

Ethenet. Ethenet 1970-ci ildə Xerox korporasiyasının Palo Alto

Tədqiqat Mərkəzi tərəfindən hazırlanmış, sonradan 1978-ci ildə Xerox

Corporation, Intel Corporation və Digital Equipment Corporation tərəfindən

standartlaşdırılmışdır. Ethenet EEE 802.3 spesifikasiyası üçün əsas oldu. Hal-

hazırda Ethenet və EEE 802.3 lokal hesablama şəbəkələrinin geniş yayılmış

protokollarıdır və onlar oxşar texnologiyalar kimi müəyyən edilib. Hər iki

standart daşıyıcıya kontrol etməklə çoxsaylı müraciət və münaqişənin aşkar

edilməsi (CSMA/CD - carrier-sense multiple access/collision detection)

metodundan istifadə edir. Bu metoda görə bütün stansiyalar bir mühitdə

qarşılıqlı əlaqədə olurlar. Belə mühitdə hər zaman anında yalnız bir stansiya

informasiya ötürə, qalanlar isə qəbul edə bilər. Əgər iki stansiya eyni vaxtda

informasiya ötürməyə cəhd edirsə bu zaman ötürülənlər toqquşur və hər iki

stansiya müəyyən təsadüfi vaxtdan sonra yenidən nəqlə çalışırlar. Ethenet

şəbəkədə şin topologiyasından istifadə olunur. Ona görə də stansiyalar bir

ümumi qarşılıqlı əlaqə kanalından istifadə edirlər. Ethenetdə verilənlərin

adresata çatıb-çatmadığına zəmanət verilmir. Misal üçün əgər adresat qovşaq

söndürülübsə onda göndərilən paket yolda itə bilər və göndərənin isə bundan

xəbəri olmaya bilər. Ethenet istifadəçilərin sayı artıqca şəbəkənin iş effektivliyi

azalır. Belə olan halda azsaylı istifadəçilərə xidmət edən seqmentlərin sayını

artırmaq məsləhət görülür. Verilənlərin ötürülmə sürəti 10 Mbit/s-dir.

Token Ring. Bu standart İBM firması tərəfindən hazırlanıb. Ötürücü

mühit kimi ekranlanmış və ekranlanmamış burulmuş cütlük və optik lifli

kabellərindən istifadə edilir.Verilənlərin ötürülmə sürəti 4 Mbit/s və ya 16

Mbit/s-dir. Stansiyanın ötürücü mühitə daxil olmasını idarə edən metod kimi

markerli halqa (Token Ring) metodundan istifadə olunur. Bu metoda görə

marker adlanan bitlərin xüsusi ardıcıllığı eyni istiqamətdə dövr edən fasiləsiz

halqa əmələ gətirir. Markerlər hər işçi stansiyadan ötərək halqa boyu nəql

olunur. İşçi stansiyaya ötürüləcək informasiyaya malik olduqda markerə

208

verilənlərin kadrlarını əlavə edə bilər. Əks halda o, sadəcə olaraq markeri digər

stansiyaya ötürür. Bu metodun əsas xüsusiyyətləri:

qurğular şəbəkəyə halqa topologiyasına əsasən qoşulur;

şəbəkəyə qoşulan qurğulur yalnız ötürmək icazəsi aldıqdan

sonra verilənləri ötürmək hüququ qazanır;

şəbəkədə belə hüquqa istənilən vaxt yalnız bir stansiya malik

olur.

Token Rinqdə üç əsas paket tipi təyin edilib:

Verilənlər / idarəetmə paketi (Data/Command Frame);

marker (Token);

Dayandırmaq paketi (Abort).

Verilənlər/idarəetmə paketi. Onun köməyi ilə verilənlərin ötürülməsi və

şəbəkə işini idarə edən əmrlər yerinə yetirilir.

Marker. Stansiya verilənlərin ötürülməsinə yalnız paketi aldıqdan sonra

başlaya bilər. Bir halqada bir marker və müvafiq olaraq verilənlərin ötürülməsi

hüququna malik bir stansiya ola bilər.

Dayandırmaq paketi. Belə paketin göndərilməsi bütün ötürülmələrin

dayandırılması adlanır.

ARCNet. ARCNet lokal şəbəkənin sadə, ucuz, etibarlı və kifayət qədər

qıvraq arxitekturasıdır. 1977-ci ildə Datapoint korporasiyası tərəfindən hazırlanıb.

Sonradan SMS (Standard Microsistem Corporation) korporasiyası Arcnetə

lisenziya əldə etmiş və ARCNet şəbəkəsi üçün lazım olan ləvazimatları işləyib

hazırlamağa və istehsal etməyə başlamışdır. Ötürücü mühit kimi ekranlanmış və

ekranlanmamış burulmuş cütlük, koaksial və optik lifli kabellərdən istifadə edilir.

Verilənlərin ötürülmə sürəti 2,5 Mbit/s-dir. ARCNet şəbəkəyə qurğuların

qoşulmasında şin və ulduz topologiyalarının xüsusiyyətlərindən istifadə edilir.

Stansiyanın ötürücü mühitə daxil olmasını idarə edən metod kimi markerli şin

(Token Bus) metodundan istifadə olunur. Bu metoda görə:

şəbəkəyə qoşulan bütün qurğulur ötürmək hüququna icazə alır;

209

şəbəkədə belə hüquqa istənilən vaxt yalnız bir stansiya malik olur;

bir stansiya ilə ötürülən verilənlər şəbəkənin bütün stansiyaları üçün

açıqdır.

Arcnet şəbəkədə 5 paket tipi müəyyən edilib:

Paket ITT (Information to Transmit) - ötürməyə dəvət. Bu paket idarəni

şəbəkənin bir qovşağından digərinə verir. Paketi qəbul edən stansiya verilənləri

ötürmək hüququ qazanır.

Paket FBE (Free Buffer Enquiries) - verilənlərin qəbuluna hazır olmaq

sorğusu. Bu paketlə şəbəkənin verilənlərin qəbuluna hazırlığı yoxlanılır.

Verilənlər paketi. Bu paketin köməyi ilə verilənlər ötürülür;

Paket ASK (Acknowledgments) - qəbulu təsdiqləyir. Verilənlərin

qəbuluna hazır olmaq və ya verilənlər paketinin səhfsiz qəbul edildiyini təsdiqləyir,

daha doğrusu FBE və verilənlər paketinə cavab verir;

Paket NAK (Negative Acknowledgments) - qəbula hazır olmamaq.

10.4. Qlobal kompüter şəbəkəsi

İnternet – dar mənada şəbəkənin birləşməsi adlanır. Daha geniş mənada

isə Beynəlxalq kompüter şəbəkəsi adlanır.İnternetə fiziki mənada bir neçə milyon

kompüterin birləşməsi kimi baxmaq olar. Daha yaxşı olardı ki, İnternetə-

məlumat fəzası kimi baxılsın. İnternetə - kompüterlərin birbaşa birləşməsi kimi

baxmaq olmaz, çünki o özlüyündə elə bir fəza təşkil edir ki, orada bilavasitə

verilənlərin kəsilməz dövr etməsi baş verir.

Məlumatın kompüter vasitəsi ilə ötürülməsi və qəbul edilməsi hələ 50 –

ci illərdə laboratoriya şəraitində tətbiq olunmuşdur. 60 –cı illərin sonunuda ABŞ

–in Müdafiə nazirliyinin (DARPA – Defense Advanced Research Project

Ageney) prespektiv işləmə agentliyinin vəsaiti hesabına I milli şəbəkə yaradıldı.

O, ARPANET adını almışdır. Bu bir neçə elmi, tədqiqat və təhsil sahələrini əhatə

edirdi.

210

İnternetin əsas yaranma tarixi 1983 – cü il hesab olunur. Bu TCP\İP

protikollarının yaranma tarixi ilə bağlıdır. TCP\İP – bu bir dənə şəbəkə

protokolundan ibarət olmayıb, müxtəlif təbəqələrdə yerləşən iki protokoldan

ibarətdir. TCP protokolu – nəqliyyat təbəqəli protokoldur və məlumatın necə

ötürülməsini təmin edir. İP protokolu- ünvanlıdır. O, şəbəkə təbəqəsinə aiddir və

ötürülmənin hara getməsini təmin edir.

TCP/IPailəsi

TCP/IP birgə iş üçün nəzərdə tutulmuş şəbəkə protokolları ailəsidir.

Onun tərkibinə bir neçə komponent daxildir:

• İP (İnternet Protocol – Şəbəkələrarası protokol) – paketlərin bir

kompüterdən digərinə daşınmasını təmin edir.

• ICMP (Internet Control Message Protocol – İnternetdə məlumatların

idarə olunması protokolu) – səhvlər haqqında, köməkçi marşrut üzrə tələbatlar və

xəbərlərin alınması haqqında məlumatlar da daxil olmaqla İP protokolunu tanıyır;

• ARP (Address Resolution Protocol – Ünvanların çevrilməsi

protokolu) - İP-ünvanları aparat ünvanlara çevirir;

• UDP (User Datagram Protocol – İstifadəçinin deytaqramlarının

ötürülmə protokolu ) və TCP (Transfer Control Protocol - Ötürmələrin idarə

olunması protokolu) göstərilmiş kompüterdə verilənlərin konkret əlavələrə

çatdırılmasını təmin edir.

Deytaqram – birləşmə tələb etməyən protokollarla ötürülən paketlərdir.

İnternetə qoşulma üsulları

• Dial-Up bağlantı.

• Birbaşa xətt vasitəsilə bağlantı.

• Sürətli və genişzolaqlı bağlantılar.

• Simsiz İnternet bağlantısı.

• Mobil rabitə və İnternet.

WAP –texnologiya

Bluetooth texnologiyası

GPRS (General Packet Radio Service) –

211

Mobil telefon vasitəsilə İnternet bağlantısı

CDMA (Code Division Multiple Access) -

Mobil rabitə texnologiyası

• Peyk İnterneti.

İnternetdə ünvanlama sistemi

• Rəqəmsal İP - ünvan (İP – Internetwork Protocol);

• domen ünvan.

İP-ünvan şəbəkənin və kompüterin şəbəkədəki nömrəsini özündə

saxlayır. Hər bir şəbəkənin ünvanı İnternetin NİC (Net Information Centre) Şəbəkə

informasiya mərkəzi tərəfindən verilir.

Rəqəmsal ünvan 32 bit uzunluğa malikdir. Ədədi ünvan 32 bit uzunluğa

malikdir. Bu ünvan 0-dan 255-ə qədər istənilən 4 ədəddən ibarət olur. Şəbəkənin

ölçüsündən asılı olaraq İP-ünvanlar A,B və C kimi üç sinfə bölünür.

İP-ünvanla kompüterin şəbəkə ünvanı arasındakı uyğunluğa əsaslanan

siyahı genişləndiyindən Şəbəkənin zonalara bölünməsi zərurəti yarandı. Hər bir

zonada ünvanlara xidmət üçün bir mərkəz ayrıldı. Bu zonalar domenlər adını aldı,

onlara uyğun ünvanlar isə domen ünvanlar adlandırıldı. İnternet ünvanlama

sistemində müəyyən coğrafi regionları təmsil edən domenlər iki hərfdən (məsələn,

Fransa – fr, Kanada – ca, ABŞ – us), mövzu əlamətlərinə görə bölünmüş domenlər

isə üç hərfdən ibarət olur.

İstifadəçinin kompüterinin şəbəkədə geydiyyata alındığı ad onun İnternet

ünvanı adlanır. İstifadəçinin adının ardınca @ işarəsi işlədilir.

Misal. İnternetə goşulmuş tutor.sptu.edu adlı kompüterdə Nazrin adı altında

qeydiyyata düşmüş istifadəçinin ünvanı bu şəkildə olacaqdır:

Nazrin@ tutor.sptu.edu

10.5. İnternetin xidmətləri (qulluğu, vəzifələri)

İnternetin işi haqqında danışdıqda – bu zaman söhbət tam İnternetdən

getmir, ancaq onun bir və ya bir neçə vəzifəsindən gedir. Müxtəlif xidmətlər –

212

müxtəlif protokollara malikdir. Buna tətbiqi proqramlar deyilir. İnternetin

vəzifələrinə aşağıdakılar daxildir:

1. Terminal rejim. Keçmişdə bu rejimdən daha çox riyazi

hesablamaların aparılması zamanı istifadə olunurdu. Müasir zamanda isə

Telnet protokollarından texniki obyektlərin distansion(məsafə) idarə

olunmasında istifadə olunur, məsələn teleskoplarla, videokameralarla, sənaye

robotları ilə işləyən zaman istifadə olunur.

2. Elektron poçt (E – mail ) Poçt xidməti iki tətbiqi proqram

əasaında qurulub: SMTP və POP3. SMTP vasitəsi ilə kompüterdən serverə

məlumatın göndərilməsi baş verir. POP3 vasitəsi ilə daxil olan məlumatların

qəbul edilməsi baş verir. İnternetdə E – mailin təmin olunması üçün xüsusi

poçt serveri vardır.

3. Siyahıların göndərilməsi (Mail list) Bu xüsusi mətni serverdir ,

təyin olunmuş mətnlər üzrə məlumatı toplayır və abunəçilərə göndərilməni

təmin edir. Göndərilən siyahıların mövzusu müxtəlif ola bilər, məsələn,

xarici dilin öyrənilməsi ilə bağlı olan suallar, hesablama texnikasının proqram

və asparat vasitəsi ilə bağlı olan yeni məlumatlar.

4. Telekonfransların xidməti (Usenet) Bu xidmət növü elektron

poçtun göndərilməsinin dövrü təkrar edilməsinə oxşayır, lakin, bu zaman

məlumat bir müxbirə deyil, böyük müxbirlər qrupuna göndərilir (belə

qruplara telekonfranslar və yaxud xəbərlər qrupu deyilir).

5. Faylların ötürülməsi xidməti (File Transfer Protocol) –

faylların ötürülməsi və qəbul edilməsi İnternet – qulluqda ən keyfiyyətli

vəzifədir. FTP xidmətinin beynəlxalq şəbəkədə öz serveri var və burada

verilənlərin arxivi saxlanır. FTP pr otokolu eyni zamanda iki TCP - server və

müştəri birləşməsi ilə işləyir, biri vasitəsi ilə verilənlərin ötürülməsi baş verir,

ikinci birləşmə isə idarəedici rolunu oynayır.

6. İRC xidməti (İnternet Realy Chat) – yəni real vaxt xidməti bir

neçə adamla eyni vaxtda ünsiyyəti təmin edir. Telekonferensiya xidmətindən

fərqi ondadır ki, bütün dünyada açılmış mətnin müzakirəsi iştirakçılar

213

arasında İRC sisteminin bir kanalında baş verir, bu zaman ancaq bir neçə

adam iştirak edə bilər. Hər bir istifadəçi özünün xüsusi kanalını yarada bilər

və ora "müzakirə" üçün iştirakçıları dəvət edə bilər və yaxud hazırda açıq

olan kanala qoşula bilər.

7. İCQ. Hal – hazırkı vaxtda İnternetə qoşulmuş insanın İP –

ünvanın axtarışını təşkil edir. Bu qulluğun adı – I SEEK YOU –Mən səni

axtarıram adlanır. Bu qulluqdan istifadə üçün onun mərkəzi serverində

qeydiyyatda olmaq lazımdır. (http://www/icq.com) və UİN ( Universal

Internet Number ) fərdi nömrəsini almaq lazımdır.

8. World Wide Web (WWW) xidməti. Müasir İnterrnetiin ən

məşhur xidmətidir. WWW – vahid məlumat fəzasıdır, bu öz növbəsində,

Web- serverdə saxlanılan, bir – biri ilə bağlı olan yüz milyonlarla elektron

sənədlərdən ibarətdir. Web fəzanı təşkil edən ayrı – ayrı sənədlər Web –

səhifələr adlanır. Mövzular cəhətdən birləşən Web səhifələri Web- qovşaq

adlandırırlar ( daha geniş mənada Web – sayt və yaxud sayt). Web-

səhifələrin adı sənədlərdən fərqi ondan ibarətdir ki, onlar konkret daşıyıcı ilə

bağlı olmayan rəsmi şəklə salınır (formalaşır). Məsələn, vərəqdə çap olunacaq

hazır sənəd çap vərəqinin parametrlərindən, enindən, hündürlüyündən və

sahələrin ölçüsündən asılıdır. Web– sənədlərə isə qabaqcadan məlum

olmayan kompüterin ekranında baxmaq olar. Bu zaman istufadəçinin işlədiyi

kompüterin nə ekranının ölçüsü, nə rəngin parametrləri, nə qrafik genişlənmə,

nə də əməliyyat sistemi məlum ola bilər. Ona görə də Web- sənədlər "bərk

formatlaşmaya " malik deyillər. Rəsmi şəklə salınma bilavasitə istifadəçinin

kompüterində əks olunma zamanı baş verir. Web- səhifələrə baxmqa üçün

istifadə olunan proqramlara – broyzerlər deyilir. Broyzer – sənədin ekranda

əks olunmasını təmin edir.

9. DNS xidməti. Biz İnternetin protokollarından danışan zaman,

qeyd etdik ki, İnternetdə ixtiyari kompüterin və yaxud da ixtiyari lokal

şəbəkənin ünvanı dörd bayt vasitəsi ilə ifadə oluna bilər, məsələn,

214

195.28.132.97. Digər tərəfdən isə qeyd etdik ki, hər bir kompüter xüsusi

domen ada malikdir, məsələn,www.abcdef.com

Burada burada heç bir zidiyyət yoxdur, bu eyni bir şəbəkə

kompüterinin ünvanın yazılışıdır. İnsana İP – ünvanlarının rəqəmlərlə yazılışı ilə

işləmək çətinlik törədir, ona görədə məzmuna uyğun adla işləməyə daha çox

üstünlük verir.

215

MÖVZU 11.

INFORMASIYA-KOMMUNIKASIYANIN IŞLƏNMƏ

TEXNOLOGIYALARI

Plan

11.1. Texnologiya anlayışı. İnformasiya texnologiyaları

11.2. İnformasiya-kommunikasiya texnologiyalarının komponentləri.

11.3. İnformasiya –kommunikasiya texnologiyalarının qurulma prinsipləri.

11.4. İnformasiya- kommunikasiya texnologiyalarının inkişaf mərhələləri.

11.5. Avtomatlaşdırılmış iş yerləri

11.1. Texnologiya anlayışı. İnformasiya texnologiyaları

Son illərdə «Kompyuter texnologiyası» və "İnformasiya texnologiyası"

terminlərindən geniş istifadə olunur. «Texnologiya» yunan sözü olub (techne

(bacarıq) + logos (öyrənmə)) məhsulun hazırlanması bacarığı, istehsal

proseslərinin yerinə yetirilməsi üçün üsul və vasitələr haqqında biliklər toplusu

deməkdir. Cəmiyyətin informasiya resurslarından istifadə etməsi prosesinin vacib

tərkib hissəsi informasiya texnologiyası hesab olunur. İnformasiya texnologiyası

elmi-texniki tərəqqinin inkişafı, informasiya emalı üçün yeni texniki vasitələrin

yaradılması ilə təyin olunan bir neçə təkamül mərhələsi keçmişdir. Cəmiyyətin

informasiya resurslarından istifadə etməsi prosesinin vacib tərkib hissəsi

informasiya texnologiyası hesab olunur. İnformasiya texnologiyası elmi-texniki

tərəqqinin inkişafı, informasiya emalı üçün yeni texniki vasitələrin yaradılması ilə

təyin olunan bir neçə təkamül mərhələsi keçmişdir. Müasir cəmiyyətdə

informasiya emalı texnologiyasının əsas texniki vasitəsi texnoloji proseslərin

işlənib hazırlanması və istifadə olunması konsepsiyasına, həmçinin nəticəvi

informasiyanın keyfiyyətinə ciddi təsir etmiş fərdi kompüter hesab olunur. Fərdi

kompüterin informasiya mühitində tətbiqi və telekommunikasiya vasitələrindən

istifadə olunması informasiya texnologiyasının inkişafını yeni mərhələyə çatdırdı.

Bununla da «informasiya texnologiyası» söz birləşməsinə «yeni» sözü əlavə

olundu: yeni informasiya texnologiyası.

216

Yeni sözü bu texnologiyanın təkamüllüyünü yox, yeniliyini göstərir. Onun

tətbiqi o mənada yenilik aktı hesab olunur ki, o, təşkilatların və müəssisələrin

fəaliyyət növlərinin məzmununu əhəmiyyətli dərəcədə dəyişdirir. Yeni informasiya

texnologiyası anlayışına həmçinin informasiyanın müxtəlif vasitələrlə ötürülməsini

təmin edən kommunikasiya texnologiyaları da daxil edilir.

Material istehsalı texnologiyası müxtəlif texniki vasitələrlə (avadanlıq,

dəzgahlar, instrumentlər, konveyr xətləri və s.) reallaşır. Analoji olaraq

informasiya texnologiyası üçün də texniki vasitələr mövcuddur. İnformasiya

istehsalının texniki vasitələrinə onun aparat, proqram və riyazi təminatmı yerinə

yetirən vasitələr daxildir. Bu vasitələrin köməyilə ilkin informasiya emal edilərək

yeni kefıyyətli informasiyaya çevrilir.

Bu vasitələrin içərisində proqram vasitələrinin xüsusi yeri var. Həmin

vasitələrə başqa sozlə informasiya texnologiyasının proqram instrumentarisi

deyilir. Proqram instrumentarisi istifadəçi tərəfındən qoyulan məqsədə nail

olmaqdan ötrü müəyyən tip kompüter üçün bir və ya qarşılıqlı əlaqəli bir neçə

proqram məhsulundan ibarətdir. İnstrumentari kimi fərdi kompüterlər üçün geniş

yayılmış aşağıdakı proqram məhsullarından istifadə edilə bilər: mətn prosessorları

və ya redaktorları, stolüstü nəşriyyat sistemləri, elektron cədvəllər, qrafik

redaktorlar, verilənlər bazalarının idarəetmə sistemləri, elektron yazı kitabçaları,

funksional təyinatlı (maliyyə, mühasibat, marketinq və s.) informasiya sistemləri,

İnternet bələdçiləri, ekspert sistemləri və s.

İnformasiya texnologiyası onun üçün əsas mühit olan informasiya

sistemləri ilə sıx bağlıdır. İlk baxışdan onların bir-birinə çox oxşarlığı təəssüratı

yaranır, əslində isə bu belə deyildir.

İnformasiya texnologiyası verilənlər üzərində əməllərin, əməliyyatların,

mərhələlərin aparılması üçün dəqiq reqlamentlənmiş qaydalardan ibarət olan

prosesdir. İnformasiya texnologiyasmın əsas məqsədi ilkin informasiyanın

məqsədyönlü emalı nəticəsində istifadəçi üçün lazımi informasiyanı almaqdır.

İnformasiya sistemi kompüterlərdən, kompüter şəbəkələrindən, proqram

məhsullarından, verilənlər bazalarından, insanlardan, müxtəlif növ rabitə

vasitələrindən və s. ibarət olan muhitdir. İnformasiya sistemi, «insan-kompüter»

217

tipli informasiya emalı sistemidir və burada əsas məqsəd informasiyanın

saxlanması, sorğulara görə axtarışı və seçilən informasiyanı lazımi formaya salıb,

istifadəçiyə çatdırılmasıdır.

İnformasiya sisteminin funksiyalarının reallaşdırılması ona yönəlmiş

informasiya texnologiyasını bilmədən mümkün deyil. İnformasiya texnologiyası

isə informasiya sistemindən kənar olaraq reallaşdırıla bilər.

Beləliklə, informasiya texnologiyası informasiya cəmiyyətində

informasiyanın çevrilmə prosesləri haqqında müasir təsəvvürü ifadə edən daha

geniş anlayışdır. İnformasiya sisteminin uğurla qurulmasının və fəaliyyətinin

təminatı isə informasiya və idarəetmə texnologiyalarından birgə və bacarıqla

istifadə olunmasıdır.

Material istehsalı sahəsindi istifadə olunan norma, normativ, texnoloji

proses, texnoloji əməliyyat və s. kimi anlayışlardan informasiya texnologiyasında

da istifadə oluna bilər. Hər bir texnologiyada bu anlayışları müəyyənləşdirməkdən

əvvəl məqsədi təyin etmək lazımdır. Sonra isə qoyulan məqsədə çatmaq üçün

görüləsi işlərin hamsını strukturlaşdırmağa cəhd etmək və lazımi proqram

instrumentarisini seçmək lazımdır.

Kompüter əsasında reallaşdırılan informasiya texnologiyasının inkişafına

bir neçə baxış mövcuddur. Bu baxışlar müxtəlif bölgü əlamətləri ilə təyin edilir.

Aşağıda nəzərdən keçirilən baxışlar üçün ümumi cəhət ondan ibarətdir ki, fərdi

kompüterlərin yaranması ilə informasiya texnologiyasının inkişafında yeni mərhələ

başlandı və insanın həm peşə fəaliyyətində, həm də məişətdə informasiya

təlabatlarını ödəmək mümkün oldu.

İnformasiya texnologiyasını aşağıda göstərilən əlamətlərə görə mərhələlərə

ayırırlar. Qeyd edək ki, göstərilən ayırmalar və illər müəyyən mənada şərti xarakter

daşıyır.

İnformasiya texnoloji nöqteyi-nəzərdən ötürülmə, saxlanma, işlənmə

obyekti kimi müəyyən edilir. İnformasiyaya formal olaraq məzmun cəhətdən

baxıldıqda o, işlənməyə, emala məruz qalır. Belə olan halda informasiya

proseslərinin girişində olan məlumatlar “xammal” rolunu, çıxışındakı məlumatlar

218

isə “hazır məhsul” rolunu oynayır.

İnformasiyanın lazımi formaya salınması müasir informasiya texnologiyalarının

tətbiqi ilə həyata keçirilir. Digər tərəfdən cəmiyyətin informasiya resusrlarından

istifadə etməsi prosesinin vacib tərkib hissəsi informasiya texnologiyası hesab

olunur.

İnformasiya texnologiyası- verilənlərin toplanması, ötürülməsi və emalı üçün

üsul və vasitələrdən istifadə etməklə tədqiq olunan obyektin, prosesin, hadisənin

vəziyyəti haqqında informasiyanın (informasiya məhsulunun) alınması prosesidir.

Material istehsalı texnologiyasında məqsəd insanın və ya sistemin

tələblərinə çavab verən məhsulun istehsalıdır. İnformasiya texnologiyasında isə

məqsəd insan tərəfindən analiz edilmək və onun əsasında qərar qebul etmek ücün

informasiya istehsalıdır.

Məlumdur ki, eyni material resurslarına müxtəlif texnologiyaları tətbiq

etməklə müxtəlif məmulat və məhsul almaq olar. Bu deyilən informasiyanın emalı

texnologiyasına da aiddir.

Yeni informasiya texnologiyalarının üç əsas prinsipi mövcuddur ki,

bunlar da aşağıdakılardır:

- kompüterlə interaktiv (dialoq) rejimində işləmək;

- proqram məhsullarının inteqrasiyası (birləşdirilməsi, qarşılıqlı

əlaqələndirilməsi);

- həm verilənlərin, həm də məsələnin qoyuluşunun dəyişdirilməsi prosesinin

çevikliyi.

İnformasiya istehsalının texniki vasitələrinə onun aparat, proqram və riyazi

təminatını yerinə yetirən vasitələr daxildir. Bu vasitələrin köməyilə ilkin

informasiya emal edilərək yeni keyfıyyətli informasiyaya çevrilir.

İnformasiya texnologiyası onun üçün əsas mühit olan informasiya

sistemləri ilə sıx bağlıdır. İnformasiya texnologiyası verilənlər üzərində əməllərin,

əməliyyatların, mərhələlərin aparılması üçün dəqiq reqlamentlənmiş qaydalardan

ibarət olan prosesdir. İnformasiya sistemi kompüterlərdən, kompüter

şəbəkələrindən, proqram məhsullarından, verilənlər bazalarından, insanlardan,

219

müxtəlif növ rabitə vasitələrindən və s. ibarət olan muhitdir. İnformasiya sistemi,

informasiya emalı sistemidir və burada əsas məqsəd informasiyanın saxlanması,

sorğulara görə axtarışı və seçilən informasiyanı lazımi formaya salıb, istifadəçiyə

çatdırılmasıdır.

İnformasiya sistemi (İS) müəyyən sahədə məsələlərin həllini təmin edən

qərarların qəbul edilməsi üçün informasiyamn toplanması, saxlanması, axtarışı,

emalı və istifadəçilərə çatdırılmasını təmin etmək məqsədilə texniki, proqram,

linqvistik, metodloji və təşkilatı vasitələrdən ibarət kompleksdir.

Müasir informasiya sistemlərində informasiyanın emalı üçün əsas texniki

vasitə kimi fərdi kompüterdən istifadə edilir. Böyük təşkilatlarda və firmalarda

texniki vasitələrə fərdi kompüterlə yanaşı, meynfreym və super kompüter də daxil

edilə bilər. Paylanmış informasiya sistemlərində texniki təminat funksiyalarını

kompüter şəbəkələri yerinə yetirirlər.

11.2.İnformasiya texnologiyalarının komponentləri.

Beləliklə, informasiya texnologiyası informasiya cəmiyyətində

informasiyanın çevrilmə prosesləri haqqında müasir təsəvvürü ifadə edən daha

geniş anlayışdır. İnformasiya sisteminin uğurla qurulmasının və fəaliyyətinin

təminatı isə informasiya və idarəetmə texnologiyalarından birgə və bacarıqla

istifadə olunmasıdır.

Hazırki dövrdə mövcud olan informasiya texnologiyalarını iki əsas

növə ayırmaq olar:

1) verilənlərin emalı texnologiyası;

2) idarəetmənin informasiya təminatı texnologiyası.

Verilənlərin emalı texnologiyası lazımı ilkin verilənlərə malik olan, emal

üçün alqoritmlər və digər standart prosedurlar olan yaxşı strukturlaşdırılmış

məsələlərin həlli üçün nəzərdə tutulur. Bu səviyyədə informasiya

texnologiyalarının və sistemlərinin tətbiqi əmək məhsuldarlığını artırır, onu

hesablama əməliyyatlarından azad edir və bəzi hallarda işçilərin sayını azaldır.

220

İdarəetmənin informasiya təminatı texnologiyasının əsas məqsədi

təşkilatın qərar qəbuletmə ilə bağlı olan bütün həmkarlarının informasiya tələbatını

ödəməkdir. Həmin texnologiya idarəetmənin istənilən səviyyəsində faydalı ola

bilər.

Müasir kompüterlərdə informasiyanın işlənməsi aşağıdakı ardıcıllıqla

yerinə yetirilir. Əvvəlcə tədqiq olunan obyekt və ya proses ətraflı olaraq

araşdırıldıqdan sonra əsas təsiredici amillər seçilərək toplanılır. Əldə olunan bu

məlumatlar kompüterə daxil edilir. Daxil edilmiş məlumatlar ümumi qanunlar

əsasında sistemləşdirilir və emala göndərilir. Emal prosesindən sonra alınmış

nəticələr çıxış qurğularına və ya informasiya daşıyıcılarına göndərilir.

Bu texnologiya idarəetmənin informasiya sistemi mühitində işləməyi

nəzərdə tutur və həll olunan məsələlərin zəif strukturlaşması hallarında istifadə

olunur. İdarəetmənin informasiya sistemi təşkilatın müxtəlif funksional

bölmələrinin və ya idarəetmə səviyyələrinin oxşar informasiya təlabatlarını

ödəmək üçün daha əlverişlidir.

İnformasiya sisteminin işini anlamaq üçün onun həll etdiyi problemin

mahiyyətini və həmçinin hansı təşkilatı proseslərə qoşulduğunu bilmək lazımdır.

Məsələn, qərarların qəbulunun təminatı üçün qurulan informasiya sisteminin

imkanlarını təyin edəndə aşağıdakıları nəzərə almaq lazımdır:

- həll olunan idarəetmə məsələlərinin strukturlaşdırılması;

- firmanın idarə edilməsi iyerarxiyasının hansı səviyyəsində qərar

qəbuletmə aparılır;

- həll olunan məsələlərin hansı funksional bölmələrə aid olması;

- istifadə olunan informasiya texnologiyasının növü.

Son illər idarəetmə sahəsində «qərar qəbuletmə» anlayışından və onunla

əlaqəli qərar qəbuletmə sistemləri, metodları və vasitələri anlayışlarından çox

istifadə olunur.

Qarar qəbuletmə situasiyanın analizinə, məqsədin təyin edilməsinə və bu

məqsədə nail olma proqramına əsaslanaraq idarə olunan obyektə məqsədyönlü

təsiretmə aktıdır.

221

İstənilən təşkilatın idarəetmə strukturu 3 səviyyədən ibarət olur: operativ,

funkisonal və strateji.

İdarəetme səviyyəsi (idarəetmə fəaliyyətinin növü) həll olunan məsələlərin

mürəkkəbliyi ilə təyin olunur. Məsələ mürəkkəbləşdikcə onun həll üçün idarəetmə

səviyyəsi də yüksək olmalıdır.

İdarəetmənin operativ səviyyəsi dəfələrlə təkrarlanan məsələlərin və

əməliyatların həllini və cari informasiyanın dəyişməsinə cəld reaksiya verilməsini

təmin edir..

Funksional (taktiki) səviyyədə operativ səviyyədə hazırlanan

informasiyanın analizini tələb edən məsələlər həll olunur. Həll olunan məsələlərin

həcmi azalır, lakin mürəkkəbliyi artır.

Strateji idarəetmə təşkilatın üzunmüddətli strateji məqsədlərinə nail

olmasına yönələn idarəetmə qərarlarının hazırlanmasını təmin edir.

Süni intellekt – Elmi sahəsi keçən əsrin 50-ci illərində kibernetika,

linqivistika, psixologiya və proqramlaşdırmanın qovşağında yaranmışdır.

Süni intellektin yaranmasının əsas məqsədi əvvəllər ənənəvi olaraq

insanlar tərəfindən həll olunan məsələlərin maşınlar tərəfindən həll olunmasını

təmin edilməsi olmuşdur və bu problem bəşəriyyət qarşısında duran mürəkkəb

elmi-praktik problemlərdən biridir.

Süni intellektin köməyi ilə sübut olundu ki, Ehm-lər müəyyən şərtlər

daxilində insan fəaliyyətinə aid olan riyazi nəzəriyyəni isbat etmək, şer

bəstələmək, tərcümə işləri, mürəkkəb informasiya axtarışı və s. yerinə yetirmək

imkanına malikdir.

Süni intellekt sahəsində mütəxəssislər qarşısında aşağıdakı problematik

məsələlərin tədqiqini qoymuşdur.

Nəzəriyyələrin isbat olunması; oyunların icrası məsələsi; musuqi,

poeziya, rəssamlıq sahələrində yaradıcılıq məsələləri; məntiqi nəticələr; avtomatik

tərcümə; danışığın sintezi və tanınması; Ehm – lə təbii dildə danışmaq; təsvirlərin

tanınması; robotika; ekspert sistemləri; neyron şəbəkələri; mühəndis biliyi,

222

məqsədyönlü hərəkətin planlaşdırılması; öyrənmə və özünü öyrətmə; özünü təşkil

etmə; 5-ci və 6-cı nəsil EHM- in nəzəri əsasının işlənməsi və s.

Bütün bu məsələlər bir- biri ilə əlaqədardır və bu məsələlər sistemin

intellektual sistemlərin köməyi ilə həll olunur. Ən yaxşı intellektual sistem insanın

özüdür.

Ekspert sistemlərinin informasiya texnologiyaları

Xarakteri və təyinatı. Kompyuter informasiya sistemlərinin inkişafı

sıralarında ən irəlidə gedən ekspert sistemləridir. Bu sistemlərin təşkili süni

intellektə əsaslanaraq qurulur. Ekspert sistemləri ekspertlərin təcrübə bilikləri ilə

kifayət qədər təmin olunduqlarına görə, bu sistemlər menecer və ixtisasçıya

müəyyən problemi həll etmək üçün məsləhətçi ola bilərlər.

Exspert sistemləri texnologiyasından istifadə etməyin əsas ideyası,

ekspertdən onun biliklərini almaq, onları maşının yaddaşına yükləmək və sərurət

yarandıqda onlardan istifadə etməkdir. Ekspert sistemləri informasiya

texnologiyalarında istifadə olunan əsas komponentlər bunlardır: istifadəçi

interfeysi, biliklər bazası, interpretator, sistemin yaranma modulu.

11.3.İnformasiya texnologiyalarının qurulma prinsipləri.

İdarəetmənin informasiya təminatını ödəmək üçün avtomatlaşdırılmış

idarəetmə sistemi və yaxud avtomatlaşdırılmış informasiya sistemi yaradıla bilər.

Avtomatlaşdırılmış idarəetmə sistemi müəssisənin, təşkilatın, firmanın idarə

edilməsində üzə çıxan məsələləri həll etmək və ya qərar qəbul etmək məqsədilə

yaradılır. Burada, əsasən texniki vasitələrdən, kompüterlərdən və kadrlardan

istifadə olunur. Belə sistemlərdə adamlar sistemin elementi kimi çıxış edirlər, yəni

adamların iştirakı zəruridir. Avtomatlaşdırılmış informasiya sistemlərində

informasiyanın toplanması, saxlanması, işlənməsi və verilməsi ayrı-ayrı sahələr

üzrə və yaxud ümumi məqsədə xidmət üçün yaradıla bilər.

İdarəetmədə istifadə olunan informasiyaları əsasən aşağıdakı mənbələrdən

223

əldə etmək olar:

-İnformasiya büroları.

-Mətbuat, kütləvi informasiya vasitələri.

-Ticarət - sənaye palatası.

-Statistika komitəsi.

-Standartlaşdırma və metrologiya komitəsi.

-İqtisadi İnkişaf nazirliyi.

-Banklar.

-Xidmət və konsaltinq (məsləhət) firmaları və s.

Bunlardan başqa digər mənbələr də vardır. Lakin, məhdudiyyət qoyulur.

Buna misal Gömrük Komitəsini göstərə bilərik. Hal-hazırda bizim ancaq xammal

xaricə çıxarılır, hazır məhsul isə çox az çıxarılır ki, bunların haqqında məlumat

almaq çox çətindir.

İnformasiya sistemi – idarəetmə prosesinin informasiya ilə təmin olunmasını təşkil

edən vasitə olub, bütün idarə sisteminin bölmələrinə lazım olan dəqiq məlumatların

vaxtında verilməsinə imkan verir. İnformasiya sistemi aşağıdakı elementləri

özündə əks etdirir:

-İnformasiyanın toplanması.

-İnformasiya dövriyyəsinin təşkili.

-İnformasiyanın saxlanması və aktuallaşdırılması.

-İnformasiya sisteminin texniki təminatı.

-İnformasiya sisteminin riyazi (proqram) təminatı.

-İnformasiyanın verilməsi.

İnformasiya sistemləri sadə və mürəkkəb quruluşlarda hazırlana bilərlər.

Sadə informasiya sistemləri əsasən müəssisədaxili bölmələr üçün nəzərdə tutulur

və informasiyanın toplanması, saxlanması, verilməsi prosesləri insanlar tərəfindən

əl ilə həyata keçirilir. Mürəkkəb informasiya sistemləri isə bütün əməliyyatların

avtomatlaşdırılmış qaydada icrası və tətbiqi ilə bağlıdır. Bu halda, ilkin

informasiyadan tutmuş hesabat sənədlərinin alınmasınadək bütün işlərin icrası

texniki vasitələrin köməkliyi ilə və avtomatlaşdırılmış qaydada həyata keçirilir.

224

İnformasiya sisteminin təşkili üzrə mövcud olan bütün variantları müxtəlif

həlqələr üzrə təsnif etmək olar ki, onların da hər biri onun bu və ya digər

xüsusiyyətini açıb göstərir:

1. İdarəetmənin müxtəlif səviyyələrinə görə - informasiya toplanması

dərəcəsini, mərkəzləşdirilən və qeyri-mərkəzləşdirilən sistem kimi ayırmaq olar.

2. Əhatə dairəsinə görə – informasiya sistemi kompleks və lokal sistemlərə

bölünür. Lokal sistemi məlumatları ayrı-ayrı problem və ya idarəetmə funksiyaları

üzrə istiqamətləndirir. Kompleks sistemi isə idarəetmə prosesində bütün

məlumatların olunmasını tələb edir.

3. Təyinatına görə – istehsalat informasiya sistemi və elmi-texniki

informasiya sistemləri fərqləndirilir.

4. İnformasiya sisteminin mürəkkəblik dərəcəsinə görə - sadə və mürəkkəb

informasiya sistemləri ayrılırlar.

5. İnformasiyanın işlənməsinin avtomatlaşdırılması və mexanikləşdirilməsi

səviyyəsinə görə - əl ilə işlənən, mexanikləşdirilmiş və avtomatlaşdırılmış

sistemlər mövcuddur.

İnformasiya sistemlərinin işlənməsinin və tətbiq edilməsinin ən mühüm

üstünlüklərindən biri, informasiyanın toplanması və işlənməsində operativliyi

təmin etməklə yanaşı, həm də çoxvariantlı idarəetmə qərarlarının hazırlanması

üçün imkan yaratmasıdır. Nə bir menecer bu sistemin köməyi ilə müxtəlif qərar

variantlarından ən əlverişlisini seçmək və tətbiq etmək imkanı əldə edir.

Müəssisə insanlar arasındakı struktur tipli əlaqələrin qurulmasından ibarət

olduğu üçün, onun effektiv fəaliyyəti kommunikasiyanın keyfiyyətindən asılıdır.

Aydındır ki, insanlar arasında kommunikasiya dəqiq olmazsa, onlar ümumi

məqsədə çatmaq üçün bir qərara gələ bilməzlər. Kommunikasiya prosesində

informasiya təkcə düşünülmüş qərarların qəbul edilməsi üçün yox, həm də onların

yerinə yetirilməsi üçün ötürülür. Əgər rəhbər öz qərarlarının əsasını tabeçiliyində

olanlara çatdıra bilirsə, bu onların müvəffəqiyyətlə yerinə yetirilməsi ehtimalını

artırır. Təşkilatın işçiləri yaxşı gördükləri işə görə hansı mükafatın veriləcəyini

bilmirlərsə, onlar ruhlanmayacaqlar və işi yaxşı görməyəcəklər. Kommunikasiya

225

nəzarət aparılmasında da, yardımçı funksiya kimi çox vacibdir.

Kommunikasiya prosesi təkcə fərdlər arasındakı əlaqələrin yox, həmçinin

müəssisənin bölmələri arasında, digər müəssisələrlə, bazarla, partnyorlar və

rəqiblərlə və digər iştirakçılarla qarşılıqlı əlaqələrin qurulması və istifadə olunması

kimi başa düşülməlidir.

Kommunikasiya prosesində dörd əsas mərhələni fərqləndirmək olar:

1. İnformasiyanın toplanması, işlənməsi və hazırlanması;

2. İnformasiyanın kodlaşdırılması və göndərilməsi;

3. İnformasiya kanalı və ötürmə vasitələri;

4. İnformasiyanın alınması və kodun açılması

Bu mərhələlərdən əlavə, alınmış informasiyanın dürüstlüyünü

müəyyən etmək üçün “əks əlaqə”“ qurmaq yolu ilə eyni proses əksinə aparılır.

Əgər bu halda alınmış informasiya birincisi ilə eyni olarsa o, düzgün informasiya

kimi qəbul olunur və sonrakı araşdırmalar üçün əsas götürülür.

11.4.İnformasiya texnologiyalarının inkişaf mərhələləri.

Kompüter əsasında reallaşdırılan informasiya texnologiyasının inkişafına

bir neçə baxış mövcuddur. Bu baxışlar müxtəlif bölgü əlamətləri ilə təyin edilir.

Aşağıda nəzərdən keçirilən baxışlar üçün ümumi cəhət ondan ibarətdir ki, fərdi

kompüterlərin yaranması ilə informasiya texnologiyasının inkişafında yeni

mərhələ başlandı və insanın həm peşə fəaliyyətində, həm də məişətdə informasiya

təlabatlarını ödəmək mümkün oldu.

İnformasiya texnologiyasını aşağıda göstərilən əlamətlərə görə

mərhələlərə ayırırlar. Qeyd edək ki, göstərilən ayırmalar və illər müəyyən mənada

şərti xarakter daşıyır.

İnformasiya emalı proseslərinin və məsələlərinin növünə görə:

1-ci mərhələ (1960-1970-ci illər)-hesablama mərkəzində kollektiv istifadə

rejimində verilənlərin emalı. İnformasiya texnologiyasının inkişafının əsas

istiqamətini insanın yerinə yetirdiyi əməliyyatların (əsasən hesablama tipli)

avtomatlaşdırılması təşkil edirdi.

226

2-ci mərhələ (1980-ci illərdən sonra) - strateji məsələlərin həllinə yönəlmiş

informasiya texnologiyalarının yaradılması.

Cəmiyyətin informasiyalaşması istiqamətində duran problemlərə görə:

1-ci mərhələ (60-cı illərin sonuna qədər) - məhdud imkanlı aparat

vasitələri şəraitində böyük həcmli verilənlərin emalı problemi ilə xarakterizə

olunur.

2-ci mərhələ (70-ci illərin sonuna qədər) - III nəsil kompüterlərin (IBM

360, EC seriyalı EHM və s.) geniş yayılması ilə əlaqələndirilir. Bu mərhələnin

problemi proqram təminatının aparat vasitələrinin inkişafından geri qalmasında

idi.

3-cü mərhələ (80-cı illərin əvvəlindən) - kompüter qeyri-peşəkar

istifadəçilərin alətinə, informasiya sistemləri isə qərar qəbuletmənin təminatı

vasitəsinə çevrilir. Bu mərhələnin əsas problemi istifadəçilərin təlabatlarını

maksimum ödəmək və kompüter mühiti ilə işləmək üçün əlverişli interfeys

yaratmaqdan ibarət idi.

4-cü mərhələ (90-cı illərin əvvəllərindən) - təşkilatlararası əlaqələrin və

informasiya sistemlərinin müasir texnologiyasının yaradılması. Bu mərhələnin

çoxlu problemləri var. Onlardan əsasları aşağıdakılardır:

- kompüter əlaqələri üçün razılaşmalarm, standartların və protokolların

hazırlanması;

- strateji informasiyaya müraciətin təşkili;

- informasiyanın mühafizəsinin və təhlükəsizliyinin təşkili.

Kompüter texnologiyasının verdiyi faydaya görə:

1-ci mərhələ (60-cı illərin əvvəllindən) - hesablama mərkəzlərinin

resurslarından kollektiv şəkildə istifadə etməklə əməliyyatların yerinə yetirilməsi

üçün informasiyanın səmərəli emalı ilə səciyyələnir. Bu mərhələdə əsas problem

psixoloji problem idi.

2-ci mərhələ (80-cı illərin əvvəlindən) - fərdi kompüterlərin yaranması ilə

bağlıdır. Bu mərhələdə verilənlərin həm mərkəzləşdirilmiş, həm də

mərkəzləşdirilməmiş emalından istifadə olunur. Sonuncu halda istifadəçilər iş

227

yerlərində lokal bazalarla işləmək və lokal məsələləri həll etmək imkanını əldə

edirlər.

3-cü mərhələ (90-cı illərin əvvəlindən)- biznesdə strateji üstünlüyün analizi

ilə bağlıdır və paylanmış informasiya emalının telekommunikasiya

texnologiyalarına əsaslanır.

Texnologiyanın instrumentari növlərinə görə:

1-ci mərhələ (XIX əsrin ikinci yarısına qədər) - «əl» texnologiyası.

İnstrumentari kimi qələm, kağız, mürəkkəb, kitab istifadə olunurdu.

Komminikasıya əl üsulu ilə poçt və ya kuryer vasitəsilə məktubların, paketlərin

göndərilməsi ilə həyata keçirilirdi. Texnologiyanın əsas məqsədi informasiyanı

lazımi formada təsvir etmək idi.

2-ci mərhələ (XIX əsrin sonundan başlayaraq)- «mexaniki» texnologiya.

İnstrumentari kimi çap maşını, telefon, diktafon, daha təkmil vasitələrlə təmin

olunmuş poçt istifadə olunurdu. Texnologiyanın əsas məqsədi informasiyanı

lazımı formada daha əlverişli vasitələrlə istifadəçilərə çatdırmaq idi.

3-cü mərhələ (XX əsərin 60-cı illərinə qədər) - «elektrik» texnologiyası.

İnstrumentari kimi böyük kompüterlər, elektrik çap maşınları, kseroks, portativ

diktofanlar istifadə olunurdu. Bu mərhələdə texnologiyanın məqsədi də dəyişdi.

Əsas diqqət informasiyanın təsvir formasından məzmunun formalaşmasına

yönəldi.

4-cü mərhələ (70-ci illərin əvvəlindən) - «elektron» texnologiyası. Əsas

instrumentari kimi geniş spektrli baza və xüsusi proqram kompleksləri ilə təchiz

olunmuş böyük kompüterlər və onların əsasında qurulmuş avtomatlaşdırılmış

idarəetmə sistemləri və informasiya axtarış sistemləri istifadə olunurdu.

5-ci mərhələ (90-cı ildən başlayaraq)- «yeni» informasiya texnologiyası.

Əsas instrumentari kimi müxtəlif təyinatlı geniş çeşidli proqram məhsulları ilə

təmin edilmiş fərdi kompüterlərdən istifadə olunur. Bu mərhələdə mütəxəssislər

tərəfindən qərar qəbuletmənin təminatı sistemlərinin qurulması ilə

avtomatlaşdırılmış idarəetmə sistemlərinin fərdiləşməsi prosesi baş verir.

228

Dövlət strukturunun idarəedilməsinin informasiyalaşdırılması –

istifadəçiləri informasiya ilə təmin etmək üçün nəzərdə tutulmuş konsepsiyalar,

üsullar və vasitələrdən təşkil olunmuş sistemdir.

İnformasiya təminatı sistemi- informasiya resursları, təşkilati-funksional,

funksional, proqram, texniki, texnoloji, hüquqi, kadr və maliyyə cəhətdən təmin

olunmuş, informasiyanın yığılması, emal edilməsi, saxlanması və istifadəçilərə

verilməsi üçün nəzərdə tutulmuşdur.

Qloballaşma dedikdə planetin bütün ölkələrinə qərb inkişaf modelinin

yayılması başa düşülür ki, bu da faktiki olaraq bir polyuslu (universal və ideal)

dünya qaydasının nəzəri cəhətdən əsaslandırılmasına xidmət edir.

Ən sadə və antik mənasıyla qloballaşma iqtisadi mənada sərmayənin dünya

üzərində dövranının tək-tək ölkələr səviyyəsində deyil, dünya səviyyəsində

yaradılan qlobal bir bazar üzərində gəzməsi mənasını verər. Fərqli bir şərh etsək

kapitalizmin sənaye baxımından genişləməsinə və kütləvi informasiya vasitələrinin

yayılması ilə iqtisadi, mədəni və siyasi səviyyədə dünyada cəmiyyətlərin iç-içə

girməsi olaraq qəbul edilməkdədir.

Əvvəllər rabitə və informasiya texnologiyaları ayrı-ayrılıqda inkişaf

etdirilirdisə, son illər “konvergensiya” termininə informatika və

telekommunikasiyanın təkamülü kontekstində tez-tez rast gəlinir. Bu termin özündə

şəbəkələrin və xidmətlərin inkişafı və inteqrasiyasını, texnologiyaların

yeniləşdirilməsi proseslərini nəzərə almaqla telekommunikasiya sahəsində baş verən

bütün dəyişiklikləri ehtiva edir. Rabitə sahəsinə informasiya texnologiyalarının

konvergensiyası üzrə hərəkətverici qüvvə telekommunikasiya xidmətlərinin inkişafı

hesab olunur. İnformasiya texnologiyaları üzrə konvergensiya müxtəlif elektron

vasitələrin uyğunlaşdırılması hesabına onların qarşılıqlı əlaqələrini və sürətli

inkişafını təmin edir. Bu texnologiyaların rabitə şəbəkələrinə tətbiqi sayəsində səs,

sənəd və təsvir mübadilələrinin konvergensiyası çoxxidmətli telekommunikasiya

şəbəkələrinin inkişafına səbəb olmuşdur.

11.5. Avtomatlaşdırılmış iş yerləri

229

Hazırki dövrdə iqtisadi informasiyanın işlənməsində avtomatlaşdırılmış

iş yerləri (AİY) geniş tətbiq edilir. Avtomatlaşdırılmış iş yeri (AİY)-

avtomatlaşdırılmış informasiya sistemləri, avtomatlaşdırılmış idarəetmə sistemləri

ilə istifadəçi arasında qarşılıqlı əlaqələrin informasiya, texniki, riyazi-proqram və

təşkilati-hüquqi üsul, vasitə və prosedurları yığımıdır.

AİY-nin yaradılması zamanı əsas prinsiplərdən biri onun iqtisadi

obyektlərin idarəedilməsində dəyişən şəraitə adaptasiya olunmasıdır. İş yerindən

inzibatçıya çatdırılan məlumatlar informasiyalı, gerçək, tam və operativ olmalıdır.

Avtomatlaşdırılmış iş yerlərindən inzibatçıya göndərilən verilənləri dərketmə

baxımından tam aydın olmalı və qərarların qəbul edilməsi və planlaşdırmaya tam

yararlı şəkildə təsvir edilməlidir. Bu mənada AİY-nin yaradılması zamanı onların

məntiqi quruluş və tərkibinə xüsusi diqqət yetirilməlidir. Müasir AİY intellektual

sistemlərin ideologiyalarına istinad etməli, avtomatlaşdırılmış layihələndirmə

prinsipləri ilə qurulmalıdır.

Hər bir müəssisədə AİY rejimində istifadəçi ilə kompüter arasında dialoq

menyu prinsipində qurulur. Müəssisədə həll olunan məsələlərin xarakterindən asılı

olaraq menyuya aşağıdakı iş rejimlərini təmin edən müxtəlif proqramlar daxil

edilir: kompüterin nizamlanması, linqvistik vasitələrin daxil edilməsi, sənədlərin

növü, redaktə, servis, kömək.

Yeni texnologiya şəraitində informasiya təminatı funksiyasını yerinə

yetirən avtomatlaşdırılmış informasiya sistemi aparıcı mövqeyə malikdir.

Avtomatlaşdırılmış informasiya sistemi öz aparıcı mövqeyini reallaşdırmaq

üçün informasiya modelinə əsaslanmalıdır. İnformasiya modeli isə predmet

sahəsini informasiya sistemində əks etdirir. Qeyd etmək lazımdır ki, informasiya

modeli yalnız vəziyyəti deyil, həmçinin dəyişmələri də izləməyə imkan verməlidir.

Odur ki, avtomatlaşdırılmış informasiya sistemi informasiyanın saxlanması ilə

bərabər, onun təzələnməsini, süni verilənlərin daxil edilməsini, daxili

yerdəyişmələrin aparılmasını təmin etmək imkanına malik olur.

İstənilən idarəetmə sistemi, məlum olduğu kimi idarə olunan obyekt

haqqında kifayət qədər məlumat olmadan səmərəli fəaliyyət göstərə bilməz.

230

İdarəetmə sistemində avtomatlaşdırma prosesi informasiya resuslarının tərkibinin

həmin prosesə uyğunluğu dərəcəsində asılıdır.

İdarəetmə sistemində istifadəçinin tələblərinə, başqa sözlə bu

tələblərin ifadə olunduğu sorğulara uyğun olaraq müxtəlif növ və quruluşa malik

məlumatlar toplanmalıdır. İnformasiya sistemi çevik olmalıdır. Belə ki. burada

məlumatların saxlanmasının və quruluş dəyişikliklərinin səmərəliliyi təmin

olunmalıdır.

Verilənlərin məntiqi və fiziki müstəqilliyini təmin etmək üçün onlar 3

səviyyədə təsvir olunur: xarici (istifadəçi səviyyəsində), məntiqi (konseptual

səviyyə) və fiziki(yaddaş səviyyəsində). Hər səviyyədə uyğun verilənlərin modeli

yaradılır.

Xarici model (XM) istifadəçinin verilənləri necə görməsi deməkdir. Başqa

sözlə, xarici model istifadəçinin VB-dən tələb etdiyi verilənlərin strukturunu və

tərkibini əks etdirir. Xarici modelə başqa sözlə altsxem də deyilir. İstifadəçilərin

informasiya tələbləri müxtəlif olduğundan, altsxemlərin sayı və strukturları

müxtəlif olur. Xarici model istifadəçinin ünsiyyət dili vasitəsilə sistemə verdiyi

sorğuya görə formalaşdırılır.

Məntiqi model (MM) verilənlərin mücərrəd təsvirini əks etdirir. Bu

təsvirdə VB-yə daxil edilən bütün verilənlərin xarakteriskaları və onlar arasındakı

əlaqələr əks etdirilir. Məntiqi model VB-nin əsası sayılır. Ona başqa adla

konseptual model (KM) deyilir. Məntiqi model verilənlərin strukturunu və onlar

arasındakı əlaqələri əks etdirən sxem vasitəsilə ifadə olunur.

Fiziki model (FM) verilənlərin kompüterin xarici yaddaşında necə təşkil

olunmasını

əks etdirir. Bu modeldə VB-nin daxili (maşın) sxemi təsvir edilir. Həmin

sxemdə xarici yaddaşın xarakteriskaları, fiziki yazıların formatları, indekslər,

kataloqlar və s. haqqında məlumat verilir. Verilənlər bazası xarici yaddaşda fiziki

modelə uyğun saxlanır.

Xarici, məntiqi və fiziki modellər verilənlər bazasının idarəetmə sistemi

vasitəsilə bir-biri ilə əlaqələndirilir.

231

Hazırki dövrdə istənilən müəssisədə avtomatlaşdırılmış iş yerlərinin tətbiqi

məhz avtomatlaşdırılmış funksiyaların yerinə yetirilməsi ilə ümumi fəaliyyətin

daha səmərəli təşkilinə, mövcud resurslardan daha yüksək səviyyədə istifadəyə

imkan yaradır. Müəssisələrdə AİY fəaliyyəti müxtəlif aspektlərinin

avtomatlaşdırılmasını həyata keçirir və aşağıdakıları təmin edir:

- informasiya emalına sərf olunan əməyin azaldılması;

- alınan informasiyanın istifadəsinin operativliyinin yüksəldilməsi;

- iş yerində alınan informasiyanın gerçəkliyi və keyfiyyətinə

məsuliyyətin yüksəldilməsi.

AİY informasiyanın emalı və alınmasının həm avtonom, həm də şəbəkə

rejimində yerinə yetirilə bilər. Nəticə informasiya icmal analitik materiallar və

qrafiklər kimi alına bilər.

AİY-də aşağıdakı funksiyalar reallaşdırılır:

- ilkin sənədlərdən verilənlərin kompüterə daxil edilməsi;

- daxil edilən verilənlərə nəzarət;

- informasiyanın korrektirovkası;

- mətn, cədvəl, qrafik və multimediya informasiyalarının emalı;

- verilmiş düsturlar üzrə verilənlərin hesablanması;

- verilənlərin toplanması və müəyyən olunmuş dövr üçün onların

saxlanması;

- sorğular üzrə informasiyanın alınması üçün ilkin informasiyanın

məntiqi-riyazi emalı;

- alınmış nəticələrin displeyə, maqnit daşıyıcılarına, printerlərə və s.

verilməsinə uyğun icmal hesabatlar;

- müəssisənin xüsusiyyətləri və göstəricilər üzrə verilənlərin

qruplaşdırılması;

- emal prosesinin müxtəlif mərhələlərində verilənlərin emalı və

nəticələrin təqdimatı;

- müəssisənin maliyyə-iqtisadi vəziyyəti üzrə qrafik və dioqramların

qurulması;

232

- əlaqə kanalları vasitəsilə abonentlərə verilənlərin ötürülməsi.

Hər bir müəssisədə AİY rejimində istifadəçi ilə kompüter arasında dialoq

menyu prinsipində qurulur. Müəssisədə həll olunan məsələlərin xarakterindən asılı

olaraq menyuya aşağıdakı iş rejimlərini təmin edən müxtəlif proqramlar daxil

edilir: kompüterin nizamlanması, linqvistik vasitələrin daxil edilməsi, sənədlərin

növü, redaktə, servis, kömək.

AİY eyni zamanda yekun sənədlərin tərtibini də yerinə yetirir. Belə

sənədlərə yekun hesabatlar, ilkin sənədlər əsasında çıxarılmış müəyyən dövr üçün

hesabatlar. Qeyd edək ki, bu hesabat və sənədlər istifadəçinin tələbatına uyğun

göstəricilərə əsasən tərtib edilir.

Qeyd olunduğu kimi AİY müəssisəyə aid verilənləri müəyyən əlamətlərə

görə qruplaşdıra bilər. Bu əlamətlər həm kəmiyyət, həm də keyfiyyət əlamətləri ola

bilər.

AİY-nin tətbiqi ilə müəssisədə nəticə sənədlər kimi yekun sənədlər,

qrafiklər və elektron cədvəllər alına bilər. Yekun sənədlərin qurulmasının ümumi

alqoritmi aşağıdakı kimidir:

- ilkin hesabat sənədlərindən ardıcıl olaraq verilənlər seçilir;

- verilmiş düsturlardan istifadə etməklə seçilmiş verilənlərin emalı

həyata keçirilir;

- verilənlərin qruplaşma növü müəyyənləşdirilir;

- yekun verilənlər tərtib edilir;

Qrafiklər istifadəçi istəyindən asılı olaraq histoqram, xətti qrafiklər, dairəvi

və s. kimi qurula bilər.

AİY-də elektron cədvəllərin yaradılması üçün aşağıdakı imkanlar

mövcuddur:

- yeni cədvəlin yaradılması;

- köhnə cədvəl üzərində dəyişikliklərin aparılması ilə yeni cədvəllərin

qurulması;

233

- eyni bir ilkin sənəd üçün müxtəlif cədvəllərin qurulması. Bu halda

eyni sənəddən götürülmüş məlumatlara uyğun verilənlərin qiyməti dəyişilməz

saxlanılır.

Elektron cədvəllərin yaradılması zamanı cədvəl xanalarındakı ilkin

məlumatların yoxlanılaraq düzgün daxil edilməsi, cədvəl sütunlarının yerləşməsi

ardıcıllığının məqsədəuyğunluğu, hesabat düsturlarının məntiqi mənasının

saxlanılması, cədvəlin mütəhərrikliyinin təmin olunması şərtlərinə ciddi riayət

olunmalıdır.

AİY-nin işinin təşkili aşağıdakı mərhələləri özündə birləşdirən iqtisadi

informasiyanın emalının sistem texnologiyasının tətbiqinə əsaslanır:

- lazımi hesabatlar və informasiyaya nəzarət üsullarından itifadə

etməklə ilkin sənədlər əsasında elektron cədvəllərin qurulması;

- yaradılmış elektron cədvəllərdən istifadə etməklə aralıq

mərhələlərdə icmal sənədlərin yaradılması;

- lokal verilənlər bazasının yaradılması;

- hazırlanmış icmal sənədlərin, analitik qeydlərin və nəticələrin yuxarı

səviyyələrə ötürülməsi;

- ötürülmüş nəticə və sənədlərin təhlilinə uyğun olaraq yuxarı

səviyyədən göndərilmiş tələb və şərtlərə uyğun sorğuların təmini məqsədilə

dəyişiklik və əlavələrin edilməsi;

Qeyd edək ki, müasir dövrdə müəssisənin iqtisadi göstəricilərinin

yaxşılaşdırılması, həm idarəetmədə, həm də istehsalın təşkilində yüksək nəticələrin

əldə olunması üçün telekommunikasiya texnologiyalarından da geniş istifadə

edilir.

Telekommunikasiya texnologiyaları içərisində müasir informasiya və

kompüter şəbəkələri daha geniş istifadə edilir. Şəbəkə texnologiyalarının tətbiqi

idarəetmənin avtomatlaşdırılmış şəkildə yerinə yetirilməsinə, müəssisənin müxtəlif

bölmə və strukturlarının əlaqələndirilməsinə, eyni verilənlər bazasından müxtəlif

bölmələrin istifadə etməsinə imkan yaradır. Ümumilikdə şəbəkə texnologiyalarının

tətbiqi aşağıdakıları təmin edir:

234

- paylanmış informasiya saxlanması yerlərinin qurulması;

- informasiya emalı ilə bağlı həll olunan məsələlərin siyahısı

genişlənir;

- müasir kompüterlərin tətbiqi ilə iqtisadi informasiyanın emalının

daha etibarlı həyata keçirilməsi;

- informasiya ilə bağlı qarşılıqlı əlaqələrin yaradılması və inkişafında

yeni istiqamətlərin yaranması;

- informasiya emalının dəyərinin aşağı düşməsi.

İqtisadi informasiyanın işlənməsinin avtomatlaşdırılmasında tətbiq olunan

şəbəkə texnologiyaları aşağıdakı xüsusiyyətlərə malik olmalıdır:

- şəbəkənin açıqlığı-yəni şəbəkəyə istənilən vaxt tələbata uyğun

olaraq yeni qurğu və vasitələrin, eləcə də istifadəçilərin qoşula bilməsi imkanı;

- resurs tutmluluğu-şəbəkənin texniki və aparat təminatı elə olmalıdır

ki, bu şəbəkə vasitəsilə lazım olduqda istənilən tutuma malik informasiyanı

saxlamaq mümkün olsun;

- dinamiklik-istifadəçi sorğusuna ən qısa müddətdə cavab verə bilmək

imkanı;

- erqonomiklik-kompüterlə olan interfeysin genişləndirilməsi

imkanları, istifadəçinin geniş informasiya təminatı üzrə servis funksiyalarına malik

olması və buna uyğun informasiya mühitinin yaradılması;

- avtonomluq- müxtəlif səviyyələrdə şəbəkənin nisbi asılı olmadan

işləyə bilməsi;

- adaptivlik- şəbəkə konfiqurasiyasının və sistemə olan tələbatın

dəyişməsinə uyğun olaraq texniki və proqram vasitələrinin qarşılıqlı əlaqə və

uyğunluğunun təmini;

- özü-özünün təşkili-verilənlərin icazəsiz müdaxilədən mühafizəsi,

qəza hallarında iş qabliyyətinin bərpa olunması, ötürülən informasiyanın yüksək

gerçəkliyi və məqsədəuyğunluğunun təmin olunması.

Qeyd etmək lazımdır ki, şəbəkə texnologiyaları dedikdə həm lokal, həm də

qlobal şəbəkələrdən istifadə nəzərdə tutulur. Lokal kompüter şəbəkələrindən

235

adətən müəssisədaxili idarəetmə və istehsalın təşkilində, ayrı-ayrı bölmə və

sexlərin əlaqələndirilməsində istifadə edilirsə, qlobal şəbəkənin imkanlarından

müəssisə ilə digər müəssisələr, banklar, satış müəssisələri, müxtəlif əhəmiyyətli

yerli və beynəlxalq təcrübə və məlumatların əldə olunmasında istifaəd edilir.

Müasir kompüter texnologiyalarının inkişafı və şəbəkələrin malik olduqları

üstünlüklər, bu sahədə yeni-yeni texniki və proqram vasitələrinin yaradılması bu

istiqamətin geniş perspektivlərə malik olmasını göstərir.

236

MÖVZU 12.

İNFORMASİYA-KOMMUNİKASİYA TEXNOLOGİYALARI

SİSTEMLƏRİNİN TƏŞKİLATİ-TEXNİKİ BAZASI

Plan

12.1. Təşkilati- texniki baza anlayışı

12.2. Texnoloji proses anlayışı

12.3.İqtisadi informasiya təminatının quruluş elementləri

12.4. Maşındaxili informasiya bazası

12.5.Təşkilatı-iqtisadi idarəetmə sistemlərində ofis fəaliyyəti

12.1. Təşkilati- texniki baza anlayışı

Avtomatlaşdırılmış idarəetmə və informasiyanın işlənmə sistemlərinin

yaradılması və fəaliyyəti hər şeydən əvvəl onun təşkilati-texniki bazası ilə bağlıdır.

Avtomatlaşdırılmış sistemlərin təşkilati-texniki bazası dedikdə, müxtəlif

informasiya prosedurlarının yerinə yetirilməsi üçün istifadə edilən, müəyyən

tərkibə, istismar formalarına və üsullarına malik olan hesablama texnikası və digər

vasitələrin məcmusu, başqa sözlə texniki vasitələr kompleksi (TVK) başa düşülür.

Avtomatlaşdırılmış sistemlərin TVK-nın tərkibinin müəyyən

edilməsinə, əlaqələndirilməsinə xüsusi diqqət yetirillər.

Yerinə yetirdikləri informasiya prosedurları və funksional təyinatına

görə informasiyanın işləmə texnologiyasının texniki bazasının tərkibinə daxil olan

bütün vasitələr aşağıdakı növlərə ayrılır: məlumatları yığan, qeyd edən və ötürən

vasitələr, məlumatları maşın daşıyıcılarında hazırlayan texniki vasitələr,

informasiyanı bilavasitə işləyən texniki vasitələr (fərdi EHM-lər, kompüterlər);

təşkilat texnikası vasitələri.

Hər bir qrupa daxil olan texniki vasitələrin avtomatlaşdırılmış

sistemdə öz təyinatı və yeri vardır. Birinci qupu təşkil edən vasitələr məlumatları

237

yığmaq, qeyd etmək, onları işləmə mərkəzinə və istifadə yerlərinə ötürmək

üçündür.

İkinci qrupu təşkil edən məlumatları maşın daşıyıcılarında hazırlayan

texniki vasitələr məlumatların düzgünlüyünə nəzarəti; onların şifrlərinin açılması,

sistemləşdirilməsi, seçilməsi və qruplaşdırılmasını, yenidən alınmasını və s. təmin

edir.

Üçüncü qrupu təşkil edən informasiyanı bilavasitə işləyən hesablayıcı

maşınlar təşkilati-texniki bazanın əsasını təşkli edir və özünün tərkibində ən sadə

kompüterlərdən başlamış müasir güclü EHM-ləri, hesablayıcı sistemlər, çoxmaşınlı

hesablama kompleksləri və şəbəkələrini də birləşdirir.

Dördüncü qrupu təşkil edən vasitələr və qurğular idarə işçiləri üçün

əlverişli əmək şəraitinin yaradılmasını təmin edən aşağıdakı təşkilat-texnikası

vasitələrini özündə birləşdirir; məlumatların yığılması, saxlanılması, axtarışı və əks

etdirilməsi vasitələri, qurğuları), sənədlərin formatlaşdırılması və işlənməsi

vasitləri, surət çıxaran, informasiyanı çoxaldan və mikrofilmlərə çəkən vasitələr,

digər xüsusi cihazlar və qurğular.

İqtisadi informasiyanın avtomatlaşdırılmış işlənmə sistemlərinin

təşkilati-texniki bazasında periferiya texnikası vasitələrinin xüsusi yeri vardır. Bu

texniki vasitələrə identifikatorları dərk edən və maşına daxiledən qurğular, fakt və

hadisələri, təsərrüfat əməliyyatlarını ölşmək və hesablamaq üçün qurğular, pul-

hesablaşma əməliyyatlarını avtomatlaşdıran qurğular, müxtəlif istehsal

qeydediciləri və s. aiddir. İdentifikatorların dərk edilməsi və maşına daxil edilməsi

proseslərinin avtomatlaşdırılması üsullarını nəzərdən keçirərkən daha geniş

yayılmış ştrix kodlaşdırma və kodların maqnit yazılışı üsullarına xüsusi diqqət

yetirmək lazımdır.

Hazırda priferiya texnikası vasitələri kimi elektron kassa aparatlarından

və banknotları hesablayan cihazlardan da geniş istifadə edilir.

Elektron kassa aparatları kassa əməliyyatlarının sürətini artırmaq və

məlumatların dəqiqliyini təmin etməklə yanaşı, malların hərəkətinin uçot sistemini

əsaslı surətdə təkmilləşdirməyə imkan verir. Elektron kassa aparatları kassir

238

əməyinin yüksək səviyyədə avtomatlaşdırılması üçün, alıcılara xidmətin

səviyyəsinin yüksəldilməsi və yekun məlumatların rabitə kanallarına və texniki-

informasiya daşıyıcılarına çıxarılması üçün əlverişli şərait yaradır.

12.2. Texnoloji proses anlayışı

Texnoloji prosesin mərhələsi dedikdə, onun nisbətən müstəqil, məntiqi

bitkinliyi, məkan və ya zaman məhdudluğu ilə xarakterizə olunan hissəsi başa

düşülür.

İnformasiyanın işlənməsi texnoloji prosesinin quruluşuna tipik

yanaşmaqla, onun ilkin, hazırlıq və əsas mərhələlərə ayırmaq olar. Texnoloji

prosesin bütün mərhələlərində informasiyanın işlənməsinin gerçəkliyini və

dolğunluğunu təmin etmək məqsədi ilə çoxlu nəzarət əməliyyatları yerinə yetirilir.

İnformasiyanın məzmununa və çevrilmə ardıcıllığına görə aşağıdakı

texnoloji əməliyyatları fərqləndirmək lazımdır: informasiyanın yığılması, qeyd

edilməsi, ötürülməsi, qəbulu, maşın daşıyıcılarında əks etdirilməsi, saxlanması və

axtarışı, riyazi və məntiqi işlənməsi, nəticə informasiyasının alınması, çıxış

sənədlərinin buraxılışı, onların istifadəçilərə çatdırılması.

Texnoloji prosesdəki roluna görə iş əməliyyatlarını nəzarət

əməliyyatlarından fərqləndirmək lazımdır.

Əgər iş əməliyyatları son nəticələrin alınmasını təmin edirsə, nəzarət

əməliyyatları onların etibarlığını təmin edir. Hər iki əməliyyatın yüksək səviyyədə

avtomatlaşdırılması daha məqsədəuyğun sayılır.

Texnoloji proseslərin layihələndirilməsi və təşkilində onların

reallaşdırılması rejimlərinin düzgün seçilməsinə, onlara istinad edilməsinə xüsusi

diqqət yetirilməlidir.

Dialoq rejimi bilavasitə istifadəçi ilə EHM-in birgə fəaliyyətinə əsaslanır

və bu zaman hesablama sistemi ilə qarşılıqlı fəaliyyət istifadəçinin iş tempindən

asılı olur.

239

Dialoq rejiminin iki növünü fərqləndirirlər: passiv dialoq rejimi və fəal

rejim. Pssiv dialoq zamanı istifadəçi xəbər-sorğu göndərir. Bunun müqabilində

EHM xəbər-cavab verir. İnformasiyanın işlənməsinin passiv dialoq rejimində

xəbər-cavablar hesablayıcı sistemin təşəbbüsü əsasında da göndərilə bilər.

İnformasiyanın işlənməsinin fəal dialoq rejimində məlumatlar həm

istifadəçi və həm də maşın tərəfindən göndərilir, başqa sözlə fəal informasiya

mübadiləsi baş verir.

Hazırda istifadə olunan dialoq işlənmə rejimləri xəbərlərin formal dildə

verilməsi ilə fərqlənir. Odur ki, dialoq rejimində təbii insan dilindən hələlik istifadə

olunmur.

İnformasiyanın işlənməsinin dialoq rejiminin təşkili zamanı

informasiyanın işlənməsinin dialoq proqramı yaradılır. Bu proqram terminaldan

göndərilmiş informasiyanı oxuyur və ilkin terminala da xəbər göndərir.

Dialoq rejimi texnologiyası insan-maşın sisteminin konkret məsələ həlli

prosesində imkanlarının optima istifadəsini təmin etməlidir.

Paket işləmə rejimində istifadəçilər bilavasitə EHM-lərlə ünsiyyətdə

olmurlar.

Həll edilən məsələlər vaxt, oxşarlıq və digər əlamətlərə görə bir paketdə

birləşdirilir, bu da EHM-lər üçün tapşırıq şəklində formalaşır. Operativ olmayan

məsələlərin həlli zamanı informasiyanın paket rejimində işlənməsi

məqsədəuyğundur.

Paket rejimi rabitə kanallarından istifadə etməklə hesablayıcı sistemə

müraciət şəraitində də tətbiq edilə bilər.

İnteraktiv rejim ikitərəfli informasiya axınına əsalanır. Bu rejimddə

reqlamentlərə riayət tələbləri daha yumşaqdır və interaktiv rejimi reqlamentli və

ixtiyari rejimlər arasında duran variant hesab etmək olur.

İnformasiyanın işlənməsinin vaxt bölgüsü rejimi- hesablama sisteminin

öz resurslarını istifadəçilər qrupu üzrə növbəli ayırmaq qabiliyyətini nəərdə tutur.

Bu rejimdə istifadəçilərə növbəli qaydada informasiya-hesablama xidmətlərinin

göstərilməsi müvafiq proqram təminatına əsaslanır.

240

Verilənlərin emalı texnologiyası lazımi ilkin verilənlərə malik olan, emal

üçün alqoritmlər və digər standart prosedurlar olan yaxşı strukturlaşdırılmış

məsələlərin həlli üçün nəzərdə tutulur. Bu texnologiyadan elm, təhsil, istehsalat və

digər sahələrdə təkrarlanmalarla yerinə yetirilən atil əməliyyatların

avtomatlaşdırılması məqsədilə heyətin əməli fəaliyyəti səviyyəsində istifadə edilir.

Bu səviyyədə informasiya texnologiyalarının və sistemlərinin tətbiqi idarə

heyətinin əmək məhsuldarhğını artırır, onu atil əməliyyatlardan azad edir və bəzi

hallarda işçilərin sayını azaldır.

Əməli fəaliyyət səviyyəsində aşağıdakı məsələlər həll olunur:

- təşkilatın (firmanın, şirkətin, bankın və s.) yerinə yetirdiyi əməliyyatlar

haqqında verilənlərin emalı;

- təşkilatdakı işlərin vəziyyəti haqqında vaxtaşırı nəzarət hesabatlarının

hazırlanması. Məsələn, nəğd vəsaitlərin balansına nəzarət üçün banka daxil olan və

xaric olan nəğd vəsaitlər haqqında gündəlik hesabat;

- bütün mümkün olan cari sorğulara cavab almaq və onları kağız sənədlər

və ya hesabatlar formasmda tərtib etmək. Məsələn, müəyyən vəzifəni tutmaq üçün

namizədlərə qoyulan tələblər haqqında verilənlərin alınması məqsədilə kadrlar üzrə

verilənlər bazasına sorğu.

Bu texnologiyanı fərqləndirən xüsusiyyətlər aşağıdakılardır:

- verilənlərin emalı üzrə təşkilata lazım olan məsələlərin həlli. Qanuna görə

hər bir təşkilat özünün fəaliyyəti haqqında verilənlərə malik olmalı və onları

saxlamalıdır. Həmin verilənlərdən təşkilatın informasiya dəstəklənməsi vasitəsi

kimi istifadə olunur. Odur ki, müasir şəraitdə hər bir təşkilatda verilənlərin emalı

sistemi olmalı və uyğun informasiya texnologiyası işlənib hazırlanmalıdır;

- alqoritmləşdirilə bilən yaxşı strukturlaşdırılmış məsələlərin həlli;

- emalın standart prosedurlarının yerinə yetirilməsi. Mövcud standartlar

verilənlərin emalının tipik prosedurlarını təyin edir və bütün təşkilatlardan onlara

riayət edilməsini tələb edir;

- işlərin əsas hissəsinin insanın minimal iştirakı ilə avtomatlaşdırılmış

rejimdə yerinə yetirilməsi;

241

- detallaşdırılmış verilənlərdən istifadə edilməsi. Təşkilatın fəaliyyəti

haqqında yazılar təftiş aparmağa imkan verən təşkilati xarakterli

olmalıdır.Yoxlanma prosesində təşkilatın fəaliyyəti yoxlanma dövrünün

əvvəlindən sonuna və sonundan əvvəlinə qədər təftiş olunur;

- hadisələrin xronologiyasına üstünlük verilir;

- problemlərin həllinə digər səviyyələrdən mütəxəssislərin cəlb edilməsinə

az ehtiyac olur.

Verilənlərin emalı texnologiyasının əsas komponentləri şəkil 3-də

verilmişdir. Bu komponentlərə qısaca baxaq.

Verilənlərin toplanması. Təşkilatın fəaliyyəti (məhsul istehsalı, xidmət

göstərilməsi) ərəfəsində onun hər bir əməliyyatı uyğun verilənlərin qeydiyyatı ilə

müşayiət olunur. Xarici mühitlə (sifarişzilərlə, kənar təşkilatlarla və s.) aparılan

əməliyyatlar da bu sıraya daxildir.

Verilənlərin emalı. Daxil olunan verilənlərdən təşkilatın fəaliyyətini əks

etdirən informasiya almaq üçün aşağıdakı tipik əməliyyatlardan istifadə olunur:

-ümumiləşdirmə və ya qruplaşdırma. Verilənlər, onların aid olduğu

obyektlərə (sexlərə, qurğulara, şöbələrə, işçilərə və s.) görə qruplara ayrılır;

- aqreqatlaşdırma və ya birləşdirmə. Obyektin oxşar xassəlrini əks etdirən

verilənlər bir yerə yığılır;

- nizamlama (çeşidləmə). Verilənlərin müəyyən əlamətə görə sıraya

düzülməsi (məsələn, simvol qiymətlərin əlifba, ədədi qiymətlərin azalma və ya

artma qaydası ilə düzülməsi);

- seçmə. Müəyyən əlamətlərə görə verilənlərin seçilməsi;

- hesablama. Verilənlərin cəmlənməsi, hasili və ya müəyyən üsul və ya

düsturla onlar üzərində hesab və ya məntiq əməliyyatlarının aparılması.

Verilenlərin saxlanması. Əməli fəaliyyət səviyyəsində toplanan və emal

olunan bir çox verilənləri sonrakı istifadələr üçün bu və ya digər səviyyədə

saxlamaq lazım gəlir. Bu məqsədlə verilənlər bazası yaradılır.

Hesabatların (sənədlərin) hazırlanması. Verilənlərin emalı texnologiyasında

son məhsul kimi təşkilatın rəhbərliyi, işçiləri və həmçinin xarici təşkilatlar üçün

242

hesabatlar və ya sənədlər hazırlanır. Sənədlər həm vaxtaşırı, həm ayın, kvartalın və

ilin sonunda, həm də təşkilatın apardığı əməliyyatlarla əlaqədar olaraq sorğulara

görə hazırlana bilər.

İdarəetmənin informasiya təminatı texnologiyasının əsas məqsədi təşkilatın

qərarqəbuletmə ilə bağlı olan bütün həmkarlarının informasiya tələbatını

ödəməkdir. Həmin texnologiya idarəetmənin istənilən səviyyəsində faydalı ola

bilər.

Bu texnologiya idarəetmənin informasiya sistemi mühitində işləməyi

nəzərdə tutur və həll olunan məsələlərin zəif strukturlaşması hallarında istifadə

olunur. İdarəetmənin informasiya sistemi təşkilatın müxtəlif funksional

bölmələrinin və ya idarəetmə səviyyələrinin oxşar informasiya təlabatlarını

ödəmək üçün daha əlverişlidir. İnformasiya sisteminin təqdim etdiyi informasiya

təşkilatm keçmişi, bu günü və ehtimal olunan gələcəyi haqqında məlumat ola bilər.

Həmin informasiya müntəzəm və ya xüsusi idarəetmə hesabatları şəklində verilə

bilər.

Təşkilatm fəaliyyətinə nəzarət səviyyəsində qərarların qəbul edilməsi üçün

informasiya ümumiləşdirilmiş şəkildə verilməlidir ki, verilənlərin dəyişmə meylini

pozmadan kənaraçıxmaların səbəblərini və qəbul olunan qərarlan izləmək mümkün

olsun. Bu mərhələdə verilənlərin emalı üzrə aşağıdakı məsələlər həll olunur:

- idarə olunan obyektin planlaşdırılmış vəziyyətinin qiymətləndirilməsi;

-planlaşdırılmış vəziyyətdən kənara çıxmaların qiymətləndirilməsi;

- kənara çıxmaların səbəblərinin aşkarlanması;

- mümkün qərarlarm səbəblərinin aşkarlanması;

-mümkün qərarların və hərəkətlərin qiymətləndirilməsi.

Giriş informasiyası əməliyyat səviyyəsindəki verilənlərin emalı

sistemindən daxil olur. Çıxış informasiyası qərar qəbul etmək üçün əlverişli

formada təsvir olunan (qrafik, cədvəl, mətn və s.) hesabatlardır. Uyğun proqram

təminatı vasitəsilə verilənlər bazasından götürülən verilənlər müntəzəm və (və ya)

xüsusi hesabatlara çevrilir və qərar qəbul edən mütəxəssislərə (menecerlərə)

243

çatdırılır. Göstərilən informasiyanın alınması üçün verilənlər bazası iki cür

verilənlərdən ibarət olmalıdır:

1) müəssənin apardığı əməliyyatların qiymətləndirilməsi əsasında toplanan

verilənlər;

2) idarəetmə obyektinin(müəssisənin və ya onun funksional bölmələrinin)

planlaşdırılmış vəziyyətini təyin edən planlar, standartlar, büdcələr və digər

normativ sənədlər.

İstənilən təşkilatın idarəetmə strukturu 3 səviyyədən ibarət olur: operativ,

funkisonal və strateji.

İdarəetme səviyyəsi (idarəetmə fəaliyyətinin növü) həll olunan məsələlərin

mürəkkəbliyi ilə təyin olunur. Məsələ mürəkkəbləşdikcə onun həll üçün idarəetmə

səviyyəsi də yüksək olmalıdır. Həlli dərhal (operativ) tələb olunan sadə məsələlər

daha çox yaranır, odur ki, onlar üçün idarəetmə səviyyəsi daha aşağı olmalıdır. Bu

səviyyədə operativ qərarlar qəbul edilir. İdarəetmədə həmçinin qəbuledilən

qərarların reallaşdırılma dinamikası nəzərə alınmalıdır. Bu da idarəetməyə vaxt

amili nöqteyi-nəzərindən baxmağı tələb edir.

İdarəetmənin operativ səviyyəsi dəfələrlə təkrarlanan məsələlərin və

əməliyatların həllini və cari informasiyanın dəyişməsinə cəld reaksiya verilməsini

təmin edir. Bu səviyyədə həm yerinə yetirilən əməliyyatların həcmi, həm də

idarəetmə qərarlarının qəbulunun dinamikası yüksək olur. Situasiyanm

dəyişməsinə cəld reaksiya verilməsi tələb olunduğundan, idarəetmənin bu

səviyyəsi operativ adlanır. Operativ idarəetmə səviyyəsində həll olunan

məsələlərin böyük hissəsini uçot və nəzarət məsələləri təşkil edirlər. Məsələn,

istehsal olunan və satılan məhsulun uçotu, xammalın və materialların sərfinin

uçotu, mühasibat uçotu, məhsulun keyfiyyətinə nəzarat və s.

Funksional (taktiki) səviyyədə operativ səviyyədə hazırlanan

informasiyanın analizini tələb edən məsələlər həll olunur. Həll olunan məsələlərin

həcmi azalır, lakin mürəkkəbliyi artır. Analizə, dərk etməyə, çatmayan məlumatın

toplanmasına əlavə vaxt tələb olunduğundan, bəzən lazımi nəticəni operativ almaq

mümkün olmur. İdarəetmə, informasiyanın daxilolma anından qərarların qəbuluna

244

və onların reallaşdırılmasına qədər və həmçinin reallaşdırma anından onlara

reaksiya verilənə qədər sərf olunan vaxtla əlaqəli olur.

Strateji idarəetmə təşkilatın üzünmüddətli strateji məqsədlərinə nail

olmasına yönələn idarəetmə qərarlarmm hazırlanmasını təmin edir. Qəbul edilən

qərarların nəticələri uzun müddət keçdikdən sonra özlərini biruzə verdiklərindən,

bu səviyyədə strateji planlaşdırma böyük əhəmiyyət kəsb edir. Odur ki,

idarəetmənin bu səviyyəsini çox vaxt strateji və ya uzunmüddətli planlaşdırma

adlandırırlar. Bu səviyyədə qəbul edilən qərarların düzgünlüyü aylar və bəzən illər

keçəndən sonra təsdiq oluna bilər. İdarəetmə qərarlarının qəbulunda məsuliyyət

təkcə riyazi və xüsusi aparatın köməyilə aparılan analizin nəticələri ilə deyil,

menecerlərin professional intuisiyaları ilə də təyin olunur.

Göstərilən səviyyələrdə idarəetmə funksiyarım müxtəlif peşə dərəcələrinə

malik olan mütəxəssislər və menecerlər yerinə yetirirlər. Onlar öz sahələri üzrə həll

olunası problemləri, məsələləri və fıınksiyaları təyin etmək üçün informasiya

sisteminin layihələndirilməsi və tətbiqi mərhələlərində fəal iştirak etməlidirlər.

Qeyd etmək lazımdır ki, İS özü-özlüyündə gəlir gətirmir, lakin gəlirin

alınmasına imkan yaradır. O baha başa gələ bilər və əgər, onun strukturu və

istifadə olunma strategiyası ətraflı ölçülüb-biçilməyibsə, xeyirsiz ola bilər. İS-in

tətbiqi istifadəçiləri, idarəetmə heyətini vaxtında və lazımi informasiya ilə təmin

edə bilirsə, idarəetmənin keyfiyyəti artır, firmanın işi yaxşılaşır və bu da son

nəticədə iqtisadi səmərəyə gətirir. İşçilərin funksiyaları avtomatlaşdırıldığından,

onların sayını azaltmaq olar. Odur ki, İS tətbiq edilən firma və təşkilatlarda

rəhbərlik bu amili nəzərə almalı, sosial və psixoloji siyasəti düzgün seçməlidir.

İnformasiya-axtarış sistemi təbii dildə sənədlərin toplanması və müxtəlif

kriterilərə görə axtarışını təmin edir. Bu cür sistemlərdən həm müəssisə

(korporasiya) səviyyəsində, həm də İnternet şəbəkəsində müxtəlif tip sənədlərin

toplanması, sistemləşdirilməsi və axtarışı üçün istifadə olunur.

Sənəd dövriyyəsi sistemləri müəssisə (korporasiya) daxilində sənədlərin

dövriyyəsini avtomatlaşdırmaq üçün istifadə olunur. Müəssisənin bütün funksional

bölmələrinin kompüterləşdirilməsi şəraitində kompüterlərin şəbəkəsini yaratmaqla

245

və sənədlərin elektron variantlarından istifadə etməklə, onların dövriyyəsini tam

avtomatlaşdırmaq olur.

Kargüzarlığın avtomatlaşdırılması sistemləri də müəssisədə İnternet

platforması ilə qurulan kompüter şəbəkəsinin fəaliyyət göstərdiyi şəraitdə

rəhbərliyin, funksional bölmələrin və işçilərin xidməti və şəxsi işlərini əhatə edən

kargüzarlığın elektron sənədlərdən və elektron poçtdan istifadə edilməsilə tam

avtomatlaşdırılmasına imkan verir.

Faktoqrafik sistemlər kompüterdə verilənlərdən ibarət olan yazılar

formasında saxlanan faktiki məlumatlarla əməliyyat aparırlar. Faktoqrafik

informasiya sisteminin əsas funksional qovşağı verilənlər bazasının idarəetmə

sistemidir. Faktoqraik sistemlərdən təkcə verilənlərin saxlanması və axtarışı üçün

deyil, həm də onların emalını tələb edən məsələlərin həlli üçün istifadə olunur.

Yerinə yetirdikləri funksiyalara görə faktoqrafık sistemləri 3 qrupa bölmək olar:

informasiya-arayış sistemləri, informasiya-idarəetmə sistemləri və informasiya-

məsləhət sistemləri.

İnformasiya-arayış sistemləri konkret tətbiq sahəsi üzrə istifadəçiləri

maraqlandıran suallara cavab-arayış vermək üçün istifadə olunurlar. İstifadəçilər

sistemə 2 cür sorğu ilə müraciət edə bilərlər: reqlamentli və ixtiyari. Reqlamentli

sorğunun məzmunu və verilmə tezliyi əvvəlcədən məlum olur (planlaşdırılır).

İxtiyari sorğularda isə bu cür müəyyənlik olmur. Sistem sorğuya uyğun cavabları

ya lazımi verilənlərin tapılıb istifadəçiyə çatdırılması ilə, ya da tapılan verilənlərin

üzərində müəyyən əməliyyatlar aparmaqla onların emalı nəticəsi kimi verir.

Informasiya-idarəetmə sistemləri idarəetmə üçün qərarların qəbul

edilməsinin informasiya təminatı funksiyasını yerinə yetirirlər. Odur ki, bu

sistemlərə həmçinin qərarların qəbulunun informasiya təminatı (ingiliscə- Decision

Support System (DSS)) sistemləri də deyilir. Bu sistemlər də istifadəçilərin həm

reqlamentli, həm də ixtiyari sorğularına cavabları təmin etməlidirlər. Müəssisənin

idarə edilməsində sistemə verilən reqlamentli sorğular əslində funkional

bölmələrdə (plan, təchizat, satış, mühasibat və s.) həll olunan planlaşdırma, uçot,

nəzarət və s. tipli məsələlərin həlli deməkdir.

246

İnformasiya-məsləhət sistemləri insana (qərar qəbul edən şəxsə) qərarların

qəbul edilməsi ücün məsləhətlər verirlər, yəni mümkün variantları təklif edirlər.

Sistemin verdiyi məsləhətlər əsasında insan öz qərarını verir. Bu cür sistemlərin işi

biliklərə əsaslandığından onların intellektual səviyyələri yüksək olur. İnformasiya-

məsləhət sistemlərinin tipik nümayəndəsi ekspert sistemləridir.

Sənədli-faktoqrafik sistemlər həm sənədlərin, həm də faktoqrafik

informasiyanın toplanıb saxlanmasını, axtarışını və lazım gəldikdə emalını yerinə

yetirə bilirlər. Bu cür sistemlərə başqa sözlə inteqrallaşdırılmış sistemlər deyilir.

İnteqrallaşdırılmış sistemlər mövcud informasiya sistemləri içərisində ən

mürəkkəbi hesab olunur. Əslində inteqrallaşdırılmış sistem uyğun olaraq sənədlərlə

və faktoqrafik informasiya (verilənlər) ilə işləyən 2 hissədən (altsistemdən) ibarət

olur.

Sənədli-faktoqrafik sistemlərin inkişaf etmiş variantlarında konkret mövzu

sahəsinə aid sənədlərdən faktoqrafik informasiyanın çıxarılması prosesi aparılır.

İngiliscə bu prosesə data mining deyilir. Bu tip sistemlərin daha mükəmməl

variantlarında sənədlərdən verilənlərlə yanaşı, biliklər də alınır (knowledge

discovery).

İnformasiya sistemlərini təşkil üsullarına və ya arxitekturaya görə də

siniflərə bölürlər.

Texniki təminat informasiya sisteminin işləməsinə xidmət edən texniki

vasitələr kompleksindən və həmcinin həmin vasitələr və texnoloji proseslər üçün

uyğun sənədlərdən ibarətdir. Texniki vasitələr kompleksinə aşağıdakılar daxildir.

-hər hansı modelə aid kompüterlər;

-informasiyanın toplanması, saxlanması, emalı, ötürülməsi və əks

etdirilməsi ücün qurğular;

-kommunikasiya vasitələri (informasiyanı ötürən və qəbul edən qurğular və

rabitə kanalları);

- təşkilati-texniki vasitələr;

-istismar materialları və s.

247

Sənədlərdə texniki vasitələrin ilkin seçimi, onların istismarının təşkili,

verilənlərin emalının texnologiyası, texnoloji təchizat kimi məsələlər öz əksini

tapır. Sənədləri şərti olaraq 3 qrupa bölmək olar:

- texniki təminata aid dövlət və sahə standartlarnı əhatə edən ümumsistem

sənədləri;

- texniki təminatın həyata keçirilməsinin bütün mərhələlərinə aid

metodikanı əhatə edən xüsusi sənədlər;

- texniki təminata aid hesabatların aparılmasında istifadə olunan normativ-

arayış sənədləri.

Texniki təminatın təşkilində əsasən 2 formadan istifadə olunur:

mərkəzləşdirilmiş və qismən və ya tam mərkəzləşdirilməmiş. Mərkəzləşdirilmiş

texniki təminat böyük kompüterlərdən və hesablama mərkəzlərindən istifadə

olunmasma əsaslanır. Mərkəzləşdirilməmiş texniki təminatda isə funksional

altsistemlərin bilavasitə istifadəçilərin iş yerlərində quraşdırılmış fərdi kompü-

terlərdə reallaşdırılması nəzərdə tutulur.

Daha təkmil və müasir yol texniki təminatın kompüter şəbəkələri bazasında

qismən mərkəzləşdirilməmiş formada təşkilidir. Bu halda İS-in texniki təminatı

bütün funksional altsistemlər üçün ümumi xarakter daşıyan verilənlər bazalarım

saxlayan böyük kompüterdən (meyn-freymdən) və ayrı-ayrı funksional

altsistemlərdə quraşdırılmış və onlara aid verilənlərin saxlanması və emalı üçün

istifadə olunan fərdi kompüterlərdən və kommunikasiya vasitələrindən ibarət olur.

12.3.İqtisadi informasiya təminatının quruluş elementləri

İnformasiya təminatının əsas fuksiyası istifadəçinin məsələlərinin həll

edilməsi üçün zəruri məlumatların hamısının maşın daşıcıyalırında etibarlı

saxlanmasının və onların bu məlumatlara müraciətinin əlverişliyinin təmin

olunmasından ibarətdir.

248

İnformasiya təminatı məlumat massivləri və informasiya axınlarının,

onların işlənməsi əməliyyatlarının lüzumsuz təkrarlanmalarını aradan qaldırmaq,

istifadə istifadə edilən məlumatların müqayisəliyini artırmağa imkan verir.

Avtomatlaşdırılmış sistemlərin və kompüter texnologiyalarının informasiya

təminatı iki hissəyə- maşındankənar və maşındaxili informasiya təminatına

ayrılır.

Bu onunla bağlıdır ki, idarəetmə obyektlərinin təsviri, orada baş verən

proseslər və hadisələr haqqındakı ilkin məlumatlar maşından kənarda mövcud olur.

Bu qayda olaraq maşından kənar sferada olan sənədlərdə cari proseslər haqqındakı

bütün uçot və operativ xarakterli məlumatlar, eləcə də normativ-arayış xarakterli

ilkin informasiya qeyd edilir.

Maşındankənar informasiya təminatı özünün tərkibində maşından kənar

informasiya bazasını, bu informasiya bazasının təşkili və aparılması vasitələrini

birləşdirir. Mşındankənar informasiya bazası konkret bir sahəyə aid olan normativ-

arayış, plan və ya şərti-sabit informasiyanı, eləcə də operativ-uçot informasiyasını

əhatə edir.

Məlumat kitabçalarında müəyyən öv obyektlərin siyahısı verilir. Onun

cədvəl şəklində olan hissələrində hər bir sətir üzrə obyektin kodu, adı və digər

xarakteristikalar göstərilir.

Nomenklatura-qiymət kitabçaları təqribən hamin formada olub, obyektlərin

(müəssisə, sex, anbar və s.) bütün nomenklaturası üzrə ölçü vahidləri və bir vahidin

qiymətini əks etdirir.

Təşkilati-sərəncam sənədləri özündə əsasnamələri, nizamnamələri,

normativ-aktları, protokolları, qərarları, sərəncamları, əmrləri və s. birləşdirir.

Plan göstəricilərinin yerinə yetirilməi haqqındakı məlumatlar plan-

qrafiklərdə, hesabatlarda statistik məcmuətdə əks etdirilir.

Normativ-arayış informasiyasının dəyişməsi haqqında məlumat

informasiya bzalarında düzəlişlər etmək, onu aktual vəziyyətdə saxlamaq üçündür.

Bütün sənədlər adları, forma və məzmunu, quruluşu ilə xarakterizə olunur.

Sənədlər müəyyən edilmiş qaydada doldurulur və rəsmiləşdirilir.

249

Başlıq hissədə formanın kodu, sənədin adı və nömrəsi, doldurulma tarixi və

digər ümumi xarakterli məlumatlar verilir.

Məzmun hissəsi isə rekvizitlərin adlarını və onların qiymətləri üçün

ayrılmış yeri göstərir.

Normativ-arayış sənədləri şərti-sabit informasiya növünə aiddir və müxtəlif

reqlamentləşdirici normativləri, faiz dərəcələrini, hebelə uzun müddət qiymətini

dəyişmədən istifadə edilən sair məlumatları əks etdirir. Normativ arayış sənədləri

göstəricilərin təkrarlanmasını aradan qaldırmaqla arayış informasiya bazasını

formalaşdırır.

12.4. Maşındaxili informasiya bazası

Maşındaxili sferada ilkin yüklənmə zamanı məlumatları daxil edilməsi

üçün sənədlərin hazırlanmasına dair, eləcə də normativ-arayış informasiyasında

sonrakı düzəlişlər zamanı müvafiq təlimatların işlənib hazırlanması lazım gəlir.

Məlumatların daxil edilməsi və ilkin işlənməsi texnologiyası hazırlanarkən

maşındaxili informasiya bazasının ilkin yüklənməsi üçün, eləcə də operativ (uçot)

informasiyasının daxil edilməsi üçün zəruri olan sənədlər ayrılmalıdır.

Təlimatlarda informasiya bzasının aktual vəziyyətdə saxlanması üçün baş verən

dəyişikliklər haqqında verilən məlumatın müvafiq sənəd formasının müəyyən

edilməsi, hazırlanması qaydası və işlənməyə verilmə dövrliyi də göstərilməlidir.

Maşındaxili informasiya bazası elə məlumatlar bazasıdır ki, onun quruluşu

kokret mövzu sahəsinə aid bir-biri ilə məntiqi qarşılıqlı əlaqədə olan məlumatların

modelini, habelə maşın daşıyıcılarında saxlanılan, bir-birilə qarşılıqlı əlaqədə

olmayan ayrı-ayrı giriş, çıxış və arralıq məlumat massivlərini əks etdirir.

Maşındaxili informasiya bazası normativ-arayış informasiya

sənədlərindən, plan sənədlərindən, operativ uçot sənədlərindən və s.

maşındankənar sferadan daxil olan məlumatları özündə birləşdirir.

250

Maşındaxili informasiya bazası massivlərin tərkibi və quruluşu, eləcə

də maşın daşıyıcılarında məlumatların təşkili və onlara müraciət üsulu ilə

xarakterizə edilir.

İnformasiya massivləri bir-birindən asılı olmayan ayrı-ayrı fayllar

şəklində təşkil edilə bilər (massivləri fayl təşkili) və ya bir-birilə qarşılıqlı əlaqədə

olan inteqrasiya edilmiş massivlər toplus kimi məlumatlar bazasının tərkibində

də ola bilər.

Böyük informasiya bazalarının fayl təşkilinin asılı olmayan

informasiya massivləri, bazadan əvvəlki işləmə mərhələsində bilavasitə sənədlər

əsasında formalaşdırılan ilkin massivlərdir. Belə massivlər yoxlanıldıqdan və

aşkara çıxarılan səhvlər aradan götürüldükdən sonra məlumatlar bazasına yüklənə

bilər.

İnformasiya massivlərinin fayl təşkili zamanı məlumatların aktual

vəziyyətdə saxlanması, onların gerçəkliyi və uyğunluğunun təmin edilməsi xeyli

çətinləşir. Aralıq və çıxış məlumatları bir qayda olaraq müvəqqəti massivlərdi və

onlar məlumatların işlənmə prosesində formalaşdırılır, lakin uzun müddət

saxlanılmır. Məlumat bazalarının idarə edilməsi sistemlərindən istifadə edilən

zaman bu massivlər məlumatlar bazasının müəyyən bir hissəsini təşkil edir.

Məlumat bazalarının, onların yaradılması və aparılmasının idarə

edilməsi üçün xüsusi səmərəli proqram vasitələrindən, yəni məumat bazalarının

idarə edilməsi sistemlərindən istifadə olunur.

Məlumat bazalarında məntiqi qarşılıqlı əlaqələr məlumatlar

modelinin tipinə uyğun və seçilmiş məlumatlar bazasının idarə edilməsi sisteminin

köməyi ilə (iyerarxik, şəbəkə, relyasiya) təşkil edilir.

Operativ , uçot məlumatları məsələnin həlli reqlamentinə uyğun

olaraq bu cür sənədlər daxil edilmə və işləmək üçün qəbul olunduqda məlumatlar

bazasına daxil edilir. Bu məlumatlar müəyyən dövr ərzində yığılır və dövr başa

çatdıqdan sonra onlar ümumiləşdirilir və işlənir.

Məlumatlar bazası bəzən bir fədi kompüterin istifadəçisinin öz inhisar

sərəncamında ola bilər. Bu zaman məlumatlar bazası yalnız bu fərdi kompüterin

251

dikində yerləşdirilir və informasiya bazasına eyni zamanda bir neçə istidfadəçinin

müraciəti təmin edilmir.

Maşındaxili informasiya bazasının təşkili və aparılması vasitələrinə

xüsusi diqqət yetirilməlidir. Buraya məlumat bazalarının və digər məlumat

massivlərinin daxil edilməsi, yaradılması və aparılmasının proqram vasitələri

aiddir.

12.5.Təşkilatı-iqtisadi idarəetmə sistemlərində ofis fəaliyyəti

Ofis anlayışınin maddi və təşkilati aspektləri var. Birinci halda yer və

avadanlıq, ikincidə isə idarəetmənin forma və strukturu nəzərdə tutulur.

Ofis sərbəst müəssisə kimi və ya hər hansı bir iri təşkilat strukturuna da aid

ola bilər. Ofisin iş xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, o yalnız informasiya xidmətləri

mənbəyi deyil, eyni zamanda qərarqəbuletmə və ya maddi resursların paylanması

mənbəyidir. Nəzərə alsaq ki, ofis ilk olaraq kliyentin tələblərini ödəmək üçün qərar

qəbul edir, onda deyə bilərik ki, ofis- informasiya resurslarını informasiya

məhsuluna çevirən informasiya müəssisəsidir.

Kompyuter və təşkilati texnikaların ofislərdə istifadəsi bir neçə mərhələdən

keçmişdir: ənənəvi ofis, istehsalat ofisi, elektron ofis.

Ənənəvi ofis- vəzifə borcları geniş olan az sayli işçi kollektividir. Belə

ofislərin əsas yerinə yetirdikləri işlər bunlardır: məlumatların hazırlanması, çap,

poçtla işləmək, kartotekalarin yaradılması, informasıyaların axtarışı, informasiya

fondlarının dəstəklənməsi, hesabatların aparılması, telefonla işgüzar danışıqların

aparılması.

Elektron ofis- kompyuter vasitələrinin və rabitə vasitələrinin ofis

fəaliyyətində geniş istifadə olunması konsepsiyasının, sözün əsl mənasında,

reallaşdırılmasıdır.

Elektron ofisin əsas funksiyaları: sənədlərin qəbulu, onlara nəzarət və

rəsmiləşdirilməsi; işçilərin sənədlərlə distant və birgə işləməsi, əlektron poçt;

verilənlərin fərdi işlənməsi; sənədlərin hazırlanması və sayının çoxaldılması; VB

252

arasında informasiyalar mübadiləsi; qərarqəbuletmədə informasiya dəstəyi; AİS ilə

iş; müşavirələrdə iştirak etmək və s.

253

MÖVZU 13.

TƏŞKILATI IDARƏETMƏDƏ INFORMASIYA -

KOMMUNİKASİYA TEXNOLOGIYALARI

13.1. Təşkilati idarəetmədə informasiya texnologiyalarının və informasya

sistemlərinin təsnifatı.

13.2. Korporativ sistemlərdə informasiya və informasya sistemləri.

13.3. Personalla idarəetmə məsələlərinin təşkilati-iqtisadi mahiyyəti.

13.4. Personalla idarəetmə məsələləri və İT bazasında onların həlli

13.5. Firmanın idarə olunmasının təşkilati-iqtisadi mahiyyəti.

13.1.Təşkilati idarəetmədə informasiya texnologiyalarının və

informasya sistemlərinin təsnifatı.

İT - iqtisadi obyektin idarəedici məsələlərinin həlli üçün

proqramaparat təminatı bazası əsasında informasiyanın yığımı, qeydiyyatı,

ötürülməsi, toplanması və emalı əməliyyatlarını reallaşdıran metod və vasitələr

məcmusundan istifadə edən prosesdir.

Avtomatlaşdırılmış İT-nin əsas məqsədi - əsasında optimal idarəetmə

qərarlarının hazırlandığı ilkin verilənlərin yenidən işlənilməsi vasitəsilə

keyfiyyətcə yeni informasiyanın alınmasıdır.

İT yenidən işlənilən informasiyanın həcminin kifayət qədər artması ilə

onun emal müddətini qısaldır. İT elə bir prosesdir ki, İS-də dövr edən informasiya

üzərində əməliyyatların yerinə yetirilmə qaydalarından təşkil edilmişdir.

Müasir müəssisə və firmalar ayrı-ayrı tərkib hissələri əsas və dövriyyə

fondları, maddi və əmək resursları və s. olan, daima dəyişən və bir-birilə mürəkkəb

qarşılıqlı əlaqədə olan mürəkkəb təşkilatı sistemlərdir.

İdarəetmənin informasiya sistemi (İİS) informasiyanın emalı və idarəetmə

qərarlarının qəbulu üçün nəzərdə tutulmuş informasiyanın, iqtisadi-riyazi metod

və modellərin, texniki, proqram və digər vasitələrin məcmusudur. İİS strateji və

taktiki planlaşdırma, mühasibat uçotu və firmanın əməli idarə edilməsinin cari

məsələlərini həll edə bilməlidir.

254

İİS:

informasiyanın əməli yığımı, ötürülməsi və emalı hesabına qəbul

edilən qərarların əsaslandırılma dərəcəsini yüksəltməyə;

bazar iqtisadiyyatı şərtləri daxilində təşkilatın idarə edilməsi ilə

qərarların vaxtında qəbul edilməsinə;

vahid informasiya fondundan idarəetmənin bütün səviyyələrinin

rəhbərlərinə lazım olan informasiyanın vaxtlı-vaxtında təqdim olunması hesabına

idarəetmənin səmərəliliyinin artımına nail olunmasına;

müxtəlif strukturlarda və idarəetmənin bütün səviyyələrində qəbul

edilən qərarların razılaşdırılmasına;

iqtisadi obyektin cari vəziyyəti haqqında idarə edən personalın

informasiyalaşdırılması hesabına əməyin məhsuldarlığının artırılmasının təmin

olunmasına və s. imkan verir.

AİS-nin əsas təsnifat əlamətləri bunlardır:

dövlət idarəçiliyi sistemlərində səviyyə;

iqtisadi obyektin fəaliyyət sahəsi;

idarəetmə proseslərinin növləri;

informasiya proseslərinin avtomatlaşdırılma dərəcəsi.

Dövlət idarəçiliyi səviyyəsinə görə təsnifat əlamətinə uyğun olaraq AİS

federal, regional və bələdiyyə İS-yə bölünür.

Federal əhəmiyyətli İS inzibati idarəetmə aparatında informasiya xidməti

məsələlərini həll edir və ölkənin bütün regionlarında fəaliyyət göstərir.

Regional İS konkret ərazidə yerləşən inzibati-ərazi obyektlərinin idarə

edilməsi zamanı ortaya çıxan informasiya məsələlərinin həlli üçün nəzərdə

tutulmuşdur.

Bələdiyyə İS yerli özünü idarəetmə orqanlarında şəhərin sosial-iqtisadi

sahələrinin bəndlərinin işinə nəzarət və onun tənzimlənməsi, yerli büdcənin,

iqtisadi, sosial və təsərrüfat proqnozlarının emalının təmini üçün mütəxəssislərə

informasiya xidməti fəaliyyəti göstərir.

255

İqtisadi obyektin fəaliyyət sahələri üzrə təsnifat müxtəlif tipli

müəssisə və təşkilatların istehsal – təsərrüfat fəaliyyətinə istiqamətlənmişdir.

Bunlara sənaye və kənd təsərrüfatı, nəqliyyat, rabitə, bank İS və s. AİS - lər aiddir.

İdarəetmə proseslərinin növlərinə görə İS

texnoloji proseslərin idarə və

təşkilati-texnoloji proseslərin idarə olunması (çoxsəviyyəli ierarxik

sistemlərdən ibarət olur; texnoloji proseslərin idarə olunması informasiya

sistemlərini və müəssisənin idarə olunması informasiya sistemlərini özündə

birləşdirir) informasiya sistemlərinə bölünür.

İdarəedici personalın funksiyalarının avtomatlaşdırılması üçün

nəzərdə tutulmuş təşkilati idarəetmə İS daha çox yayılmışdır. Bu sinifdən olan İS

həm sənaye firmalarının, həm də iqtisadi qeyri-sənaye obyektlərinin – xidmət

sahəsi müəssisələrinin informasiya sistemləri daxildir.

Belə sistemlərin əsas funksiyalarını əməli nəzarət və tənzimləmə,

əməli uçot və təhlil, perspektiv və əməli planlaşdırma, mühasibat uçotu, satış və

təchizatın idarə olunması və digər təşkilati məsələlərin həlli təşkil edir.

İnteqrasiya edilmiş İS firmanın bütün idarəetmə funksiyalarının

avtomatlaşdırılması üçün nəzərdə tutulmuşdur və iqtiasadi obyektlərin

fəaliyyətinin bütün dövrünü: elmi-tədqiqat işi, layihələndirmə, hazırlanma, istehsal

və məhsulun satışından onun istismarının təhlilinə kimi olan dövrü əhatə edir.

Korporativ İS firmanın və ya korporasiyanın bütün idarəetmə

funksiyalarının avtomatlaşdırılması üçün istifadə olunur.

Korporativ informasiya sistemləri (KİS) müəssisədə biznes-proseslərin və

eyni zamanda operativ və idarəetmə uçotunun avtomatlaşdırılmasını nəzərdə tutur.

KİS-lər avtomatlaşdırılacaq biznes-proseslərin miqyas və

mürəkkəbliyindən asılı olaraq müxtəlif ola bilərlər. Hazırda müxtəlif KİS

sistemləri mövcuddur: MRP, MRP II, ERP, CSRP. Bu sistemlər əslində iqtisadi

münasibətlərin mürəkəbləşməsi ilə əlaqədar yeni proseslərin avtomatlaşdırılması

256

ehtiyacının nəticəsi olaraq əvvəlkilərə yeni bölmələrin (modulların) əlavə edilməsi

şəklində inkişaf etmişdir.

MRP (Material Requirements Planning - Resurslara olan Tələbatın

Planlaşdırılması) - İstehsalda material resurslarının hərəkətinin idarə edilməsinə

imkan verir (70-ci illər).

MRP II (Manufacturing Resource Planning - İstehsal Resurslarının

Planlaşdırılması) - MRP sisteminə maliyyə planlaşdırılması, əks əlaqə və biznes-

proseslərin modelləşdirilməsi elementləri əlavə edilmişdir (80-ci illər)

ERP (Enterprise Resource Planning - Müəssisənin Resurslarının

Planlaşdırılması) - MRP II sisteminə maliyyə planlaşdırılması modulu əlavə

edilmişdir (90-cı illər).

CSRP (Customer Synchronized Resource Planning - İstehlakçılara

istiqamətlənərək Resurslarının Planlaşdırılması) - ERP sisteminin bütün

imkanlarına malikdir və eyni zamanda müştərilərlə geniş münasibətləri əhatə edir:

sifarişlərin sənədləşdirilməsi, texninki tapşırıqlar, sifarişçinin yerindəcə

dəstəklənməsi (90-cu illərin sonu).

Hazırda inkişaf edən ölkələrdə MRP II və ERP sistemlərinin tətbiqi daha

geniş yayılmışdır. Bu onunla bağlıdır ki, bu ölkələrdə hələ daxili biznes proseslər

avtomatlaşdırılmamışdır.

KİS-lərin tətbiqi imkanları genişdir. Onlar müxtəlif sahələrdə-K/t,

nəqliyyat, bank, tıcarət, istehsal və s. müvəffəqiyyətlə tətbiq olunur.

KİS-lərin tətbiqi müəssisələrə aşağıdakı nəticələrin əldə olunmasına səbəb

olur:

- İdarəetmə qərarlarının verilməsi üçün lazım olacaq informasiyaların

operativ və daha dəqiq əldə edilməsi imkanı

257

- Dəqiq planlaşdırmanın aparılması və faktiki nəticələrə daha yaxın

olan büdcələrin qurulması və yerinə yetirilməsinin izlənilməsi

- İstehsal tsiklinin 30-40 % aşağı salınması

- Anbar sahələrinin 25-30 % azaldılması

- Əmtəə-material ehtiyatlarının dövriliyinin 60-70 % artırılması

- Məhsulun çatdırılması ilə bağlı olan gecikmələrin 40-50 % aşagı

salınması

- Sığorta ehtiyyatlarının 30-40 % azaldılması

- İdarəetmə xərclərinin 25-30 % aşağı salınması və s.

İP avtomatlaşdırma səviyyəsinə görə İS növləri:

əl İS ;

avtomatlaşdırılmış İS .

avtomat İS.

AİS-nin əsas tərkib hissəsi İS-nin fəaliyyəti və inkişafı ilə əlaqədar

olan İT hesab edilir.

13.2. Korporativ sistemlərdə informasiya və informasya sistemləri.

İnformasiyanın sürətlə artığı müasir dövrümüzdə bəzi abreviatura və

terminlərlə tez-tez rast gəlirik. ECM (İng. Enterprise Content Management) son

zamanlar istifadə olunan daha bir abreviaturadır. Tərcüməsi – “Korporativ

İnformasiya Resurslarının İdarəetmə Sistemləri”.

ECM ilk növbədə proqram təminatıdır. Bu cür proqram təminatının əsas

mahiyyəti şirkətin bütün şöbələrini və biznes proseslərini vahid bir bazaya

cəmləyərək vahid bir sistem vasitəsilə idarə edilməsidir. Keçən məqalədə ERP

sistemlərinə də eyni tərifi vermişdik. Hər ikisi proqram təminatıdırsa və şirkətin

bütün biznes proseslərini əhatə edirsə bunlar eynidirmi və onları birləşdirmək

olarmı və ya ERP sistemlərində həmin işləri görmək olarmı və nəhayət, şirkətdə

artıq ERP sistemi varsa sənədlərlə işləmək üçün ikinci bir sistemə ehtiyac varmı?

258

ERP və ECM sistemləri arasındakı fərqlər.

Bu cür sistemlərin araşdırılması və standartlaşdırılması ilə məşğul

olan “AİİM” təşkilatının (İng. Association for Information and Image

Management – İnformasiya və Təsvirlərin İdarə Edilməsi Məsələləri üzrə

Assosiasiya) tərifinə görə ECM – şirkət daxilində informasiyanın yığılması, idarə

edilməsi, saxlanılması və istifadəçilərə çatdırılması üçün istifadə edilən

texnologiya, alət və üsulların toplusudur. Qeyd etmək lazımdır ki, son

zamanlar “AİİM” təşkilatı özünü “The Enterprise Content Management

Association” adlandırmağa başladı.

İnformasiya texnologiyaları bazarında ixtisaslaşan elmi-tədqiqat və

konsaltinq şirkəti olan “Gartner” ECM sistemlərinə aşağıdakı tərifini verir:

ECM termini korporativ informasiya resuslarının (kontentin) bütün

növlərini və hərəkət dövrünü əhatə edən strateji platforma və texnoloji

arxitekturasını əhatə edir. Strateji platforma baxımından ECM korporativ

informasiya resuslarını nəzarət altına alınmasında və bununla da məhsuldarlığı

artırılmasında, əməkdaşlığın təşviqində, uyğunluq tələblərinin təmin edilməsində,

biznes proseslərin yaxşılaşdırmasında və informasiyanın asan bölüşməsində

köməklik edə bilər. Texnoloji arxitektura baxımından ECM – platforma və ya ayrı

ayrılıqda satıla və istifadə edilə bilən bir neçə proqram təminatından ibarətdir.

“Gartner” öz hesabatlarında “ECM” abreviaturasını 2001-ci ildən istifadə

etməyə başladı.

İlk növbədə ECM abreviaturasının tərkib hissəsinə baxaq. “E”- “Enterpise”

– hər hansı bir müəssisə deməkdir. Bura xırda müəssisədən tutmuş iri xoldinq və

şirkətlər daxildir, çünki hər bir şirkət öz fəaliyyəti dövründə daim yeni informasiya

yaradır və informasiya çoxaldıqca onun səmərəli idarə edilməsi məsələsi gündəmə

gəlir. “C” – “Content” – bura müəssisə tərəfindən yaradılan bütün informasiya

resursları: sənədlər, video və audio fayllar, təsvirlər, elektron məktublar, mövcud

259

olan veb səhifələr və s. daxildir. “M”- “Management” – yuxarıda sadalanan

informasiya resursların idarə edilməsidir.

Həm ERP, həm də ECM sistemi çox böyük həcmli informasiya ilə işləyir.

Lakin həmin informasiyanın tərkib hissəsi və xarakteri fərqlidir. ERP sistemlərinin

əsasını yaxşı strukturlaşdırılmış informasiya təşkil edir. Sənədlər əsasən

strukturlaşdırılımış cədvəllərdə saxlanılır. ERP sistemində sənədin müəyyən

edilmiş forması və tərkibi vardır. ECM sistemlərində isə sənəd ilk növbədə

strukturu olmayan informasiyadır, yəni əksər hallarda onun tərkibi və forması

qabaqcadan məlum deyil. Bura mətn, şəkil, video, audio fayllar, elektron

məktublar və s. informasiya resursları daxildir. Burada sənədin atributları və

məlumatları, yəni strukturlaşdırılmış verilənlər, ikinci dərəcəlidir.

Həm ERP, həm də ECM sistemlərində sənəd və marşrut anlayışları vardır.

Hər iki sistemdə istifadəçilərin sənədlərlə birgə işləməsi nəzərdə tutulub. Lakin

birgə işin məqsədləri və vasitələri fərqlidir. ERP sistemlərində sənədlər əsasən

hesabatların hazırlanması üçün emal edilir. ECM sistemlərində isə sənədlərin emalı

ilk növbədə biliklərin və informasiyanın yığılması üçün nəzərdə tutulub. ERP

sistemlərində sənədin yaradılması, razılaşdırılması, onun ayrı-ayrı modullarda

göstərilməsi və təsdiqlənməsi mərhələləri vardır. ECM sistemlərində isə əsasən

sənədin yaradılması, razılaşdırması, elektron imza ilə imzalanması, qeydiyyata

alınması və arxivə silinməsi kimi sənəd dövriyyəsi vardır.

Sistemlərin istifadəçiləri də fərqlidir. ERP sistemlərinin istifadəçiləri

rəhbərlik, maliyyə işçiləri, anbardarlar, operatorlar, satıcılar və kadr işçiləridir.

ECM sistemlərində isə istifadəçilər sənədlərlə işləyən şirkətin bütün işçiləridir.

İnformasiya dedikdə, bizi əhatə edən maddi varlığın və ya hər hansı

ictimai, iqtisadi və sosial hadisənin keçmişi, indiki vəziyyəti və gələcəyi haqqında

xəbərlər çoxluğu başa düşülür.

İnformasiya sənədli və sənədsiz ola bilər. Sənədsiz informasiyaya telefon

və ya digər ötürücü qurğular vasitələri ilə verilən informasiyalar aiddir.

260

Lakin informasiyanın əsas daşıyıcısı sənəddir. Sənədləşdirilmiş

informasiya (sənəd) – maddi daşıyıcıda qeyd olunmuş və identikləşdirilməsinə

imkan verən rekvizitlərə malik informasiyadır .

Digər bir tərifə görə sənəd qeyd edilmiş və zaman, məkan üzrə təyin

edilmiş informasiyaya malik material daşıyıcısıdır. Başqa sözlə, sənəd hər hansı

faktı və ya hüququ təsdiq edən işgüzar məlumatdır.

Kargüzarlıq dedikdə, sənədlərin tərtib olunması, çap edilib çoxaldılması,

əldə edilməsi, əldə edilməsinin rəsmiləşdirilməsi, qeydə alınması, arxivə təhvil

vermək üçün hazırlanması, arxivə təhvil verilməsi və saxlanması prosesi başa

düşülür.

Hər hansı məsələ və hadisəyə həsr edilmiş sənəd çoxluğuna sənədləşdirmə

deyilir.

Elektron sənəd – informasiya sistemində istifadə üçün elektron formada

təqdim edilən və elektron imza ilə təsdiq olunmuş sənəd [8].

Elektron sənəd dövriyyəsi – informasiya sistemində elektron sənədin

nizamlanmış hərəkəti ilə bağlı informasiya prosesləri [8].

Qeyd olunma vasitələrindən asılı olmayaraq bütün sənədlər beş böyük

qrupa bölünür:

Təşkilati-sərəncamverici sənədlər.

Maliyyə-hesabat əməliyyatları üzrə sənədlər.

Kommersiya sənədləri.

Kadr sənədləri.

Vətəndaşların ərizə, şikayət və təklifləri üzrə sənədlər.

Təşkilati-sərəncamverici sənədlər 3 qrupa bölünür:

Təşkilati sənədlər. Bu sənədlərə əsasnamə, nizamnamə, təlimat

və qaydalar

261

Sərəncamverici sənədlər. Bu sənədlərə qətnamə, sərəncamlar,

qərarlar, əsas fəaliyyət üzrə əmrlər və s.

Dünya praktikası göstərir ki, kiçik müəssisələr iri müəssisələrlə

müqayisədə bir sıra üstünlüklərə malikdir:

işdə çeviklik və əməlilik;

yerli şəraitə asan uyğunlaşma;

ideyaların daha tez reallaşmasının mümkünlüyü;

yalnız bir müəssisə daxilində məişət, maddi-texniki təchizat üzrə bütün

təsərrüfat proseslərinin inteqrasiyası.

Müasir bazar münasibətləri daxilində müəssisə və firmaların birləşdirildiyi

iri miqyaslı biznes geniş inkişaf edir. Bu firmalara korporasiyalar, təsərrüfat

assosiasiyaları, konsernlər, holdinq şirkətləri və s. aiddir. Belə birləşmələrin öl-

çüləri istehsalda və məhsul satışında yubanmaların aşağı salınması hesabına

fəaliyyətin səməliliyinin artırılmasına cəhdlə şərtlənir.

Korporasiyalar və birləşmələr sənaye, nəqliyyat, ticarət, kommunal xidməti

və s. sahələrdə fəaliyyət göstərir. Eyni zamanda banklar, sığorta şirkətləri, birjalar,

vergi sistemi və eyni struktura malik dövlət orqanları da mövcuddur.

İri müəssisələrdə idarəetmənin iki forması – mərkəzləşdirilmiş və

mərkəzləşdirilməmiş formaları mövcuddur.

Mərkəzləşdirilmiş idarəetmə olan təşkilatlar ciddi koordinasiyalı

strukturların içərisində funksiya və səlahiyyətlərin paylanması ilə xarakterizə

olunur.

Mərkəzləşdirilməmiş forma təşkilat daxilində strateji biznes vahidlərinin

ayrılması və ya öz büdcəsi olan fəaliyyətini sərbəst planlaşdıran gəlir mənbələri ilə

xarakterizə olunur. Bu halda bölmələrin idarəetmə aparatı kifayət qədər geniş

səlahiyyətlərə malik olur, istehsal-təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrinə, şirkətin

məhsulunun rəqabət qabiliyyətinə görə məsuliyyət daşıyır.

İdarəetmənin bu iki forması arasındakı əsas fərq avtomatlaşdırılmış İT –

nin təşkili ilə bağlıdır.

262

Mərkəzləşdirilmiş idarəetmə zamanı texnoloji informasiya resursları baş

müəssisələrdə korporativ verilənlərə ciddi məhdudiyyət qoyulmaqla cəmləşir.

Mərkəzləşdirilməmiş idarəetmə zamanı informasiyanın korporativ

verilənlər bankında cəmləşməsi ilə yanaşı hər bir filialın və ya bölmənin lokal

hesablama şəbəkəsi üçün informasiya seqmentləri ayrılır.

Korporativ hesablama şəbəkəsi informasiyanın ötürülməsi üçün bir

müəssisənin qarşılıqlı əlaqədə olan lokal hesablama şəbəkələrindən ibarət və

territorial cəmləşməyə malik paylanmış inteqrasiya edimiş sistemdir.

Korporativ hesablama şəbəkəsinin qurulması

iri müəssisələrin müxtəlif bölümlərinin mütəxəssislərinin

kommunikasiya resurslarına daxilolmasının reallaşmasını;

vahid mərkəzləşdirilmiş idarəetmə, informasiya – kommunikasiya

resurslarına texniki xidməti;

on-line və off-line rejimlərində strukturlaşdırılmış informasiyaya

daxilolmanı;

vahid elektron poçt xidmətinin və elektron sənəd dövriyyəsinin

təşkilini;

şəbəkənin normal fəaliyyətini pozmadan informasiya –

kommunikasiya xidmətlərinin keyfiyyətini və tərkibini möhkəmləndirməyə və

inkişaf etdirməyə imkan verən yeni aparat-proqram resurslarının tətbiqi üçün

daima inkişafda olan, təkmilləşən korporativ hesablama şəbəkəsinin qurulmasını

təmin edən funksional artımı təmin edir.

İdarənin (mərkəzi ofisin) işinin təşkili. Əsas məsələ firmanın ümumi

fəaliyyətinin rəhbərlik və inkişafının strateji planının hazırlanmasıdır.

Avtomatlaşdırılmış korporativ sistemin bu bloku idarənin işinin informasiya

təminatına əsaslanır. Bu blokda informasiya ilə işin əsas forması –

informasiyanın alınması və emalıdır, bunun da əsasında təşkilatın inkişafının stra-

teji istiqaməti işlənilir.

263

İqtisadi və maliyyə xidmətlərinin işinin təşkili. Bu blok təşkilatın maliyyə

müdiriyyətini və mühasibatın fəaliyyətini təmin edir. Maliyyə xidmətinin əsas

məsələləri – idarə üçün firmanın işinin ümumiləşdirilmiş mənzərəsini

formalaşdırmaq, təşkilatın fəaliyyətinin bütün maliyyə informasiyasını ümumiləş-

dirmək və informasiyanı firmanın rəhbər bəndlərinə çatdırmaqdır.

Hüquqi təminat. Əsas məsələ firmanın hüquqi və mülkiyyət

vəziyyətinin möhkəmləndirilməsidir. Bu modulda həyata keçirilən informasiyanın

emalı bazasında da aşağıdakı funksiyalar yerinə yetirilir:

təşkilatın normativ – hüquqi və arayış informasiya bazasının

yaradılması və daxil eidlməsi;

firmanın daxili fəaliyyətini reqlamentləşdirən sənədlərin hüquqi

ekspertizası və işlənilməsi

bağlanan müqavilələrin hüquqi ekspertizası və s.

Hüquqi informasiya hər şeydən əvvəl ən yüksək rəhbər bəndə çatdırılır,

təşkilatın bütün marağında olan xidmətləri tərəfindən istifadə olunur.

13.3. Personalla idarəetmə məsələlərinin təşkilati-iqtisadi mahiyyəti.

Personalla idarəetmə təşkilatın kadr siyasətinin reallaşma vasitəsidir.

“Kadr siyasəti” termini dedikdə firmanın strategiyasına uyğun olaraq

insan resursunu qayda və normalar sisteminə çevirən sistem başa düşülür.

Kadrlarla iş tədbirləri – seçim, ştat cədvəlinin təşkili, attestasiya, təlim,

irəliləyiş - əvvəlcədən planlaşdırılır və təşkilatın məqsəd və məsələlərinin ümumi

anlamı ilə uzlaşdırılır.

Kadr siyasətinin məqsədi – kadrların keyfiyyət tərkibinin və sayının

saxlanması, yenilənməsi proseslərinin optimal nisbətinin təminidir.

Kadr siyasəti

kadr siyasətinin ümumi prinsiplərinin işlənilməsini, onun

məqsədlərinin təyinini;

264

əmək resurslarına tələbatın planlaşdırılmasını, strukturun, ştatın,

təyinatın, ehtiyatın təşkili və yerləşdirilməsinin (təşkilati ştat siyasəti) formula

edilməsini;

kadr informasiyasının hərəkəti sistemlərinin (informasiya siyasəti)

təşkilini və onlara yardımını;

əməyin stimullaşdırılması sistemlərinin (maliyyə siyasəti) səmərəli

təmin olunmasını, vasitələrin paylanma prinsiplərini;

işçilərin inkişaf proqramının, peşəkar istiqamətləndirilməsinin və

adaptasiyasının təmin olunmasını, fərdi irəliləyişlərin, professional hazırlığın və

kvalifikasiyanın yüksəldilməsini (personalın inkişaf siyasətini);

fəaliyyətin nəticələrinin qiymətləndirilməsini, təşkilatın strategiyasının

kadr siyasətinə uyğunluğunun təhlilini, kadr işində problemlərin aşkar edilməsini,

kadr potensialının qiymətləndirilməsini nəzərdə tutur.

Müəssisə daxilində texnologiyalar və personalla idarəetmə metodları iki

əsas istiqamətə ayrılır:

1. kadr tərkibinin formalaşdırılması;

2. onun iş qabiliyyətinin dəstəklənməsi.

İnformasiya aspekti nöqteyi-nəzərindən bunları nəzərdən keçirək.

1. Kadr tərkibinin formalaşması təşkilatın strukturunun

layihələndirilməsi ilə başlayır. Məhz o, müəssisənin işinə insanların cəlb edilmə

dərəcəsini, işçi qruplarının və idarəedici əmrlərin formalaşdırılmasının tiplərini və

prinsiplərini, kommunikasiya şəbəkələrinin qurulmasının xüsusiyyətlərini təyin

edir.

Praktikada strukturlaşdırmanın müxtəlif tiplərindən – xətti, halqavari,

ierarxik və s. növlərindən istifadə olunur.

Təşkilat fəzası

ərazi (sexlər, şöbələr) üzrə,

funksional (fəaliyyət istiqaməti üzrə),

ierarxik (şöbə rəisi, zavod direktoru) olaraq paylana bilər.

265

İnformasiya strukturunun layihəsinin işlənilməsində daxili və xarici

mühitin parametrləri ilə əlaqədar aşağıdakı amillər nəzərə alınmalıdır:

təşkilatın fəaliyyət göstərdiyi infrastruktur;

iş texnologiyası və birgə fəaliyyətin tipi;

personalın və korporativ mədəniyyətin xüsusiyyətltəri;

mövcud prototiplər və özünü səmərəli göstərən analoji təşkilatların

təşkilati strukturları.

Təşkilatda ümumi planlaşdırma prosesinin bir hissəsini personala

tələbatın planlaşdırılması təşkil edir. Uğurlu kadr planlaşdırması:

işçilərin sayı və kvalifikasiyası;

lazımlı işçilərin necə cəlb edilməsi və ya izafi personaldan

istifadənin necə optimallaşdırılması;

daxili motivasiyaya və işçiərin bacarığına uyğun personaldan necə

istifadə edilməsi;

personalın inkişafı üçün şəraitin təmin olunması;

planlaşdırılmış tədbirlərə çəkilən xərclər

kimi bir sıra qiymətləndirmələri özündə saxlayan informasiyaya əsaslanır.

Bu cür qiymətləndirmələr regionda kadr vəziyyətini təhlil etməyə imkan verir.

2. Personalın iş qabiliyyətinin dəstəklənməsi metodlarına:

əməyin normalaşdırılmasına və onun məhsuldarlğının yüksəldilməsinə

istiqamətənmiş tədbirlər;

attestasiya (əməyin və personalın qiymətləndirilməsi);

kadr ehtiyatının formalaşdırılması;

əməyin stimullaşdırılması daxildir.

Əməyin normalaşdırılması üzrə fəaliyyət personalla idarəetmədə bir sıra

məqsədlər daşıyır:

istehsalın planlaşdırılması və personala tələbatın təmini;

əmək haqqına sərf edilən xərclər;

əməyin məhsuldarlığının dəyişilməsinin qiymətləndirilməsi.

266

Attestasiyanın əsas təyinatı əməyin qaytarılmasında (ödənilməsində)

ehtiyatların aşkar edilməsidir.

Attestasiya iki tərkib hissəsindən - əməyin qiymətləndirilməsindən və

personalın qiymətləndirilməsindən ibarətdir.

Əməyin qiymətləndirilməsi faktiki əməyin məzmununun, keyfiyyətinin və

həcminin əməyin planlaşdırılan nəticəsi ilə müqayisə olunmasına

istiqamətlənmişdir, bu nəticə müəssisənin iş proqramında, texnoloji xəritə və

planlarda təqdim olunur. Əməyin qiymətləndirilməsi əməyin keyfiyyətinin, kə-

miyyətinin və intensivliyinin qiymətləndirilməsinə imkan verir.

Personalın qiymətləndirilməsi işçinin məşğul olduğu sahədə hazırlıq

dərəcəsini öyrənməyə və həmçinin artım perspektivlərinin qiymətləndirilməsi üçün

onun potensial imkanlarının səviyyəsini aşkar etməyə imkan verir.

Attestasiyanın nəticələri kadr ehtiyatının - sistemli məqsədli kvalifikasiya

hazırlığını keçmiş, bu və ya digər ranqdan olan vəzifələr üzrə tələblərə cavab verən

və idarəedicilik qabiliyyətinə malik olan rəhbər və mütəxəssislər qrupunun forma-

laşmasının əsasıdır. Personalla idarəetmədə əməyin stimullaşdırılması

(ödənilməsi) mühüm rol oynayır. Əməyin ödənilməsinin strukturu

avtomatlaşdırılmış sistemdə uyğun informasiya blokunun strukturudur. Əmək

haqqının strukturu – baza stavkaları, mükafat ödənişləri və sosial proqramlardır.

Əmək haqqının hesablanması alqoritmləri mühasibat uçotu hesabat sistemlərinin

tərkibinə daxildir.

13.4. Personalla idarəetmə məsələləri və İT bazasında onların həlli

Sistem aşağıdakı funksiyaları həyata keçirir:

Vəzifə instruksiyalarının formalaşması yolu ilə ştat cədvəllərinin

planlaşdırılması.

Personalın uçotu (işçilər haqqında şəxsi verilənlər).

Yeni işçilərin seçimi və yerdəyişmə.

Əmək resurslarından istifadənin uçotu və planlaşdırılması.

267

Personalla hesablamalar (əmək haqqının ödənilməsi, yardım,

ödəmələrə nəzarət, hesabat verən şəxslər).

Hesabat məbləğlərinin və deponentlərin uçotu.

Sənədlərin idarə olunması.

Personallaşdırılmış təqaüd və vergi uçotu.

Ştat cədvəlinin planlaşdırılması

Bu altsistem planlaşdırılmış işlərin ştat vəzifə vahidləri arasında paylanma,

tələblərin, instruksiyaların və iş şərtlərinin formalaşma imkanına malikdir,

müəssisənin ştat cədvəlinin planlaşdırılması üçün nəzərdə tutulmuşdur.

Altsistem aşağıdakı məsələləri həll edir:

Müəssisənin təşkilati strukturunun formalaşması;

ştat vəzifələrinin yüklənməsinin planlaşdırılması;

vəzifə instruksiyalarının formalaşması;

ştat cədvəllərinin formalaşması.

Personalın tabeçilik strukturunda yerinə yetirilən işlərin təsviri onların

işlənilməsi üçün əsasdır. İş vahidi olaraq bir iş yerində bir işçi tərəfindən yerinə

yetirilən iş başa düşülür.

İş vahidinin təsvirinə aiddir:

İşçiyə qoyulmuş tətələblərin təyini;

çətinlik tutumunun hesablanması;

məsuliyyət subyektinin təyinatı;

instruksiyaların hazırlanması.

Planlaşdırılmış ştat cədvəli kadr altsisteminin cari ştat cədvəlinə

yüklənə bilər. Altsistemdə cari planlı ştat cədvəli, ştat vahidləri, işlərin növləri

üzrə zəruri zaman kəsiklərində müxtəlif hesabatlar formalaşdırmağa imkan verən

hesabatlar generatoru vardır. Ştat cədvəlindəki dəyişikliklər üzrə vəzifə

instruksiyaları formalaşır. Personala çəkilən xərclər maliyyə mənbəyi ilə müqayisə

olunaraq əks etdirilir.

Aşağıdakı sənədlərin formalaşması mümkündür:

268

Ştat vahidlərinin vəzifə öhdəçilikləri üzrə əmrlər;

işin növləri üzrə ştat vahidlərinin yüklənməsi haqqında hesabatlar.

İşçilər haqqında personal verilənlərinin yığımı

Altsistem aşağıdakı funksiyaları yerinə yetirmək üçün nəzərdə

tutulmuşdur:

müəssisənin işçiləri haqqında verilənlərlə iş;

müəssisə üzrə əmrlərin tərtibatı, saxlanması və çapı, istənilən işçiyə

görə əmrlərdən çıxarışların çapı;

ştat cədvəllərinin və ştat kartoçkalarının təşkili;

müəssisənin təşkilati strukturunun aparılması;

işçilərin vəzifə üzrə seçimi;

işçilərin tutduqları vəzifələrə uyğunluğunun təhlili;

kadrların dəyişilməsi və dəyişikliklərin aparılması üzrə ştat cədvəli

jurnallarının tutulması;

işçilərin seçimi üçün sorğuların formalaşması və saxlanması;

hesabatların, siyahıların və statistikanın formalaşması.

Altsistem arayış işini aparmağa, müxtəlif statistik verilənləri hazırlamağa

və sənəd dövriyyəsini formalaşdırmağa imkan verir.

Verilənlər bazasının konfiqurasiyası açıq sistem kimi fəaliyyət göstərir, bu

sistem istifadəçiyə müəssisənin işçiləri haqqında verilənlərin yığılması üçün lazım

olan istənilən sayda cədvəl və arayış kitabçalarını əlavə etməyə imkan verir.

Bir qayda olaraq dövrlər və ya əmrlərin tipləri üzrə mövcud əmrləri

seçmək və onlara baxmaq, eləcə də konkret işçiyə aid olan bütün əmrləri seçmək

imkanı nəzərdə tutulmuşdur. Əmrlər reyestri siyahı formasında çap edilir. Əmrin

formalaşması bir neçə ardıcıl mərhələdən keçir:

Əmrin layihəsinin hazırlanması və onun qeydiyyatı (nömrənin

verilməsi);

əmrin düzgünlüyünün yoxlanılması;

əmrin imzalanmasından sonra onun qeydiyyatı.

269

Əmrin qeydiyyatı işçinin kadrlar vərəqəsində, kadr yerdəyişmələri və ştat

cədvəli jurnalında avtomatik dəyişikliklərlə müşayiət olunur. İşə qəbul zamanı

işçinin verilmiş ştat vahidinə uyğunluğu yerinə yetirilir. Əmrlərin və personal kar-

toçkaların verilənləri üzrə çapa verilən sənədləri, məsələn, əmrlər, şəxsi vərəqlər,

siyahılar, statistik hesabatlar formalaşdırılır. Kadr kartoçkalarının, əmrlərin siyahısı

və ştat cədvəlinin verilənləri üzrə müxtəlif hesabatlar formalaşır.

Personalın peşə artımı

Altsistem yeni işçilərin yığımı, işdən çıxarılma səbəbləri və işçilərin

tələblərə uyğun kvalifikasiyası üzrə uyğunluğunun təhlili üçün nəzərdə

tutulmuşdur. Bütün təyinat və yerdəyişmə ştat cədvəlinə nəzərən yerinə

yetirilir. Hər bir ştat vahidi üçün işçilərin siyahısı formalaşır. Altsistemdə

aşağıdakı funksiyalar yerinə yetirilir:

Əmək resurslarından istifadənin planlaşdırılması

Altsistem uzunmüddətli və cari planlaşdırma məsələlərinin həlli, həmçinin

müəssisədə əmək resurslarından istifadəyə nəzarət üçün nəzərdə tutulmuşdur.

Minimal çətinlik tutumu ilə iş vaxtının planlaşdırılmasında istənilən dövr:

İşçilərin həftəlik iş qrafikləri;

istənilən mürəkkəblik dərəcəsi olan əvəzedici qrafiklər;

stoxastik təbiətli (məsələn, ayda bir dəfə üzgüçülüklə məşğul günü) iş

qrafikləri;

gündəlik iş vaxtının planlaşdırılmadığı sərbəst qrafiklər üçün planlı iş

qrafikləri təsvir edilir.

Altsistemdə planlı və faktiki məzuniyyət, xəstəlik vərəqləri, iş vaxtının

istifadəsi, yerinə yetirilmiş işlərin uçotu və əməyə görə əlavə mükafatlandırma

sənədlərinin jurnalları tutulur.

Təsdiq olunmuş iş qrafiki, növbəti məzuniyyət və ezamiyyətlərin planları,

bir işçi üçün işləmələr planı nəzərə alınmaqla sifarişlər, layihələr, məhsullar və

əməliyyatlar üzrə işçilərin plan tabelləri kimi sənədlər formalaşır.

İş vaxtından istifadənin uçotu

270

Uçot müdiriyyətin və işçilərin əmək razılaşmalarına əsaslanır. Bu

razılaşmalara görə işçilərin həftənin istifadə edilmiş günləri və gün ərzində saatları

üzrə ödənmə şərtləri, planlaşdırılmış vaxtın yenidən nəzərdən keçirilmə şərtləri və

növbəli iş danışılır, ştat cədvəli üzrə işlərin planlı paylanmasına diqqət yetirilir.

Faktiki olaraq sərf edilmiş vaxt tabel formasında qeyd olunur. Bir işçi üçün bir

neçə tabel tutmaq da olar. Verilənlərin tabelə bu və ya digər formada daxil edilmə

forması əmək razılaşması şərtlərindən və ya uçot texnologiyasından asılı olaraq

seçilir.

Personalla hesablar, təqaüd və vergi uçotu

Altsistem üç əsas bloku özündə saxlayır: əlavə ödəmələrin hesablanması,

hesabat verən şəxslərlə hesablamaların uçotu, təqaüd və vergi uçotu.

«Əməkhaqqının əlavə edilməsinin hesab bloku» işçilərin gəlirləri üzrə

əlavələrin, vergi və vergidən tutulmalar üzrə hesablamaların aparılmasına aid

bütün məsələlərin həlli üçün nəzərdə tutulmuşdur. Altsistem aşağıdakı

funksiyaları yerinə yetirir:

1. Əlavələrin cəminin hesablanması. Gəlirlər və məsrəflər üzrə

əlavələrin müxtəlif növlərindən istifadə edilə bilər.

2. İşçilərə kartotekaların ayrılması. Altsistemdə kartotekalar vardır:

vergi kartoçkaları, şəxsi kartoçkalar, hesab kartoçkaları, təqaüd kartoçkaları, stajın

uçotu, ödəmə sənədləri.

3. Hesabatların formalaşması. İşçilərin gəlirləri haqqında verilənlərin

vergi müfəttişliyinə ötürülməsi üçün hesablama vərəqləri, köçürmələr, ödəmə

sənədlərinin müxtəlif növləri üzrə hesabatlar formalaşır, təqaüd fonduna

köçürmələrin uçotu aparılır.

«Hesabat verən şəxslərlə hesablamaların uçotu» bloku nağd pullara və

işçilərin məsuliyyət daşıdıqları maddi dəyərlərə nəzarət üçün nəzərdə tutulmuşdur.

Hesabataltı məbləğin bağlanılmasında sistem avtomatik olaraq hesabataltı

məbləğ üzrə borcu hesablayır.

271

«Təqaüd və vergi uçotu» bloku işçilər haqqında şəxsləndirmiş

informasiyanın yığımı, uçotu və təhlili, onun Təqaüd fonduna və Dövlət vergi

xidməti orqanına ötürülməsi üçün nəzərdə tutulmuşdur.

13.5. Firmanın idarə olunmasının təşkilati-iqtisadi mahiyyəti.

Bazar münasibətlərinin müasir inkişafı dövründə idarəetmə fəaliyyəti

firmanın fəaliyyətinin ən mühüm amillərindən biridir. Bu fəaliyyət istehsalın

obyektiv tələblərinə və məhsulun realizasiyasına, məhsulun texniki-iqtisadi və

digər parametrlərinin formalaşmasında istehlakçının rolunun yüksəlməsinə və

təsərrüfat əlaqələrinin mürəkkəbləşməsinə uyğun olaraq daima təkmilləşir.

Bazar iqtisadiyyatı şərtlərində informasiya texnologiyaları firmanın ida-

rəetmə fəaliyyətinin əsasını təşkil edir.

Firmanın idarə olunmasının müasir informasiya texnologiyası optimal

idarəetmə qərarının qəbul edilməsi üçün iqtisadi obyektin informasiya sistemində

informasiya üzərində əməliyyatların yerinə yetirilməsinin dəqiq

reqlamentləşdirilmiş qaydalarından təşkil olunmuş prosesdir. Bu proses istənilən

müəssisənin əsas funksiyası - hazır məhsulun buraxılışı ilə əlaqədardır. Bu nöqteyi-

nəzərdən idarəetmə məsələləri içərisində firmanın təsərrüfat fəaliyyətinin

nəticələrindən gəlirin alınması mərkəzi yer tutur.

Firmanın məqsədi gəlirin alınması olan idarəetmə prosesini klassik sxem

şəklində göstərmək olar (şək. 1.).

272

Şək. 2.4.1. Firmanın idarəetmə sxemi

Bu sxemdən görünür ki, məqsəddən nəticəyə hərəkət prosesi çoxpilləlidir.

O, əldə edilmiş aralıq nəticələrdən asılı olaraq əməliyyatların ilkin planının əməli

təshihini tələb edir. İnformasiyanın yığımını, hazırlanmasını və emalını

avtomatlaşdıran sistemin olması müəssisənin fəaliyyətinin son uğurunu təyin edən

zəruri şərtlərdən biridir.

Firmanın idarə olunmasının yeni metodlarının tətbiq edilməsi yalnız bir sıra

təşkilati məsələlərin həllindən sonra mümkündür:

Sənəd dövriyyəsinin idarə olunması;

Personalla idarəetmə;

Mühasibat uçotu;

Təchizatın idarə olunması;

Satışın idarə olunması;

Maliyyənin idarə olunması.

Sənəd dövriyyəsinin idarə olunması. Hal-hazırda informasiyanın

əhəmiyyətli hissəsi firmaya daxil olur və burada kağız daşıyıcıları şəklində

saxlanır. Həm firmadaxili, həm də onun xarici əlaqələrinin təmini üçün sənəd

sellərinin idarə olunması məsələsi qarşıya çıxır. Hər bir avtomatlaşdırılmış iş

Təhlil

Firmanın

cari vəziy-

yətinin və

xarici

amillərin

təhlili

Son

məqsədlə-

rin təyini

(dəqiqləş-

dirilməsi)

Planlaşdırma

a Tədbirlər

planının

tərtibi

Əməli

təqvim

planının

tərtibi

Resurslara

tələbatın

təyini

Realizasiya

Əməli

təqvim-

planının

realizasi-

yası

Nəzarət

Alınmış

nəticələrə

əməli

nəzarət

273

yerində sənəd dövriyyəsi sistemində yerinə yetirilən əsas məsələləri formulə etmək

olar:

Rəhbərlik:

verilənlər bazasında informasiyaya baxış;

sərəncamların verilməsi və onların icrasına nəzarət.

Xidmətlər və bölümlər:

verilənlər bazasında informasiyaya baxış və onun redaktəsi;

hesabatların tərtibi;

xidməti məktubların hazırlanması;

daxil olan korrespondensiyanın hazırlanması.

Katiblik:

daxil olan korrespondensiyanın qeydiyyatı; çıxış korrespondensiyanın

qeydiyyatı və göndərilməsi;

verilənlər bazasına sənədlərin daxil edilməsi;

sənədlərin arxivə verilməsi.

Verilənlər bazasının administratoru:

informasiya sistemi istifadəçilərinin qeydiyyatı;

ayrı-ayrı verilənlər bazasına daxilolma hüququnun təyini;

sənədlərin arxivə verilməsi.

Sənəd dövriyyəsi sistemi istənilən formatlı mürəkkəb sənədlərin

mərkəzləşdirilmiş saxlanmasını həyata keçirməlidir.

Personalla idarəetmə. Kommersiya fəaliyyəti prosesində firmanın

istifadə etdiyi əsas resurslardan biri insan resurslarıdır. Buna görə də mühüm

məsələlərdən biri müəssisənin strukturunun onun ştat cədvəlinin, kadrlarının,

əməyin ödənilməsi üzrə personalla hesablamaların idarə olunmasıdır. Əməyin və

əmək haqqının uçotu sistemi firmanın bütün idarə olunma sistemində mühüm

yerlərdən birini tutur. O, aşağıdakı məsələlərin həllinə istiqamətlənmişdir:

işçilərin kartoçkalarının arxivinin yaradılması;

firmanın işçilərinin əmək haqlarının hesablanması;

274

işçilərin əmək haqları üzrə daimi məlumatların arxivə daxil edilməsi;

vergi orqanları üçün sənədlərin formalaşdırılması və s.

Mühasibat uçotu. Firmanın səmərəli idarə olunması və məsrəflərin

qiymətləndirilməsi üçün bütün mühasibat əməliyyatlarını real vaxt rejinində

aparmaq lazımdır:

bank əməliyyatlarının uçotu; kassa əməliyyatlarının və hesabataltı

şəxslərlə hesablamaların uçotu;

əsas vasitələrin uçotu;

maddi dəyərlərin uçotu və anbar uçotu;

ümumi uçot və tipik hesabat və s.

Təchizatın idarə olunması. Firmanın rentabelliliyinin yüksəldilməsi

üçün təchizat prosesini düzgün təşkil etmək vacibdir. Ona görə də menecer üçün

məhsulun alınmasında aşağıdakı məsələləri həll edən sistem lazımdır:

məhsulun daxil edilmə uçotu;

məhsulların buraxılması;

taranın uçotu;

inventarizasiya, uçot;

anbar uçotu və s.

Satışın idarə olunması. Realizasiya prosesi firmanın təsərrüfat

vasitələrinin dövriyyəsini tamamlayır. Gəlirin həcmi və rentabellilik səviyyəsi

bilavasitə realizasiyanın həcmindən asılıdır.

Maliyyənin idarə olunması. Firmanın pul vəsaitlərinin hərəkəti

kəsilməz proses olduğundan maliyyə direktoru üçün mənbələri təyin etməyə və pul

vasitələrinin istifadəsini qiymətləndirməyə, gəlir və itki haqqında, müxtəlif

qərarların firmanın maliyyə vəziyyətinin gələcəyinə təsirinin təhlili üçün ilkin

balans və hesabat hazırlamağa imkan verir.

275

MÖVZU 14.

İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR

14.1. Süni intellekt

14.2. Ekspert sistemləri

14.3.Ekspert sistemlərinin qurulmasının instrumental vasitələri.

14.4. Mühəndis biliklər

14.5. Ekspert oyunları

14.1. Süni intellekt

Süni intellekt anlayışı müəyyən mənada mücərrəd bir anlayışdır. Əgər bu

sahədə son otuz il ərzində görülmüş bütün işləri nəzərdən keçirsək görərik ki,

sadəcə olaraq insan özünə uyğun bir avadanlıq yaratmaq istəyir ki, o insanın

gördüyü müəyyən işləri daha az enerji və vaxt sərf etməklə həyata keçirsin. Keçən

əsrin 40-cı illərinin sonunda bu sahədə sənaye müəssisələrinin labaratoriyalarında

çalışan mütəxəssislərin fikri bir məqsədə: nəticə etibari ilə insan beyninin

fəaliyyətinin nəticəsinə daha çox yaxın olan süni intellekt yaratmağa yönəlmişdir.

Zaman keçdikcə daha “ağıllı” proqram təchizatları, məişət avadanlıqları meydana

gəlir və çox böyük sürətlə inkişaf edib təkmilləşdirilir. Belə ki, XXI əsrdə Süni

İntellektin inkişaf dinamikası İnternetin inkişaf dinamikasına yaxınlaşır.

Süni intellekt elmi araşdırmaların “qaynar xəttinə” çevrilir. Bu xəttdə

bir çox kibernetiklərin, linqvistlərin, psixoloqların, filosofların, riyaziyyatçıların və

mühəndislərin əməkləri cəmlənmişdir. Məhz burada, hesablama və robot, texnika

və texnalogiyaların inkişafı sahəsindəki nəaliyyətlərin gələcək həyatındakı rolu ilə

bağlı çox vacib məsələlər nəzərdən keçirilir.

İllər boyunca Süni İntellektin yaradılması sahəsində çalışan

mütəxəssislər bu sahənin nece çətin və İnformatikanın hüdudlarından çox

kənarlarda olan problemlərlə dolu bir sahə olduğunu anlamışdılar. Müəyyən

olunmuşdur ki, insan beyninin fəaliyyətini imitasiya edən süni intelektin

yaradılması üçün milyardlarla bir-biri ilə əlaqəli olan neyronların fəaliyyətini

anlamaq tələb olunur. Bununla bir çox tədqiqatçılar belə bir nəticəyə gəlmişdirlər

276

ki, müasir elmin qarşısında duran ən çətin məqsəd sadəcə insan beyninin süni

modeli yaratmaq yox insan beyninin fəaliyyətininin bir sıra funksional imkanlarını

araşdırmaq, onlar barəsində daha çox məlumatlar toplamaqdır. Bu da müəyyən

mənada psixalogiyanın nəzəri əsaslarına toxunur. Ümumiyyətlə, bir çox alimlər

onların əsas tədqiqat obyekti olan İntellektin konkret məğzinin açıqlanmasında

müxtəlif variantlara əsaslanırlar. Bir sıra alimlər intellektin çətin hesablamaları

aparmaq bacarığı ilə, digərləri ətraf mühitlə ünsiyyət vasitəsilə əlaqə yaratmaq, baş

verən hadisələri qəbul edib dərk etmək bacarığı ilə əlaqələndirirlər. Buna

baxmayaraq bir çox tədqiqatçılar 50-ci illərin görkəmli ingilis riyaziyyatçısı Alan

Tyurinqin hesablama texnaloqiyaları barəsində dediyi fikri ilə razılaşırlar:

“Kompyuteri süni intellekt kimi yalnız o halda zənn etmək olar ki, o qarşısında

duran insanı onun həqiqətən insan olmasına əmin edə bilsin”

Süni intellekt yeni elmi istiqamətlərdən biri kimi XX əsrin ikinci

yarısında hesablama texnikası, riyazi məntiq, proqramlaşdırma, psixologiya,

linqivistika, neyrofiziologiya və digər elmi sahələrin bazasında meydana gəlmişdi.

Beləliklə, suni intellekt müxtəlif profilli mütəxəssislərin peşə maraqlarını

birləşdirən fənlərarası tədqiqatlar nümunəsidir.

Bu ideyanı ilk dəfə Leybins (1646-1716) və Dekart (1596-1650) irəli

sürmüşlər.Onlar bütün elmlərin təsnifləndirilməsində vahid dildən istufadə

olunmasını təklif edirdilər.

Məşhur ingilis alimi Alan Tyurinq suni intellekt nəzəriyyəsinin

banilərindən biri sayılır. 1950-ci ildə özünün elə də böyük olmayan “Hesablayıcı

maşın və ağıl” məqaləsini çap etdirmişdi. Bu məqalə on ildən sonra “Maşın

fikirləşə bilərmi” adı ilə rus dilində çap edilmişdir. Məqalə bütövlükdə

kompyuterdə fikirləşmə qabiliyyəti olması sualına həsr edilmişdir. Bu problem

elmi tədqiqat üçün kompyuterin insanla düşünülmüş dialoq imkanlarının

“intellekttuallığını” qiymətləndirməyə imkan verən “Tyurinq Test” adı ilə təqdim

edilmişdir.

Suni intellektə aid edilə bilən ilk əməli təkliflər birinci hesablama maşınları

yaranandan sonra meydana gəlmişdi.

277

1954-cü ildə Amerika tədqiqatçısı A. Nyuell şahmat oyunları üçün proqram

yazmağı qərara aldı. Bu ideyaya C. Şou və Q. Saymonu da cəlb etdi.Onlar bu

proqramın nəzəri əsası kimi 1950- ci ildə informasiya nəzəriyyəsinin banisi Klod

Şenonun təklif etdiyi metoddan istifadə etmək qərarına gəldilər. Bu metodun dəqiq

formalaşmasını Alon Tyurinq əl ilə hesablama əsasında modelləşdirdi. Bu işə

görkəmli şahmatislərin oyun stillərini öyrənən A.Qroutun rəhbərliyi altında holland

psixoloqları qrupu da cəlb edildi. Iki ildən sonra bu kollektivin birgə işi nəticəsində

İLL1 proqramlaşdırma dili yaradıldı. 1956-cı ildə fikirlərin hesablanmasında

nəzəriyələrin avtomatik sübutu üçün nəzərdə tutulan ilk “Nəzəri-Məntiq”

proqramı yazıldı. Bu proqramı suni intellekt sahəsində ilk nailiyyət hesab etmək

olar. Bir ildən sonra 1957-ci ildə şahmat oyunları üçün NSS proqramının yayılması

başa çatdı. 1960-cı ildə bu alimlər dəstəsi NSS-də istifadə olunan prinsiplər

əsasında məsələləri universal həll edən GPS(General Problem Solver) proqramı

hazırladılar. Bu proqram qeyri müəyyən inteqralları hesablamaq, bir sıra çətin həll

edilən məsələləri həll etməyə imkan verirdi. Suni intellekt sahəsində əldə edilən bu

nəticələr hesablama sahəsində çalışan mütəxəsislərin diqqətini cəlb etdi. Riyazi

məsələlərin həlli və planimetriya üzrə nəzəriyələrin avtomatik sübut edən

proqramlar meydana gəldi.

1956-cı ildə ABŞ-ın Darmunt şəhərində konfrans suni intellektin

formalaşmasında mühüm rol oynadı. Bu konfransda informasiya nəzəriyyəsinin

banisi K. Şennon və gələcəkdə suni intellekt formalaşmasında böyük rol oynayan

M. Minski, C. Makkarti kimi alimlər iştirak edirdilər. Məhz bu konfransda ilk dəfə

“Suni intellekt termini” medana gəldi.

Hesablama texnikasının geniş tətbiq edildiyi SSR, ABŞ, Böyük Britaniya

və digər ölkələrdə tək ədədli məsələlərin həlli üçün çoxsaylı müxtəlif proqramlar

yaradılmışdı. Onların içərisində insana xas olan ayrı-ayrı yaradıcı prosesləri

kompüterdə imitasiya imkanın nümayiş etdirənlər də var idi. Əldə edilmiş təcrübə

ümumiləşdirmə və formalizasiya tələb edirdi. Dartmut konfransının nəticəsi olaraq

suni intellekt nəticəsində ilk kompleks layihə - “Suni intellekt üzrə tədqiqat

layihəsi” meydana gəldi. Bu layihə C. Makkarti rəhbərlik edirdi. Bu sahədə

278

çalışan alimlərə M. Minski, E. Feyqenbaum (ABŞ), D. Miçi (Böyük Britaniya), A.

A. Lyapunov ,V. M. Qluşkov (SSSR) və başqalarını göstərmək olar.1960-cı illərin

sonunda ilk oyun proqramları, bir sıra riyazi məsələlərin (giometriya, inteqral

hesablama) həlli və mətnin sadə analizi üçün sistemlər meydana gəldi.

1960-cı illər sonralar texnokratik romantizmi illəri adlandırldı. Bu dövrdə

bir çox alimlər hesab edirdilər ki, insan şüuru və suni intellekt problemi nəzəri

cəhətdən artıq həll edilmişdir. Ancaq bu belə deyildir.

1969-cu ildə Vaşinqtonda keçirilən suni intellektə dair birinci beynəlxalq

konfransda suni intellekt sahəsində bir sıra çətin problemlərin mövcud olduğu

qeyd edildi və intellektual sistemlər sahəsində tədqiqatların əsas nəzəri

istiqamətləri müəyyənləşdirildi. Suni intellekt nəzəriyyəsi müstəqil elm sahəsi kimi

qəbul edildi. Intellektual fəaliyyətin modellərinin yaranmasında iki əsas istiqamət

– neyrobionik (neyrokibernetika) və informasiya istiqaməti (“qara yeşik

kibernetikası”) – formalaşdı. Uzun müddət bu istiqamətlər müstəqil şəkildə inkişaf

etdirilirdi. Yalnız 1990-cı illərin sonunla bu hissələrin birləşdirilməsi

tendensiyaları nəzərə çapmağa başladı.

Neyrokibernetikanın əsas ideyasını aşağıdakı şəkildə formalaşdırmaq

mümkündür. Düşünmək qabiliyyətinə malik olan hər hansı “düşünən” cihaz

hansısa formada insan beyinin strukturunu təkrar etməlidir.

Informasiya istiqamətinin tərəfdaşları belə hesab edirdilər ki, suni

intellekt prinsipi etibarı ilə insan intellektinin sürəti ola bilməz, çünki insan beyni

istənilən intellektual sistemdən daha yaxşı və sürətlə işləyir. Buna görə də suni

intellekt sistemləri insan intellektini tamamilə əvəz etməli, eyni nəticələrin əldə

edilməsinə başqa vasitələrlə nail olmağa cəhd etməlidir. Toplanmış materialı

ümumiləşdirmək xarakteri daşıyan ilk nəşrlər meydana gəlməyə başladı. Bu cür

əsərləri yazan mütəxəsislər içərisində C. Makkarti, M. Minski, E. Feyqenbaun

(ABŞ), D. Miçi, (Böyük Britaniya), A. A. Lyapunov və V. M. Qluşkov (SSSR) var

idi. Sonrakı mərhələdə suni intellekt metodologiyasının inkişafına Q. S. Posbelov,

N. M. Amasov, D. A. Tosbelov, A. S. Narinyani, E. V. Popov (SSSR), R. Şenk, D.

279

Bobrov, P. Uinston, C. Sleql, N. Nilson, E. Xant, T. Vinoqrad (ABŞ), E. Sandalov

(İsveçrə), M. Somalviko (İtaliya) və başqaları da öz tövhələrini vermişlər.

Suni intellektin müstəqil istiqamət kimi formalaşması yolunda xeyli

çətinliklər də olmuşdur. Intellektual formaların yaradılması təcrübəsi qeyri-adi

vəziyyət yaratmışdı: belə proqramlar çoxaldıqca onların yaradılması prinsipləri

azalırdı. Məsələn, əgər bir neçə tədqiqatçı şaşki oyunları üçün səmərəli proqram

yaradaraq onun EHM-in yadaşına daxil etmişdirsə, domino oyunları üçün nəzərdə

tutulan intellektual proqramların yaradılması EHM maşınlarının yadaşında

saxlanılan şaşki proqramı bunu heç cürə asanlaşdırmırdı. EHM-in yaddaşının

mümkün qədər şox intellektual olmasına səbəb olmurdu. Bu maşınların yadaşında

saxlanılan proqramlar insan fəaliyyətini bütün sahələri üzrə biliklərin qorunduğu

nəhəng kitabxanaya bənzəyirdi, ancaq burada heç bir intellektdən söhbət gedə

bilməzdi. Aydın olurdu ki, eyni vaxtda EHM-lərdə qorunan proqramların sayını

artırılması yolu ilə onun intellektualığını yüksəltmək mümkün deyil.

Bu vəzziyət 70-ci illərin əvvələrində nəşr edilən suni intellektə aid

kitablarda yaxşı əks olunmuşdur. Ayrı-ayrı fəsillər müxtəlif tibbi məsələlərə həsr

olunmuş və onların hər biri bu məqsədə xidmət edən xüsusi proqramlar ilə həll

edilirdi. Ancaq bu dövrdən başlayaraq daha böyük sayda intellektual vəzifələri həll

etməyə imkan verən vahid universal qaydanın axtarış prosesinə başlandı.

Intellektual proqramlar hazırlamaqla məşğul olan mütəxəssislər təbii ki,

psixoloqlara müraciət etməli oldular. Intellektual fəaliyyətin modelləşdirilməsi

sahəsində görülən işlər öz əhəmiyyətini bir neçə on il qoruyub saxlayan ilk

psixoloji model 1911-ci ildə E. Torndayk tərəfindən ümumi formada yazılmış

məsələlərin labirint həlli modeli oldu. Bu modeldən irəli gələn təsəvvürlərə əsasən

məsələnin həlli prosesini labirinti keçməyə uyğunlaşdırmaq olar. Labirintin

başlanğıc meydançası məsələlərin verilmiş ilk göstəricilərinə uyğun gəlir, son

meydançaya aparıb çıxaran yollar isə məsələnin həllinin mümkün yollarını

müəyyən edir. Labirintin aralıq meydançalarının hər birində yolların seçilməsi bu

zaman mövcud çoxsaylı alternativli həllinin qəbul edilməsinə ekvivalentdir. Maşın

proqramlarında labirint üzrə belə hərəkət həlledici qaydalarla idarə olunan və hər

280

bir alternativ şəraitdə bu və ya digər seçimi həyata keçirməyə imkan verən axtarış

əməliyyatına uyğun gəlir.

Məhz belə model suni intellekt proqramlarına aid edilən ilk proqramlardan

birinin əsasında durmuşdur. Bu proqram XX əsrin 50-ci illərinin sonlarında ABŞ-

da proqramist A. Nyuell ilə psixoloq Q. Saymonun əməkdaşlığı nəticəsində

yaranmışdır. Bu proqram onun müəllifləri tərəfindən GPS (General Problem

Solver- məsələləri universal həll edən) adlandırmışdır. GPS-in əsasını xüsusi

“Məqsəd- Vasitə” cədvəli təşkil edir. Cədvəlin sətrlərində bütün məqsədlər

sadalnır. Sütünlarda isə hər bir həll zamanı istifadə olunan vasitələr göstərilir.

Cədvəlin dairələrindəki xüsusi qeydlər isə bu və ya digər məqsədə nail olmaq üçün

yararlı olan vasitələri göstərir. A. Nyuell və Q. Saymon hesab edirilər ki, bu qlobal

ideya bu və ya digər konkret vəzifələrin həlli xüsusiyyətlərini nəzərə alınmaqla

labirint üzrə hərəkətin çox addımlı planlaşdırılması bir çox intellektual vəzifələrin

həllinə imkan verər. Onlar iki cür modifikasiya təklif edirdilər: fikirlərin

hesablanmasında nəzəriyələrin sübutu və şahmat oyunları üçün. Labirint üzrə

hərəkət ideyası və ya bir neçə şəbəkə strukturu üzrə səmərəli axtarış bir çox

tədqiqatçıların diqqət mərkəzində olmuşdur. N. Nilsenun əsəri tamamilə labirint

modeli əsasında həllin axtarışı metoduna həsr olunmuşdu.

Əgər labirint modelin intellektual proqramları ilə məşğul olan

mütəxəssislərin diqqət mərkəzində olmuşdursa, psixologiyada ehtimal olunan

seçimin modeli və ona əsaslanan təlim modeli bu mütəxəssislərə böyük təsir

göstərməmişdir. Bu model yalnız riyazi psixologiya sahəsində çalışan

mütəxəsisslərin maraq dairəsində olmuşdur. Təlim modelində isə intellektual

sistemlər sahəsində əsasən məntiqi tibb modelinə üstünlük verilirdi. Bu zaman

məşhur sovet alimi M.Bonqardın şagirdlərinin yaratdığı “canlı” davranış

proqramından daha çox istifadə edilirdi. Ancaq labirint modeli də tənqidə məruz

qalırdı. Labirint modelini tənqid edən D.A. Pospelov əsərində fərziyyə modeli

adlanan yeni bir modeli təsvir etmişdir. Bu modelə əsasən məsələnin həlli üçün

verilmiş göstəricilər bir-biri ilə bağlı olmayan cəhətlərin bütövlüyünü əks

etdirmirdi. Onların arasında başlanğıc şəraitin strukturunu formalaşdıran müəyyən

281

münasibətlər mövcuddur. Məqsədli təsvirlər məqsədli şəraitin bir neçə strukturunu

formalaşdırır. Məsələnin həllinin axtarışı bu strukturlar arasında əlaqənin

qurulmasına və bir şəraitdən digərinə keçilməsi yollarının quraşdırılmasına gətirib

çıxardır.

60-cı illərin ortalarında SSSR-də fərziyyə modelinə əsaslanan idarəçilik

vəzifələrinin həlli metodlarının kompleksi meydana gəldi. Bu metodlar “şəraitdən

asılı olan idarəetmə” adını aldı. Bu metodun əsasında belə bir ideya durur ki, canlı

həyatda meydana çıxan istənilən şərait baza münasibətlərinin son nəticələri

əsasında təsvir oluna bilər. Qərarın qəbul edilməsinin əsas vəzifəsi mövcud şəraitin

siniflərindən birinə aid edilməsi hesab olunur və müəyyən nəticə əldə etməyə

imkan verir. Şəraitdən asılı olan idarəetmə metodu müasir dövrdə suni intellekt

işlərinin inkişafında mərkəzi ideya hesab olunur. Labirint və fərziyyə modeləri ilə

yanaşı insan psixologiyasında məsələlərin həllində asosiativ modelə də böyük

diqqət verilir. Bu modelə əsasən insana hər hansı bir məsələnin öyrədilməsi

ehtimal xarakteri daşıyan assesiativ əlaqənin formalaşması prosesində baş verir. Bu

modelin müxtəlif cəhətlərinin təsviri əsasında 60-cı illərin birinci yarısında Braun

və Q. Sayman (ABŞ) ERAM adını olan bir neçə proqram versiyası yaratdılar. Bu

modelə əsaslanan digər proqram, yəni tanış olmayan dilin assesiativ təlimi

proqramı SSSR-də M.Bonqardın qrupu tərəfindən yaradılmışdı və "KORA"

adlandırlmışdır. Faktiki olaraq süni sistemlərin təlimi modelinin müasir inkişafı

assosiativ model çərcivəsində baş verir. 60-cı illərin sonlarında yaradılmış

universal xarakter daşıyan bir proqram haqqında da danışmaq olar. Bu C. Sleyalı

və B. Konayverin yaratdığı MULTİPLE proqramıdır. Bu proqram özündə təlim

proqramı və məntiqi nəticə proqramını birləşdirirdi.

70-ci illərə qədər davam etmiş süni intellekt sahəsində axtarışların inkişafı

iki əsas istiqamət üzrə aparılıb. Birinci istiqamət tərəfdarları intellektual

sistemlərin yaradılması probleminə EHM-da həyata keçirilən xüsusi proqramların

yaradılması problemi kimi baxırdılar. Onları insanın bu və ya digər intellektual

məsələnin hansı üsulla həll etməsi deyil insanın əldə etdiyi nəticə ilə uyğun

gəlməsi maraqlandırırdı. Belə nöqteyi nəzəri məlumat xarakterli adlandırmaq

282

olar. Əlbəttə,bu nöqteyi nəzəri müdafiə edənlər insanda müvafiq proseslərin

öyrənilməsinin faydalılığını inkar etmirlər. Onlar bu və ya digər psixoloji modelləri

və ya müşahidələri intellektual proqramların yaradılmasında istifadə edirlər.

Modelləşdirilən informasiya proqramlarının düşünən subyektin neyro fizioloji

mexanizmlərdən ayrıca götürülməsi həmişə mütəxəssislərin tənqid hədəfinə

çevrilmişdi. Bu sahədə 1972-ci ildə nəşr olunmuş X. Dreyfuşun “Hesablayıcı

maşınlar nəyi bacarmırlar” əsəri diqqəti cəlb edir. Intellektual sistemlərin

yaradılmasında digər nöqteyi nəzəri neyro-bionik adlandırmaq olar. Bu təlimi

təbliğ edən müəlliflər hesab edirlər ki, düşüncə fenomeninin modelləşdirilməsi

üçün texniki vasitələrlə elə bir neyro fizioloji cihaz yaratmaq lazımdır ki, o canlı

təbiətdə şüuru doğuran şəraitə uyğun gəlsin. 50-ci illərin ortalarında əsasında

neyronlar modelinin dayandığı sadə qıcıqlandırıcı mexanizmlər modeli meydana

gəldi. Bu sadə mexanizmlər əsasında daha mürəkkəb davranış reaksiyalarını

modelləşdirilməsi mümkün idi. N. H. Amasovun rəhbərlik etdiyi alimlər qrupunun

yaratdığı avtomat cihaz tanış olmayan yerlərdə hərəkət etmək, yadda saxlamaq və

öyrənmək, orada hərəkət edən əşyaları qeydə almaq və onların təhlükəli və ya

təhlükəsiz olmasını müəyyənləşdirməyə imkan verirdi. 70-ci illərdə həyata

keçirilən şüur proseslərinin tətdqiqi mütəxəssislərin diqqətini beyinin asimetriyası

problemi cəlb etdi. Beyinin sağ və sol yarım kürələrinin xüsussiyyətlərinin aşkar

edilməsi belə bir fərziyyə söyləməyə imkan verdi ki, insanın intellektual

fəaliyyətində şərti olaraq sol tərəfli və sağ tərəfli adlanan iki düşünmə tipi bir-biri

ilə sıx bağlıdır. Sol tərəfli düşünmə tipi aşağıdakı xüsusiyyətləri ilə səciyyələnir:

onun malik olduğu informasiya ardıcılıqla təşkil olunmuş ayrı-ayrı informasiya

vahidlərindən ibarətdir. Bu informasiya üzərində əsas əməliyyat tipi simvolik

məntiqi xarakter daşıyır. Belə ki, onlar şüurun nəzarəti altında həyata keçirilir. Sağ

tərəfli düşüncə tipi isə başqa xüsussiyətlər ilə səciyyələnir. Onun malik olduğu

informasiya bölünməmiş vahid komplekslərdən təşkil olunmuşdur. Bu informasiya

vahidləri öz aralarında müxtəlif münasibətlərin sistemi ilə bağlanmışdır. EHM-dən

istifadə edilməsi sol tərəfli düşüncə tipinə aid xüsusiyyətləri özündə əks etdirir.

Süni intellektin bir elm kimi inkişafı EHM-in yaradılmasından sonra mümkün

283

olmuşdur. Elə həmin vaxtlarda Norbert Viner (1894-1964) yeni bir elmin,

kibernetika elminin əsasını qoydu. Süni intellektin bir elm kimi qəbulundan sonra

o iki istiqamətdə – neyrokibernetika və “qara qutu” kibernetikası istiqamətlərində

inkişaf etməyə başladı. Hal-hazırda isə bu iki istiqamətin yenidən bir vahid şəklinə

düşürülməsi tendendiyası müşahidə olunur.

Neyrokibernetikanın əsas ideyasını belə təsvir etmək olar: “Yeganə düşünə

bilən obyekt insan beynidir”. Neyrokibernetika beyinin quruluşuna oxşar aparatın

yaradılmasına yönəldildi. Fizioloqlar tərəfindən çoxdan təsbit olunmuşdur ki, insan

beyninin əsasını çoxlu miqdarda öz aralarında və əsəb hüceyrələri ilə qarşılıqlı

bağlı olan neyronlar təşkil edir. Buna görə də neyrokibernetikanın səyləri

neyronlara analoji olan sistemin yaradılmasına yönəldi. Belə sistemlərə neyron

şəbəkə və ya neyroşəbəkə adı verildi. Birinci neyron şəbəkələr 50-ci illərin sonu

amerikan alimlər Rozenblatt və Makkiqyuk tərəfindən hazırlanmışdır. Bu, insan

gözünü modelləşdirən və onu beyinlə əlaqələndirən sistemin yaradılmasına bir

cəhd idi. Kompüterin şüurunu, intellektini insan şüurundan fərqləndirmək üçün

süni intellekt adlandırmaq qəbul olunmuşdur. Süni intellekt insanın intellektual

fəaliyyətinə nüfuzu ilə səciyyələnən V nəsil kompüterlərin yaradılması ilə inkişaf

etdi. Bu nəsil kompüterlər təbii dili başa düşməlı, hər hansı gözlənilməz və qeyri-

müəyyən vəziyyət üçün qərar çıxara bilməli, yaddaşına əvvəlcədən yazılmış

biliklərlə kifayətlənməyərək yeni biliklər qazanmalı, öyrənmə, qavrama qabiliyyəti

olmalıdır.

Süni intellekt (Sİ) – müasir insanların düşüncə tərzini, onun

psixologiyasını, real intellektini modelləşdirən (imitasiya edən) və müasir EHM-

lərdə reallaşdırılan süni yaradılmış sistemdir.

Süni intellekt – Elmi sahəsi keçən əsrin 50-ci illərində kibernetika,

linqivistika, psixologiya və proqramlaşdırmanın qovşağında yaranmışdır.

Süni intellektin köməyi ilə sübut olundu ki, EHM-lər müəyyən şərtlər

daxilində insan fəaliyyətinə aid olan riyazi nəzəriyyəni isbat etmək, şer

bəstələmək, tərcümə işləri, mürəkkəb informasiya axtarışı və s. yerinə yetirmək

imkanına malikdir.

284

Süni intellekt sistemləri əsasən Hard computing texnologiyasl

əsasında qurulmuşdur. Bu kompüterlərin inkişafı əsasən onların funksional

imkanlarından, texniki xarakteristikalarından və mikroprosessorların qurulma

arxitekturasından asılıdır.

Maşın intellektinin səviyyəsini artırmaq üçün Soft Computing

strukturu daha perspektivlidir. Soft Computing-in əsas komponentləri qeyri-səlis

məntiq, neyron şəbəkələr nəzəriyyəsi və ehtimal mühakiməsidir.

İntellektual sistemlərdə informasiya emalının kompüterdə də insan

beynində olduğu kimi həyata keçirilməsi məsələsi öyrənilir. Beyin fəaliyyətini

tənzimləyən sinir hüceyrələrinin – neyronların funksiyalarıni kompüterdə

modelləşdirən nəzəriyyə (neyron şəbəkələri nəzəriyyəsi) əsasında kompüterlərə

öyrənmə qabiliyyəti verən alqoritmlər yaradılır. Neyronların bir sıra funksiyalarını

yerinə yetirən inteqral sxemlər yaradılmışdır. Nəzəri hesablamalara görə optik

elementlər əsasında yaradılan kompüterlər saniyədə yüz trilyonlarla əməliyyat

yerinə yetirə bilər.

Bilik kəlməsi proqramlaşdırmada məlum olan verilənlə bağlıdır.

Biliklər məlumatlara əsaslanır, lakin insanın əqli fəaliyyət nəticəlini

ümumiləşdirir, müəyyən əlamətlər üzrə sintezləşdirir, sistemləşdirir, təkrarlamanı

aradan qaldırır.

Məlumatlar – predmet sahəsində obyektləri, prosesləri, hadisələri,

həmçinin onların əlaqə və xassələrini əks etdirən ayrı-ayrı informasiya

elementləridir.

Bilikləri üç əsas sistemə ayırırlar:

1. Tam faktiki biliklər (insana məxsus qanunlar və faktorların toplusu)

2. Aktual biliklər (dünyaya məxsus sistemin universal və xüsusi metodlar

toplusu)

3. Praqmatik biliklər (axtarış istiqamətini müəyyən edən və alternativ

yolların seçilməsini təmin edən)

Başqa bir təsnifata görə biliklərin belə klassifikasiyası mümkündür:

285

1. Predmet sahəsnə aid olan biliklər: konkret obyektlərin, gerçəkliyin və

bunlara aid elementlərin kəmiyyət və keyfiyyət xarakterli bilikləri;

2. Prosedur biliklər: sistem tərəfindən həyata keçirilən müxtəlif

əməliyyatlar, metodlar, alqoritmlər və proqramlar;

3. Konseptual biliklər:

4. Struktur biliklər

Biliyin təsviri modelini şərti olaraq konseptual və empirik modelə bölmək

olar.

Bəzi problemləri həll etmək üçün konseptual model evristik metodun

köməyilə verilir. Çünki, konseptual yazılış bütün praktik hallar üçün tətbiqə qarant

verə bilməz. Konseptual model problemi tanımaq imkanı verir və onun analizinə

sərf olunan vaxtı qısaldır. Təcrübədə çox vaxt konseptual model empirik modelə

çevrilir və bir qayda olaraq yazılı xarakterə malik olur.

Biliyin təsvirinin məntiqi modeli. Bu model bir sıra məntiqi hesablama

formal sistemini özündə təsvir edir. Konkret sahə üçün bütün biliklər bu hesabi

formullar və ya çıxışlar qaydası şəklində yazılır. Formul şəklində yazılan

deklorativ biliyi, çıxış qaydaları prosedur biliyi təsvir etməyə imkan verir.

Biliklərin təsvir modeli ekspertlərdən alınmış biliklərin müəyyən

qaydalar formasında təqdim olunmasına xidmət edir. Çox hallarda biliyi deklorativ

və prosedur biliyə bölürlər.

Prosedur bilik fəaliyyətin ardıcıllığı ilə yazılır və onlardan məsələnin

həlli üçün istifadə edilir. Bu EHM üçün proqram, alqoritmlərin sözlə yazılması,

müəyyən məhsulun yığılması üçün təlimat və s. ola bilər.

Deklarativ bilik – prosedur olmayan bütün biliklərdir. Misal üçün

ensiklopediya və ya izahlı lüğət, məqalə, fizika, kimya və başqa elmlərdə

qanunların formaları və s.

İntellektual sistem – müəyyən məqsədə yönəldilmiş, fəaliyyətini vəziyyət və

proqnoza əsasən planlaşdıran, aləmin modeli əsasında həssas orqanlardan və

insanla intellektual əlaqədən və ya “özü kimi ağıllı sistemdən” aldığı cari

286

informasiya və özünüöyrənmə yolu ilə aldığı biliyi və “genetik” biliyi istifadə

etməklə məqsədyönlü qərar qəbul etmək qabiliyyətinə malik sistemdir.

Sistem adətən

1. öyrənən və ya özünüöyrədən blok,

2. proqnoz blok,

3. xarici aləmlə əlaqə bloku,

4. məqsədi formalaşdıran blokdan təşkil olunur.

14.2. Ekspert sistemləri

Ekspert sistemi (ES) – müəyyən predmet sahəsində yüksək ixtisaslı

mütəxəssislərin elmi biliklərini və istehsalat təcrübələrini özündə toplayan, yayan

və onlardan nisbətən az ixtisas biliyi olanların istifadəsinə imkan yaradan

mürəkkəb proqram kompleksidir.

Hal – hazırda aşağıdakı ekspert sistemləri fərqləndirmək mümkündür:

1. İdentifikasiya ES - müşahidə olunan verilənlərlə bağlı

vəziyyətin təyini surətlərin, dilin, radarlardan alınan siqnalların tanınması

2. Diaqnostik ES - Müşahidə olunan sistemdə ola biləcək xətalar

əsasında nəticələrin çıxarılması. Xəstəliklərin diaqnozu, texniki

nasazlıqların müəyyən olunması

3. İdarəetmə ES - Cari vəziyyətlərin ardıcıl şərhi, təhlili və

idarəedici qərarın verilməsi. Dəmiryol, quru, hava, dəniz nəqliyyatlarının

idarə edilməsi

4. Layihələndirmə ES Verilmiş sənədlərə uyğun mürəkkəb

konfiqurasiyaların yaradılması. Verilmiş məhdudiyyətlər daxilində

predmetin prototipinin yaranması

5. Proqnoz ES - Verilmiş vəziyyətə görə ehtimal olunan

nəticələrin çıxarılması Havanın, hücum hərəkətinin təyin olunması,

demaqrafik, ticarət ehtimalları

287

6. Planlaşdırma ES - Obyekti müəyyən vəziyyətə gətirən

situasuyalar ardıcıllığı. Eksperimentlərin planlaşdırılması, robotun

hərəkətinin, obyekti müəyyən vəziyyətə gətirən situasiyalar ardıcıllığının

öyrənilməsi

7. Моnitorinq ES - Əvvəldən ortaya çıxmış kritik vəziyyətlərin

ardıcıl izlənməsi Əməliyyatdan sonra xəstənin halının izlənməsi, vəziyyətin

əsas parametrlərinin izlənməsi

8. Təhsilləndirmə ES - Ekspertlərin təhsil alanlara məsləhətləri,

tələbələrin biliklərinin yoxlanılması Öyrədici sistemlər.

Ekspert sistemlərinin təsnifatı.

Təlim sistemi kompüter vasitəsilə hər hansı predmeti (fənni) öyrənərkən

səhvləri düzəldir və düzgün cavabı göstərir; öyrənənin fənn sahəsində zəif

cəhətlərini təhlil edərək, onların aradan qaldırılması üçün vasitələr hazırlayır;

mənimsəmə dərəcəsindən asılı olaraq biliyin verilmə miqdarını, həcmini və

mürəkkəblik dərəcəsini təyin edir.

İnteqrrasiya səviyyəsinə görə hibrid (inteqral) sistemlər. Onlar

standart tətbiqi proqram zərflərini (məs., riyazi statistika, xətti proqramlaşdırma

və ya məlumat bazalarının idarəetmə sistemləri) aqreqatlaşdırır (uyğunlaşdırır) və

biliklərin manipulyasiyası üçün vasitə olan proqram komplekslərindən ibarətdir.

ES-lərin işlənməsində minimal səviyyədə 4 mütəxəssis iştirak edir:

ekspert, bilik mühəndisi, proqramçı, istifadəçi.

Bilik mühəndisi süni intellekt üzrə mütəxəssisdir. O, bilik bazası ilə

ekspert arasında bufer rolunu oynayır. Bilik mühəndisi koqnitoloq, mühəndis-

interpretator və analitik də adlandırılır.

ES-in ümumiləşdirilmiş strukturu aşağıdakı kimi göstərilə bilər:

İstifadəçi

interfeysi

Məntiqi nəticə

bloku

Bilik

bazasının intellektual

redaktoru

288

İstifadəçi interfeysi – sorğunun daxil edilməsi və cavabın alınması

prosesində istifadəçi ilə ES arasında dialoqu reallaşdıran proqram kompleksidir.

Məntiqi nəticə bloku - bilik bazasında olan məlumatlar əsasında ekspertin

fikirlərinin, düşüncələrinin gedişini modelləşdirən proqramdır.

Bilik bazası – ES – in özəyi olub, predmet sahəsində biliklər məcmusunun

ekspertə və istifadəçiyə aydın olan formada (təbii dilə yaxın dillərdə) maşın

informasiya daşıyıcılarına yazılmış kompleksidir. Biliklərin təbii dilə yaxın dildə

yazılması ilə yanaşı, maşındaxili təqdimat formaları da mövcud olur.

İzahedici altsistem – istifadəçinin aşağıdakı tip suallarına cavab verən

proqram kompleksidir: Bu və ya digər tövsiyyə necə alınmışdır? Nə üçün sistem

belə qərar qəbul etmişdir? Deyilən birinci sualda bilik bazasının bütün əlaqədar

fraqmentlərini göstərməklə fikrin alınmasının tam gedişi, ikinci sualda isə alınmış

nəticədən əvvəldə duran mühakiməyə isnad verilir.

Bilik bazasının intellektual redaktoru – bilik mühəndisinə dialoq

rejimində bilik bazası yaratmağa imkan verən proqramdır. Buraya qurulmuş

menyu sistemi, biliyin təqdimedilmə dilinin şablonu, “help” – rejim və baza ilə

işləməyi asanlaşdıran digər servis vasitələri daxildir.

ES – in işlənməsinə bilik mühəndisi rəhbərlik edir.

14.3.Ekspert sistemlərinin qurulmasının instrumental vasitələri.

Bilik bazası

İzahedici altsistem

289

ES-lərin işlənməsinin instrumental vasitələri yaradılmışdır. Onları 4

qrupa bölmək olar:

Ənənəvi proqramlaşdırma dilləri (C, C+, Basic, Small Talk, Fortran

və s.). Onıar əsasən ədədi alqoritmlər üçün hesablanmışdır, simvol və məntiqi

məlumatlarla işləmək imkanı az olduğuna görə proqramçıdan çox işləmək tələb

edir. Lakin bu dillər ənənəvi maşın arxitekturasına yaxşı uyğunlaşdırılmışdır.

1) Süni intellekt dilləri - ən geniş yayılanları Lisp və Proloqdur.

Onların universallığı ənənəvi proqramlaşdırma dillərindən aşağı səviyyədədir,

lakin simvol və məntiqi məlumatlarla işləmək üçün geniş imkanları vardır. Süni

intellekt dilləri əsasında xüsusi kompüterlər yaradılır (məs., Lisp - maşın). Bu

dillər ekspert sistemlərinin işlənməsində tətbiq edilmir.

2) Xüsusi proqram instrumentariləri - süni intellekt dillərinə nisbətən

daha yüksək səviyyədə ES-lərin işlənməsini təmin edir. Onlar əsasən Lisp dilinin

proqram xanası və üstlüyüdür. KEE (Knowledge Engineering Enviroument)? FRL

(Frame Representation Language), ARTS və s. bunlara misal ola bilər.

3) Örtüklər (Оболочки, shells) – örtük dedikdə bilik bazası olmayan

ES – in hazır versiyası nəzərdə tutulur. Məs., EMYSYN (Entry MYSİN, Пустой

MYSİN) real massivlə yüklənməmiş ES – dir. Örtüklər ES – lərin yaradılmasında

proqramlaşdırma proseslərini aradan qaldırır. Belə halda yalnız real məlumatlarla

bilik bazasını doldurmaq üçün predmet sahəsində işləyən mütəxəssis (ekspert)

tələb olunur. Kitabxana – informasiya xarakterli bilik bazaları üçün örtükləri

istifadə etmək çətindir. Çünki bir sıra prosesləri modelləşdirmək çox mürəkkəbdir

(məs., referatlaşdırma, biblioqrafik və analitik icmal tərtibi və s.).

ES-lərin işlənməsi texnologiyasını hazırda mütəxəssislər altı ardıcıl

məntiqi mərhələyə bölürlər:

1) problem sahəsinin və məsələlərin müəyyən edilməsi;

2) prototip sisteminin işlənməsi;

3) ES-in işlənməsinin sənaye istismarı səviyyəsinə çatdırılması;

4) ekspert sisteminin qiymətləndirilməsi;

290

5) sistemin əlaqələndirilməsi;

6) sistemin dəstəklənməsi.

Ekspert sistemləri – intellektual sistemlərin qərar qəbuletmənin

keyfiyyətinın ənənəvi olaraq ekspertizaların səviyyəsindən asılı olduğu sahələrdəki

yüksək ixtisaslı mütəxəssislərin təcrübəsinin tiraj olunmasına istiqamətlənən daha

geniş yayılmış sinfidir. Məsələn, səhiyyə, iqtisadiyyat, hərbi iş, hüquq elmləri.

Belə sistemlər əslində mühitin vəziyyətini qiymətləndirmək, hərəkətin istənilən və

real nəticələrinin parametrlərini müqayisə etmək, rasional qərarları qəbul etmək, və

ya onun nailiyyətlərinə imkan yaradan idarəetməni təkmilləşdirmək iqtidarında

olan bir neçə kompleks təhsili əks etdirir. Bununla belə qeyd etmək lazımdır ki,

ekspert sistemləri yalnız mütəxəssislərin empirik təcrübəsinin xüsusən vacib

olduğu spesifik “ekspert” sahələrdə səmərəlidir.

Dünyada ekspert sistemləri sahəsində təkmilləşmənin müasir vəziyyətini

mütəxəssislərin (iqtisadçılar, tibb işçiləri, müəllimlər, mühəndislər, hüquqşünaslar)

geniş təbəqəsi arasında daım artan marağın mərhələsi kimi xarakterizə etmək olar.

Axır illər bu maraq hələlik çox zəif maddi dayağa malikdir. Xüsusi ədəbiyyatın

aşkar çatmaması, simvol proseslərin və işçi stansiyaların olmaması, bu sahədə

tədqiqatların məhdud maliyyələşməsi müşahidə olunur. Belə sistemlərin işlənməsi

üçün proqram məhsullarınin ölkə bazarı da zəifdir.

Qeyri-səlist çoxluqlar nəzəriyyəsinin ilk tətbiqlərindən biri MYCİN tibbi

ekspert sisteminin zəmanətinin yekunu (nəticəsi) üçün yəqinlik əmsallarının

istifadəsi olmuşdur. Heç də təsadüfi deyil ki, səhiyyə sahəsi qeyri-səlist çoxluqlar

metodlarına əsaslanan ekspert sistemlərinin tətbiq edilməsi işində pionerdir

(təşəbbüsçüdür). Tibb sahəsi insan fəaliyyətinin o sahələrinə aiddir ki, orada

səhvlər sadəcə yolverilməzdir. Onlar burada sadəcə həyat və insan taleyində

durublar,(ardı yoxdur).

Yəqinlik əmsallarına əsaslanan nəticə metodu bir neçə evristik üsulları

istifadə edir və sonrakı sistemlərə təsir göstərən qeyri-səlist biliklərin emalına

(təkmilləşməsinə) nümunədir. İndiki vaxtda buna oxşar məsələlərin həlli üçün

məsələn FuzzyCLIPS, FuziCalc adlanan qeyri-səlist yekunun həyata keçirilməsinin

291

xüsusi proqram vasitələri istifadə olunur, hansılar ki, insan fəaliyyətinin müxtəlif

sferalarında qiymət hesablamalarının və proqnozların aparılması zamanı razılaşma

tapırlar. Beləliklə, bütün deyilənlər bizə fərz etməyə imkan verir ki, qeyri-səlist

çoxluqlar nəzəriyyəsi idarəetmənin və qərar qəbuletmənin intellektual sistemlərinin

yaranmasında birinci (ilk) yaxınlaşmadır, hansılarda ki, insanın düşünülmüş

fəaliyyətinin formalaşmasına və bu fəaliyyətin reallaşmasına əsasında qeyri-səlist

kontroller (nəzarətçi) prinsipi olan bəzi texniki qurğu şəklində cəhd olunub.

Ekspert sisteminə ötürülmüş bilikləri üç kateqoriyaya bölmək olar:

konseptual, faktual və alqoritmik biliklər.

Konseptual biliklər – bu bilik insan nitqində təcəssüm olunan anlayış

səviyyəsindədir və təbii ki, bu terminlərin arxasında ətraf mühitin obyektlərinin

sinifləri və xüsusiyyətləri durur. Konseptual bilik - əasən fundamental elmlər

sahəsidir, əgər nəzərə alsaq ki, düşüncə (idrak) materiyanın ali məhsulu olan

beyinin ali məhsuludur. Konseptual bilik biliyin daha ali (yüksək) təyinedici

kateqoriyasıdır, baxmayaraq ki, praktikada ilk baxışda biliyin digər kateqoriyaları

daha vacib görünə bilər. Xüsusilə qeyd etmək lazımdır ki, bu cür bilik, mexaniki

(maşın) emali üçün mümkün formada nadir halda təcəssüm olunur, bu səbəbdən də

əksər hallarda insan konseptual biliyin daşıyıcısı olaraq qalır.

Faktual və ya predmet bilik konkret obyektlərin keyfiyyət və miqdar

xarakteristikaları haqqında məlumatların məcmusudur. Onun əsasında konseptual

bilik durur. Məhz predmet biliyin kateqoriyası ilə “informasiya” və “verilənlər”

terminləri bağlıdır. Cinayət cəzasının təyin olunması sahəsində faktual verilənlər

çətin formalaşan kateqoriyalara aid edilirlər və qeyri-səlis riyaziyyatın

mexanizmləri ilə emal olunmalıdır.

Alqoritmik, prosedur bilik – bunu “bacarıq”, “texnologiya” sözləri ilə

adlandırmaq qəbul olunub. İstənilən ölçü işində alqoritmik bilik alqoritmlər,

proqramlar və altproqramlar şəklinda həyata keçirilə bilər, heç də hamısında deyil,

hansılarda ki, əldən-ələ verilə və müəllifin iştirakı olmadan istifadə oluna bilər.

Alqoritmik biliklərin təşkili və istifadəsi yenə də öz təməlində konseptual biliklərə

əsaslanır.

292

Konseptual biliklərin bilavasitə təqdimatı, daha dəqiq desək, biliyin bütün

üç kateqoriyasını həyata keçirən, amma konseptual bilikləri birinci plana ayıran və

onun intensiv istifadəsi əsasında işləyən sistemlər biliyin bazaları adlanır. Bilik

bazasının konseptual hissəsini predmet sahənin modeli adlandırırlar.

Düzgün olaraq, intellektual sistemlərin qurulması sahəsindəki

mütəxəssislər intellektual sistemlərinin qarşısında duran məqsəddən, bilik

bazasından asılı olaraq nəzərə çarpır (qeyd olunur), məsələ həllinin alqoritmləri və

idarəetmənin təkmilləşməsi məsələ həllinin xarakterindən asılı olaraq, müxtəlif

təsəvvürlərə (görüntülər) malik ola bilərlər. Buna uyğun olaraq, ekspert sistemlərin

bir neçə növünü fərqləndirirlər.

Belə sistemlərin birinci növü ciddi riyazi metodlara və optimallaşma

modellərinə əsaslanır.

İkinci növ - əsasən dolğun və etibarlı informasiyanın yoxluğu zamanı çətin

formalaşan məsələlərin həllinə yönəlib.

Üçüncü növün ekspert sistemləri hesabi – məntiq növünə aiddir. Bu növ

özündə sistemin deyilmiş ilk iki növünün optimallaşdırılmasının metodlarını və

modellərini birləşdirir. Hesabi – məntiq ekspert sistemində bilik bazası ekspertlərin

informasiyası ilə riyazi formullar şəklində təsviri birləşdirir, həm də uyğun olaraq,

həllin tapılmasının riyazi metodları qeyri-ciddi evristik metodlarla, bununla belə bu

və ya digər komponentin çəkisi predmet sahənin adekvat təsvir imkanları və həllin

tapılması üsulları ilə müəyyən olunur. Bütövlüklə, belə ekspert sisteminin fəaliyyət

prosesini növbəti formada təqdim etmək olar: lazımi informasiyanı almaq istəyən

subyekt istifadə olunan interfeys vasitəsilə ekspert sisteminə sorğu göndərir; həll

edən bilik bazasından istifadə edərək izahatın alt sistemlərinin köməyi ilə öz

mühakimələrinin gedişatını başa salaraq, istifadəçiyə uyğun zəmanəti generasiya

edir və verir.

14.4. Mühəndis biliklər

İntellektual informasiya texnologiyalarının mərkəzi problemi

mütəxəssislərin əlaqədar predmet sahəsində biliklərin alınması və kompüter

293

yaddaşında mühafizə edilməsidir. Aktual və səmərəli biliklərin kompüter

yaddaşında formallaşdırılmış əksini təmin edən metod, vasitə və texnologiyaları

araşdıran nisbi-müstəqil elm sahəsi kimi bilik mühəndisliyi keçən əsrin 80-ci

illərindən yaranmış və inkişaf etmişdir. Bilik mühəndisliyi biliyin əldə edilməsi,

təhlili və intellektual sistemlərdə reallaşdırılması problemlərini öyrənir.

Hazırda biliyin əldə edilməsinin 3 istiqaməti daha geniş yayılmışdır:

1) avtomatlaşdırılmış üsullar əsasında ekspertlə xüsusi proqramın

dialoqu nəticəsində bilik bazasının yaradılması. Bu üsulda biliyin strukturu

əvvəlcə proqramda təsvir edilir, lakin biliyin formallaşdırılmış strukturunu

əvvəlcədən işləmək tələb olunur. Üsul biliyin alınması və ya aşkarlanması

adlanır;

2) bilik mühəndisinin bilik mənbəyi ilə canlı əlaqəsi nəticəsində biliyin

əldə edilməsi və bilik bazasına proqramlaşdırılmış üsullarla daxil edilməsi. Bu üsul

biliyin seçilməsi adlandırılır;

3) biliyin əldə edilməsi, aşkarlanması üçün məlumat təhlilinin model,

metod və alqoritminin işlənməsi. Bu üsul biliyin formalaşdırılması adlanır. Üsul

ənənəvi olaraq bilik bazası sahəsində araşdırmaların ən perspektiv və fəal surətdə

inkişaf etdirilən istiqaməti hesab edilir.

Beləliklə, üç əsas strategiya müəyyənləşdirmək olar: biliyin alınması

(aşkarlanması), biliyin seçılməsi və biliyin formalaşdırılması.

Biliyin seçilməsi prosedurunun üç cəhəti fərqləndirilir: psixoloji,

linqvistik və qnesiliji cəhətlər.

Psixoloji cəhət biliyin alınmaında, seçilməsində əsasdır. Çünki bilik

mühəndisi ilə mütəxəssis – ekspert arasında qarşılıqlı əlaqənin müvəffəqiyyəti və

səmərəliliyi psixoloji amillərin istifadə dərəcəsindən çox asılıdır. Bundan başqa

dialoq prosesində əvvəllər ehtimal edilməyən yeni biliklər də aşkarlana bilər.

Müəyyən edilmişdir ki, canlı ünsiyyətdə də informasiya itirilməsi həddi çoxdur və

mərhələlərlə müəyyən edilərək informativlik əmsalı belədir:

ekspertin müəyyən məsələyə dair daxili fikir əmsalı –

100%;

294

həmin fikrin söz formasını alması həddi– 90%;

fikrin sözlə ifadəsi əmsalı – 80%;

fikrin dinlənilmə əmsalı – 70%;

fikrin başa düşülmə əmsalı – 60%;

deyilən fikrin bilik mühəndisinin hafizəsində qalma

əmsalı – 24%.

Hazırda psixoloji cəhətdən biliyin seçilməsinin üçdərəcəli struktur modeli

müəyyən edilir:

1) birbaşa əlaqə dərəcəsi;

2) prosedur dərəcəsi;

3) koqnitivlik dərəcəsi.

Bilik mühəndisinin dili üç komponentdən ibarətdir:

a) ekspertlə işləməyə hazırlıq dövründə əlaqədar ixtisas

ədəbiyyatından əldə edilən terminlər;

b) ümumielmi terminlər;

c) adi danışıq dili;

Ekspertin dilinin komponentləri bunlardır:

predmet sahəsində işlədilən termin və anlayışlar;

ümumielmi terminlər və adi danışıq dili;

neologizm, yəni ekspertin iş zamanı istifadə etdiyi peşəkar

jarqonlar.

Elmi biliklərin alınmasının, əldə edilməsinin daxili uyğunluq və ziddiyyətli

olmaması, sistemlilik, obyektivlik, tarixilik kimi meyarları da

müəyyənləşdirilmişdir ki, bu meyarların hər birinin öz xarakteristikası, mahiyyəti

və xüsusiyyətləri vardır.

14.5. Ekspert oyunları

Biliyin seçilməsi prosesində ekspert oyunları metod kimi istifadə edilir.

Ekspert oyunları üç metodun müəyyən elementlərini özündə birləşdirir:

295

1) mütəxəssis hazırlığında və modelləşdirmədə geniş istifadə edilən

işgüzar oyunlar;

2) diaqnostik oyunlar;

3) təlimdə daha çox istifadə edilən kompüter oyunları.

İşgüzar oyunların məqsədi müəyyən qrup iştirakçılarının hər hansı

fəaliyyətinin real mənzərəsini nümayiş etdirməkdir. Təlim, istehsalat və elmi-

tədqiqat xarakterli oyunlar fərqləndirilir.

Trenajor oyunları həqiqi təcrübi fəaliyyətə uyğun mənzərə yaratmağa və

eksperti real şəraitdə müşahidə etməyə imkan yaradır. Onlar təlim prosesində (məs:

təyyarəçilərin, atom stansiyası operatorlarının, kosmonavtların, hərbi qulluqçuların

təlimi) daha geniş tətbiq olunur.

Kompüterlərdə yüzlərlə proqramlar işgüzar oyunlarda istifadə olunur:

1. mövqe oyunları (şahmat, dama və s);

2. dinamik oyunlar (hərəkər edən obyektə atəş açmaq, futbol və

s.);

3. istifadəçinin süjetə müdaxiləsinə imkan verən dialoq oyunları;

4. təlim xarakterli oyunlar.

Mətnşünaslıq (tekstologiya) metodları sənəd-informasiya daşıyıcılarının

təhlilinə, sintezinə əsaslanır. Mətndə məna etibarı ilə iki cəhəti ayırmaq olar: -

müəllifin fikri, yəni onun model aləmi, oxucunun, yəni bilik mühəndisinin mütaliə

prosesində aldığı məna.

ES-lərin deyilən mərhələləri təcrübi olaraq həyata keçirildikdən sonra

müəyyən predmet sahəsində seçilmiş biliklərin strukturlaşdırılması məsələləri həll

edilməlidir. Strukturlaşdırma predmet sahəsnin qismən formal təsvir prosesidir.

Burada, predmet sahəsinin konseptual və funksional strukturunun işlənməsinə,

bilik bazasının formalaşdırılmasına və proqramla reallaşdırılmasına diqqət verilir.

Predmet sahəsinin konseptual strukturu, yaxud modeli onun obyektlərinin

və həmin obyektlər arasında qarşılıqlı əlaqələrin təsviridir.

Funksional struktur – məsələni həll edən zaman ekspertin istifadə etdiyi

mühakimələri və qəbul etdiyi qərarları əks etdirən modellərdir.

296

Predmet sahəsində biliklərin konseptual və funksional strukturunu

formallaşdırdıqdan sonra bilik mühəndisi proqramçı ilə birlikdə bilik bazasında

biliyin təqdimi üçün əlverişli proqramlaşdırma vasitələri müəyyən etməlidir. Belə

vasitələr isə ya translyatorlar, ya da örtüklər ola bilər.

297

MÖVZU 15.

İNFORMASİYA TƏHLÜKƏSİZLİYİNİN ƏSASLARI

Plan

1. İnformasiya təhlükəsizliyi

2. İnformasiya mühafizəsinin üsul və vasitələri

3. İnformasiya mühafizəsinin aparat-proqram üsulları

4. Verilənlər bazasının mühafizə üsulları

5. Kriptoqrafiya

15.1.İnformasiya təhlükəziliyi

Elmi-texniki inqilab informasiya cəmiyyətinin yaranmasına səbəb

olmuşdur. Bu cəmiyyətdə informasiya və biliklər ən mühüm resurs və başlıca

əmtəədir. Vətəndaşların, cəmiyyətin və dövlətin həyatında informasiyanın,

informasiya resurslarının və texnologiyalarının rolunun artması informasiya

təhlükəsizliyi məsələlərini ön plana çıxarır. Müasir cəmiyyət tədricən öz

informasiya infrastrukturunun vəziyyətindən asılı olur.

İnformasiyanın təhlükəsizliyinin təmin olunması probleminin vacibliyini və

aktuallığını şərtləndirən səbəblərdən aşağıdakıları xüsusi vurğulamaq olar:

şəbəkə texnologiyalarının geniş yayılması və lokal şəbəkələrin qlobal

şəbəkələr halında birləşməsi;

informasiya təhlükəsizliyinin pozulmasına praktik olaraq mane

olmayan qlobal Internet şəbəkəsinin inkişafı;

minimal təhlükəsizlik tələblərinə belə cavab verməyən proqram

vasitələrinin geniş yayılması.

İnformasiya təhlükəsizliyi dedikdə, informasiya və ona xidmət edən

infrastrukturun sahibi və ya istifadəçilərinə ziyan vurmağa səbəb olan təbii və ya

süni xarakterli, təsadüfi və ya qəsdli təsirlərdən informasiya və ona xidmət edən

298

infrastrukturun mühafizəliliyi nəzərdə tutulur. İnformasiyanın mühafizəsi –

informasiya təhlükəsizliyinin təmin olunmasına yönəlmiş tədbirlər kompleksidir.

Cəmiyyəti mühüm məlumat və biliklərlə təmin edən informasiya eyni

zamanda cəmiyyətə müəyyən ziyanlarda vura bilər. Ona görə də, informasiyanın

cəmiyyətdə rolunu bilmək üçün ona iki aspektdən yanaşmaq lazımdır.

1. Mənfi-neqativ informasiyanın yayılmasının qarşısının alınması.

2. İnformasiyanın özünün qorunması.

İnformasiya və informasiya texnologiyaları hər bir ölkənin milli

təhlükəsizliyinin təmin olunması üçün mühüm vasitədir. İnformasiyalaşdırma

cəmiyyətdə müxtəlif neqativ halların yaranmasına səbəb oldu. Kompüter

cinayətkarlığı – qeyri-qanuni informasiya mənbələrinə daxil olmaq, viruslar

yaymaq, banklardan “elektron pul” oğurlamaq, parnoqrafiya, “elektron şpionluq”

kimi mənfi halların sürətlə yayılmasına başladı.

Hal-hazırda düzgün, keyfiyyətli informasiyaları seçmək və yalan

informasiyaların yayılmasının qarşısının alınması problemi yaranmışdır. Ona görə

də, şəxsiyyətin, dövlətin təhlükəsizliyini qorumaq üçün daha mükəmməl qanunlar

işlənib hazırlanmalıdır.

Təhlükəsizlik – şəxsiyyətin, cəmiyyətin, dövlətin daxili və xarici

təhlükələrdən qorunması kimi başa düşülür.

Şəxsiyyətin təhlükəsizliyi – onun hüquq və azadlıqlarının qorunmasıdır.

Cəmiyyətin təhlükəsizliyi – onun maddi və mənəvi dəyərlərinin

qorunmasıdır.

Dövlətin təhlükəsizliyi – onun konstitusion quruluşunun, suverenliyinin və

ərazi bütövlüyünün qorunmasıdır.Dövlət bu işləri, icra orqanları, məhkəmə

qanunverici orqanları vasitəsi ilə hayata keçirir.

İnformasiya təhlükəsizliyi – informasiya mühitində neqativ

informasiyalardan qorunmaqla inkişafın təmin olunmasıdır. İnformasiya

təhlükəsizliyi dövlətin müdafiə, ekoloji, iqtisadi təhlükəsizlik kimi formaları ilə

yanaşı durur. Ona görə də, informasiya həm hüquqi həm texniki tərəfdən müdafiə

olunmalıdır.

299

İnformasiya təhlükəsizliyi – həmçinin televiziya, radio, çap, şəbəkə vasitəsi

ilə cəmiyyət həyatında dövr edən neqativ informasiyalardan qorunmaqla da təmin

olunmalıdır. Bunun üçün hüquqi qanun bazaları da yaradılmalıdır. Bu qanunlarda

informasiyaların oğurlanması, itirilməsinin, dəyişdirilməsinin, qeyri-qanuni məhv

edilməsinin, surətinin götürülməsinin qarşısının alınmasının təmin edilməsi

maddələri əks olunmalıdır.

İnformasiyanın qorunması üçün müxtəlif üsullar mövcuddur. Müxtəlif

xidməti qurumlar və bu informasiyaları tam məxvliyini müəyyənləşdirməklə onun

təhlükəsizliyini təmin etməlidirlər.

Texniki tərəfdən informasiyanın qorunması EHM – lərin təhlükəsizliyinin

qorunması, açarların (parolların) qoyulması, kriptoqrafik müdafiə vasitələri ilə

həyata keçirilir. İnformasiya təhlükəsizliyi inkişaf etmiş dövlətlər tərəfindən

yüksək səviyyədə həyata keçirilir. Bu isə onların informasiya müharibəsində,

kommersiya məxviliklərində mühüm rol oynayır.

İnformasiya təhlükəsizliyi (en. Information Security, ru.

Информационная безопасность) - informasiya və ona xidmət edən

infrastrukturun sahibi və ya istifadəçilərinə ziyan vurmağa səbəb olan təbii və

ya süni xarakterli, təsadüfi və ya qəsdli təsirlərdən informasiya və ona xidmət

edən infrastrukturun mühafizəli olmasıdır.

İnformasiyanın təhlükəsizliyinin təmin olunması probleminin vacibliyini

və aktuallığını şərtləndirən səbəblərdən aşağıdakıları xüsusi vurğulamaq olar:

* şəbəkə texnologiyalarının geniş yayılması və lokal şəbəkələrin qlobal

şəbəkələr halında birləşməsi;

* informasiya təhlükəsizliyinin pozulmasına praktik olaraq mane

olmayan qlobal İnternet şəbəkəsinin inkişafı;

* minimal təhlükəsizlik tələblərinə belə cavab verməyən proqram

vasitələrinin geniş yayılması.

Hesablama sisteminin keyfiyyətli mühafizəsini təmin etmək üçün təkcə

onun yerləşdiyi binanın mühafizəsini təşkil etmək və proqram mühafizə vasitələri

qurmaq kifayət deyil. Hesablama sisteminin mühafızəsinin təşkilinə onun

300

strukturuna, həll olunan məsələlərə, mühafizənin məqsədinə və imkanlarına uyğun

kompleks yanaşma tələb olunur.

Mühafizə sistemini HS-in və onun informasiya-proqram təminatmm

yaradılmasına başlayarkən nəzərə almaq və həyat dövrünün bütün mərhələlərində

reallaşdırmaq lazımdır. Lakin praktikada bir sıra səbəblər üzündən mühafızə

sistemini HS və onun informasiya-proqram təminatı hazır olandan sonra

yaradırlar. Yaradılan muhafizə sistemi çoxsəviyyəli olmalı və mövcud vasitələr,

metodlar və tədbirlərin rasional təşkil edilmiş toplusundan ibarət olmalıdır.

Hesablama sistemi istifadəçilərin və xidmətçi heyətin səriştəsiz əməllərindən

mühafızə olunmalıdır.

Hesablama sisteminin səmərəli mühafızə mexanizminin qurulması ücün

aşağıdakılar tələb olunur:

- hesablama sisteminin mühafizəyə ehtiyacı olan zəif elementlərini təyin

etmək;

- həmin elementlər ücün təhlükələri təyin etmək;

- mühafizə sisteminə qoyulan tələbləri formalaşdırmaq;

- tələblərə cavab verən mühafızə vasitələrini və üsullarını seçmək.

Hesablama sisteminin təhlükəsizliyi bir və ya bir neçə potensial təhlükə

nəticəsində pozula bilər. Təhlükə dedikdə hesablama sistemində saxlanan və emal

olunan informasiyanın, o cümlədən, proqramların təhlükəsizliyinin pozulmasına

gətirən, qəsdən və ya təsadüfən baş verən əməliyyat başa düşülür.

Təhlükəsizliyin pozulmasının mümkün nəticələri aşağdakılar ola bilər:

- məxvi məlumatın ələ keçirilməsi;

- sistemin məhsuldarlığının azalması və ya sistemin bütövlükdə dayanması;

- əməliyyat sisteminin yüklənə bilməməsi;

- maddi ziyan;

- faciəli nəticələr.

15.2.İnformasiya mühafizəsinin üsul və vasitələri

301

İnformasiyanın mühafizəsi – informasiya təhlükəsizliyinin təmin

olunmasına yönəlmiş tədbirlər kompleksidir.Təhlükə dedikdə sistemə

dağılma, verilənlərin üstünün açılması və ya dəyişdirilməsi, xidmətdən imtina

formasında ziyan vurulmasına səbəb ola bilən istənilən hal, şərait, proses və

hadisələr nəzərdə tutulur.Təhlükələri müxtəlif siniflərə ayırmaq olar.

Meydana çıxma səbəblərinə görə təhlükələri təbii və süni xarakterli

təhlükələrə ayırırlar. Süni xarakterli təhlükələr də öz növbəsində

bilməyərəkdən və qəsdən törədilən təhlükələrə bölünür. Təsir məqsədlərinə

görə təhlükələrin üç əsas növü ayırd edilir:

* İnformasiyanın konfidensiallığının pozulmasına yönələn təhlükələr;

* İnformasiyanın bütövlüyünün pozulmasına yönələn təhlükələr;

* Əlyetənliyin pozulmasına yönələn təhlükələr (DoS hücumlar, Denial of

Service - xidmətdən imtina).

Konfidensiallıq informasiyanın subyektiv müəyyən olunan xassəsidir.

Verilən informasiyaya müraciət icazəsi olan subyektlərin siyahısına

məhdudiyyət qoyulmasının zəruriliyini göstərir. Konfidensiallığın

pozulmasına yönələn təhlükələr məxfi və ya gizli informasiyanın üstünün

açılmasına yönəlib. Belə təhlükələrin reallaşması halında informasiya ona

müraciət icazəsi olmayan şəxslərə məlum olur.

Bütövlük - informasiyanın təhrifsiz şəkildə mövcudolma xassəsidir.

İnformasiyanın bütövlüyünün pozulmasına yönələn təhlükələr onun

dəyişdirilməsinə və ya təhrifinə yönəlib ki, bunlar da onun keyfiyyətinin

pozulmasına və tam məhvinə səbəb ola bilər. İnformasiyanın bütövlüyü

bədniyyətli tərəfindən qəsdən və ya sistemi əhatə edən mühit tərəfindən

obyektiv təsirlər nəticəsində pozula bilər.

Əlyetənlik – yolverilən vaxt ərzində tələb olunan informasiya xidmətini

almaq imkanıdır. Həmçinin əlyetənlik – daxil olan sorğulara xidmət üçün

onlara müraciət zəruri olduqda uyğun xidmətlərin həmişə hazır olmasıdır.

Əlyetənliyin pozulmasına yönələn təhlükələr elə şəraitin yaradılmasına

302

yönəlib ki, bu zaman müəyyən qəsdli hərəkətlər ya sistemin iş qabiliyyətini

aşağı salır, ya da sistemin müəyyən resurslarına girişi bağlayır.

Siyasət – təşkilatın fəaliyyətinin müəyyən aspektlərini idarə etmək üçün

təsbit edilmiş qaydalar məcmusudur. Siyasət biznesin məqsədlərinin, hüquqi

tələblərin və ya təşkilatın korporativ normalarının təmin edilməsi üçün nə etmək

lazım olduğunu müəyyən edir.

İnformasiya təhlükəsizliyi siyasətinin işlənməsi müəssisənin informasiya

təhlükəsizliyi sisteminin təşkil edilməsində ilk tələblərdən biridir. İnformasiya

təhlükəsizliyi siyasətinin məqsədi rəhbərliyin informasiya təhlükəsizliyi üzrə

idarəçiliyini və dəstəyini biznesin tələblərinə, müvafiq qanunlara və normativlərə

uyğun olaraq təmin etməkdir. İnformasiya təhlükəsizliyi siyasəti müəyyən

resursların (məsələn, vacib kompyuter sistemlərinin və verilənlərin) mühafizəsinə

məqsədləri, məsuliyyəti və ümumi tələbləri təsvir edir, lakin özlüyündə təşkilatın

tələblərinin yerinə yetirilməsini təmin etməyə qabil deyil. İnformasiya

təhlükəsizliyi siyasəti təhlükəsizlik mexanizmləri və prosedurlar

(reqlamentlər) kompleksinin köməyi ilə realizə olunmalıdır.

Mühafızənin məqsədi hesablama sistemində informasiyanın

təhlükəsizliyinin təmini olduğundan, əsas problem təhlükələrin qarşısını

əvvəlcədən almaqdan ibarətdir.

Mümkün təhlükələrdən asılı olaraq mühafızənin 3 əsas məsələsini ayırmaq

olar:

-informasiyanı oğurlanmaqdan mühafizə etmək;

-informasiyanı itkilərdən mühafızə etmək;

-hesablama sistemini nasazlıqlardan və dayanmalardan mühafizə etmək.

303

İnformasiya mühafızəsinin üsullarını dörd sinfə ayırmaq olar: fizfki,

aparat, proqram və təşkilati üsullar.

Fiziki mühafizə- əsasən mühafızənin yuxarı səviyyələrində istifadə edilir

və kənar şəxslərin hesablama sisteminin yerləşdiyi əraziyə daxil olmalarının

qarşısını almaqla həyata keçirilir. Fiziki mühafizə ücün aşağıdakı vasitələrdən

istifadə edilir:

- hərəkət edən obyektləri müəyyənləşdirmək, onların ölçülərini, sürətlərini

və hərəkət istiqamətlərini təyin etmək üçün yüksək tezlikli, ultrasəs və infraqırmızı

aşkarlama sistemləri;

- işıq şüaları ilə kəsişməyə reaksiya göstərən lazer və optik sistemlər;

- qorunan obektlərin telesistemlər ilə müşahidə edilməsi;

- çox da böyük olmayan obektləri kabellə əhatə etməklə onlara yaxınlaşan

şaxslərə reaksiya verən kabel sistemləri;

-icazəsiz girişin qarşısmı almaq, müşahidə etmək və qulaq asmaq üçün qapı

və pəncərələrin mühafizə sistemi;

- qapı və darvazalar ücün mexaniki və elektron qıfıllar;

- şüalanmaları neytrallaşdıran sistemlər.

Aparat mühavizəsi - kompüterin tərkibindəki aparatura və ya xüsusi

qurğular vasitəsilə reallaşdırılır. Aparat mühafizə vasitələrinə əsasən prosessorların

və əsas yaddaşın, daxiletmə-xaricetmə qurgularının, rabitə kanalları vasitəsilə

verilənlərin ötürülməsi sistemlərinin, elektrik təminatı sistemlərinin, xarici yaddaş

qurğularının mühafizə vəsitələri aiddir.

Prosessorların aparat mühafızə vasitələri icra olunan proqramlardakı

əmrlərin mümkünlüyünə nəzarət edirlər. Yaddaşın mühafizə vasitələri

proqramların icrası zamanı əməli yaddaşdan birgə istifadə edilməsinə və yaddaşm

məhdudluğuna nəzarət edirlər. Daxiletmə-xaricetmə qurğularının mühafızə

vasitələrinə onlardan icazəsiz istifadə etməyi bloklaşdıran müxtəlif sxemlər aiddir.

Verilənlərin rabitə kanalları ilə ötürülməsinin mühafizəsi vasitələri informasiyanı

məxviləşdirən (şifrləyən) sxemlərdən ibarət olurlar.

304

Proqram mühafizə metodları - müxtəlif proqramlar vasitəsilə

reallaşdırılır. Həmin proqramlara aşağıdakılar aiddir:

-əməliyyat sistemlərinin proqramları;

-xidməti proqramlar;

-antivirus proqramları;

-instrumental sistem proqramları: VBİS, elektron cədvəllər, mətn

prosessorlan, proqramlaşdırma sistemləri və s.

-xüsusi mühafızə proqramları;

-hazır tətbiqi proqramlar.

İnformasiyanın təşkilatı mühafizəsi - təşkilatı-texniki tədbirlər,

informasiyanın mühafizəsi məsələlri üzrə qanunvericilik aktlannın yaradılması və

qəbul edilməsi, cəmiyyətdə informasiyanın istifadə edilməsi üzrə məntiqi-etik

normalann təsdiq edilməsi ilə reallaşdırılır.

İnformasiya təhlükəsizliyinin təmin olunması problemi kompleks yanaşma

tələb edir. Onun həlli üçün tədbirləri aşağıdakı səviyyələrə bölmək olar:

qanunvericilik tədbirləri;

inzibati tədbirlər;

təşkilati tədbirlər;

proqram-texniki tədbirlər.

Qanunvericilik tədbirləri müvafiq qanunları, normativ aktları, standartları

və s. əhatə edir. Təəssüflə qeyd etmək lazımdır ki, qanunvericilik bazası bütün

ölkələrdə praktikanın tələblərindən geri qalır. Qanunvericilik səviyyəsinin

funksiyalarına aid etmək olar:

İnformasiya təhlükəsizliyinin pozucularına qarşı neqativ münasibət

yaratmaq və onu dəstəkləmək;

İnformasiya təhlükəsizliyi probleminin vacibliyini hər zaman qeyd

etmək;

resursları tədqiqatların ən mühüm istiqamətlərində cəmləşdirmək;

təhsil fəaliyyətini koordinasiya etmək.

305

Qanunvericilik səviyyəsində hüquqi aktlar və standartlar xüsusi diqqətə

layiqdir. Standartların arasında «Narıncı kitab», X.800 tövsiyələri, ISO 15408

(«Ümumi meyarlar»), ISO 17799 standartları daha geniş yayılıb.

İnformasiya təhlükəsizliyi siyasəti – təşkilatda məxfi verilənlərin və

informasiya proseslərinin mühafizəsi üzrə qabaqlayıcı tədbirlər kompleksidir.

İnformasiya təhlükəsizliyi siyasətinin işlənməsinin əsas istiqamətləri

aşağıdakılardır:

1. Hansı verilənləri və hansı ciddiyyətlə mühafizə etmək lazım olduğunu

müəyyənləşdirmək;

2. Müəssisəyə informasiya aspektində kimin və nə həcmdə ziyan vura

biləcəyini müəyyənləşdirmək;

3. Risklərin hesablanması və onların qəbuledilən səviyyəyədək

azaldılması sxeminin müəyyən edilməsi;

4. Planlaşdırılan bütün texniki və inzibati tədbirlərin təsviri;

5. Baxılan proqramın iqtisadi qiymətinin hesablanması;

6. Müəssisənin rəhbərliyi tərəfindən təsdiq olunma və sənədləşdirmə;

7. Həyata keçirilmə.

Təşkilati tədbirlər informasiya mühafizəsinin səmərəli vasitələrindən biri

olmaqla yanaşı, qurulan bütün mühafizə sistemlərinin əsasını təşkil edir. Təşkilati

tədbirlər aşağıdakı mövzuları əhatə edir:

şəxsi heyətin idarəolunması;

fiziki mühafizə;

sistemin iş qabiliyyətinin saxlanması;

təhlükəsizlik rejiminin pozulmasına reaksiya;

bərpa işlərinin planlaşdırılması.

15.3. İNFORMASİYA MÜHAFİZƏSİNİN APARAT-PROQRAM

ÜSULLARI

306

Aparat-proqram vasitələri ilə müəyyən səviyyədə həm avadanlığm

mühafizəsi məsələlərini ( avadanlığı oğurlamaqdan, itkilərdən, nasazlıqlardan və

dayanmalardan qorumaq), həm də proqramların səhvlərdən mühafizəsi məsələsini

həll etmək olar. Mühafizə sistemində bu məsələlərin həlli aşağıdakı üsullarla təmin

edilir:

1) istifadəçilər və proqramlar tərəfindən resurslara icasəsiz müraciətlərin

qarşısının alınması;

2) müraciətin mümkünlüyü halında resurslardan icazəsiz istifadənin

qarşısının alınması;

3) resurslardan düzgün istifadə olunmamasının qarşısının alınması;

4) struktur, funksional və informasiya izafıliyinin tətbiqi;

5) aparat-proqram vasitələrinin yüksək keyfıyyətlə yaradılması.

Bu üsullara və onların yerinə yetirilməsi metodlarına daha ətraflı baxaq.

1. Resurslara icazəsiz müraciətiərin qarşısını almaq ücün istifadəçilər və

proqramlar tərəfındən sistemə müraciət cəhdlərinin qeydiyyatı sistemi və həmcinin

hesablama sisteminin təhlükəsizliyinə cavab verən şəxslərə bu barədə dərhal siqnal

verən vasitələr olmalıdır. Resurslara icazəsiz müraciət zamanı etibarlı qeydiyyat və

siqnal sisteminin olmaması və həmcinin hesablama sisteminə dolayı yollarm

olması sistemə qeyri-qanuni girməyə səbəb olur. Sistemə qoşulma hadisələrinin

qeydiyyatını aparmaq ücün, adətən, xüsusi jurnaldan və ya verilənlər bazasmdan

istifadə edilir. Biz aşağıdakı proqram–texniki tədbirləri nəzərdən keçirəcəyik:

identifikasiya və autentikasiya, icazələrin idarəolunması, protokollaşdırma və

audit, kriptoqrafiya, ekranlaşdırma. İdentifikasiya və autentikasiya. İdentifikasiya

(ingilis dilində identification) istifadəçiyə (və ya müəyyən istifadəçinin adından

fəaliyyət göstərən prosesə) özünü adlandırmağa (öz adını bildirməyə) imkan verir.

Autentikasiya (ingilis dilində authentication) vasitəsi ilə ikinci tərəf əmin

olur ki, subyekt doğrudan da özünü qələmə verdiyi şəxsdir. Autentikasiya sözünün

sinonimi kimi çox vaxt “həqiqiliyin yoxlanması” işlədilir. Subyekt aşağıdakı

mənbələrdən ən azı birini təqdim etməklə özünün həqiqiliyini təsdiq edə bilər:

307

bildiyi nəyi isə (parolu, şəxsi identifikasiya nömrəsi, kriptoqrafik

açar);

sahib olduğu nəyi isə (şəxsi kart və ya digər təyinatlı analoji qurğu);

özünün tərkib hissəsi olan nəyi isə (səs, barmaq izləri və s., yəni

özünün biometrik xarakteristikalarını).

Autentikasiyanın ən geniş yayılmış növü paroldur. Daxil edilmiş parol və

istifadəçi üçün əvvəlcədən verilmiş parol müqayisə edilir. Onlar üst-üstə düşdükdə

istifadəçinin həqiqiliyi təsdiqlənmiş sayılır.

Parolların ən başlıca nöqsanı onların elektron ələ keçirilməsidir. Praktik

olaraq yeganə çıxış yolu rabitə xətləri ilə ötürülməzdən əvvəl parolların

kriptoqrafik şifrələnməsidir. Aşağıdakı tədbirlər parol mühafizəsinin etibarını

artırmağa xeyli imkan verir:

texniki məhdudiyyətlər qoyulması (parol çox qısa olmamalıdır,

parolda hərf, rəqəm, durğu işarələri olmalıdır və s.)

parolun fəaliyyət müddətinin idarə olunması, onların vaxtaşırı

dəyişdirilməsi;

parollar faylına icazənin məhdudlaşdırılması;

sistemə uğursuz daxilolma cəhdlərinin məhdudlaşdırılması;

istifadəçilərin təlimatlandırılması;

parol generasiya edən proqramların istifadəsi.

Sadalanan tədbirləri həmişə, hətta parolla yanaşı digər autentikasiya

metodları istifadə olunduğu halda da tətbiq etmək məqsədə uyğundur. Biometrik

xarakteristikalara nəzarət qurğuları mürəkkəb və bahadırlar, buna görə də yalnız

təhlükəsizliyə yüksək tələblər olan təşkilatlarda istifadə olunurlar.

İcazə hüququna nəzarət proqram mühitinin müxtəlif komponentləri -

əməliyyat sisteminin nüvəsi, əlavə təhlükəsizlik vasitələri, verilənlər bazasını

idarəetmə sistemi, ara vasitəçi proqram təminatı (məsələn, tranzaksiyalar

monitoru) tərəfindən həyata keçirilir. Protokollaşdırma və audit. Protokollaşdırma

dedikdə informasiya sistemində baş verən hadisələr haqqında məlumatın qeyd

308

edilməsi və toplanması başa düşülür. Audit - toplanan informasiyanın analizidir.

Audit operativ (demək olar ki, real vaxtda) və ya dövri (məsələn, gündə bir dəfə)

aparıla bilər. Protokollaşdırma və auditin realizə olunması aşağıdakı məqsədləri

güdür:

istifadəçi və administratorların hesabat verməli olmasını təmin etmək;

informasiya təhlükəsizliyini pozma cəhdlərinin aşkar olunması;

problemlərin aşkar olunması və analizi üçün informasiyanın təqdim

olunması.

Ekranlaşdırma. Ekranlaşdırma vacib təhlükəsizlik mexanizmlərindən

biridir. Bu mexanizmin şəbəkələrarası ekran (ingilis termini firewall) adlanan

realizələri olduqca geniş yayılıb. Ekranlaşdırma məsələsinin qoyuluşu

aşağıdakından ibarətdir. Tutaq ki, iki informasiya sistemi var. Ekran - bir

çoxluqdan olan istifadəçilərin digər çoxluğun serverlərinə müraciətlərini

nizamlayan vasitədir. Ekran öz funksiyalarını iki sistem arasındakı bütün

informasiya axınına nəzarət etməklə yerinə yetirir.

Ən sadə halda ekran iki mexanizmdən ibarətdir, onlardan biri verilənlərin

yerdəyişməsini məhdudlaşdırır, digəri isə əksinə, bu yerdəyişməni həyata keçirir.

Ən ümümi halda ekranı (yarımşəffaf pərdəni) süzgəclər (filtrlər) ardıcıllığı kimi

təsəvvür etmək əlverişlidir. Süzgəclərdən hər biri verilənləri (tutub) saxlaya bilər,

və ya onları dərhal "digər tərəfə" "ata bilər". Bundan başqa, analizi davam

etdirmək üçün verilənləri növbəti süzgəcə ötürmək, adresatın adından verilənləri

emal edərək nəticəni göndərənə qaytarmaq olar. Çox vaxt ekranı 7-səviyyəli OSI

etalon modelinin üçüncü (şəbəkə), dördüncü (nəqliyyat) və ya yeddinci (tətbiqi)

səviyyələrində realizə edirlər. Birinci halda ekranlaşdırıcı marşrutizator, ikinci

halda - ekranlaşdırıcı nəqliyyat, üçüncü halda - ekranlaşdırıcı şlüz alınır. Hər bir

yanaşmanın öz üstünlükləri və nöqsanları var; hibrid ekranlara da rast gəlinir,

onlarda göstərilən yanaşmaların ən yaxşı cəhətlərini realizə etməyə çalışırlar.

2. Resursların icazəsiz istifadədən mühafizəsi icazəsiz müraciətdən

mühafizədə olduğu kimi, mühafizə olunan resurslara sorğuların qeydiyyatını və

309

icarəsiz istifadəyə cəhd göstərilmə zamanı siqnal verməyi tələb edir. Qeyd edək ki,

söhbət mühafizəsi çox vacib olan resurslardan gedir.

İnformasiya-proqram resurslarının icazəsiz istifadədən mühafızəsi

aşağıdakiları nəzərdə tutur: surət çıxarmaqdan mühafizə, proqramlara müdaxilə

etmədən mühafızə, verilənlərə baxışdan mühafızə, proqramları və verilənləri

dəyişdirmədən və silinmədən mühafizə.

Proqramı icazəsiz surətçıxarmadan mühafizə etmək üçün icra olunan

proqram kodunu tətbiq edilən avadanlığa bağlamaq olar. Onda proqramm surəti

digər kopüterdə işləməyəcək.

Proqramlara müdaxilə etmədən mühafizə proqramın mühafizə sisteminin

öyrənilməsinin mümkünsüzlüyünü və ya çətinliyini təmin etməlidir. Məsələn,

parol mühafızəsi olan proqrama qoşulmaq üçün bir neçə dəfə uğursuz cəhd

ğöstərildikdə, sonrakı cəhdləri bloklaşdırmaq və ya özünü ləğvetmə vasitələri

nəzərə almaq olar.

3. Resurslardan düzgün istifadə olunmamasının mühafizəsi adətən

əməliyyat sisteminin proqramları tərəfindən yerinə yetirilir. Bu funksiya

aşağıdakıları əhatə edir: müxtəlif proqramlar ücün ayrılmış əməli yaddaşm

sahələrinin bir-birindən təcrid edilməsi; xarici yaddaşın sistem sahələrinin

mühafızəsi; mərkəzi prosessorun əmrlərinin mümkünlüyünə nəzarət.

4. Hesablama sisteminin işindəki nasazlıqların və dayanmaların

nəticələrinin aradan qaldırılmasının və ya minimuma endirilməsinin mühüm

metodlardan biri struktur, funksional və informasiya izafiliyindən istifadə

edilməsidir.

5. Aparat-proqram vasitələrinin yüksək keyfiyyətə malik olmaları

informasiya mühafizəsinin vacib şərtlərindən biri sayılır. Sistemin fəaliyyəti

zamanı və həmcinin sistemdəki nasazlıqlar və dayanmalar üzündən informasiya

itkisinin bir çox səbəbi hesablama sisteminin layihələndirilməsi zamanı buraxılan

səhvlərlə və ya qeyri-dəqiqliklə bağlı olur.

İnformasiya mühafizəsi ücün mövcud proqram sistemlərindən ən

populyarları «Kerberos» və «Kobra» sistemləridir. «Kerberos» sistemi 80-ci

310

illərdə Massaçüset texnolgiya institutunda yaradılmış və istifadəçilərin

autentifikasiyası üçün nəzərdə tutulub. Sistem müxtəlif platformalarda işləyə bilər:

MS DOS, Windows, Machintosh, Sun OS, HP-UX, Next Step və s. Onunla

birlikdə «Security Dynamics» firmasınm «Secur İD» jetonu tətbiq edilə bilər.

«Kerberos» sistemində tətbiqlər kliyent-server tipli struktura malikdirlər. O,

üç serverdən ibarətdir: identifikasiya serveri, icazə verən server və administrativ

funksiyaları yerinə yetirən server. İcazəsiz müraciətlərdən mühafizə sahəsi hər

birinin öz serveri olan üç zonadan ibarət ola bilər.

Kobra» sıstemi MS DOS və Windows mühitlərində işləyir, geniş yayılmış

və səmərəli sistemlərdən biri sayılır. O, şəffaf mühafızə texnoloqiyasına əsaslamr,

belə ki, istifadəçi öz işində mühafızə vasitələrinin fəaliyyət göstərməsini hiss etmir

və narahatçılıq keçirmir.

«Kobra» sistemində şəffaf mühafızə dinamik şifrlənmə üsulunun köməyilə

qurulur. Xarici yaddaşa yazılan məxfi informasiya istifadəçinin parolundan asılı

olan açara görə avtomatik şifrlənir. Şifrlənən informasiyanın oxunması zamanı şifr

avtomatik olaraq açılır.

15.4.Verilənlər bazasının mühafizə üsulları

Verilənlər bazasının mühafızə vasitələri müxtəlif VBİS-lərdə bir-birindən

müəyyən dərəcədə fərqlənir. «Borland» və «Microsoft» fırmalarının hazırladıqları

VBİS-lərin analizi əsasında VB-nin mühafızə vasitələrini şərti olaraq 2 qrupa

bölürlər: əsas və əlavə.

Əsas mühafizə vasitələrinə aşağıdakılan aid etmək olar:

-parol mühafizəsi;

-verilənlərin və proqramların şifrlənməsi;

-VB obyektlərinə müraciət hüququnun təyin edilməsi;

-VB cədvəllərinin yazılarınnın və sahələrinin mühafızəsi.

Parol mühafızəsi VB-yə icazəsiz müraciətin sadə və səmərəli mühafızə

üsuludur. Parol istifadəçilər və ya VB administratoru tərəfındən təyin edilir.

Parollarm uçotunu və saxlanmasını VBİS yerinə yetirir. Adətən parollar VBİS-in

müəyyən sistem fayllarında şifrlənmiş şəkildə saxlanır. Odur ki, parolu sadə yolla

311

tapmaq və müəyyənləşdirmək mümkün deyil. Parolu daxil etdikdən sonra

istifadəçiyə mühafizə olunan VB ilə işləmək ücün bütün imkanlar verilir. VBİS-in

özünün parolla mühafızəsi böyük əhəmiyyət kəsb etmir.

Verilənlərin şifrlənməsi VBİS-in formatını bilən digər proqramların həmin

verilənləri oxuya bilməməsi üçün tətbiq edilir. Bu cür şifrlənmə o qədər səmərəli

olmur, çünki həmin VBİS vasitəsilə hər bir kəs VB-nin şifrini aça bilər. Əgər

şifrlənmə və şifrin açılması üçün parol tələb olunursa, onda düzgün parolu daxil

etməklə şifri açmaq olar. Bütün bu deyilənlər MS ACCESS sisteminə aiddir.

Proqramların ilkin mətnlərinin şifirlənməsi uyğun alqoritmlərin təsvirini

səlahiyyətsiz istifadəçilərdən qizlətməyə imkan verir.

VB obyetlərinə müraciət hüququnun təyin edilməsi VBİS-in əsas

resurslardan istifadə edilməsinə nəzarət məqsədilə aparılır. Müraciət hüquqi

obyektlər üzərində mümkün əməliyyatları təyin edir. Obyektin sahibkarı (obyekti

yaradan) və VB-nin administratoru bütün hüquqlara malik olurlar. Digər

istifadəçilərin müxtəlif obyektlərə müxtəlif səviyyəli mürəciət huquqi ola bilər.

Umumi halda cədvəllərə aşağıdakı müraciət hüquqları nəzərə alına bilər:

-verilənlərə baxış (oxumaq);

-verilənləri dəyişdirmək (redaktə etmək);

-yeni yazılan əlavə etmək ;

-verilənləri əlavə etmək və silmək;

-bütün əməliyyatlar, o cümlədən, cədvəlin strukturunun dəyişdirilməsi.

Mühafızə tədbirləri cədvəlin ayn-ayrı yazılarına və sahələ-rinə tətbiq edilə

bilər. Relasiya tipli VBİS-lərdə ayn-ayn yazılar xüsusi olaraq mühafızə edilmir,

baxmayaraq ki, bir çox hallarda buna ehtiyac ola bilər. Obyektyönlü VBİS-də ayrı-

ayrı yazılar ındentıfıkasıya oluna bildiyi üçün, müraciət hüququna nəzarət

olmalıdır.

Cədvəlin sahələrindəki verilənlərin mühafizəsi üçün müraciət hüququnun

aşağıdakı səviyyələrini ayırmaq olar:

- müraciətin tam qadağan edilməsi;

- ancaq oxumaq üçün;

312

- bütün əməliyyatlara (baxış, yeni qiymətlərin daxil edilməsi, silinmə və

dəyişdirilmə) icazə verilir.

Formalar üzərində iki əsas əməliyyat nəzərə alınır:

- işləmək üçün formanı çağırmaq;

- formanı yaratmaq (konstruktoru çağırmaq).

İstifadəçinin təsadüfən obyekti korlamaması ücün konstruktorun

çağrılmasına qadağanı hazır obektin ekran forması üçün qoymaq

məqsədəuyğundur. Ekran formasmın özündə də ayrı-ayrı elementlər mühafizə

oluna bilər. Məsələn, ilkin cədvəlin bəzi sahələri göstərilməyə və ya istifadəçidən

gizlədilə bilər, bəziləri isə baxış üçün açıq ola bilər.

Hesabatlar müəyyən mənada ekran formalarına oxşayırlar. Hesabatlarda da,

ekran formalarında olduğu kimi, onların yaradılması vasitələrinin çağrılmasına

qadağa qoyula bilər.

VBİS-in tətbiqində istifadə olunan proqramların mətnlərinə baxışın və

onların dəyişdirilməsinin qarşısını almaq üçün şifrlənmə ilə yanaşı parol

mühafızəsi tətbiq edilə bilər.

VB-nin əlavə mühafizə vasitələrinə o vasitələri aid edirlər ki, onlar

mühafizə vasitələri olmadıqlarına baxmayaraq, verilənlərm təhlükəsizlliyinə

bilavasitə təsir edirlər. Bu vasitələrə aşağıdakılan aid etmək olar:

- verilənlərin qiymətlərinin onların tiplərinə uyğunluğunu yoxlayan

vasitələr;

- daxil edilən verilənlərin etibarlığının artırılması vasitələri;

- cədvəllər arasındakı əlaqələrin tamlığının təmin edilməsi vasitələri;

- şəbəkədə VB obyektlərindən birgə istifadə edilməsinin təşkili vasitələri.

VB-ni redaktə edərkən istifadəçi təsadüfən sahəyə onun tipinə uyğun

olmayan qiymət daxil edə bilər. Məsələn, ədəd tipli sahəyə mətn tipli informasiya

daxil etməyə cəhd göstərilə bilər. Bu halda VBİS qiymətlərə nəzarət edən

vasitələrin köməyilə daxiletməni bloklaşdırır və səs siqnalı ilə, daxil edilən

simvollarının rəngini dəyişdirməklə və ya digər üsullarla istifadəçiyə səhv

haqqmda məlumat verir.

313

Daxil edilən verilənlərin etibarlığını (həqiqiqliyinin) artmlması vasitələri

emal edilən verilənlərin sematikası ilə bağlı daha dərin nəzarət üçün tətbiq edilir.

Cədvəllərin yaradılması zamanı onlar aşağıdakı imkanları təmin edirlər: minimal

və maksimal qiymətlər; susmaqla qəbul edilən qiymətlər; daxiletmənin

vacibliyinin tələb edilməsi; daxiletmə üçün şablonun verilməsi; daxil edilən

qiymətlərə nəzarət etmək üçün əlavə olaraq yoxlama cədvəlinin göstərilməsi .

İnformasiyanın həqiqiliyinə nəzarətin təşkilinin daha təkmil forması

saxlanan proseduraların yaradılmasıdır. Saxlanan proseduralar mexanizmi

serverdə yerləşdirən VB üçün tətbiq edilir. Saxlanan proseduralar verilənlər

üzərində müəyyən funksiyaların, o cümlədən, nəzarət ftmksiyalarının yerinə

yetirilməsi üçün proqramlardır. Proseduralar verilənlərlə birlikdə saxlanır və

lazım qəldikdə tətbiqi proqramlardan və ya VB-də hər hansı hadisə baş verdikdə

çağırır.

Bildiyimiz kimi, verilənlər bazasında saxlanan cədvəllər arasında VB-nin

konseptual sxeminə əsasən əlaqələr yaradılır. Əlaqələndirilən cədvəllərin məntiqi

tamlığının təmin edilməsi VBİS-in özü tərəfmdən yerinə yetirilir. Lakin VBİS-

lərin hamısı tam həcmdə bu funksiyanı yerinə yetirmirlər. Bu halda əlaqələrin

düzgünlüyünün məsuliyyətini tətbiqi proqram daşıyır. Cədvəllərarası əlaqələrin

tamlığına nəzarət üzrə VBİS-in mümkün əməllərinə konkret misalda baxaq. Fərz

edək ki, iki cədvəl arasında 1 :M əlaqəsi var, yəni əsas cədvəlin bir yazısına

köməkci cədvəlin bir neçə yazısı uyğun gəlir. Köməkçi cədvələ yazılar daxil

edildikdə sistem əsas cədvəlin əlaqə sahəsində uyğun qiymətin olmasına nəzarət

edir. Əgər daxil edilən qiymət əsas cədvəldə yoxdursa, VBİS yeni yazı ilə işi

müvəqqəti bloklaşdırır və qiyməti dəyişdirməyi və ya yazını bütövlükdə ləğv

etməyi təklif edir.

Köməkçi cədvəldəki yazıların ləğv edilməsi «problemsiz» aparılır , lakin

əsas cədvəlin yazıları haqqında bunu demək olmaz. Əsas cədvəlin yazısının

köməkçi cədvəlin bir neçə yazısı ilə əlaqəsi olan halda iki variant mümkündür: 1)

əgər heç olmasa bir tabeli yazı varsa əsas yazını ləğv etməmək (yazıları istifadəçi

silir); 2) əsas yazını və bütün tabeli yazıları ləğv etmək (kaskadvari silinmə).

314

Paylanmış verilənlər bazalarında eyni obyektlər üzərində müxtəlif

əməliyyatların aparılması, yəni obyektlərdən birgə istifadə edilməsi zamanı

toqquşmaların aradan qaldırılması problemi yaranır. Məsələn, lokal şəbəkədə

istifadəçilərdən biri VB-ni redaktə edir, digəri isə onun strukturunu dəyişdirmək

istəyir. Bu cür hallar üçün VBİS-də toqquşmaların qarşısını alan mexanizimlər

nəzərə alınmalıdır.

Adətən şəbəkədə eyni vaxtda bir neçə istifadəçi işləyəndə və ya bir

kompüterdə bir neçə tətbiqi proqram yerinə yetirildikdə bloklaşdırma tətbiq

olunur.

Bloklaşdırma VB-nin müxtəlif obyektlərinə və obyektlərin ayrı-ayrı

elementlərinə tətbiq edilə bilər. VB-nin obektlərinin bloklaşdırılmasına ən çox

ehtiyac eyni vaxtda obyektdən istifadə olunmasına və həmin obyektin

yaradılmasına cəhd göstərilməsi zamanı yaramr. VB-nin cədvəllərinə tətbiqdə isə

bloklaşdırma ayn-ayn yazılarla və ya sahələrlə işləyərkən aparıla bilər. Aşkar

bloklaşdırmalar əmrlər vasitəsilə istifadəçi və ya tətbiqi proqram tərəfindən tətbiq

edilir. Qeyri-aşkar bloklaşdırmaları isə mümkün toqquşmaları dəf etmək üçün

sistemin özü təşkil edir. Məsələn, informasiyanın redaktə edilməsi zamanı VB-nin

strukturunun dəyişdirilməsinə cəhd edildikdə verilənlərin redaktə edilməsi prosesi

qurtarana qədər VB-nin strukturunun dəyişdirilməsinə qadağa qoyulur.

15.5 Kriptoqrafiya. Elektron imza

Müasir kriptoqrafiyanın predmeti informasiyanı bədniyyətlinin müəyyən

əməllərindən mühafizə etmək üçün istifadə edilən informasiya çevirmələridir.

Kriptoqrafiya konfidensiallığı, bütövlüyə nəzarəti, autentikasiyanı və müəlliflikdən

imtinanın qeyri-mümkünlüyünü təmin etmək üçün tətbiq edilir.

«Kriptoqrafiya» sözü kryptos ('gizli') və graphos ('yazı') yunan

sözlərindən yaranmışdır. Şifrləmə proseduru adətən müəyyən kriptoqrafik

alqoritmdən və açardan istifadəni nəzərdə tutur. Kriptoqrafik alqoritm –

məlumatların çevrilməsinin müəyyən üsuludur. Açar isə çevirmə üsulunu

konkretləşdirir. Müasir kriptoqrafiya o prinsipdən çıxış edir ki, kriptoqrafik

çevirmənin məxfiliyi yalnız açarın məxfi saxlanması ilə təmin edilməlidir.

315

İlk kriptosistemlər artıq bizim eranın əvvəlində meydana çıxır. Məsələn,

məşhur Roma sərkərdəsi Yuli Sezar (e.ə. 100-44-cü illər) öz yazışmalarında indi

onun adını daşıyan şifrdən istifadə edirdi. Müasir ingilis əlifbasına tətbiqdə bu şifr

aşağıdakından ibarət idi. Adi əlifba yazılırdı, sonra onun altında həmin əlifba, lakin

sola üç hərf dövri sürüşmə ilə yazılırdı:

Simmetrik şifrləmənin əsas nöqsanı ondan ibarətdir ki, məxfi açar həm

göndərənə, həm də alana məlum olmalıdır. Bu bir tərəfdən məxfi açarların tam

məxfi kanalla göndərilməsi problemini yaradır. Digər tərəfdən alan tərəf şifrlənmiş

və deşifrlənmiş məlumatın varlığı əsasında bu məlumatı konkret göndərəndən

almasını sübut edə bilməz. Çünki belə məlumatı o özü də yarada bilər.

Asimmetrik kriptoqrafiyada iki açardan istifadə olunur. Onlardan biri - açıq

açar (sahibinin ünvanı ilə birlikdə nəşr oluna bilər) şifrləmə üçün istifadə olunur,

digəri - gizli açar (yalnız alana məlum) deşifrləmə üçün istifadə olunur. Rəqəmsal

imza alqoritmlərində gizli açar şifrləmə, açıq açar isə deşifrləmə üçün istifadə

edilir. Açıq açara görə uyğun gizli açarın tapılması çox böyük həcmdə

hesablamalar tələb edir, hesablama texnikasının hazırki inkişaf səviyyəsində bu

məsələ qeyri-mümkün hesab edilir.

Asimmetrik şifrləmə sisteminin istifadəsini illüstrasiya edir. Asimmetrik

şifrləmə alqoritmlərinə misal olaraq RSA, ElGamal, Şnorr və s. alqoritmlərini

göstərmək olar. Asimmetrik kriptoqrafiyanın əsas çatışmayan cəhəti sürətin aşağı

olmasıdır. Buna görə onlar simmetrik metodlarla birgə işlədilir. Məsələn, açarların

göndərilməsi məsələsini həll etmək üçün əvvəlcə məlumat təsadüfi açarla

simmetrik metodla şifrlənir, sonra həmin təsadüfi açarı alan tərəfin açıq asimmetrik

açarı ilə şifrləyirlər, bundan sonra məlumat və şifrlənmiş açar şəbəkə ilə ötürülür.

Asimmetrik metodlardan istifadə etdikdə, (istifadəçi, açıq açar) cütünün

həqiqiliyinə zəmanət tələb olunur. Bu məsələnin həlli üçün rəqəmsal sertifikatdan

istifadə edilir. Rəqəmsal sertifikat xüsusi sertifikasiya mərkəzləri tərəfindən verilir.

Rəqəmsal sertifikatda aşağıdakı verilənlər olur: sertifikatın seriya nömrəsi;

sertifikatın sahibinin adı; sertifikatın sahibinin açıq açarı; sertifikatın fəaliyyət

müddəti; elektron imza alqoritminin identifikatoru; sertifikasiya mərkəzinin adı və

316

s. Sertifikat onu verən sertifikasiya mərkəzinin rəqəmsal imzası ilə təsdiq edilir.

Bütövlüyə nəzarət üçün kriptoqrafik heş-funksiyalar istifadə edilir. Heş-funksiya

adətən müəyyən alqoritm şəklində realizə edilir, belə alqoritm ixtiyari uzunluqlu

məlumat üçün uzunluğu sabit heş-kod hesablamağa imkan verir. Praktikada 128 bit

və daha artıq uzunluqda heş-kod generasiya edən heş-funksiyalardan istifadə edilir.

Kompüter şəbəkəsinin yaranması üçün ən azı iki kompüterin bir-birinə

qoşulması lazımdır. Şəbəkə harada və nə üçün istifadə olunur? sualını versəniz, bu

suala indi çox rahat cavab tapmaq olar. Məsələn, bu gün ofislərdə, nəşriyyatlarda,

kompüter klublarında və ya beynəlxalq informasiya mübadilələrində kompüter

şəbəkələri vacib rol oynayır. Əgər bir firmanın müdiri ümumi sənədin bütün işçilər

üçün əl çatan olmasını istəyirsə, o, kompüter şəbəkəsindən istifadə edərək bu işi

rahatca həyata keçirir. Nəşriyyatda işləyən dizayner öz kompüterində hazırladığı

jurnalın üz qabığını çap etmədən şef redaktora göstərmək və rəyini bilmək

istəyirsə, sadəcə olaraq şefin kompüterinə jurnalın üz qabığını göndərir və danışıq

proqramı vasitəsi ilə onun rəyini alır. Oyun klublarında tək oynamaqdan bezən

uşaqlar bir-biriləri ilə şəbəkə vasitəsi ilə oynaya bilirlər. Beynəlxalq kompüter

şəbəkələri ilə xüsusi proqram təminatı ilə xaricdə yaşayan qohumlarının üzlərini

kompüterdə görə və səslərini rahatca eşidə bilərlər.

Elektron imza

Elektron imza elektron formada olan verilənlər blokudur, digər verilənlərlə

(elektron sənəd, proqram faylları və s.) məntiqi əlaqəli olur və həmin verilənlərin

müəllifini birqiymətli identifikasiya etməyə imkan verir. Rəqəmsal imza elektron

imzanın növlərindən biridir, müəllifin identifikasiyasından savayı bir neçə əlavə

funksiyanı həyata keçirir. Rəqəmsal imza adətən asimmetrik kriptoqrafiyaya

əsaslanır. Rəqəmsal imza konkret məlumata (mətnə, fayla və ya ixtiyari uzunluqlu

istənilən bitlər yığınına) əlavə olunan və aşağıdakı funksiyaları təmin etməyə

imkan verən sabit uzunluqlu informasiya blokudur:

məlumatın müəllifinin identifikasiyası və autentikasiyası;

məlumatın bütövlüyünə nəzarət;

317

məlumatın müəllifliyindən imtinanın qeyri-mümkünlüyünə zəmanət.

Məlumatın rəqəmsal imzası məlumatın özündən və imzalayanın gizli

açarından asılıdır. Rəqəmsal imza iki alqoritm ilə realizə edilir: rəqəmsal imzanın

yaradılması alqoritmi və rəqəmsal imzanın yoxlanılması alqoritmi. Rəqəmsal imza

alqoritmlərinə misal olaraq RSA, DSA, ECDSA, ElGamal, Şnorr, QOST R 34.10-

2001 və s. alqoritmlərini göstərmək olar. Rəqəmsal imzanın iş prinsipi. Açıq açarlı

kriptoqrafiya əsasında rəqəmsal imzanın iş prinsipinə baxaq. Tutaq ki, hər hansı A

istifadəçisi müəyyən məlumatı imzalamalıdır. Bunun üçün o, heş-funksiyanın

köməyi ilə bu məlumatın heş-kodunu hesablayır və onu özünün gizli açarı ilə

şifrləyir. Şifrlənmiş heş-kod məlumata əlavə edilir. Beləliklə, məlumatın rəqəmsal

imzası alınır.

Fiziki şəxsin əllə yazılmış imzasının analoqu olub, bağlı ERİ açarından

istifadə etməklə elektron verilənlərin kriptoqrafik dəyişmə nəticəsində simvollar

ardıcıllığı kimi təsvir edilir. Bağlı ERİ açarı açıq ERİ açar

istifadəçisinin informasiyanın tamlığını və dəyişməzliyini təyin etməyə şərait

yaradır.

Elektron imza dünyada şəxsiyyəti müəyyənləşdirmə vasitəsidir. Elektron

imza anlayışı ümumi xarakter daşıyıb, insanların əl imzalarının rəqəmli

çeviricilərdən keçirilmiş, barmaq izləri, səs kimi bioloji əlamətlərinin rəqəmli

çeviricilərdən keçirilmiş və s. biometrik əlamətlərin elektron halda kimliklərinin

doğrulanmasını təmin edən vasitədir.

Gücləndirilmiş e-imzanın üstünlükləri:

gizlilik (confidentiality);

bütünlük (integrity);

tanınma (authentication);

Məsuliyyətdən yayınmanın mümkünsüzlüyü (non-repudiation).

İnformasiya cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrin əksəriyyətində elektron

imzadan istifadə olunması ilə əlaqədar fəaliyyətlər səlahiyyətli orqan vasitəsilə

hökumət tərəfindən tənzimlənir.

318

2003-cü ildə Avropa parlamentinin komissiyası Avropa Birliyində elektron

imzadan istifadə olunmasına dair vahid metodoloji və texnoloji yanaşma ilə

əlaqədar qərar dərc etmişdir. Həmin qərarda EESSI (Elektron imzanın

standartlaşdırılmasına dair Avropa təşəbbüsü) çərçivəsində CEN (Avropa

standartlaşdırma komitəsi) və ETSİ (Avropa telekommunikasiya standartları

institutu) tərəfindən işlənib hazırlanmış texniki standartların elektron imzanın

tətbiqində istifadə olunması təklif edilir

Standartlar:

CWA 14167-1 (mart 2003): elektron imza sertifikatlarının idarə

olunması üzrə etibarlı sistemlərin təhlükəsizliyinə dair tələblər – 1-ci Hissə:

Sistemin təhlükəsizliyinə dair tələblər;

CWA 14167-2 (mart 2002): elektron imza sertifikatlarının idarə

olunması üzrə etibarlı sistemlərin təhlükəsizliyinə dair tələblər – 2-ci Hissə:

elektron imzanın yaradılması üçün kriptoqrafik modul: imzanın təsdiqlənməsi ilə

məşğul olan qurumlar tərəfindən istifadə olunur – Müdafiə profili;

CWA 14169 (mart 2002): elektron imzanın yaradılması üçün

təhlükəsiz qurğular (kriptoqrafik açarların yaradılmasına, saxlanılmasına və

istifadəsinə dair tələblər daxil olmaqla).

Avropa ölkələrinin əksəriyyətində etibarlı (tam) şəhadətnamələrin

verilməsi ilə məşğul olan təsdiqləyici mərkəzlərə dair tələblər müəyyən olunur

(məhz bu sertifikatlardan istifadə olunması əllə qeyd edilmiş imzaların elektron

imzalarla eyni qüvvəyə malik olmasını və «Elektron imza və elektron sənəd

barədə» qanuna uyğun olmasını təmin edir).

Mərkəzlər elektron imzanın yaradılması üçün konkret bir ölkədə

yoxlanılmış və sertifikatlaşdırılmış proqram-texniki vasitələrdən istifadə edirlər.