NIEPOWODZENIA SZKOLNE

Opracowała: Monika Haligowska

Niepowodzenia szkolne to rozbieżność między

możliwościami poznawczymi,

emocjonalnymi i społecznymi ucznia,

a wymaganiami szkoły.

Niepowodzenia szkolne: sytuacje, które charakteryzuje

rozbieżność między wychowawczymi i dydaktycznymi wymaganiami

szkoły,a postępami osiąganymi

przez uczniów oraz uzyskiwanymi przez nich wynikami w nauce.

(Kupisiewicz, 1977)

Niepowodzenia szkolne, to:

"rozbieżność ocen między wysiłkiemucznia wkładanym w uczenie się

a jego sukcesami szkolnymi ocenianymi przez nauczyciela"

(Czarnecki 1998, s. 127).

PRZYCZYNY TRUDNOŚCI W NAUCE:

1)biopsychiczne – czynniki indywidualne dziecka;

2)środowiskowe (ekonomiczno – społeczne);

3) pedagogiczne (dydaktyczne).

PRZYCZYNY BIOPSYCHICZNE – czynniki indywidualne dziecka:

a) obniżone możliwości poznawcze dziecka, potencjał intelektualny,

b) obniżony poziom rozwoju umysłowego, c) niezaspokojone potrzeby psychiczne dziecka, d) rodzaj motywacji do nauki, e) stan zdrowia, f) stopień rozwoju emocjonalnego, g) niedostateczna dojrzałość szkolna,

PRZYCZYNY BIOPSYCHICZNE – czynniki indywidualne dziecka:

i) zaburzenia rozwojowe, np.: - dysleksja, dysgrafia, - deficyty parcjalne w zakresie analizatorów, - wady wzroku, wady słuchu, - zaburzenia lateralizacji mózgu, - ADHD,

j) lękliwość, neurotyzm, labilność emocjonalna.

PRZYCZYNY BIOPSYCHICZNE

Przyczyny biopsychiczne związane są z zaburzeniami rozwoju dziecka.

Istnieje też duża zależność pomiędzy ogólnym stanem zdrowia dziecka a jego możliwościami w nauce.

Jeśli dziecko dość często opuszcza zajęcia lekcyjne z powodu choroby, nie wykazuje tym samym

postępów w swojej nauce szkolnej. Aspekt ten jest jednak bardziej złożony, bo każda choroba powoduje traumatyczny wpływ

na funkcjonowanie jednostki.

PRZYCZYNY ŚRODOWISKOWE negatywne działanie czynników zewnętrznych

na dziecko w jego środowisku rodzinnym

a) nieodpowiednie warunki domowe, b) nieprawidłowa atmosfera w rodzinie, c) więź emocjonalna z najbliższymi (rozpad więzi), d) charakter relacji rówieśniczych, e) trudne warunki materialno-bytowe, będące

niekiedy powodem nadmiernego obciążania dziecka,

f) sytuacja społeczna ucznia, g) jakość środowiska wychowawczego,

PRZYCZYNY ŚRODOWISKOWE h) status społeczny rodziców, i) metody wychowawcze (m.in. brak konsekwencji

w wymaganiach, stawianie nadmiernych oczekiwań dziecku ),

j) postawy rodzicielskie, k) jakość zaspokojenia potrzeb dziecka (zaniedbywanie

ich), l) brak zainteresowania postępami w nauce dziecka, ł) patologie rodzinne, np. alkoholizm, przemoc wobec dziecka,m) niski poziom intelektualny rodziców.

PRZYCZYNY PEDAGOGICZNE dotyczą procesu dydaktycznego

niewłaściwe warunki, w których pracuje nauczyciel

a) wady w programie nauczania („przeładowany” i niedostosowany do indywidualnych możliwości uczniów – brak indywidualizacji nauczania),

b) wady w systemie klasowo – lekcyjnym, c) metody i środki nauczania (nadużywanie metod

opartych na słowie),d) nieodpowiedni merytoryczny i metodyczny poziom podręczników szkolnych,

PRZYCZYNY PEDAGOGICZNE

g) niewłaściwa kontrola i ocena efektów pracy uczniów,

h) brak niezbędnych pomocy naukowych,

i) zbyt duża liczba uczniów w klasach,

j) nie zapewnienie przez szkołę pomocy pozalekcyjnej dla uczniów mających trudności w nauce,

k) nieprawidłowości w zakresie kształcenia oraz doskonalenia nauczycieli.

PRZYCZYNY PEDAGOGICZNE

związane z dydaktyczną działalnością nauczycielaa) niewłaściwe przygotowanie nauczycieli,

lekceważenie samokształcenia, błędy metodyczne i wychowawcze, które wynikają z niewystarczającej znajomości teorii pedagogicznej oraz brak umiejętności zastosowania jej w praktyce,

b) błędy metodyczne i wychowawcze, które wynikają ze zbyt małej znajomości uczniów i braku odpowiedniej opieki nad uczniami wykazującymi opóźnienia w nauce,

PRZYCZYNY PEDAGOGICZNE

związane z dydaktyczną działalnością nauczyciela

c) postawa nauczyciela: brak odpowiedniego podejścia do dzieci,

d) niedostateczne przygotowywanie się do zajęć.

(Kupisiewicz, 1965)

PRZYCZYNY PEDAGOGICZNE Błędy dotyczące kontroli i oceny wyników nauczania:

• subiektywna postawa nauczyciela oceniającego prace uczniów (zbyt wysokie wymagania potrafią zniechęcić do nauki i utwierdzić w przekonaniu, iż wysiłki nie będą docenione przez nauczyciela),

• brak częstej kontroli indywidualnej w ciągu całego okresu nauki i dokonywanie jej przed zakończeniem nauki,

PRZYCZYNY PEDAGOGICZNE Błędy dotyczące kontroli i oceny wyników nauczania:

• stosowanie jedynie tych samych form kontroli wyników nauczania,

• niejawność oceny, brak komentarza i motywów oceny,

• wytwarzanie atmosfery pośpiechu, nieżyczliwości, napięcia podczas odpytywania uczniów.

WSKAŹNIKI NIEPOWODZEŃ SZKOLNYCH:

• braki w wiadomościach z poszczególnych przedmiotów,

• braki postępów w nauce,

• nieregularne uczęszczanie na zajęcia,

• niechęć do systematycznej i sumiennej pracy,

• mała aktywność na lekcjach,

• niepewność i brak stanowczości w swoich poczynaniach,

• konfliktowość i agresja w stosunku do rówieśników.

Jak widać, na niepowodzenia szkolne wywierają wpływ

wzajemnie ze sobą powiązane czynniki środowiskowe, dydaktyczno-

organizacyjne, jak i osobowościowe (biopsychiczne).

Wszystkie źródła trudności w nauce uczniów wzajemnie na siebie oddziaływują na zasadzie

sprzężeń zwrotnych, dlatego trudno je precyzyjnie od siebie oddzielić.

Model graficzny ilustrujących operacjonalizację zmiennych i wskaźników trudności w uczeniu się wg L.Brinckerhoff, S. Shaw, J. McGuire, za: S. Shaw i in., 1995.

FORMY POMOCY W PRZYPADKU NIEPOWODZEŃ SZKOLNYCH

1) wczesne wykrycie zaistniałego problemu;

2) zastosowanie odpowiedniego sposobu działania.

PROFILAKTYKA PEDAGOGICZNA: czynności mające na celu zapobieganie brakom / lukom w trakcie

opanowywania przez uczniów wiedzyi umiejętności.

Profilaktyka zapobiega powstawaniu błędów metodycznych w pracy.

DIAGNOZA ma za zadanie zapobiegać nieprawidłowościom wynikającym

z nieznajomości uczniów przez nauczyciela.

ODDZIAŁYWANIA TERAPEUTYCZNE są kierowane wobec dzieci mających opóźnienia w nauce szkolnej.

SIEDEM FAZ ROZWOJU NIEPOWODZEŃ SZKOLNYCH wg Cz. Kupisiewicza

1.powstawanie początkowo drobnych luk w wiadomościach ucznia,

2. narastanie dalszych luk i trudności w nauce w zakresie danego przedmiotu; pierwsze ucieczki z lekcji połączone z niechętnym stosunkiem ucznia do przedmiotu,

3. pierwsze oceny niedostateczne jako etap ujawnienia przez nauczyciela trudności ucznia,

4. podejmowanie prób likwidacji zaległości i braków przy pomocy nauczyciela, rodziców, korepetytora; możliwość osłabienia ambicji ucznia wynikające z przekonania o niemożności poradzenia sobie z nauką;

5. narastająca liczba ocen niedostatecznych z przedmiotu; niewłaściwy stosunek wobec nauczycieli i rodziców, który może przybierać formę agresji; częstsze ucieczki z lekcji;

6. brak promowania do następnej klasy – drugoroczność, wieloroczność;

7. koniec kariery szkolnej, przerwanie nauki w szkole.

CZTERY FAZY POWSTAWANIA NIEPOWODZEŃ SZKOLNYCH

wg J. Konopnickiego

1)Pojawiają się pierwsze, niedostrzeżone jeszcze przez nikogo, braki w wiadomościach. Ujawniają się równocześnie pierwsze symptomy niezadowolenia ze szkoły, będące (najczęściej) wynikiem tego, że dziecko nie rozumie czegoś na lekcji, czy też nie może nadążyć za jej tokiem. Wówczas może po raz pierwszy stwierdzić, że inni są lepsi od niego. W opinii nauczyciela, czy też swoich kolegów takie dziecko może być uczniem dobrym, jednak samo czuje, że coś jest nie tak, jak powinno.

1)Braki w wiadomościach i umiejętnościach takiego ucznia będą narastać, aż przyjdzie moment, że zostaną one zauważone przez nauczyciela i/lub rodzica.

Najbardziej widoczny symptom braku zainteresowania na lekcjach, a w konsekwencji – braku chęci do nauki: pierwsze negatywne formy nastawienia ucznia do szkoły. W pewnym momencie zauważa się, że dziecko zaczyna unikać szkoły. Często jednak dorośli nie próbują dociekać, dlaczego tak się dzieje, dlaczego dziecko zmieniło nagle swój stosunek do szkoły w przekonaniu, iż jest to sytuacja przejściowa. Tymczasem za każdym przejawem niechęci do szkoły kryjesię brak sukcesu lub niepowodzenie w konkretnej sytuacji.

2) Przejaw: zaawansowane braki w wiadomościach i umiejętnościach, choć uczeń może być jeszcze postrzegany jako „dobry”.

W praktyce szkolnej zauważa się bowiem, że jeśli dziecko jest spokojne, grzeczne, uchodzi za ucznia dobrego.

Braki w wiadomościach i umiejętnościach są już na tyle duże,

że nawet przy ogromnych chęciach dziecko nie jest w staniekorzystać w normalny sposób z nauki szkolnej. Podejmuje więcróżnorodne próby oszustwa, w tym próby odpisywania zadań

domowych, czy też szkolnych. Jest to faza opóźnienia programowego, gdyż braki dziecka

w stosunku do wymagań programowych są tu spore.

3) Sporadycznie pojawiają się oceny niedostateczne. Wówczas wszyscy zaczynają dostrzegać problem danego ucznia. W tym momencie podejmuje się pierwsze próby walki z niepowodzeniem szkolnym.

Kiedy próby te (o ile w ogóle zostaną podjęte) przybiorą niewłaściwą formę, niepowodzenie pogłębia się, a towarzyszące temu zjawisku symptomy psychologiczne stają się bardziej zaawansowane.

Symptomy pozytywne występują wtedy, gdy dziecko ujawnia swoje problemy za pośrednictwem pewnych form otwartej walki (bunt przeciw autorytetowi, bójki,

wrzaski i inne, łagodniejsze formyagresywności).

Negatywne symptomy mają miejsce, kiedy uczeń w wyniku ustawicznych

braków powodzenia w nauce wycofa się z aktywnego udziału w życiu klasy i zamknie się w sobie - wyraża

się to całkowitą niechęcią do szkoły oraz różnymi formami negacji w pracy szkolnej.

4) Drugoroczność, czyli oficjalne stwierdzenie niepowodzenia ucznia w nauce.

Niepowodzenie to jest już na tyle widoczne, że niemożna go ukryć pod żadnym „płaszczykiem oszustwa”.

W CELU OGRANICZENIA ZJAWISKA WYSTĘPOWANIA NIEPOWODZEŃ SZKOLNYCH NALEŻY PODJĄĆ

NASTĘPUJĄCE DZIAŁANIA:

A) wypowiedzieć skuteczną walkę ze słabymi wynikami nauczania poprzez niedopuszczenie do powstawania zaległości i luk w opanowywanej przez uczniów wiedzy;

B) systematycznie wykrywać i likwidować opóźnienia poprzez pomoc udzieloną przez nauczyciela przedmiotu, organizowanie zajęć wyrównawczych;

C) stosować metody aktywizujące uczniów;

D) prowadzić lekcje różnymi metodami i stosować różnorodne formy pracy z uczniami;

E) przeprowadzać testy sprawdzające po każdej partii materiału;

F) polecać uczniom poszerzanie wiadomości w oparciu o inne źródła jak podręcznik (encyklopedie multimedialne, słowniki, literatura, albumy, atlasy, Internet);

G) podnosić permanentnie kwalifikacje pedagogiczne poprzez udział w różnych formach dokształcania i doskonalenia zawodowego;

H) pogłębiać wiedzę metodyczną z zakresu wychowania i nauczania;

I) dogłębnie poznawać uczniów, ich zdolności, zainteresowania, potrzeby, trudności;

J) na bieżąco informować rodziców o trudnościach i osiągnięciach dzieci;

K) poznawać warunki życia uczniów i ich stan zdrowia;

L) systematycznie kontrolować odrabianie prac domowych przez uczniów; Ł) stosować różne formy kontroli.

POMOC UCZNIOWI W ZAKRESIE:

a) w zmianie dotychczasowego stosunku do nauki tych przedmiotów, z których ma słabsze oceny;

b) staranniej odrabiać prace domowe;

c) zwiększać ilość czasu na naukę w domu;

d) wykazywać się większą aktywnością na zajęciach lekcyjnych.

Przyczyny trudności w czytaniu i pisaniuwg M. Bogdanowicz

opóźniony rozwój umysłowy prawidłowy rozwój umysłowy(globalne uszkodzenie makrostruktury i zaburzenie centralnego układu nerwowego)

dysleksja, dysortografia, dysgrafia pseudodysleksja(fragmentaryczne mikrouszkodzenia funkcji (zaniedbanie środowiskowe) i mikrouszkodzenia struktury CUN)

DIAGNOZA NIEPOWODZEŃ SZKOLNYCH

Ze względu na koniecznośćróżnicowania wielu postaci trudności

w uczeniu się konieczna jest wielospecjalistyczna diagnoza,

która pozwoli na ich rozpoznanie i określenie

przyczyn ich występowania.

DIAGNOZA NAUCZYCIELA

jest procesem polegającymna gromadzeniu i systematyzowaniu

informacji o uczniu.

Ma na celu rozpoznanie i dokonanieoceny poziomu umiejętności czytania i pisania,

co w konsekwencji ma mieć przełożeniena zorganizowanie uczniowi

specjalistycznej pomocy.

Danych o diagnozowanym uczniu, o tempie i dynamice jego rozwoju,

informacji o jego trudnościach szkolnych dostarczają:

• OBSERWACJA• ROZMOWA• ANALIZA PRAC DZIECKA• ANALIZA PRAC PLASTYCZNYCH • TESTY I SPRAWDZIANY

• OBSERWACJA – pomaga zinterpretować dane uzyskane podczas badania testowego. W diagnozie trudności w nauce cenne są obserwacje poczynione przez rodziców i nauczycieli na wszystkich przedmiotach.

• ROZMOWA – pozwala zorientować się w trudnościach szkolnych ucznia, ustalić ich ewentualną przyczynę i zakres. W bezpośredniej rozmowie nauczyciel oceni sposób budowania zdań, myślenia i wyrażania sądów, dobór słownictwa i poprawność gramatyczną.

• ANALIZA PRAC UCZNIA – pozwoli na udzielenie odpowiedzi na pytanie, czy uczeń ma wybiórcze trudności w pisaniu. Prace uczniowskie są wiarygodnym świadectwem występowania problemu dysgrafii lub dysortografii. Częstotliwość występowania błędów i ich charakter (typy i rodzaj błędów) pozwolą określić, czy są to błędy symptomatyczne dla zaburzeń funkcji percepcyjno - motorycznych i współwystępują z błędami typowo ortograficznymi, czy są to jedynie błędy ortograficzne. Ich obecność może sugerować nieznajomość zasad ortografii. Bardzo liczne błędy ortograficzne występujące w analizowanych pracach pisemnych mogą sugerować występowanie zaburzeń percepcji i pamięci wzrokowej, kiedy uczeń ma trudnościz zapamiętaniem i utrwaleniem obrazu graficznego wyrazu. Ogląd zeszytów pozwala na ocenę jakości graficznej pisma.

• ANALIZA PRAC PLASTYCZNYCH – pomoże poznać cechy indywidualne dziecka, ocenić poziom rozwoju psychomotorycznego i jego umiejętności. Rysunki mają niewerbalny charakter, a czynność rysowania jest ulubioną formą aktywności dziecka. W diagnozie ryzyka dysleksji wytwory plastyczne są źródłem informacji o zaburzeniach motoryki, percepcji wzrokowej, koordynacji wzrokowo- -ruchowej i orientacji przestrzennej.

• TESTY I SPRAWDZIANY – są źródłem wiedzy o trudnościach dydaktycznych ucznia.

Przed przystąpieniem do wykonania testówi sprawdzianów ważne jest ustalenie stopnia

opanowania przez ucznia zasad pisowni.

Jeżeli uczeń nie zna podstawowych zasad pisowni, trudno jest określić, co stanowi

przyczynę popełnianych przez niego błędów ortograficznych.

Mogą być one konsekwencją zaniedbań dydaktycznych, małej ilości ćwiczeń utrwalających pisownię, czy skutkiem dysharmonii rozwojowych

funkcji percepcyjno-motorycznych.

Należy pamiętać, że znajomość zasadortografii u dzieci i młodzieży z dysleksją

nie zapobiega popełnianiu błędów.

Ważne jest jednak,aby uświadomić im, że umiejętność ta stanowi istotny czynnik opanowania

poprawnego pisania.

DIAGNOZA NAUCZYCIELSKA obejmuje:

• ocenę umiejętności czytania i pisania,

• wnikliwą analizę błędów popełnionych w czytaniu i pisaniu z uwzględnieniem symptomatyki zaburzeń,

• ocenę poziomu graficznego pisma,

• znajomość zasad pisowni.

Badanie opanowania umiejętności czytaniaw zależności od wieku diagnozowanego dziecka, dotyczy:

• rozpoznawania wzrokowo-słuchowego i odtwarzania liter,• techniki czytania (głoskowanie, czytanie sylabami lub metodą kombinowaną, czytanie wyrazami)• rodzaju błędów popełnianych w czytaniu (mylenie liter, przestawianie szeregu liter w wyrazach, dodawanie lub opuszczanie liter, zamiana końcówek, niekończenie wyrazów, konfabulacje),• tempa czytania,• rozumienia czytanej treści w czytaniu głośnym i cichym.

Sprawdzenie zrozumienia czytanego tekstu

a)jako całości, b)rozumienia zależności przyczynowo - skutkowej zdarzeń i faktów,c)zapamiętania szczegółów.

W próbach czytania należyzanotować czas i liczbę popełnionych błędów.

Badanie umiejętności pisaniaw zależności od wieku stosuje się cztery rodzaje prób:

1) przepisywanie,2) pisanie z pamięci, 3) pisanie ze słuchu,4) pisanie samodzielne.

Cele ww. prób:a) wyłonienie charakterystycznych błędów,b) ocena tempa pisania, c) ocena jakości poziomu graficznego pisma.

Badanie umiejętności pisania

1)Przepisywanie (odwzorowywanie): podstawowa próba. Stosowana u dzieci już na początku edukacji.

Podczas wykonywania przepisywania należy zwrócićuwagę, czy uczeń przepisuje po literce, sylabami,

po kilka liter czy wyrazami.

Czasami uczeń dyktuje sobie wyrazy lub zapamiętuje całe zdania.

Kolejne próby pisania: z pamięci, ze słuchu, samodzielne.

Błędy pojawiające się w próbach pisania:

• zamienianie, opuszczanie lub dodawanie liter,• przestawianie kolejności liter,• dopisywanie zbędnych liter,• gubienie drobnych elementów liter,• łączenie wyrazów,• zapis fonetyczny,• brak wielkiej litery na początku zdania,• opuszczanie znaków diakrytycznych i interpunkcyjnych,• błędy typowo ortograficzne.

Ocena poziomu graficznego pisma- na podstawie obserwacji wykonywania prób pisania -

należy uwzględnić:• mieszczenie się w liniaturze,• sposób łączenia liter (często występuje brak połączeń),• rozmieszczenie tekstu na stronie,• kształt liter,• kierunek kreślenia liter,• nacisk narzędzia pisarskiego,• uchwyt narzędzia pisarskiego i ułożenie ręki podczas pisania,• płynność ruchów ręki,• postawę ciała podczas pisania.

Analiza wyników badań uzyskanych w diagnozienauczycielskiej pozwala na określenie mocnych

i słabych stron ucznia.

Mocne strony badanego ucznia powinny być punktem wyjścia do budowy

indywidualnego programu pracy wyrównawczejlub korekcyjno-kompensacyjnej.

Tylko specjalistycznapomoc terapeuty pedagogicznego

zapewni uczniowi ze specyficznymi trudnościamiw uczeniu się skuteczną pomoc dydaktyczną.

(Czabaj, 2012)

LITERATURA:M. Bogdanowicz (1995). Uczeń o specjalnych potrzebach edukacyjnych. Psychologia Wychowawcza nr 3.

M. Bogdanowicz (2002). Ryzyko dysleksji. Problem i diagnozowanie. Gdańsk Harmonia.

R. Czabaj (2012). Diagnoza niepowodzeń szkolnych – nowe zadanie dla nauczyciela. Biuletyn Polskiego Towarzystwa Dysleksji. Dysleksja Nr 1/Wiosna.

B. Gordzelewska, Cz. Malinowska-Kenyeres (2005). Przyczyny niepowodzeń szkolnych w: (red.) E. M. Skorek. Terapia pedagogiczna. Tom I. Kraków Oficyna Wydawnicza Impuls.

W. Grądzki (2000). Sukcesy i niepowodzenia jako problem pedagogiczny. Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze nr 7.

J. Jastrząb (1995). Niepowodzenia szkolne - problem szkoły czy ucznia. Wychowanie na co dzień, nr 7-9, wkładka metodyczna I-IV.

J. Jastrząb (2007). Dostosowanie wymagań szkolnych a zaspokajanie specjalnych potrzeb edukacyjnych i wychowawczych uczniów w: (red.) A.J. Malinowski, A. Zandecki. Środowisko – Młodzież – Zdrowie. Toruń Akapit.

J. Konopnicki (1966). Powodzenia i niepowodzenia szkolne. Warszawa PZWS.

Cz. Kupisiewicz (1965). Niepowodzenia dydaktyczne. Warszawa PWN.

Cz. Kupisiewicz (1977). Podstawy dydaktyki ogólnej. Warszawa PWN.

B. Matyjas (1991). Psychiczne i środowiskowe przyczyny niepowodzeń szkolnych wychowanków. Problemy Opiekuńczo – Wychowawcze Nr 5.

A. Maszorek (2000). Przyczyny sukcesów i niepowodzeń szkolnych dziecka. Lider Nr 6.

B. Łuczak (2000). Niepowodzenia w nauce : przyczyny, skutki, zapobieganie. Warszawa G & P.

J. Łysek (red.) (1998). Niepowodzenia szkolne: praca zbiorowa. Kraków Impuls.

T. Obrębski (1997). O niektórych przyczynach niepowodzeń dydaktycznych nauczycieli i młodzieży szkolnej. Przysposobienie obronne Nr 205.

S. F. Shaw, J.P. Cullen, J.M. McGuire, L.C. Brinckerhoff (1995). Operationalizing a definition of learning disabilities. Journal of Learning Disabilities, 28, s. 586 – 597.

H. Spionek (1981). Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia szkolne. Warszawa PWN.

I. Tokarska (1996). Uwarunkowania niepowodzeń szkolnych uczniów szkół podstawowych. Warszawa WSiP.

H. Winnicka (1986). Zmiany psychofizyczne uczniów i zwalczanie wynikających z nich niepowodzeń. Oświata i Wychowanie Nr 23.

W. Wojak (1997). Niektóre przyczyny trudności i niepowodzeń szkolnych. Problemy Opiekuńczo – Wychowawcza Nr 6.

E. Wojda (2001). Rodzaje i przyczyny niepowodzeń szkolnych. Edukacja i Dialog Nr 9/10.