Upload
others
View
0
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
227
nfXnkfJ - gzitk
GkJh ekBQ f;zx BkGk d/ gqekfPs ekoi ft~u ;kIK pko/ ikDekoh
5H1H ;kIL gfoGkPk s/ wjZst
5H2H GkJh ekBQ f;zx dhnK fbysK ft~u ;kIK pko/ ikDekoh
5H3H sZs tor d/ ;kIK pko/ t/otk
(thDk, f;sko, szp{ok, opkp, prb sozr)
5H4H ftqs iK ntBX ;kI
(fwqdzr, ygkti, vkT{o{, Y'b, Yv)
5H5H ;[fPo (;[fyo) ;kIK pko/ t/otk
(pK;[oh, PjBkJh, phB, nbr'i/, Bfoz;rk, ;js{o, ;zy)
5H6H xB ;kIK pko/ ikDekoh
(xzNk, yVskb, S?D/, ibsozr, wzihok, MKi, xz[xo{, skb)
5H7H ;kIK pko/ fJfsjk;e s/ seBheh ikDekoh
5H8H r[opkDh d[nkok ;kIK pko/ ikDekoh
5H9H ;kIK pko/ nkb'uBkswe ftuko
228
;zrhs Ppd d/ noE nfs ftPkb jB, fi; ft~u rkfJB tkdB ns/
fBos fszB' ebktK Pkwb jB. gzfvs ;kozrd/t ofus rqzE ‘;zrhs osBkeo’
ft~u ;zrhs dh gfoGkPk j?L
xhra ok|a rFkk rR;a] =k; laxhreqP;rs noEks rkfJB, tkdB ns/ fBos fszBK ebktK d/ ;w{j dk Bkw
‘;zrhs’ j?. Gkosh Pk;soh ;zrhs ft~u ‘rkfJB’ dh soQK jh ‘tkdB ;zrhs’
Bz{ th nfjw ;EkB jk;b j?. wzfBnk iKdk j? fe ;zrhs dh tk;sfte ebk dk
ftek;, tkdB ;zrhs ft~u jh j'fJnk. feT[Afe rkfJB ebk ft~u fi~E/
;to^b?n Bkb ekft dk ;wkt/P (lekos'k) ehsk frnk, j?, T[ZE/ fBos ftu
b?n d/ Bkb, nzrhfeqs Gkt w[doktK dk ;z:'r j[zdk j? .gozs{ e/tb s/ e/tb
tkdB ;zrhs ft~u ;to ns/ b?n dk jh gq:'r jz[dk j?. tkdB ft~u Bk jh
ekft j?, ns/ Bk jh fBos dh soQK nzr ;zukbB. fJ;/ eoe/ tkdB ebk,
rkfJB ns/ fBos Bkb'A tZX ;{\w ns/ nfXe nkBzd dkfJe wzBh iKdh j?.
f;oc ;to ns/ b?n T[Zgo nkXkos j'D ekoB ‘tkdB ebk’ ;zrhs dh
g{oB^o{g ft~u gqshfBX ebk j?. p/PZe g[okD/ ;w/A d"okB ‘tkdB’ dk gq:'r
rkfJB s/ fBos Bkb ;zrs ti'A ehsk iKdk ;h, gozs{ j"bh j"bh tkdB ;zrhs
B/ ;zrhs irs ft~u nkgDk ;[szso ns/ nfjw ;EkB jk;b eo fbnk.
Gkosh Pk;soh ;zrhs dh ftPkb gozgok ft~u tkdB ;zrhs d/ y/so
ft~u th pj[s ftek; j'fJnk. tZy tZy ;fwnK nB[;ko, fi~E/ Bt/A Bt/A ;kI
j'Ad ft~u nkT[Ad/ rJ//, T[ZE/ fJzBK ;kIK d/ nDfrDs nfij/ gqfsGkPkbh tkde
th g?dk j't/, fiBQK nkgDh ftbZyD tkdB P?bh Bkb tkdB ebk d/ wjZst Bz{
j'o T[ikro ehsk. ;[szso tkdB gozgok dh bVh ft~u w[rb pkdPkj w[jzwd
Pkj ozrhb/ (1719^1748) d/ dopkoh ;zrhsekoK B/ thDk d/ ;[szso tkdB dh
229
;Ekgsh bJh nfjw o'b ndk ehsk. fJ; w"e/ d/ gqf;ZX ;zrhseko ;dkozr
(fBnkws yK) fJ~e uzr/ rkfJe j'D d/ Bkb Bkb T[Zue'Nh d/ thDk tkde th
;B, fiBQK d/ tkdB s'A pkdPkj w[jzwd Pkj p/jZd gqGkfts j'J/ ;B.
skB;?B d/ ;w/A thDk tkde ‘Xo[gd rkfJeK’ Bkb ;zrs eod/ ;B,
gozs{ j"bh j"bh tkdeK d/ wB ft~u ;[szso tkdB dh ifrnk;k g?dk j'Jh.
;[szso tkdB gozgok B/ nZi d/ ;w/A sZe gj[zufdnK gj[zufdnK i' fPyoh
gqkgshnK jk;b ehshnK, T[; ekoB nZi ;zrhs irs ft~u ;[szso tkdB ns/
tkdeK Bz{ nfjw ns/ ;BwkB:'r ;EkB jk;b j?. fi; ekoB ;zrhs d/ y/so
ftZu fiZE/ ;kIK dk wjZst j'o tXdk ik fojk j? T[~E/ ;kIK dh frDsh ft~u
th pj[s tkXk j'fJnk j?.
T[go'es uouk s'A Gkt j? fe nkozG ft~u p/PZe tkdB ;zrhs dk iBw
rkfJB dh ;zrsh bJh j'fJnk, gozs{ ;wK gk e/ fJ; B/ nkgDh fJ~e ;[szso
j'Ad pDk bJh j?. Gkosh ;zrhs d/ fJfsjk; ftu fJ~e szsoh thDk (ss
;kI), G{wh^d[d[zGh (ntBX ;kI), t?Bz{ (;[fPo) nkfd ;kIK dk toDB tZy
tZy g[oksB rqzEK ft~u fwbdk j?. tZy tZy :[~rK ftZu nB/e Bt/A ;kIK dh
ouBk j[zdh rJh ns/ ;w/A dh wzr nB[;ko, thDk, opkp, skBg[ok, f;sko,
fdbo[pk, skBg[ok, ;kozrh, fwqdzr, gykti, spbk, jkow'Bhnw nkfd ;kIK
dh tos'A ;zrsh ;kIK d/ o{g ft~u j'D bZrh.
5H1 ;kIL gfoGkPk s/ wjZst
Gkosh ;zrhs ft~u nkfd ekb s'A jh ;kIK dk wjZstg{oB ;EkB fojk
j?. vkH Pou uzdq PqhXo goKig/ nB[;ko, “f;zX xkNh dh ;fGnsk dh
;fGnsk d/ i' ntP/P gkJ/ rJ/ jB, T[BQK ft~u e[M ;hNhnK jB ns/ e[M
230
nfij/ fuZso jB, fiBQK T[Zgo ‘f;zr’ dh nkfeqsh j?. ;hNh ns/ f;zr ('k`ax),
fJj d't/A c{e Bkb tZiD tkb/ ;kI jBHHH ikBtoK d/ f;zrK Bz{ c{e Bkb tikT[D
dh gqEk ;kohnK g[oksB ;fGnksktK ft~u gkJh iKdh j?. t?fde :[Zr ft~u
f;zr, ;zy tor/ nB/e ;kIK d/ gq:'r dk T[b/y fwbdk j?.”1
fJB;kJheb'ghvhnk nw?ohekBk ns/ fJB;kJheb'ghvhnk fpqN/fBek ft~u
;kI bJh fwT{iheb fJz;Nq{w?AN (Musical Instrument) Ppd tofsnk fwbdk
j?.2
fjzdh gzikph e'P ft~u ;kI bJh tkfdsq (okfn=), tkd: (ok|) nkfd
Ppd fwbd/ jB.3
GkJh ekBQ f;zx BkGk B/ r[o[Ppd osBkeo wjkB e'P ft~u ;kI bJh
tkik, tkfdsq, tkd: nkfd PpdK dk gq:'r ehsk j?. ;zrhskukohnk gq'H skok
f;zx nB[;ko, fi; ;kXB d[nkok ;zrhskswe ;[o ns/ b?n g?dk j[zdh j?,
T[;Bz{ tkd:, ;kI iK tkik efjzd/ jB.4 vkH doPB f;zx Bo{bk nB[;ko,
“;{\w fdqPNh Bkb d/yhJ/ sK g{o/ ‘ftPt’ d/ ‘;zrhs’ ftu ;kIK dk wjZst
nkfd^ekb s'A nZi sZe ekfJw j? feT[Afe ;zrhs dh g/Pekoh ftu ;kIK pr?o
r[ikok BjhA j?.HHH fit/A Ppih^Gkih s/ wfmnkJh ftu Bwe, fwou, jbdh,
fxT[ s/ yzv Io{oh j? T[t/A jh ‘ftPt ;zrhs’ ftu ‘;kI’ Io{oh jB.”5
vkH :Pgkb Powk nB[;ko, “;zrhs ftu ;kIK dh ;Zsk gokuhB ekb
s'A jh j?. b?n ns/ ;[o d/ T[sgkde fe;/ th :zso Bz{ ;kIK dh P/qDh ft~u
o~fynk iKdk j?.”6 vkH PPh G{PD ‘ror’ dk eEB j? fe, “;zrhs ;kI s'A
Gkt fJe nfij/ T[geoB s'A j? fi;dk gq:'r ;zrhse X[BhnK T[sgzB eoB
bJh ehsk iKdk j?. f;XKfse gZy'A e'Jh th t;s{ i' X[Bh T[sgzB eodh j't/
;zrhs ;kI j' ;edh j?.”7 gq'H Bti's e"o e;/b nB[;ko, “tkd: Ppd ‘td’
231
Xks{ s'A pfDnk, fi;dk noE j? fi; Bkb p[bkfJnk ik ;e/. noEks, wB[Zy
;t? nkgD/ Poho s'A Bkd T[sgzB Bk eoe/ fi; :zso s'A Bkd T[sgzB eodk j?,
T[j jh ‘tkd:’ j?.”8
T[go'es uouk s'A ;gPZN j? fe gokuhB ekb s'A jh ;kI ;zrhs dk
wjZstg{oB nzr oj/ jB. ;kv/ g[oksB rqzEK, w{oshnK, g[oksB fJfsjk;e
wzdoK ft~u pD/ fuZso Gbh GKs ;kIK dh wjZssk Bz{ T[ikro eod/ jB.
owkfJD, wjkGkos, t?fde ekb ftu ;kBz{ nB/e ;kIK dk toDB fwbdk j?.
5H2 GkJh ekBQ f;zx BkGk dhnK fbysK ft~u ;kIK pko/ ikDekoh
GkJh ekBQ f;zx BkGk B/ nkgD/ rqzEK ft~u rkfJB ebk d/ Bkb Bkb ;kIK
pko/ th nfs wjZstg{oB ikDekoh gqdkB ehsh j? ns/ e[M ;kIK pko/ fJj th
fIeo j? fe fJj ;kI Gkosh ;zrhs d/ ;o{g Bz{ g{oB s"o s/ T[ikro eoB
ft~u n;woE j?. T[BQK nkgDhnK fbysK ft~u t?fde ekb d/ ;kIK s'A b? e/
nkX[fBe :[Zr d/ gZSwh ;kI jkow'Bhwnw sZe dk fIeo ehsk j? ns/ e[M
otkfJsh ;kIK d/ fuZso th nkgDhnK fbysK ft~u fdZs/ jB. ftdtkBK
nB[;ko Gkosh Pk;soh ;zrhs ft~u ;kIK d/ ;o{g ns/ pBktN d/ nkXko s/
;kIK dk torheoB ;G s'A gfjbK Gosw[Bh d/ gqf;ZX rqzE ‘BkN: Pk;so’
ftu j'fJnk fwbdk j?.
;kozrd/t d/ fby/ rqzE ‘;zrhs osBkeo’ d/ nkXko s/ Gkosh ;kIK d/
uko w[Zy Gkr ntBX ;kI, sZs ;kI, ;[fPo ;kI, xB ;kI nkfd wzB/ rJ/
jB, ‘Pqh ;zrhs^ebkXo’ ft~u th ;kIK d/ uko tor, ss, ftss, ;[fPo ns/
xB nkfd tofDs ehs/ fwbd/ jB. gozs{ GkJh ekBQ f;zx B/ nkgDh ouBk
232
r[o[ws gqGkeo (gzBk 402) ft~u tkfdnK (;kIK) dk torheoB eod/ j'J/
fJBQK Bz{ uko dh EK gzi GkrK ft~u tzve/ g/P ehsk j?.
pknd ftZu r[o[ws wkoszv g[;se d/ d{i/ Gkr ftZu ;kIK dk
torheoB ft;Eko ;fjs fJ; goeko fwbdk j?L^
“gzi tki/ fJj jBL^
(T) ss ^ (rr~) sko ns/ szd d/ tki/, f;sko opkp nkfd.
(n) ftqs ^ (o`r) uzw Bkb wV/ j'J/ tki/, fwqdzr Y'be nkfd.
(J) xB ^ Xks d/ tki/, xzNk S?D/ e?A;hnK nkfd.
(;) Bkd ^xVk nkfd, fiBQK d/ g[bkV ftZu'A jZE d/ gqjko Bkb ;[o
eZYhdk j?.
(j) ;[fyo (lqf"kj) c{e Bkb tikT[D tkb/ tki/, Bchoh, w[obh nkfd”9
;kIK Bz{ tikT[D d/ gZy s'A GkJh ekBQ f;zx B/ wjkB e'P ftZu ;kIK dk
torheoB S/ GkrK ftZu fJ; goeko th ehsk j?L^
“1H J/ej;s L i' fJe jZE Bkb tikfJnk ikt/, fJeskok, skBg[ok
nkfd.
2H fd_j;sL i' d' jZEK Bkb tikJhJ/, fwqdzr, gykti, thDk nkfd.
3H e[v:kxks L i' vze/ Bkb tikfJnk ikt/, Brkok, Y'b nkfd.
4H XB[okxoP L^ i' ewkD dh Peb d/ tkbK d/ ri Bkb tikJhJ/,
;kozrh, ;ozdk, skT{; nkfd.
5H j{seko L i' wz{j dh c{e Bkb tikfJnk ikt/ Bchoh, w{obh nkfd.
6H pj[ozrheL i' go;go skVB s'A pZi/, MKM, yVskb nkfd.”10
233
;kIK dh pDso dk fIeo eofdnK Bkb'A Bkb GkJh ;kfjp B/ ‘;qh r[o{
rqzE ;kfjp’ ns/ ‘d;w rqzE’, ‘r[ogqskg ;{o:’ nkfd ftZu'A T[j gzeshnK th
fdZshnK jB, fiBQK ft~u ;pzXs ;kI dk fIeo j?.11
GkJh ;kfjp B/ ‘r[o[ws wkoszv’ Gkr d{ik ft~u ;kIK dk torheoB
gzi GkrK *u eofdnK, fJBQK bJh ‘gzi tki/’ ns/ ‘gzu Ppd’ nkfd PpdK
dh tos'A th ehsh j?. gozs{ Bkb jh fJ; Ppd d/ gozgfoe Xkowe ftPtkPK
ns/ fwfEjk; pko/ th T[b/y ehsk j? fit/A feL
“:'rhnK d/ ebg/ j'J/ d;w d_ko d/ gzi Ppd ^ ;zy, fwqdzr, fer[zoh, w[obh ns/ thDk dh X[fB nkfd. g[okDK nB[;ko gzi PPd, i' oki/ nZr/ tZiDk ftXkB j? ^ f;zx vc, ;zy, G/oh ns/ i:xzNk nkfd.”12
GkJh ;kfjp nB[;ko, ;zrhs rqzEK ft~u ss, ftss (ftqs), xB, ns/
;[fyo nkfd uko tki/ [;kI] jh w[Zy jB. nbZr nbZr tor Bkb ;pzXs
otkfJsh ns/ BthB ;kIK pko/ nkg tZb'A g/P ehsh ikDekoh fJ; goeko
j?L^
5H3 ss tor d/ ;kIK pko/ t/otk
Gkosh ;zrhs d/ ftdtkBK nB[;ko ss ns/ ;[fyo (;[fPo) ;kIK dk
;pzX ;to T[sgzB eoB Bkb j?, id fe ftss (ftqs) ntBZX ns/ xB ;kI
;zrhs dh b?n Bkb iK ;wK BkgD d/ gow[Zy ;kXB wzB/ rJ/ jB. wjkB e'P
ft~u nwoe'P dk jtkbk fdZsk j?L^
“ssz thDkfdez tkd:zr”13
noEks, thDk nkfde tkfd:z (tkfdnk) sko dko tki/ ‘ss’ tor d/
;kI jB. tZy tZy ss ;kIK pko/ ikDekoh fJ; goeko fwbdh j?L^
234
1H thDk
ftdtkBK nB[;ko thDk ft~u sZs tor d/ ;kIK d/ ;ko/ o{g Pkwb jB,
fiBQK dk g[oksB ns/ wZX ekbhB Gkos ft~u gow[Zy ;EkB fojk j?. GkJh
ekBQ f;zx nB[;ko skodko tki/ ‘thDk’ dhnK nB/e PebK j[zdhnK jB,
“ftP/P eoe/ thDk s[zp/ ns/ g'b/ ekB dh vzvh Bkb pDkJh iKdh j?. vzvh g[o
;[oK d/ G/d eoB bJh ;[zdohnK bZrhnK ofjzdhnK jB. ;zrhs ft~u fJ; d/
Sh G/d fby/ jBL^
(T) Bebh ^ d' sko dh d[skok
(n) fsqszfsq ^ fszB sko dh f;sko
(J) okiXkBh ^ uko sko dh szp{ok
(;) ftgzuh ^ gzi sko dh wX:w nkfd
(j) ;kotoh ^ Sh sko dh
(e) gotkfdBh ^ ;Zs sko dh.
fJ; fgSb/ G/d dh thDk d/ fszB sko b'j/ d/ ns/ uko sko fgsZb d/
j[zd/ jB. vzvh d/ d'jK f;fonK ft~u tZv/ s[zp/ j'fJnk eod/ jB. ;o;tsh ns/
Bkod nkfde fJjh thDk tosd/ jB no T[BQK dh thDk d/ fGzB^fGzB Bkw jB
^ wjKd/t dh thDk bzph, ;o;tsh dh eSgh, Bkod dh wjsh, s[zp[o[ dh
ebktsh nkfd.”14 nkX[fBe ns/ gokuhB rzqEK ft~u thDk d/ fszB doiB s'A
tZX G/d gVB Bz{ fwbd/ jB.15
vkj:kbkb fPtokw nB[;ko, ss ;kIK ft~u thDk fJ~e g{iD:'r ns/
nkfd ;kI wzfBnk iKdk j?. gokuhB ;z;feqs rqzEK ft~u fJ;dh P'Gk d/ nB/e
235
T[b/y fwbd/ jB. n~i^e~b thDk Bz{ ‘phB’ th fejk iKdk j?, fi;d/
fBowkD^eosk wjKd/t jB. fJ;d/ w[~y goeko uko jB noEks, Bkodh
thDk (szp{o), pqkjwh thDk (;to wzvb), o"dqh thDk ns/ Pkodh thDk
nkfd.16
2H f;sko
f;sko (fsqszsoh thDk) B{z th ss tor d/ ;kIK ft~u frfDnk iKdk j?.
Gkosh: ;zrhs e'P nB[;ko ‘f;sko’ |ko;h Ppd j?, fJ;dk noE j? ‘shB
sko’.17 ;z;ko d/ gqf;ZX f;sko tkde gzfvs oth Pzeo nB[;ko fsqszsoh jh
f;sko dh iBBh j?.18 wjkB e'P ftubh ikDekoh nB[;ko fszB sko dk
pkik f;sko j?, fi;d/ b'j/ dh sko tikT[D bJh wZXw ;[o dh ns/ d'
fgZsb dhnK skoK PVi ;[o dhnK j[zdhnK jB. c[ZN B'N ft~u ;{uBk j?
fe n;hA eJh nfijhnK f;skoK Gh d/yhnK jB, fiBQK d/ b'j/ dh sko
e'Jh BjhA j[zdh. d' fgZsb dhnK skoK, fiBQK Bz{ pki iK i'Vk nkyd/ jB,
pikT[D bJh, ns/ fJ~e fgZsb dh sko ;[o dh ;jkfJsk bJh j[zdh j? no
Xks{ dh ;[zdohnK d/ EK szd d/ pzd j[zd/ jB. j[D fJ; dk [f;sko dk] BkT[A
wZXw j? no gzi skoK j[zdhnK jB, eJhnK d/ J/dz{ tZX Gh j[zdhnK jB.19
f;sko d/ fJ~e j'o goeko dk toDB wjkB e'P ft~u (gzBk 463)
‘ukorkj’ f;ob/y nXhB ehsk fwbdk j? fe ‘ukorkj’ fJ~e goeko dh
f;sko, fi;d/ uko skoK j[zdhnK jB. pikT[D dk i'Vk ns/ d' skoK ;[oK
dh ;jkfJsk bJh. Xks{ dh ;[zdohnK dh EK, szd d/ pzd pZX/ j[zd/ jB.
f;sko GkJh ekBQ f;zx BkGk dk wB^g;zd ;kI fojk j?. GkJh ;kfjp d/
gVg'so/ w/io nkdoPgkb f;zx gk;'A gqkgs ikDekoh nB[;ko nkg dh f;sko
236
bzwK ;wk ftqi/P GtB BkGk fty/ ;zGkb e/ oZyh rJh ;h fi; dk fuZso wjkB
e'P ft~u th t/fynk ik ;edk j?.
wjkB e'P ft~u GkJh ;kfjp d/ P;sq^n;sq ns/ f;sko nkfd d/ fu~so
gfNnkbk dopko tZb'A 1930 JhH ft~u gqekfPs wjkB e'P Bz{ id'A
GkPk ftGkr gzikp tZb'A fJ~e Gkr ft~u Skfgnk frnk. fJ; d/ w[ZY ft~u
fJfsjk;eko PwP/o f;zx nP'e tZb'A GkJh ekBQ f;zx ih dk
ihtB^ftqZsKs th fdZsk frnk j?, fi; ft~u GkJh ekBQ f;zx d/
P;sq^n;sqK dhnK s;thoK ft~u T[BQK dk wBg;zd ;kI f;sko th Pkwb
j?. nP'e ih nB[;ko GkJh ;kfjp Bz{ ;zrhs dk p/j~d P'e ;h. ;zrhs gqsh
;B/j ikjo eoB bJh skT{;, fdbopk ns/ f;sko nkfd GkJh ;kfjp d/
gow[~y ;kI ;B.
‘;qh ;zrhs^ebkXo’ rqzE ftubh ikDekoh nB[;ko, phB dk tkdB
efmB j'D ekoB, nwho y[;o' B/ phB d/ nkXko s/ BthA ebgBk Bkb f;sko
237
dk fBowkD ehsk. phB ftu d' fwiokp dk gq:'r ns/ f;sko ft~u fJ~e
fwiokp dk gq:'r j[zdk j?, fJ; ekoB f;sko dk tkdB, phB s'A ;ob wzfBnk
iKdk j?.20
T[go'es uouk s'A ;g~PN j? fe ;w/A ;w/A nB[;ko ;kIK dk ftek; j[zdk
frnk. f;sko d/ th eJh o{g j'Ad ft~u nkJ/.
3H szp{ok
Gkosh ;zrhs d/ sZs ;kIK ft~u szp{o/ Bz{ nfjw ;EkB jk;b j?, feT[Afe
fJ; dh ;jkfJsk Bkb rkfJe ;to ;kXBk eod/ jB. rkfJe nkgD/ rba/
ftZu'A tZy tZy okrK dk ;o{g fJ; dh wZdd Bkb pDkT[Adk j?. szp[o/ ft~u
fe;/ rhs, rs iK s'V/ dk tkdB BjhA j' ;edk, rkfJe f;oc ;to dh X[fB
bJh fJ;Bz{ tikT[Adk j?.
wjkB e'P nB[;ko, szp{ok iK skBg[ok, “sz[p[o rzXot dh ouh
‘thDk’ j?, fi;d/ uko sko j[zd/ jB. sz{p/ Bz{ vzvh brke/ fJj ;kI pDdk
j?, fJ;d/ ;[o nkXko rtZ:/ rk:B eod/ jB.”21 nkX[fBe :[Zr ftZu
szp{o/ dk Bkw tX/o/ eoe/ ‘skBg[ok’ jh gqu~bs j?. ftdtkBK B/ rkfJB dh
P[~Xsk bJh skBg[o/ Bz{ ;op'sw ;kI wzfBnk j?. nkX[fBe :[Zr ft~u skBg[ok
;kI, fJb?eNqkfBe skBg[o/ d/ o{g ft~u th T[gbpX j?, i' fe fpBK skoK S/V/
skBg[o/ torh X[Bh T[sgzB eodk j?.
szp{ok ;kI d/ ouBjko s[zp[o{ rzXot pko/ gokuhB rqzEK d/ jtkb/ Bkb
e[M fwfEjk;e ikDekoh g/P eod/ j'J/ GkJh ;kfjp dZ;d/ jB fe “sz[p[o{
fJzdq dh ;Gk dk rt?:k, i' rzXot iksh dk j?, fJ;B/ pqjwk s'A ;zrhs
ftd:k f;Zyh. ftPBz{ GrtkB fJ;dk rk:B pV/ gq/w Bkb ;[Dd/ jB.”22
238
vkH bkb wDh fwPok nB[;ko, “p/PZe fJ; ;kI dk ;pzX s[zpo[ foPh Bkb
I'fVnk iKdk j?, go ;ZukJh fJj j? fe szp{o/ dk toswkB ;o{g s/jothA
Pskpdh d/ pknd dk jh j?. ;zrhs gkohiks s'A gfjbK fe;h rqzE ftu fJ;d/
Bkw dk T[b/y BjhA. fJZE'A sZe fe ;zrhs weozd, ;zrhs osBkeo tor/
gow[Zy rqzEK ft~u th fJ;dk toDB BjhA. gokuhB ekb s'A b? e/ pkjothA
Pskpdh sZe dh r[cktK, ;s{gK, wzfdoK nkfd ft~u th szp{o/ dk fusqD
BjhA.”23 szp{ok ;kI dh fi; pBktN dk fIeo GkJh ekBQ f;zx B/ wjkB e'P
ft~u s;tho ;w/s ehsk j?, Gkosh ;zrhs ft~u nZi th szp{ok fJ;/ o{g ft~u
gqu~bs j?.
4H opkp
ss tor d/ ;kIK ft~u ‘opkp’ fJ~e nfijk ‘;kI’ j?, fi; dk
r[opkDh Bkb rfjok ;pzX j?. fJ;d/ nkftPeko pko/ ftdtkBK ft~u ekch
w~sG/d jB. fJ; d/ tZy tZy o{g nop, |oK;, n|}kfB;skB ns/ :{ogh
d/PK ft~u th gqu~bs oj/ jB. nkj'pb B/ nkgDh ouBk ‘;zrhs^gkohiks’
ftu fJ; dk fIeo ehsk j?. Grs epho ih ns/ r[o{ ;kfjpkBK B/ ‘opkp’
dk fIeo fJbkjh pkDh ft~u fJ; goeko ehsk j?L
“s{Nh szs[ B pi? opkp[ (nk;k epho, Pqh r[o{ rqzE ;kfjp gzBk 478)
opkp gykti skb (nk;k wL õ, gzBk 381)”
opkp ;kI d/ fgS'eV pko/ gqf;~X ftdtkB pbpho f;zx eztb d~;d/ jB
fe “;owkfJnk fJPos dk eosk ;kde nbh yK, nkgDh gqf;~X feos
fijVh T[;B/ 1886 JhH ftu fbyh ns/ fijVh 1 iBtoh, 1874 Bz{ Skgh rJh
239
ftu T[j fJzM doi eodk j?L “pknI dk e"b j? fe opkp Jhikd ehnK j{nk
r[o{ BkBe Pkj |eho ek j?.”24
gqf;ZX rkfJe skB;?B d/ tz;IK B/ fJ; ;kI Bz{ ngDkfJnk. Gkosh:
;zrhs e'P nB[;ko, nop d/P d/ t;{d rqkw tk;h npd[Zbk B/ jikoK ;kb
gfjbK ‘o[p/p’ BK d/ ;kI nkftPeko ehsk i' toswkB ;w/A ‘opkp’ BK Bkb
ikfDnk iKdk j?.25
GkJh ekBQ f;zx BkGk nB[;ko, “sko ns/ szd dk fJ~e tkik
‘opkp’ (Reebok) GkJh wodkB/ dk fgnkok ;kI ;h. ;zrhs ft~u fJ;dk
Bkw ‘‘oktD thDk’’ j?. fJ;d/ d' G/d jB ^ fJ~e fBpZX (fi;d/ szdK d/
pzd, ;[oK d/ fuzB bJh pzB/ j'D), d{ik nfBpZX (fi;d/ pzd Bk j'D)”26
r[o Ppd osBkeo wjkB e'P d/ Bt/A tkX/ ft~u ;{uBk j? fe GkJh wodkB/ dk
opkp, fgPkto ft~u GkJh ;kX{ f;zx, ;oB f;zx ih jehw gk; j?, i' d:roh
dotki/ gk; j?.27
fJ;h soQK e[M j'o ss ;kIK pko/ ikDekoh wjkB e'P ft~u fJ; goeko
t~y t~y fJzdokIK ft~u doi ehsh fwbdh j? fit/A feL^ “d[skoK d' sko dk
;kI j?, fi;dk ;zrhs ft~u Bkw Be[bh thDk j?. w'o dh Peb dk fJ~e
tkik ‘skT{;’ ri Bkb tikJhdk j?. fJ~e ;kI ‘;kozrh’ i' ;kozr (XB[y)
i?j/ ri Bkb tikJhdk j?. opkp dh soQK dk fJ~e j'o tkik j?
‘fdbo[pk’. T[Zsw ;[o d/D tkbk skodko ;kI ‘;kozdk’ ri Bkb
tikJhdk j?. ‘;kozdk’ ;qh r[o{ noiB d/t ih B/ nkgDh sithI Bkb
pDtke/ f;Zy okrhnK Bz{ pyfPnK ns/ tikT[Dk f;ykfJnk.’’28
240
GkJh ;kfjp tZb'A uouk dk ftPk pDkJ/ rJ/ T[go'es ss ;kIK dk fi~E/
gzikp d/ b'e ;zrhs ns/ r[opkDh ;zrhs Bkb vz{xk ;pzX j?, T[ZE/ toswkB
Gkosh Pk;soh ;zrhs ft~u th fJBQK dk wjZstg{oB ;EkB j?.
5H4 ftqs iK ntBX ;kI
ftqs iK ntBX (forr vFkok vku)) ;kIK dk ;pzX b?n ns/ skb
Bkb j?. gq'H skok f;zx nB[;ko, “;zrhs T[j nkeqfPe bfbs ebk j?, fi;
d[nkok ;zrhseko nkgD/ fjod/ d/ ;{yPw GktK Bz{ ;[o ns/ b?n d/ wkfXnw
okjhA ;keko eodk j?.”29 ftdtkBK B/ ;[o ns/ skb Bz{ ;zrhs ebk d/ d'
gow[Zy nzr wzfBnk j?. ;zrhs dh b?n skb iK ;wK BkgD d/ gow[Zy ;kXB,
uzw Bkb wV/ j'J/ ;kI vwo{, fwqdzr, Y'be, spbk, gykti nkfd ftss
(ftqs) iK ntBZX ;kIK dh Pq/Dh ft~u frD/ iKd/ jB. wjkB e'P nB[;ko
fPt dh sKvt fBqs: s'A ‘s’ ns/ gkopsh dh bk;: fBqs: s'A ‘b’ b? e/
‘skb’ Ppd pfDnk j?.HHH ;zrhs nB[;ko ;w/A ns/ b? dh tzv eoB bJh
skbh dh X[Bh ‘skb’ j?.30 ;zrhs d/ ftdtkB nfBb Bo{bk nB[;ko, “b?n
gqfeqsh ftu ;G irQk w"i{d j? ns/ jo/e t;s{ b?n T[Zs/ nkXkfos j?. wB[Zy
B/ ;G s'A gfjbK jZE Bkb skbh tikJh j't/rh ns/ T[; fgZS'A skb Bz{ gqdofPs
eoB bJh ;kIK dh b'V wfj;{; ehsh j't/rhHH i/eo fPt ih Bz{ skb ns/ b?n
dk w'Yh ;wM bJhJ/ sK e'Jh Pze/ tkbh rZb BjhA feT[A i' fPt ih d/ ;o{g Bz{
n;hA jw/PK skb, ;kI vwo{ d/ Bkb gqsZy o{g ftu t/yd/ jK.”31
fwfEjk;e g~y s'A skb dh T[sgsh d/ ;pzX ft~u eJh ws gqu~bs jB
fejk iKdk j? fe id'A fPt ns/ ;sh gkopsh B/ gq;zBsk^g{ope fBos ehsk
T[d'A fezB/ jh skbK dh T[sgsh j'Jh. fJ~e ws nB[;ko, id'A d/ts/ s/ dkBt
241
;w[zdo wzEB eo oj/ ;B, sK T[; ft~u'A nzfwqs fBefbnk. nzfwqsgkB dh
bkb;k Bkb d/ts/ ns/ dkBtK B/ ftfGzB goeko dk fBos ehsk, fi; s'A nB/e
skbK dh T[sgsh j'Jh. fJ~e shik w~s fJj th j? fe id Pqh feqPD B/ ekbh:
Bkr Bz{ B~fEnk sK T[;d/ cB T[go fBos ehsk, fi;s'A nB/e skbK dh T[sgsh
j'Jh.32
fJ~E/ T[go'es uouk s'A fJj Gkt j? fe, fwfEjk;e g~y s'A th skb ft~u
Gkosh ;zrhs dk rfjok ojZ; S[fgnk fwbdk j?. ;zrhs ft~u rkfJB, tkdB
ns/ fBos fszB'A ebktK Pkwb jB ns/ fJBQK fszBK (rhsz tkd:z sEk fBos:z)
Bz{ i' fB:ws eodk j?, T[;Bz{ ‘skb’ fejk iKdk j?. fi; soQK SzdjhB eftsk,
eftsk BjhA ejh iKdh, T[;h goeko skb pr?o rkfJB, T[Zsw rkfJB BjhA
fejk iKdk. ;zrhs d/ gokuhB rqzEK ns/ t/dK ft~u ‘skb’ Bkb ;pzXs nB/e
ftqs iK ntBZX ;kIK dk fttoD fwbdk j?. wjkB e'P ft~u ftss ;kIK Bkb
;pzXs ikDekoh fJ; goeko j?L^
1) fwqdzr
fwqdzr Gkosh Pk;soh ;zrhs ft~u fJ~e gokuhB ;kI wzfBnk iKdk j?.
;qh r[o{ rqzE ;kfjp ns/ d;w rqzE ft~u fJ;dk fIeo fwbdk j?. wjkB e'P
ftubh ikDekoh nB[;ko, “Y'b d/ nkeko dk tkik ‘fwqdzr’ wZX Gkr s'A
w'Nk ns/ d'jK f;fonK s'A gsbk j'fJnk eodk j?. fJj uzw Bkb wfVQnk
ns/ uzw dhnK tZXohnK Bkb fyfunk iKdk j?. fJ;dk ;Zik g[Vk f;nkjh
tkbk ns/ yZpk gk;k ykbh j[zdk j?, fi; g[o nkNk bkJhdk j?.”33 c[ZN
B'N ftubh ;{uBk nB[;ko ;G s'A gfjbK fJj xV/ tkeo nkth ft~u
242
gekfJnk fwZNh dk j'fJnk eodk ;h, fi;s'A “fwqdzr” ;zr:k j'Jh. j[D
ekm iK Xks{ dk j'fJnk eodk j?.
Gkosh: ;zrhs e'P nB[;ko, “p'bukb dh GkPk ft~u fJ;Bz{ ‘y'b’ fejk
iKdk j? ns/ pzrkb d/ w[Zy ns/ ftfPPN ;zrhs, ehosB d/ Bkb y'b pikfJnk
iKdk j?. wDhg[oh fBqs Bkb th y'b pikT[D dh ohs gqu~bs j?.”34
2H gykti
wjkB e'P nB[;ko, “fJ;dk dfjDk (;Zik) Gkr f;nkjh tkbk j[zdk
j? ns/ pkJ/ (yZp/) Bz{ nkNk bkJhdk j?. fJj ;kI b: sko mhe oZyD
tk;s/ toshAdk j?.”35 fJ;h soQK wjkB e'P ft~u skb Bkb ;pzXs fJ~e
j'o ftqs ;kI ‘spb/’ dk fIeo fwbdk j? fe skb d/D dk fJ~e tkik
spbk, spbj iK i'Vh j?, fi;dk ;Zik f;nkjhdko ns/ yZpk ;kdk j[zdk
j? fi; g[o nkNk bkJhdk j?.36
Gkosh: ;zrhs e'P nB[;ko, gykti B{z th fwqdzr fejk iKdk j?.37 e[M
ftdtkBK nB[;ko g[oksB ekb ft~u fwqdzr Bz{ ‘g[Peo’ th fejk iKdk ;h i'
d/tfsnK dk th fgqn ;kI ;h. e[M ftdtkBK nB[;ko gykti, fwqdzr dk
gq:k: j? i' y/soh GkPktK dh d/D j?. pqi GkPk d/ Grs ethnK d/ toDB
ft~u fwqdzr ns/ gykti d't/A Bkwk dk gq:'r ehsk fwbdk j?.37 wjkB e'P
ft~u fwqdzr ns/ gykti PpdK pko/ nb~r nb~r d' fJzdokiK ft~u
ikDekoh t/yD Bz{ fwbdh j?. fi;s'A ;gP~N j? fe GkJh ekBQ f;zx B/ d'tK
Bz{ nbZr nbZr ;kI wzfBnk j?.
‘Pqh ;zrhs^ebkXo’ nB[;ko, fwqdzr d/ nkXko s/ GtkBhdk; gyktihJ/
B/ gykti dk nkftPeko ehsk.38
243
3H vkT[o{
Gkosh ;zrhs ft~u vkT[o{ fJ~e nfijk ;kI j?, i' GrtkB fPt d/
fgnko/ ;kI ti'A ikfDnk iKdk j?. fejk iKdk j? fe GrtkB Pzeo B/ u"dK
tko vwo{ (vT[o{) tikfJnk fi;s'A u"dK wj/Pto ;{soK dh T[sgsh j'Jh.
u"dK wj/Pto ;{soK ft~u skb nZyoK dh fJ~e ftP/P bVh j?, fi;dk
ftnkeoB dh fdqPNh Bkb pj[s wjZst j?.39
wjkB e'P nB[;ko, “vkT[o{ [vwo{] tkik i' fJ~e' j~E Bkb tikJhdk
j?. fJ;dk ftuekobk Gkr gsbk ns/ d't/A f;o/ u"V/ j[zd/ jB ns/ uzw
Bkb wV/ ofjzd/ jB. fJj fwqdzr dh soQK oZ;hnK Bkb ef;nk iKdk j?. d'
egV/ dhnK v'vhnK bzwh oZ;h Bkb pZXhnK j[zdhnK jB. id jZE Bkb
v'o{ fjbkJhdk j?, sd T[j v'vhnK uzw T[go ike/ tidhnK jB, fi;s'A
vw vw Ppd j[zdk j?. fJj fPt dk fgnkok tkik [;kI] j?.”40
vkj:kbkb fPtokw dk eEB j? fe ntBX ;kIK ft~u Pzeo ih dk vwo{
gfjbk ;kI wzfBnk iKdk j?. fejk iKdk j? fe fJ;h vwo{ s'A wjKd/t ih B/
fwqdzr d/ p'b T[sgzB ehs/. fJ;h vwo{ d/ nkXko s/ rD/P ih B/ fwqdzr
pDkfJnk.41
toswkB ekb ft~u foZS, pzdo dk swkPk ftykT[D bZr/ wdkoh th
vwo{ iK vT[o{ ;kI dh tos'A eod/ jB.
4H prbsozr
GkJh ;kfjp B/ fJe j'o goeko d/ v"o{ ‘prbsozr’ dk th fIeo
ehsk j?, fi;d/ wV/ j'J/ uzw ft~u v'ok gkfJnk ofjzdk j?. v"o{ Bz{ prb
ft~u dpke/ yZp/ jZE Bkb v'ok fyZuhdk j? ns/ ;Zi/ jZE Bkb v'o/ g[o
244
fwiokp bkJhdk j?. v'o/ d/ fYZbk eoB ns/ e;D s'A ;[o BhtK ns/ T[Zuk
j[zdk j?. dPw rqzE d/ 405t/A ufosq ft~u fJ; ;kI dk toDB fwbdk j?
noEks, “ejz{ prbskozr pki/ pikt?”42
5H Y'b
gzikp d/ b'e ;kIK ft~u Y'b ns/ Y'beh wjZstg{oB ;kI wzB/ iKd/
jB. nkw eoe/ n"osK dk ;kI Y'beh ns/ wodK dk ;kI Y'b wzfBnk iKdk
j?. gzikp d/ ftPt gqf;~X b'e Bku GzrV/ Bkb Y'b dk ;kE p/jZd Io{oh
wzfBnk iKdk j?. wjkB e'P ft~u fJ; pko/ fIeo j?, fe “ft~u'A y'dh ns/
bzwh r'b b~eVh d/ d'jhA gk;hA uwVk wVe/ fJj ;kI pDkfJnk iKdk j?.
fJ; fwqdzr i/j/ pki/ Bz{ \wdko bZeV d/ vzfvnK Bkb r~b ft~u bNeke/
tikT[Ad/ jB.”43
y[Ph ns/ T[sPkj bJh tikfJnk ikD tkbk Y'b nZi gzikph ;fGnkuko
dk gqf;ZX b'e ;kI ns/ gzikph ihtB dk nfBZyV nzr pD u[Zek j?.
6H Y~v
wjkB e'P nB[;ko, “v'o{ dh Peb dk fJ~e tkik, [YZv] fi;Bz{
yZp/ jZE ft~u cVe/ ;Zi/ jZE dh T[Arbk d/ gqjko Bkb tikJhdk j?.
fJ;d/ tikT[D tkfbnK dh Ykvh (YkYh) ;zr:k j' rJh.”44 np[b |Ib
dh pj[uofus ouBk nkJhB^fJ^nepoh ftu T[b/y j? fe Ykvh gzikph
rt~Jhnk Bz{ efjzd/ jB, fijV/ Y~v ns/ fezrok tik e/ rkT[Ad/ jB.45
p/P~e Gkos d/ nB/e gqKsK ft~u fJ; ;kI dh tos'A j[zdh t/yD Bz{ fwbdh
j? gozs{ gzikp d/ b'e ;kIK ft~u Yv ns/ ;kozrh dk ;EkB nfs wj~stg{oB
245
j?. r[owfs ;zrhs ft~u tko rkfJB bJh T[u/u/ s"o *s/ YZv ns/ ;kozrh ;kI
dh tos'A ehsh iKdh j?.
T[go'es dh soQK jh wjkB e'P ft~u j'o pj[s ;ko/ ftss iK ftqs
P/qDh d/ ;kIK dk fIeo fwbdk j?, fit/A fe vc, Brkok, fvzfvw, gNj
nkfd. ;zrhs d/ ftdtkBK B/ GkJh ekBQ f;zx BkGk tZb'A ss, ftss, ;kIK
pko/ g/P ehsh ikDekoh Bz{ Pbkxk:'r dZf;nk j?.
5H5 ;[fPo (;[fyo) ;kIK pko/ t/otk
ss ns/ ftqs ;kIK dh soQK jh ;[fPo ;kIK dk th nkgDk fJ~e tZyok
wjZst j?. fJ; Pq/Dh ft~u c{e Bkb tikT[D tkb/ ;kI Pkwb jB. ;zrhs d/
ftdtkB nfBb Bo{bk nB[;ko, “nkozG ft~u nkfd wkBt B/ izrb ftu
r[Iodh j'Jh nktkI dh ;K ;K Bz{ ;[fDnk j't/rk fi;d/ Bshi/ ti'A T[;Bz{ fJ;
rZb dk fXnkB j'fJnk j't/rk fe pK; ftu jtk d/ gqt/P Bkb fJe goeko dh
X[Bh T[sgzB j[zdh j?.”46
toDB:'r j? fe, fiBQK ;kIK ft~u wB[Zy B/ jtk d/ ezgB d[nkok X[Bh
T[sgzB ehsh, ;to T[sgzB ehs/, ;[fPo Pq/Dh d/ ;kI ikD/ iKd/ jB. vkH bkb
wDh fwPo nB[;ko, ;zrhs d/ gow[~y rqzEK ;zrhs dkw'do, ;zrhs gkohiks,
;zrhs osBkeo nkfd rqzEK ft~u sZs ;kIK dh soQK jh ;[fPo, c{e Bkb tikJ/
ikD tkb/ ;kIK dk fIeo tZvh frDsh ft~u fwbdk j?, fit/A fe “Bkdh, tzPh,
gkoh, wkX[oh, ;zy, ekjb, w[obh, gktk, w[ythDk, s[zdeBh, gfsqek, uzr,
;to;kro, Bkr;o w[Zy thDk nkfd.”47
gokuhB ekb s'A jh wkBt nkgDhnK GktBktK dh nGhftnesh d/ o{g
ftu ;zrhs dk gq:'r eodk nk fojk j?. w[~Yb/ d"o d/ ;kI gfjbK pj[s jh
246
;kXkoD fe;w d/ ;B. j"bh j"bh id ;kIK Bz{ tikT[D ft~u e[Pbsk nkJh
;kIK ft~u ;[Xko ns/ ftek; j[zdk frnk. wz{j d[nkok c{e Bkb tikJ/ ikD
tkb/ ;kI, ;[fPo ;kI nytkJ/. fJBQK ;kIK ft~u tk:{ d/ dpkU Bz{ xNk tXke/
;to Bz{ T[~uk Bhtk ehsk iKdk j?. ;[fPo ;kIK dk wjZst ss ;kIK d/ ;wkB
jh j?, feT[Afe d'tK dk gq:'iB fJ~e jh j?. vkH nziBk Gkort nB[;ko, ‘ss’
ns/ ‘;[fPo’ ;kIK ft~u jh ;to d/ gow gq:'iB ‘oziB’ dh f;qPNh j[zdh
j?.”48 wjkB e'P ft~u ;[fPo ;kIK pko/ th toDB fwbdk j? i' fJ; goeko
j?L^
1H pK;[oh
pK;[oh (pz;oh), ;[fPo Pq/Dh dk gokuhB ;kI j?. fit//A GrtkB fPt Bz{
vT[o{ dk gow[Zy tkde wzfBnk iKdk j?, GrtkB feqPB Bz{ gow[Zy pz;[oh tkde
wzfBnk iKdk j?. wjkB e'P nB[;ko “tzP (pK;) dh Bbeh ft~u 8 S/e
eoe/ pDkJ/ tki/ dk Bkw pK;[oh iK w[obh j?.”49
t/dK, g[okDK s'A fJbktk d;w rqzE ft~u th fJ; ;kI dk fIeo fwbdk
j?. fJ;dk gq:'r Pk;soh ;zrhs ns/ b'e ;zrhs, d'jK ft~u ehsk iKdk j?.
gokuhB ekb ft~u fJj ;kI pK; s'A pDtkfJnk iKdk ;h, fi; eoe/ fJ;dk
Bkw tzPh nEtk pK;[oh j'fJnk. nZi^eZb gqu~bs pz;[oh d/ eJh goeko
t/yD Bz{ fwbd/ jB.
;zrhskukohnk gq'H skok f;zx dk eEB j? fe g[oksB ekb ft~u fJ;Bz{
‘Bkdh’ th nkfynk iKdk ;h. Bkdh dk Gkt j? Bkd, X[Bh iK nktkI T[sgzB
eoB tkbk ;kI. c{e Bkb tikJ/ ikD tkb/ ;ko/ ;kIK dh iBBh pz;oh jh
j?.50 wjkB e'P ft~u fJ; ;kI bJh ‘tzMbh’ Ppd dh th tos''A ehsh
fwbdh j?.
247
2H PjBkJh
PjBkJh th tzPh tork jh ;[fPo tor dk ;kI j?. fJ; dh pDso
pko/ wjkB e'P ft~u e'Jh yk; fIeo BjhA, gozs{ fJ; Bkb ;pzXs
fJzdokI ft~u ;qh r[o{ BkBe d/t ih dh r[opkDh dh T[j gzesh fdZsh j?
fi; ft~u PjBkJh Ppd tofsnk fwbdk j?. vkH Pouuzdq ;qhXo goKig/
nB[;ko, fJ;d/ nozG dk mhe mhe gsk BjhA ubdk, gozs{ fJfsjk;e fdqPNh
s'A fJ; ;kI dk ftP/P gquko 16thA Jh;th ft~u gkfJnk iKdk j?.HHH fJj
ftnkj nkfde wzrb gq;zrK s/ tikJh iKdh j?.51 GkJh ekBQ f;zx BkGk B/
fJ; ;kI bJh ‘Bchoh’ Ppd dh th tos'A eofdnK dZf;nk fe c{e Bkb
tikT[D tkbk tkIk PjBkJh Bz{, G/oh (S'Nh B"ps) Bkb fwbke/ tikJhdk
j?. wjkokfinK ns/ pkdPkjK d/ do s/ B"ps Bchoh tZiD dh pj[s
g[okDh ohfs j?.52
e[M j'o ;[fPo ;kIK pko/ th wjkB e'P ftu t/otk fwbdk j? fit/A feL
“fJ~e c{e dk tkik ‘phB’ ;g'b/ i'rh tikT[Ad/ jB. sKp/ fgZsb dh
fJ~e Bbeh ‘Bof;zrk’ fprb dh soQK pikJhdk j?, fJ;dk d{ik Bkw r'w[y
Gh j?. fprb dh fe;w dk fJ~e tkik ‘;jg{o’ j?. gzikp d/ b'e ;kI
Br'fInK pko/ GkJh ;kfjp dZ;d/ jB fe nbr'Ik fJ~e goeko dh pz;oh
j?, i' w[obh dh soQK pikJhdh j?. w[obh N/vh oZye/ tikJhAdh j? ns/
nbr'i/ Bz{ wz{j ft~u f;ZXk oZyhdk j?. fJj \k; eoe/ gZSwh gzikp ft~u
tofsnk iKdk j?.’’53 toswkB ;w/A *u gzikp nzdo nbr'Ik, b'e rhsK
Bkb tikfJnk ikD tkbk fJ~e gow[Zy ;kI j?. feXo/ feXo/ w/fbnK ft~u th
248
fJ;dk ;[szso tkdB ;[DB Bz{ fwbdk j?. ‘;zy’ nkfde Xkowe wjZst tkb/
nB/e ;[fPo ;kIK dk fttoD th wjkB e'P ft~u fwbdk j?.
5H6 xB ;kIK pko/ ikDekoh
Gkosh ;zrhs ft~u tos/ iKd/ ;kI x[zxo{, wzihok, yVskb, fuwNk,
ibsozr, xzNk nkfd xB ;kIK dh Pq/Dh ft~u nkT[Ad/ jB. fJj ;kI m'eo
brke/ tikJ/ iKd/ jB, fiBQK dk ;pzX b?n Bkb j?. fJj ;kI eK;k, fgZsb,
bZeVh, b'jk nkfd d/ pDkJ/ iKd/ jB. fJ; tor d/ fInkdkso ;kIK ft~u'A
p/PZe fJ~e ;[o dh jh T[sgsh j[zdh j? gozs{ j[D xB ;kIK ft~u th ekch
ftek; j' u[Zek j? n~i^e~b xB tor d/ ;kIK ft~u ibsozr, Bb sozr, ek;N
sozr nkfde nfij/ ;kI th Pkwb j' u[Ze/ jB, fiBQK ft~u'A b'V nB[;ko T[Zu/
Bht/A ;[o g?dk ehs/ ik ;ed/ jB.
vkH nziBk Gkort nB[;ko, “fijV/ ;kI m'eo brke/ tikJ/ iKd/ jB
‘xB’ efjbkT[Ad/ jB. wkBt dh gqkozfGe feqnktK, Pohfoe nzrK T[go u'N,
IwhB s/ Ekg d/Dk nkfd fJBQK ;kIK d/ fBowkD dh w{b gq/oDk ojh j?. fJBQK
;kIK ft~u X[Bh, ;kIK Bz{ go;go u'N d/ e/, orV e/ nEtk fjbke/ T[sgzB
ehsh iKdh j?.”54
vkH bkb wDh fwPo fbyd/ jB fe, “e[M b'eK dk wzBDk j? fe ;zrhs
ft~u xB ;kI nkgDk nbZr n;fsst BjhA oZyd/, j'o ;kIK Bkb pikJ/ ikD
s/ jh ;z[do bZrd/ jB.HHH fJ;/ eoe/ e[M nukohnk B/ fJjBK dh frDsh nZX/
;kIK ft~u eoe/ ;kIK dh ;zfynk uko d/ ;EkB s/ ;kY/ fszB wzBh j?.”55 j'oBK
;kIK dh soQK nozG s'A jh xB ;kIK dk th Pk;soh ns/ b'e ;zrhs Bkb
rfjok ;pzX fojk j?. wjkB e'P ns/ GkJh ekBQ f;zx BkGk dhnK j'o fbysK
249
ft~u ss, ftss, ;[fPo dh soQK ‘xB’, ;kIK dk toDB th fwbdk j?, fiBK
ft~u'A e[M e[ pko/ t/otk fBwBfbys nB[;ko j?L^
1H xzNk
xzNk gokuhB ekb dk fJ~e xB ;kI j?. fJ;dk gokuhB Bk ‘ebgso[’
th fojk j?. wjkB e'P nB[;ko, “xzNk (NZb) eK;h nkfd Xks[ dk w{X/
GGe/ (rbk;) d/ neko dk GKvk, fi;d/ feBko/ pkjo t~b T[Go/ j'J/ j[zd/
jB, fJj Ykbe/ fsnko ehsk iKdk j?, no nzdo' fJ~e bNedh j'Jh
jE'Vh d[nkok tidk j? iK pjo'A jE'Vh d[nkok tikfJnk iKdk j?.”56
fJ; ;kI pko/ GkJh ekBQ f;zx BkGk B/ pV/ jh fJfsjk;e wj~st tkbh
ikDekoh g/P ehsh j? i' fJ~E/ ftukoB :'r j?. ftPt Go dhnK wj~stg{oD
EktK dk fIeo eofdnK GkJh ;kfjp fJ; ;kI (xzN/) pko/ d~;d/ jB fe
“fBZe/ xzN/ pj[s g[okD/ ;w/A s'A ub/ nkT[Ad/ jB, feT[Afe fJj fw;o
dhnK g[okDhnK epoK ftZu'A, no fBBht/ (Nineveh) d/ yzvoK ft~u'A b~G/
jB. o'w ft~u Pkjh ;BkB dk ;wK xzN/ d[nkok dZf;nk iKdk ;h. Gkos
ft~u xzN/ pj[s g[okD/ ;w/A s'A d/tkfbnK ft~u tid/ nkJ/ jB. fjzd[;skB
ft~u ;G s'A tZvk xzNk ;'wBkE d/ wzfdo ft~u ;h fi; B{z wfjw{d riBth
B/ u{o u{o ehsk ns/ ;'B/ dk iziho b[ZfNnk.
fJ; t/b/ ;G s'A tZvk xzNk wk;e' o{; ft~u j?, fi;dk tiB gzi
jIko gzi ;" u[skbh wD gZe/ (198 NB) j?. fJj ;zB 1733 ft~u
Ykfbnk frnk. powk, g/fuzr (uhB), e'bkB (iowBh) thn?Bk ns/
g?fo; ft~u th tiBdko s/ e~dkto xzN/ jB. fJzrfbPskB ft~u ;G s'A
250
tZvk xzNk e[Zb uko ;" nmskbh wD gZe/ (16 NB) dk j? i' “;/AN gkb”
Bkw/A wjkB froixo ft~u w"I{d j?.”57
vkH bkb wDh fwPok dk eEB j? fe, “toswkB ;w/A ft~u fjzd{ wzfdoK
ft~u i' fGzB fGzB d/ nkeko d/ xzN/ Nzr/ ofjzd/ jB, T[BQK B{z ‘;zrhs;ko’,
‘;zrhs gkohiks’ nkfd rqzEK ft~u ‘ebgso[’ fejk frnk j?.”58 Gkosh:
;zrhs e'P nB[;ko, eK;h, fwPos fgZsb nEtk b'j dk pfDnk xzNk gqu~bs
j?.HHH Gkos toP ft~u d/t g{ik ft~u fi; goeko d/ xzN/ dk fttjko j[zdk j?.
T[;d/ Bkb fgZsb iK eK;h fBofws fJ~e dzv th ofjzdk j?, pkJ/ jZE ft~u
fJj dzv ozye/ xzNk tikfJnk ikdk j?. PoXkb{ wzfdoK ft~u gqt/P eod/ ;w/A
fJj xzNk tikT[Ad/ jB.59 ftPD[ g{ik bJh wzfdoK ft~u xzNk w[Zy ;kI j?.
fJ; dk Bkw NZb th gqf;~X j?. xzN/ dh soQK jh wzfdoK ft~u ‘xfVnkb’ th
tikJh iKdh j?.
wjkB e'P nB[;ko, eK;h nkfd dh fJ~e t;s[, ‘xfVnkb’ i' st/
d/ neko dh j? B{z th d/t wzfdoK ft~u tikJhdk j?.60 ;zrhs;ko, ;zrhs
osBkeo nkfd g[oksB ;zrhs rqzEK ft~u xzNk, i:^xzNk nkfd ;kIK dk
nfXnksfwe wjZst tofDs ehsk fwbdk j?.
2H yVskb iK eoskb
GiB ehosB Bkb nkw tos'A tkb/ xB ;kI yVskb ik eoskb dk
fIeo th wjkB e'P ft~u fwbdk j?. g[oksB ;w/A s'A b/ e/ j[D sZe fJj ;kI
\k; eoe/ GiB, ehosB eoB tkb/ ;kX{, ;zsK gk; t/yD B{z fwbdk j?. wjkB
e'P ft~u eoskb d/ noE eqwkN, yVskb nkfd ehs/ fwbd/ jB. Bkb jh
d~f;nk j? fe d' jZEK d/ go;go wkoB dh feqnk ‘eoskb’ j?.61
251
3H S?D/
xB tor d/ fJ; ;kI dk toDB eofdnK GkJh ;kfjp B/ dZf;nk j?
fe ‘S?Dk’, SDeko eoB dk tkik, eK;h dk skb, wzfdoK ft~u nkosh
ehosB nkfd ;w/A tikfJnk iKdk j?. ‘MKi’ f;ob/y Bkb th eK;h d/
tZv/ S?D/ eK;h d/ skb dk fIeo fwbdk j?.62
4H ib sozr
xB ;kIK ft~u th ;w/A d/ Bkb ekch ftek; j'fJnk j?. fJ; tor ft~u
ibsozr, Bbsozr, ek;N sozr, ;Nhb sozr nkfd nfij/ ;kI th j'Ad ft~u
nkJ/ jB, fiBQK ft~u b'V nB[;ko ;[o T[zu/ Bht/A pDkJ/ ik ;ed/ jB. Pk;soh
ns/ b'e ;zrhs ft~u fJBQK dh tos'A pV/ jh ebkswe Yzr Bkb ehsh ikdh j?.
wjkB e'P ft~u fJ; ;kI pko/ T[b/y j? fe ‘ibsozr’ (ib tkd:) fJj
;kI “Xks{ nEtk uhBh dhnK S'NhnK tZvhnK pkJh (22) eN'ohnK ft~u
ib gk e/ pDkfJnk iKdk j?. tZvh ns/ pj[s ib tkbh eN'oh dk ;[o
T[sfonk ns/ S'Nh sEk E'V/ gkDh dk ufVnk ;[o j[zdk j?. gkDh tZX xZN
eoB s'A ;[o mhe eo bJhdk j?. nub mkN pDke/ beVh dh S'Nh w{zrbh
nEtk ;'Nh Bkb fJ;B{z tikJhdk j?.”63 Gkosh: ;zrhs e'P nB[;ko,
tkde d'tK jZEK ft~u d' vzvhnK dh ;jkfJsk Bkb ‘ibsozr’ tikT[Adk j?.
fJ;dh X[Bh nfsnzs wX[o j?. toswkB ekb ft~u ibsozr dk fttjko e[M
x~N j'fJnk j?.64
gq'H skok f;zx nB[;ko, “xB ;kIK d/ tor ft~u nkX[fBe ;w/A ekch
ftek; j' fojk j?. ftdtkBK dk ftuko j? fe fJ; tor dh fJ~e T[g^Pq/Dh j'o
252
wzBDh ukjhdh j? sK i' nkX[fBe ‘sozrK’ d/ ;G goeko fJ; Pq/Dh ftu Pkwb
j' ;eD.”65
fJ; soQK ;kIK d/ nzfsw goeko nkg;h Neokn Bkb X[Bh g?dk eoB
tkb/ ‘xD ;kIK’ pko/ th GkJh ekBQ f;zx BkGk d/ gqekfPs ekoi ft~u b'VhAdh
ikDekoh doI j?. T[go'es s'A fJbktk wzihoK, xz[xo{, skb nkfd ;kIK pko/
th wjkB e'P ft~u ikDekoh T[gbpX j?.
5H7 ;kIK pko/ fJfsjk;e s/ seBheh ikDekoh
Pk;soh ns/ b'e ;zrhs Bkb ;pzXs e[M ;kIK pko/ fJfsjk;e
ikDekoh th wjkB e'P ft~u fwbdh j? fit/A fe T[b/y j? fe i"Bg[o
(iwdfrBg[o), “:{Hgh d/ pBko; fvthIB ft~u r'wsh Bdh d/ feBko/ fJ~e
Pfjo, i' fIb/ dk gqXkB Pfjo j?, [fJ~E/] B"t/A ;fsr[o{ ftoki/ jB. fJ~E/
pD/ r[od[nko/ dk Bkw ‘;zrfs fwqdzrtkbh’ j?. r[opyP f;zx d/ xo r[o{
;kfjp B/ v/ok ehsk ns/ ehosB bJh fwqdzr pyPh, i' j[D T[; EK
;BwkB Bkb oZyh j'Jh j?.”66
fJ;h goeko fIeo j? fe “okr ftd:k d/ fJ~e g{oD gzfvs’ fcod/
B/ r[o{ BkBe d/t dh nkfrnk Bkb GkJh wodkB/ B{z okr ftd:k f;ykJh
ns/ opkp ;kI ;fsr[o{ dh G/Nk ehsk.”67
oki dopkoK ft~u t~id/ nk oj/ otkfJsh ;kIK pko/ GkJh ;kfjp B/
d~f;nk fe, wjkokfinK ns/ pkdPkjK d/ do s/ B"ps Bchoh pZiD dh
pj[s g[okDh ohfs j?. T[j n;EkB fiE/ B"ts Bchoh tikJh iKdh, T[;
wekB B{z ‘B"ps\kBK’ fejk iKdk. g[okD/ ;w/A gzi tko fdB^oks ft~u
B"ps Bchoh pikJh iKdh.68
253
fJ~e j'o ;kI ;o'd pko/ T[b/y eofdnK d~f;nk j? fe opkp dh soQK
d/ fJ~e tki/ ;o'd B{z ekpbh pj[s g;zd eod/ jB.69 GkJh ekBQ f;zx BkGk
tZb'A fby/ fJ~e fBpzX ft~u opkp ;kI dh T[sgsh pko/ d~f;nk j? fe
“;zrhsrqzEK ft~u opkp’ dk Bkw ‘oktD thDk’ j? ns/ fJj ;kI oktD
dh ekY j?.70 szp{ok ;kI i' g[okDh thDk j?, fJ;dk fBowkD fJzdo dh
;Gk d/ s[zpo[ B/ ehsk.”71 f;sko dhnK f; (fszB) skoK j'D eoe/ gfjbK
Bkw f;sko j'fJnk, j[D pki dk sko wZXw ;[o dk j'D s'A Bkw ‘wZXw’
j' frnk j?. d[sko/ dk g[okDk Bkw ‘Be[bh thDk’ j?.72 fwqd (fwZNh) d/
Y'b B{z nkth ft~u geke/ ns/ uzw Bkb wVe/ pDkJ/ iKd/ ;kI dk Bkw
‘fwqdzr’ fgnk i' m'eo bZrD s'A c[ZN iKdk ;h, fJ; bJh f;nkfDnk B/
bZeV ns/ Xks[ dk pDkT[Dk nkozfGnk. fJ;/ dk o{gKso gykti (i'Vh)
j?.73
fJ;h soQK nkgDh nkyoh ouBk ‘;zy/g fJfsjk; \kBdkB GkJh
;kfjp okJh; pkrVhnK’ ft~u ekBQ f;zx BkGk fbyd/ jB fe r[o{ ;kfjpkB
d/ fBeNtosh GkJh o{g uzd ih d/ gfotko gk; r[o{ ;kfjp dk ;kI
;kozdk w"i{d j?.74 r[o{ ;kfjp dk fJj gft~so ;kI j[D fgzv GkJh o{gk
(pfmzvk) ft~u GkJhe/ gfotkoK ft~u'A GkJh r[ou/s f;zx d/ xo ;KfGnk t/yD Bz{
fwbdk j?.
GkJh ;kfjp t~b'A fby/ e[M g~soK ftu th ;kIK d/ y/soh wj~st ns/
gozgok pko/ ikDekoh fwbdh j?. GkJh ;kfjp B/ ;zB 1906 d"okB gjkVh
fonk;sK dk ns/ 1907 s/ 1908 JhH ft~u tbkfJs dk ;|o ehsk. gjkVh
;|o d"okB e[~b{ (fjwkub) s'A nkgD/ S'N/ Gok ftPB f;zx Bz{ 29 ;szpo 1906
d/ fby/ g~so okjhA d~;d/ jB fe “e~b J/E/ d[Pfjo/ dk w/bk pVh X{w Xkw
254
dk j':k. fisB/ ukbh guk; e'; d/ d/t j? ;G gkbehU w/A p?m eo
;i^Xi Bkb nkJ/. fJj d/t ekm d/ pj[s jB ^ e'Jh e'Jh Xks{ dk Gh j?
^ go ;G ;'B/ uKdh d/ rfjfBUA ;/ fPrko/ j[J/ j?A. fJBe/ nkr/ Bchoh,
Y'b, oDf;zr/, s[ohnK, ;zy nkfde pid/ nkT[Ad/ jB.”75
;kIK ;pzXs PpdK dh seBheh ikDekoh th fes/ fes/ t/yD B{z fwbdh
j? fit/A L^
1H ;[oXoh L^ “;ozd/, f;sko nkfd dh x'Vh, fi;s/ skoK oZyhnK
j[zdhnK jB (szsqk;B, i[tkjoh, Bridge) fJj jkEh dzd, eoVh bZeV iK
f;zr s'A pDkJh iKdh j?.”76
2H fwiokp L^ “Iop bkT[D dk ekm dzd Xks[ nkfd dk vZek
nEtk SZbk, fi; Bkb opkp, f;sko nkfd tikJhd/ jB, Plectrum.77
fJ;/ soQK ;kI ftP/P B{z tikT[D tkb/ tkdeK Bkb ;pzXs PpdKtbh th
t/yD B{z fwbdh j? fit/A Brkok tikT[D tkbk ‘Brkouh’ opkp tikT[D tkbk
‘opkph’, YY tikT[D tkbk ‘Ykvh’, Y'b tikT[D tkbk ‘Y'buh’, fwqdzr
tikT[D tkbk ‘fwqdzrh’, gykti tikT[D tkbk ‘gyktih’ ns/ fBos ;w/A
x[xo{ tikT[D tkbk ‘ukoD’ nkfd.
5H8 r[opkDh d[nkok ;kIK pko/ ikDekoh
;kIK pko/ ikDekoh d/AfdnK GkJh ;kfjp B/, ;kIK Bkb ;pzXs r[opkDh
dhnK s[eK d/ e/, T[BQK ;kIK dk r[owfs ;zrhs Bkb ;pzX do;kfJnk j?.
dPw rqzE ns/ j'o fJfsjk;e rqzEK ftZu'A th jtkb/ bJh s[eK fdZshnK j? fit/A
fe tkik, tkd: (;kI) fJzdokI ftu ;qh r[o{ BkBe d/t ih dh T[ukoh nk;k
okr u T[ukoh pkDh ft~u'A s[Ze fdZsh j? L
255
tkik wfs, gykti GkT[
fJ;/ soQK ;kIK Bkb ;pzXs gqwkD bJh wjkB e'P ftu r[opkDh dhnK
gzeshnK jB L
“opkp[ gykti skb (nk;k wL 5)
s{Nh szs[ Bk pi? opkp[ (nk;k epho)HHH
ej[ prb skozr pko/ pikt? (d;w rqzE ufosq 405) HHH
bfbs XBk;oh pikt? ;zr pk;[oh (d;w rqzE) HHH
;[o e' eos pikfJ d[skok (r[o gqskg ;{o:) HHH
pod uY/ vT[o{ Ywekt? (r'Av Bkwd/T[) HHH
pki/ pifj fwqdzr nBkjd (wbko gVskb wjbk 5)
ss fps xB ;[yo; ;G pki?
;[B wB okrz, r[fBrB bki?A (d;w rqzE) HHH
eo eoskb gykti B?Bj[ (okwebh w 5) HHH
chb[ opkph pbd[ gykti (nk;k epho)”78
r[opkDh ftZu'A fds/ fJBK jtkfbnK okjhA fi~E/ ;kIK d/ g[oksB BkwK
pko/ ikDekoh fwbdh j?, T[ZE/ r[opkDh ehosB gozgok ft~u tos/ iKd/ ;kIK
pko/ th ‘pj[gZyh’ ikDekoh fwbdh j?. g[okD/ ehosBhJ/ f;ZyK d/ ;kIK pko/
GkJh ;kfjp B/ fuZsoK ;w/s th ikDekoh fdZsh j? fiBQK ft~u f;sko, d[skok,
skT{;, skBg[ok, ;ozdk, opkp, i'Vh (spbk) nkfd Pkwb jB.
256
1H f;sko, 2H d[skok, 3H skT{;, 4H skBg{ok, 5H ;ozdk, 6H opkp, 7 i'Vh (spbk)
Enclyclopaedia of Sikh Literature (Volume One), English Transation of Mahaan Kosh, page. 449
nkgDhnK ekft ouBktK ft~u th GkJh ;kfjp B/ ;kIK Bkb ;pzXs
Ppdktbh dh y[be/ tos'A ehsh j?. fit/A fe nkgDh fJ~e ekft ouBk ft~u ;qh
r[o{ r'fpzd f;zx ih dh PkB ft~u fbfynk j? L
b?eo d[skok rkt? ;zrfs w/A tko nk;k, geV d[Xkok tkj? Psq[ f;o nkok j?]
nfij/ ekch T[dkjoD GkJh ;kfjp dhnK ouBktK ft~u t/yD Bz{ fwbd/
jB.
257
5H9 ;kIK pko/ nkb'uBkswe ftuko
Gkosh ;zrhs d/ Pk;soh ns/ b'e ;zrhs Bkb ;pzXs t~y t~y torK d/
;kIK dh rZb eofdnK ;kIK dh T[sZwsk pko/ ns/ T[BQK dh :'r tos'A ftXh
pko/ th nkgDhnK fbysK ft~u uouk ehsh j?. Gkosh Pk;soh ;zrhs dh o{g
B{z g{oh soQK BK gorNkT[D tkb/ ;kIK pko/ th nkg Gbh GKs ;[u/s ;B.
GkJh ;kfjp d~;d/ jB fe ‘;kI’ T[j T[Zsw j? i' rkT[D t/b/ ;[o
dh ;jkfJsk eo/, iK okr dk P[ZX nbkg eo ;e/. fi; ;kI ft~u ;_o dh
Pqüsh BjhA T[gidh, i/jk fe jkow'Bhnw j?, T[j okr dk ;o{g gorN
BjhA eo ;edk. ;qüfs g?dk eoB tkb/ ;kI sko szs[ iK c{e d/ jh j' ;ed/
jB.79 GkJh ;kfjp okJ/ d/Ad/ jB fe ;kIK ns/ i'Vh dh ;[o fJsBh Xhwh
j'Dh ukjhdh j? fe rtZ:/ dh ntkI ;kIK T[Zs/ Sk ikt/. nkgD/ fJ~e
fBpzX ‘oDihs Brkok’ (;zB 1929 JhH) ft~u nkg d~;d/ jBL ftfdnk
ft~u ewkb oZyD tkb/ nuko:, nkgD/ wB d/ GktK B{z tkfinK ftZu'A
nZyo o{g eoe/ gorN eo fdykT[Ad/ jB.
r[owfs ;zrhs ft~u ;kIK dh tos'A pko/ GkJh ;kfjp \k; fXnkB :'r
rZbK d;d/ jB. fJehthA f;Zy n?i{e/PBb ekBcqz; (nzfwqs;o) dh
gqXkBrh eofdnK 4 ngq?b 1931 d"okB GkJh ;kfjp B/ dZf;nk fe ;qh
r[o{ noiB d/t ih B/ r[o{ BkBe d/t ih dh ubkJh ehosB dh ohsh B{z
nio nwo eoB bJh skBg[ok ns/ ;ozdk jZE cVe/ f;ZyK B{z ;zrhs
ftd:k f;ykJh.
‘okr ftfdnk f;Zyh dk nzr j?. r[otke j? L^
r[D r'fpzd rktj[ ;fG jfoiB. okr osB o;Bk nbkg] (fpbktb wL 5)’
258
“n;hA j[D r[ows ;zrhs s'A nDikD j' oj/ jKHHH jkow'Bhnw tki/
B/ okr B{z Gkoh jkBh gj[zukJh j? feT[Afe T[; ftu ;[oK dk ftGkr ‘Pqüsh’
BjhA j?, fi; fpBK okr dk P[~X nbkg BjhA j' ;edk.”80
fuwNk s/ yVskb p/PZe gzikp d/ gow[Zy b'e ;kIK dh frDsh ft~u
nkT[Ad/ jB gozs{ r[owfs ;zrhs ft~u fJBK xB ;kIK dh p/B/wh tos'A pko/
GkJh ;kfjp ;[u/s eod/ j'J/ fbyd/ jB L
“fuwN/ Bkb eJh okr fto'Xh GiB wzvbhnK ehosB eoB t/b/
skb g{odhnK jB.”81
“fuwN/ s/ yVskbK B/ i' okr ftd:k B{z G? Ghs ehsk j? T[;dk
fIeo sK fJ~e gk;/ fojk, fJ; eVe[ZN ft~u r[opkDh d/ uzr/ gkmhJ/ Gh
wkb{w BjhA eo ;ed/ fe fJj e/jVk Ppd rkfJnk ik fojk j?.”82
;koKP ti'A fejk ik ;edk fe ;zrhs Bkb ;pzXs ss, ftqs, ;[fPo, s/
xB ;kIK pko/ GkJh ;kfjp g{oB frnkB oZyd/ ;B. T[BQK fi~E/ Gkosh
Pk;soh ;zrhs d/ w[ZYb/ s/ gokuhB ;kIK pko/ ikDekoh fdZsh j?, T[BQK d/
fJfsjk;e s/ fwfEjk;e fgS'eV dh uouk ehsh j?, T[ZE/ r[owfs ;zrhs d/
gozgokrs ;kIK pko/ th s;thoK ;w/s tvw[Zbh ikDekoh fdZsh j?. ‘prb
sozr’ tor/ e[M ngqu~fbs ;kIK pko/ th fIeo fwbdk j?. gzikp d/ b'e ;kIK
Y'b, Y'beh, YZv, Brkok, s{zph (fJeskok), ;kozrh, d'skok, Br'I/, fuwNk,
yVskb nkfd pko/ th EkT[A EkJhA, ;zy/g tke|hes fwbdh j?. ;kIK dh Pqüsh
gZXo s/ tos'A dh rZb eoe/ nkg Gkosh ;zrhs d/ fJ~e ;[bM/ j'J/, ;zrhs d/
ftdtkB d/ o{g ft~u, ;kjwD/ nkT[Ad/ jB, fJj tZyoh rZb j? fe T[BQK dh
P\;hns d/ fJ; nfjw gZy s'A fInkdkso ;zrhs gq/wh ns/ Gkosh ;zrhs d/
ftdtkB ikD{ BjhA jB. fBo;zd/j GkJh ;kfjp dhnK fbysK ft~u doI ;kIK
Bkb ;pzXs ikDekoh dk fJfsjk;e wjZst j?.
259
jtkb/ ns/ fN~gDhnK
1. Pou uzdq ;qhXo goKig/, ;zrhs p'X, wZX: gqd/P fjzdh rqzE nekdwh,
1992, gzBk 132
2. The Encyclopeadia Americana, Volume 19, Page. 668. The New
Encyclopaedia Britiannica Vol. 5812, Page 372, 729.
3. fjzdh gzikph e'P, GkPk ftGkr, gzikp, 2001, gzBk 879
4. skok f;zx (gq'H), otkfJsh s/ BthB ;zrhse ;kI, GkPk ftGkr,
gzikp, gfNnkbk, 1994, gzBk 1
5. doPB f;zx Bo{bk (vkH) “fwqdzr, gykti ;kIK dk wjZst ns/
fBek;” ;wkie ftfrnkB gZso, ;zrhse ;kI ftP/P nze, (w[Zy
;zgkde vkH nwoihs e"o) gzikph :{Bhtof;Nh, gfNnkbk 2010, gzBk
89
6. :Pgkb Powk (vkH), “;kI torheoB ^ ;whfynk ns/ ;zGktBktK”
;wkie ftfrnkB gZso, 2010, gzBk 21
7. ;Ph G{PD ‘ror’ (vkH), “;kI ;zrhs d/ y/so ftu Bt/A gq:'r”
;wkie ftfrnkB gZso, 2010, gzBk 32
8. Bti's e"o e;/b (vkH), sZs tkd:'A eh iBBh thDk, fBowb
gpbhe/Pz;, fdZbh, copoh 2009, gzBk 25
9. ekBQ f;zx BkGk, r[o[ws wkoszv, 1985, gzBk 689H
10. ekBQ f;zx BkGk, r[o[Ppd osBkeo wjkB e'P, 2005, gzBk 1089H
11. T[jh, gzB/ 512, 1022, 831, 878
12. ekBQ f;zx BkGk, r[o[ws wkoszv, Gkr d{ik, 1985, gzBk 690
13. ekBQ f;zx BkGk, r[o[Ppd osBkeo wjkB e'P, 2005, gzBk 572
260
14. T[jh, gzBk 1106
15. ftwbeKs okJ/ u"Xoh, Gkosh: ;zrhs e'P, 1998, gzBk 156
16. vkj:kbkb fPtokw, Pqh ;zrhs^ebkXo, 2006, gzBk 245^246H
17. ftwbkeKs okJ/ u"Xoh, Gkosh: ;zrhs e'P, 1998, gzBk 159H
18. skok f;zx (gq'H) otkfJsh s/ BthB ;zrhse ;kI, 1994, gzBk 3
19. ekBQ f;zx BkGk, r[o[ Ppd osBkeo wjkB e'P, 2005, gzBk 195
20. vkj:kbkb fPtokw, Pqh ;zrhs^ebkXo, 2006, gzBk 246
21. ekBQ f;zx BkGk, r[o[Ppd osBkeo wjkB e'P, gzBk 605
22. T[jh, gzBk 596
23. bkb wDh fwPo (vkH) Gkosh: ;zrh: tkd:, Gkosh: r:kBghm,
18H fJz;NhfuT{N J/ohnk, b"Xh o'v, BthA fdZbh, 2005, gzBk 99H
24. pbpho f;zx eztb, gzikp d/ gqf;~X okrh opkph, 2010, gzBk 25H
25. ftwbeKs okJ/u"X[oh, Gkosh: ;zrhs e'P, 1998, gzBk 156H
26. ekBQ f;zx BkGk, r[o[Ppd osBkeo wjkB e'P, 2005, gzBk 1022
27. T[jh, gzBk 1211H
28. T[jh, gzB/ 643, 582, 187, 170, 634, 171
29. skok f;zx (gq'H), “r[opkDh ;zrhs ns/ Gkosh ;zrhs dk s[bBkswe
nfXn?B”, ft;wkd Bkd (r[owfs ;zrhs ftP/P nze), (w[Zy
;zgkde^nwoihs f;zx ro/tkb), r[od[nkok r[o frnkB gqekP, itZdh
ebK, b[fXnkDk, nes{po, 1992, gzBk 22
30. ekBQ f;zx BkGk, r[o[Ppd osBkeo wjkB e'P, 2005, gzBk 588
31. nfBb Bo{bk (vkH) gzikp d/ b'e ;kI, gzikph :{Bhtof;Nh, gfNnkbk
1996, gzBk 8
261
32. vkj:kbkb fPtokw, Pqh ;zrhs^ebkXo, 2006, gzBk 110H
33. ekBQ f;zx BkGk, r[o[Ppd osBkeo wjkB e'P, 2005, 1005H
34. ftwbeKs okJ/ u"Xoh, Gkosh: ;zrhs e'P, 1998, gzBk 154H
35. ekBQ f;zx BkGk, r[o[ Ppd osBkeo wjkBe'P, 2005, gzBk 731H
36. T[jh, gzBk 576H
37. ftwbeKs okJ/ u"Xoh, Gkosh: ;zrhs e'P, 1998, gzBk 154H
38. vkj:kbkb fPtokw, Pqh ;zrhs^ebkXo, 2006, gzBk 123H
39. nfBb Bo{bk (vkH) okrK dk ftek; s/ ftt/uBkswe nfXn?B, 1999,
gzBk 30H
40. ekBQ f;zx BkGk, r[o[Ppd osBkeo wjkB e'P, 2005, gzBk 557H
41. vkj:kbkb fPtokw, Pqh ;zrhs^ebkXo, 2006, gzBk 123H
42. ekBQ f;zx BkGk, r[o[Ppd osBkeo wjkB e'P, gzBk 831H
43. T[jh, gzBk 567H
44. T[jh, gzBk 564H
45. pbpho f;zx eztb, gzikp d/ gqf;~X okrh opkph, 2010, gzBk 31H
46. nfBb Bo{bk (vkH) gzikp d/ b'e ;kI, 1996, gzBk 31H
47. bkbwDh fwPo (vkH) Gkosh: ;zrhs tkd:, 2005, gzBk 214H
48. nziBk Gkort, (vkH) Gkosh: ;zrhs Pk;sq'A w/A tkd:'A ek fuzsB,
efBPek gpfbPo;, fv;NohfpT{Nq;, BthA fdZbh 2002, gzBk 107H
49. ekBQ f;zx BkGk, r[o[Ppd osBkeo wjkB e'P, 2005, gzBk 848H
50. skok f;zx (gq'H) otkfJsh s/ BthB ;kI, 1994, gzBk 27H
51. Pouuzdq ;qhXo goKig/, ;zrhs p'X, 1992, gzBk 159H
52. ekBQ f;zx BkGk, r[o[Ppd osBkeo wjkB e'P, 2005, gzBk 682H
262
53. T[jh, gzB/ 878, 683, 84, 138H
54. nziBk Gkort, (vkH) Gkosh: ;zrhs Pk;sq'A w/A tkd:'A ek fuszB,
2002 gzBk 175H
55. bkbwDh fwPo (vkH) Gkosh: ;zrhs tkd:, 2005, gzBk 233H
56. ekBQ f;zx BkGk, r[o[Ppd osBkeo wjkB e'P, 2005, gzBk 447H
57. T[jh, gzBk 447H
58. bkbwDh fwPo (vkH) Gkosh: ;zrhs tkd:, 2005, gzBk 234H
59. ftwbeKs okJ/ u"Xoh, Gkosh: ;zrhs e'P, 1998, gzBk 144H
60. ekBQ f;zx BkGk, r[o[Ppd osBkeo wjkB e'P, 2005, gzBk 442H
61. T[jh, 302, 371H
62. T[jh, 494, 543H
63. T[jh, gzBk 512H
64. ftwbeKs okJ/u"Xoh, Gkosh: ;zrhs e'P, 1998, gzBk 145H
65. skok f;zx (gq'H) otkfJsh s/ BthB ;zrhse ;kI, 1994, gzBk 4H
66. ekBQ f;zx BkGk, r[o[ Ppd osBkeo wjkB e'P, 2005, gzBk 816H
67. T[jh, gzBk 816H
68. T[jh, gzBk 682, 722H
69. T[jh, gzBk 170H
70. ekBQ f;zx BkGk, “ehosB” pho ;ojZdh, fgPkto, 1934H
71. ekBQ f;zx BkGk, “ehosB” fpyo/ w'sh, (;zgkH oftzdo e"o oth),
2008, gzBk 30H
72. ekBQ f;zx BkGk, r[o[Ppd osBkeo wjkB e'P, 2005, gzB/ 195,
1106H
263
73. ekBQ f;zx BkGk, “ehosB” fpyo/ w'sh, 2008, gzBk 30H
74. ekBQ f;zx BkGk, ;zy/g fJfsjk; \kBdkB GkJh ;kfjp oJh;
pkrVhnK, (;zgkH oftzdo e"o oth), Bt:[r gpfbPoI, fd~bh, 2011,
gzBk 24H
75. oSgkb e"o (;zgkH), GkJh ekBQ f;zx BkGk d/ ngqekfPs ;|oBkw/,
ftqi/P GtB BkGk, 1983, gzBk 6H
76. ekBQ f;zx BkGk, r[o[Ppd osBkeo wjkB e'P, 2005, gzB/ 1145H
77. T[jh, gzBk 969H
78. T[jh, gzB/ 1022, 831, 848, 643, 557, 1005, 788, 302, 731H
79. ekBQ f;zx BkGk, “ehosB”, fpyo/ w'sh, 2008, gzBk 28H
80. ekBQ f;zx BkGk, f;Zy n?i{e/PBb ekBcqz; dk gqXkBrh GkPD, uh|
ykb;k dhtkB, nzfwqs;o, 1931, gzBk 18H
81. ekBQ f;zx BkGk, r[o[Ppd osBkeo wjkB e'P, 2005, gzBk 469H
82. ekBQ f;zx BkGk, f;~y n?i{e/PBb ekBcqz; dk gqXkBrh GkPD, 1931,
gzBk 19H