ÍÈÝÀÐ ÐßÔÈÁßÉËÈ

ÑÅ×ÈËÌÈØßÑßÐËßÐÈ

“ØßÐÃ-ÃßÐÁ”ÁÀÊÛ—2004

Áó êèòàá “Íèýàð Ðÿôèáÿéëè. Ñå÷èëìèø ÿñÿðëÿðè” (Áàêû, Àçÿðíÿøð, 1993) âÿ“Íèýàð Ðÿôèáÿéëè. Øàíëû íÿñèëëÿðèí éàäèýàðûéàì” (Áàêû, Ýÿíúëèê, 1993)

íÿøðëÿðè ÿñàñûíäà òÿêðàð íÿøðÿ ùàçûðëàíìûøäûð

Òÿðòèá åäÿíè: Àíàð

Þí ñþçöí ìöÿëëèôè: Áÿêèð Íÿáèéåâ

894.3611 - dc 21AZEÍèýàð Ðÿôèáÿéëè. Ñå÷èëìèø ÿñÿðëÿðè. Áàêû, “Øÿðã-Ãÿðá”, 2004, 392 ñÿù.

Íèýàð Ðÿôèáÿéëè (1913-1981) Àçÿðáàéúàíûí ýþðêÿìëè øàèðÿëÿðèíäÿíäèð.Îíóí éàðàäûúûëûüûíäà çÿðèô ìÿùÿááÿò ëèðèêàñû, àíàëûã, Âÿòÿí, òÿáèÿò ìþâçóëàðûÿñàñ éåð òóòóð. Àíà ñóðÿòèíè Íèýàð Ðÿôèáÿéëè ïîåçèéàñûíûí áàø ãÿùðÿìàíû ùåñàáåòìÿê îëàð. Àíàëûüûí äàõèëè ìÿëàùÿòè, Øÿðã þçöíÿìÿõñóñëóüó, ìÿðùÿìÿòè âÿôÿäàêàðëûüû áó êþâðÿêëèêäÿ âÿ íàðûíëûãäà þç áÿäèè èôàäÿñèíè ÷îõ àç øàèðëÿðäÿòàïìûøäûð.

Íÿùàéÿò, áó ïîåçèéàäà ãàäûí ùöñíö âÿ øÿôãÿòè èëÿ òÿáèÿòèí þç ýþçÿëëèéè âÿìÿëàùÿòè àðàñûíäà àùÿíýè, áèðëèéè èôàäÿ åäÿí áàùàð ÿòèðëè øåèðëÿð àéðûúà ñèëñèëÿòÿøêèë åäèð. Ùÿìèí áàùàð ëþâùÿëÿðè êè, øàèðÿíèí þìðöíäÿ âÿ ïîåçèéà ñûíäà äàïîåòèê áàùàðûí èôàäÿñèäèð.

Áó êèòàáäà óíóäóëìàç øàèðÿìèç Íèýàð õàíûìûí ìöõòÿëèô èëëÿðäÿ éàçäûüûøåèðëÿðëÿ éàíàøû ñå÷ìÿ òÿðúöìÿëÿðè, ýöíäÿëèê, õàòèðÿ âÿ ãåéäëÿðè îõóúóëàðà÷àòäûðûëûð.

ISBN 9952-418-17-2© “ØßÐÃ-ÃßÐÁ”, 2004

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè

ÈËÙÀÌ ßËÈÉÅÂÈÍ

“Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ ëàòûí ãðàôèêàñû

èëÿ êöòëÿâè íÿøðëÿðèí ùÿéàòà

êå÷èðèëìÿñè ùàããûíäà”

12 éàíâàð 2004-úö èë òàðèõëè ñÿðÿíúàìû

èëÿ íÿøð îëóíóð âÿ þëêÿ êèòàáõàíàëàðûíà

ùÿäèééÿ åäèëèð

ÑÀÙÈËÑÈÇ ÄßÍÈÇ

Íèýàð Ðÿôèáÿéëè Àçÿðáàéúàí òàðèõèíèí ÷îõ ìöðÿêêÿá, êÿøìÿêÿøëè áèð÷àüûíäà äöíéàéà ýÿëìèøäè. 1913-úö èë — Ðîìàíîâëàð ñöëàëÿñèíèí ö÷ ÿñð äàâàìåäÿí ùþêìðàíëûüûíûí ñîí âÿ íèñáÿòÿí äèíú èëè èäè. 1914-úö èëäÿ áèðèíúè äöíéàìö ùàðèáÿñè áàøëàíìûø, áîëøåâèêëÿð èìïåðèàëèçì çÿíúèðèíèí çÿèô ùÿëãÿñè ùåñàáåò äèêëÿðè Ðóñèéàäà èðè ìèãéàñëû ÷åâðèëèø åòìèø, 1917-úè èëèí îêòéàáð ùàäèñÿëÿðèèì ïåðèéàíûí áöòöí óúãàðëàðûíäà, î úöìëÿäÿí äÿ Àçÿðáàéúàíäà áþéöê ÿêñ-ñÿäà âåðìèøäè. Áàêûäà, Ýÿíúÿäÿ, Øàìàõûäà ãàðûøûãëûãäàí èñòèôàäÿ åäÿíåðìÿíè äàø íàêëàðû 1918-úè èëäÿ àçÿðáàéúàíëûëàðà ãàðøû íþâáÿòè ñîéãûðûìû òÿøêèëåòìèø, îí ìèíëÿðëÿ ñîéäàøûìûçûí ýöíàùñûç ãàíëàðûíà áàèñ îëìóøäóëàð. Áþéöêðèñê, ìÿ øÿã ãÿòëÿð âÿ ãóðáàíëàð áàùàñûíà èëê Àçÿðáàéúàí Úöìùóðèééÿòè åëàíåäèëìèø, òà ðèõäÿ áèðèíúè äåìîêðàòèê Àçÿðáàéúàí äþâëÿòè ôÿàëèééÿòÿ áàøëàìûøäû.

Íèýàð õàíûìûí àòàñû Õóäàäàò áÿé Ðÿôèáÿéîâ ÿñðèìèçèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Àâ -ðî ïàäà îõóìóø çèéàëûëàðûìûçäàí áèðè, àëè òÿùñèëëè èëê àçÿðáàéúàíëû úÿððàù èäè.

1919-úó èëäÿ, ýÿëÿúÿê øàèðÿ àëòû éàøûíäà îëàíäà, Õóäàäàò áÿé ÀçÿðáàéúàíÄå ìîêðàòèê Úöìùóðèééÿòè ðÿùáÿðëèéèíèí òÿêëèôè âÿ Ýÿíúÿ èúòèìàèééÿòèíèí òÿ -êèä ëè õàùèøëÿðè ÿñàñûíäà ãóáåðíèéàíûí âàëèñè âÿçèôÿñèíè ãÿáóë åòìèø âÿ áèð èëìöä äÿòèíäÿ áó âÿçèôÿíè ëàéèãèíúÿ èúðà åòìèøäè. Àçÿðáàéúàíûí çîðëà øó ðà ëàø äû -ðûë äûüû èëê ýöíëÿðäÿ èñÿ Ýÿíúÿäÿ ùàêèìèééÿòÿ äîëóøàí äàøíàêëàð Õóäàäàò áÿéèùÿáñ åòìèø, òÿëÿì-òÿëÿñèê Áàêûéà ýþíäÿðÿðÿê Íàðýèí àäàñûíäà ýöëëÿëÿíìÿñèíèòÿø êèë åòìèøäèëÿð.

...Ùÿéàò äàâàì åäèð, ÿäÿáè ïðîñåñ äÿ þç ìöðÿêêÿá, äàøëû-ãàéàëû ìÿúðàñûèëÿ ùÿðÿêÿòèíäÿí ãàëìûðäû. Ïàðòèéà áèð ãàðà êàáóñ êèìè áó ïðîñåñèí áàøûíûí öñ -òö íö êÿñäèðèá îíó þç àìàíñûç äàõèëè âÿ õàðèúè ñèéàñÿòèíèí “òÿêÿðúèéèíÿ âÿ âèíò -úè éèíÿ” ÷åâèðèðäè. Èëê éàðàäûúûëûã ÷àüëàðûíäàí Íèýàð Ðÿôèáÿéëèíèí èíãèëàáà,ãóðó ëó øà, ñîíðàëàð, 1940-50-úè èëëÿðäÿ èñÿ Ñòàëèíÿ áÿçè øåèðëÿð ùÿñð åòìÿñèíèíÿñàñ ñÿáÿ áèíè áàøà äöøìÿê, ÿëáÿòòÿ, ÷ÿòèí äåéèë. Î, ÿòðàôûíäà áàø âåðÿí äÿù -øÿòëè ùà äè ñÿëÿðè, ðÿñìè äàèðÿëÿðèí äåäèéèíè äåìÿéÿí ñÿíÿòêàðëàðûí íåúÿ òÿùäèäâÿ òÿãèá îëóí äóüóíó ýþðöðäö. Áó øåèðëÿðèí éàðàíìà ñÿáÿáëÿðèíè éàõøû àíëàìàãö÷öí õö ñóñÿí ßùìÿä Úàâàäûí àäû âÿ ÿñÿðëÿðè ÿòðàôûíäà ýåäÿí âÿ øàèðèí ýöë -ëÿ ëÿí ìÿ ñèëÿ áèòÿí èíòðèãàëàðû, ÿââÿëúÿ Äàüûñòàíà, ñîíðà Òöðêìÿíèñòàíà ñöðýöíîëó íóá îðàäàí äà õàðèúÿ ãà÷àí Àëìàñ Èëäûðûìûí àúûíàúàãëû òàëåéèíè íÿçÿðÿàëìàã ëà çûìäûð.

Áåëÿëèêëÿ äÿ Í.Ðÿôèáÿéëè þç çÿìàíÿñèíèí þâëàäû èäè. Î äà éàðàäûúûëûüà÷àü äàøû îëàí ãÿëÿì éîëäàøëàðûíûí áèð ÷îõó êèìè åéíè éîëëà ýÿëìèøäè. Áóðàäàìÿí èëê íþâáÿäÿ îíóí ÿñÿðëÿðèíèí ìþâçóëàðûíû âÿ èúòèìàè ìÿçìóíóíó íÿ çÿð -äÿ òóòóðàì. “Øåèðëÿð” àäëû áèðèíúè êèòàáûíäàêû ÿñÿðëÿð Ñ.Âóðüóíóí “Øàèðèíàíäû”, Ñ.Ðöñòÿìèí “ßëÿìäÿí íÿøÿéÿ”, Ð.Ðçàíûí “×àïåé”, Ì.Ðàùèìèí “Àð -çó ëàð”, Ì.Äèëáàçèíèí “Áèçèì ñÿñèìèç” êèìè î çàìàí ÷àï îëóíìóø êè òàá ëà ðûí -äà êû øåèðëÿðäÿí ìþâçó âÿ ìîòèâëÿðè åòèáàðèëÿ àç ôÿðãëÿíèðäè. Áóíó ãåéä åòìÿêêè ôàéÿòäèð êè, èëê êèòàáûíäàêû îí áèð øåèðäÿí äþðäö ãàäûíëàðûí àðòûã ýóéà òàì

4

5

àçàä ëûüà ÷ûõäûãëàðûíà, ãàëàíëàðû éåíè ãóðóëóøóí, éåíè èúòèìàè ìöíàñèáÿòëÿðèíòÿ ðÿííöìöíÿ ùÿñð åäèëìèøäè. “Êîìñîìîë÷ó ãûçëàð” ïîåìàñûíûí èñÿ åëÿ àäû áóáà õûìäàí þçö ùàããûíäà ùÿð øåéè äåéèðäè. Áóíóíëà áåëÿ, èëê êèòàáûíäà ýÿíú øàè -ðÿíè áÿçè ãÿëÿì éîëäàøëàðûíäàí ôÿðãëÿíäèðÿí ìÿãàìëàð äà âàð èäè. Áóíëàðûí ÿíâàúèá ëÿðè îáðàçëûëûã âÿ øåèð äèëèíèí àùÿíýäàðëûüû, ðÿâàíëûüû éàðàäûúûëûüà éåíèáàøëàìûø ìöÿëëèôèí óüóðëó àõ òà ðûøëàðûíûí èëê íÿòèúÿëÿðè êèìè ìàðàãëû èäè.

* * *Úÿìèééÿòèí, ðåæèìèí ÿäÿáèééàòû, õöñóñÿí ïîåçèéàíû èúòèìàè ïðîáëåìëÿðëÿ

ùÿä äèíäÿí àðòûã éöêëÿäèéè áèð çàìàíäà, þçö äÿ âàõòèëÿ äÿáäÿ îëàí ñîñèàë-ñè -éà ñè ìÿçìóíëó, ÷àüûðûø ðóùëó áèð ñûðà ÿñÿðëÿð éàçäûüûíà áàõìàéàðàã, Íèýàð õà -íûì äàõèëÿí þç øàèð ìÿíè, øàèð ñþâãè-òÿáèèñè åòèáàðèëÿ áèòêèí áèð ëèðèê èäè. Íÿåäÿ ñÿí êè, îíóí ëèðèê äóéüóëàðûíûí òÿçàùöðöíÿ, ÿëâàí ùèññëÿðèíèí ýþçÿë øåèð èí -úè ëÿðèíÿ ÷åâðèëìÿñèíÿ çàìàí âÿ øÿðàèò î ãÿäÿð äÿ ìöíàñèá äåéèëäè. ßýÿð ìö -íàñèá îëñàéäû “Äîéìàäûì”, “Íàçÿíäÿ áàùàð”, “Àïàðìà”, “Äàüëàð”, “Äþçÿáèë ìèðÿì”, “Äóðíà”, “Ñó ïÿðèñè”, “Ãàéûã÷û”, “Íåéëÿéèì?” âÿ ñ. øåäåâðëÿðÍèýàð õàíûìûí ïîåçèéà ýöëøÿíèíäÿ áîéíóáöêöê áÿíþâøÿ êèìè ãàëìàçäûëàð.

Àëà ýþçëöì, ñÿíäÿí àéðû ýåúÿëÿð,Áèð èë êèìè óçóí îëóð, íåéëÿéèì?Áàü÷àìûçäà ãûçûëýöëëÿð ùÿð ñÿùÿðÒåçäÿí à÷ûð, âàõòñûç ñîëóð, íåéëÿéèì?

Íÿðýèçëÿðèí ýþçö éàøëà äîëàíäà,Áÿíþâøÿëÿð áàõûá ãÿìýèí îëàíäà,Ãÿðÿíôèëèí ýþçö éîëäà ãàëàíäà,Éàñÿìÿí ñà÷ûíû éîëóð, íåéëÿéèì?

ßñÿí ðóçýàðûí äà éîõäóð âÿôàñû,Äöøìöøäöð áàøûíà þçýÿ ñåâäàñû.Ëàëÿíèí úûðûëûá ãÿìäÿí éàõàñû,Ñà÷ëàðû ïÿðèøàí îëóð, íåéëÿéèì?

Áÿëêÿ òåç ýÿëÿñÿí, ÿëàú âåðÿñÿí,Ñöíáöëöí ñà÷ûíû éûüûá ùþðÿñÿí.ßëâàí ÷è÷ÿêëÿðè þçöí äÿðÿñÿíÝþçëÿðè éîëëàðäà ãàëûð, íåéëÿéèì?

...×ÿêèð ÷è÷ÿêëÿðèí ýþçö èíòèçàðÀéðûëûãäàí áåòÿð äöíéàäà íÿ âàð?Áó áàùàð àõøàìû ñÿíè, áàõ, ÍèýàðÙÿçèí-ùÿçèí éàäà ñàëûð, íåéëÿéèì?

Ùþðìÿòëè îõóúóëàðûí éàäûíà ñàëûì êè, âàõòèëÿ Àçÿðáàéúàí âÿ î çàìàíêûÈòòèôàã ìÿòáóàòûíäà áåëÿ áèð õÿáÿð éàéûëìûøäû: òàíûíìûø Èòàëèéà áÿñòÿêàðû Ôðàí -êî Ìàíèíî þçöíöí “Ìÿùÿááÿò êàíòàòàñû”íû éàçàðêÿí Íèýàð õàíûìûí ëèðè êà ñûí -äàí áÿùðÿëÿíìèøäèð.

Íèýàð õàíûìûí ëèðèêàñû ýåíèø, âöñÿòëè áèð ëèðèêàäûð. Îíóí ïàëèò ðàñûíäàêûðÿíýëÿð éàëíûç ìÿùÿááÿòèí òÿðÿííöìö, ùèúðàí éàíüûñûíûí òÿñâèðè ö÷öí äåéèë.Áó ðÿíýëÿð ùÿéàòûí äàùà ÿëâàí ùàäèñÿëÿðèíèí èíèêàñû ö÷öí, èúòèìàè ùÿ éàòäà,èíñàíëàð àðàñûíäàêû ìöíàñèáÿòëÿðäÿ éîë âåðèëÿí ùàãñûçëûãëàðûí èôàäÿñè, êþ -ìÿêñèçëÿðèí ìöäàôèÿñè, àùÿíýäàðëûüûí ãîðóíìàñû ö÷öíäöð.

Ìÿí òàíûäûüûì âÿòàíûìàäûüûìÀäàìëàðûí àüëàìàüûíàäþçÿ áèëìèðÿì.Ùÿñðÿò àüðûñûíà,Àéðûëûã äàüûíàÄþçÿ áèëìèðÿì.Ìÿùÿááÿòäÿí éàðàëàíìûø,Éàð-éîëäàøäàí àðàëàíìûø,Äèðèëÿðèí úÿðýÿñèíäÿíÀäû-ñàíû ãàðàëàíìûøÍàêàìëàðûí ãèñìÿòèíÿ,Äÿðäèíÿ-ìþùíÿòèíÿäþçÿ áèëìèðÿì...

Íèýàðûí áèð øàèð êèìè ñÿíÿòêàðëûã õöñóñèééÿòëÿðèíèí òÿçàùöðö äÿ ÿí ÷îõîíóí ëèðèêàñûíäà ìöøàùèäÿ îëóíóð. Åëÿ “Äÿíèç” øåðèíè àëàã. Áó ÿñÿð áàøäàí-áàøà áèð ìöãàéèñÿ öçÿðèíäÿ ãóðóëìóøäóð. Ìöÿëëèô øàèð ãÿëáèíè äÿíèçÿ òÿøáåùåäèð. Äÿíèç äÿ, øàèð öðÿéè äÿ ýåúÿ-ýöíäöç ðàùàòëûã íÿ îëäóüóíó áèëìèð. Àõûäÿ íèç áÿðê äàëüàëû, èðè ëÿïÿëè îëìàéàíäà äà ùÿìèøÿ òÿëàòöìäÿ, äàõèëè ùÿ ðÿ êÿ -òèí äÿäèð. Äöíéàíûí áèëìÿúÿëè èøëÿðèíÿ, èíñàíëàðûí òàëåéèíäÿ áàø âåðÿí ùà äè ñÿ -ëÿ ðÿ ðåàêñèéà âåðìÿê ö÷öí ùÿìèøÿ öñò àéàãäà äóðóá êþâðÿëìÿéÿ, ãÿùÿð ëÿí -ìÿ éÿ, ùÿéÿúàíëàíìàüà, áÿçÿí äÿ âóëêàí êèìè ïöñêöðìÿéÿ ùàçûð îëàí øàèðãÿëáè äÿ áåëÿäèð. Ëàêèí ñÿí äåìÿ äÿíèçëÿ øàèð ãÿëáè àðàñûíäà ÷îõ áþéöê áèðôÿðã äÿ âàðìûø: áó ôÿðãè àíúàã øàèð ýþðÿ, äóéà âÿ äåéÿ áèëÿð:

Ìÿíèì ñåâèíúëÿðèì, ùèññèì, áóíó áèë,Ñàùèëñèç äÿíèçäèð, ùÿð éåðè àøàð.Àðàäà ôÿðãèìèç ùå÷ êè÷èê äåéèë:Ñÿí ùà ÷ûðïûíñàí äà áèð ñàùèëèí âàð!

“×è÷ÿêëÿð”, “Àü ÷è÷ÿê”, “Ãÿðÿíôèë”, “Íÿðýèç ýöëö”, “Ëàëÿ”, “Éàñÿìÿíêèìè” ÿòèð ñà÷àí øåèðëÿðè äÿ, øÿðòè îëàðàã “Ìÿùÿááÿò ìèíèàòöðëÿðè” öìóìè áàø ëû üûàëòûíäà òîïëàíìàñû ìöìêöí îëàí àäñûç ÿñÿðëÿðè äÿ îíóí ñèíÿñèíäÿ ùÿìèøÿ òÿ -

6

7

áèÿòÿ, èíñàíëàðà, ýþçÿëëèéÿ ìÿùÿááÿò äîëó ýåíèø áèð öðÿéèí ÷àðïäûüûíû ñöáóò åäèð.Áåëÿ îëäóüó ö÷öí øàèð ÿòðàôûíäàêûëàðäàí äà ùÿìèøÿ ÿðêéàíà ìÿùÿááÿò óìóá:

Þëöìäÿí ãîðõóðàì,Úÿôàäàí, çöëìäÿí ãîðõìóðàì.Áèðúÿ ìÿùÿááÿò éàðàñûäûðÖðÿéèìè ãàíàäàí...Åëÿ áèë ìÿùÿááÿòëÿÄîüóëìóøàì àíàäàí.Áèðúÿ ýöí ñåâèëìÿñÿì,Áóëóä êèìè äîëàðàì.Áèðúÿ ýöí ñåâèëìÿñÿì×è÷ÿê êèìè ñîëàðàì.Áèðúÿ àí ñåâèëìÿñÿìÁèð àíäà ìÿùâ îëàðàì.

Íèýàðûí ëèðèêàñûíäà ÿêñèíè òàïàí äóéüóëàð, ôèêèðëÿð, ÿñë ïîåòèê ìÿòëÿáëÿðäöí éàñû ùàããûíäà íèñáÿòÿí äîëüóí òÿñÿââöð îéàòìàã ö÷öí øàèðèí àç ãàëà áóñÿï êèäÿ éàçûëìûø áöòöí øåèðëÿðèíè íöìóíÿ ýÿòèðìÿê ëàçûìäûð. Áóíà èìêàí îë -ìà äûüû ö÷öí ìÿí àíúàã áÿçè øåèðëÿðè, îíëàðäà ãàëäûðûëàí ìÿíÿâè ïðîáëåìëÿðèõàòûð ëàòìàãëà êèôàéÿòëÿíÿúÿéÿì.

“Òàùèð âÿ Øàùíàáàä äàñòàíû” øåðèíäÿ: Áöòöí éàðàëàðûí ñàüàëìàã åùòèìàëûâàð. Ëàêèí ñåâýèëèíèí äþíöêëöéöíäÿí öðÿéÿ âóðóëàí éàðà, öçÿðèíäÿí óçóí çà -ìàí êå÷ñÿ äÿ, ýèçëèí-ýèçëèí ãþâð åäÿð âÿ áóíà ýþðÿ äÿ ùå÷ âàõò ñàüàëìàç.

“Èíñàí êàìèë îëñóí ýÿðÿê” øåðèíäÿ: Àäàìëàð áèð ãàéäà îëàðàã ÷àëûøûðëàð êè,äö ÷àð îëäóãëàðû õÿñòÿëèêëÿðäÿí õèëàñ îëóá úàíëàðûíû ñàôà ÷ûõàðòñûíëàð, âàõòëû-âàõ òûíäà éóéóíóá êèð-ïàñäàí òÿìèçëÿíñèíëÿð. Áÿñ íÿ ö÷öí îíëàð êèíäÿí, ùÿ -ñÿä äÿí, êîáóäëóãäàí, ïàõûëëûãäàí, ãÿðÿçäÿí, êÿìôöðñÿòëèêäÿí, éàëàíäàí,ìÿð äèìàçàðëûãäàí ñèëêèíèá, òÿìèçëÿíèá õèëàñ îëà áèëìèð? Íèéÿ èíñàíëàð þç ìÿ -íÿâè ìÿðÿçëÿðèíäÿí éàõà ãóðòàðà áèëìèð? Áÿëêÿ îíà ýþðÿ êè, ùå÷ þçëÿðèíäÿáåëÿ õÿñòÿëèêëÿðèí âàðëûüûíäàí øöáùÿëÿíìèðëÿð?..

Íèýàð õàíûì éàðàäûúû ôèêðÿ, èíñàí àçàäëûüûíà, ñÿðáÿñò äóéüóëàðà áóõîâîëàí ãàéäà-ãàíóíëàðà à÷ûã ÷àüûðûø ñÿúèééÿñè äàøûéàí ÿñÿðëÿð éàçìûðäû. Åëÿøåèð ëÿð éàçûá ÷àï åòäèðèðäè êè, îíëàðûí ùÿúìúÿ êè÷èê, ùÿð úöð ÷àüûðûøäàí óçàãîëàí ãàéÿñèíè àðèô îõóúó áàøà äöøöð âÿ øàèðèí èçëÿäèéè ãàéÿäÿ, ìÿãñÿääÿ þçøÿõñè ãÿíàÿòëÿðèíèí èôàäÿñèíè ýþðöðäö. “Áàéðàì” øåðèíäÿ îëäóüó êèìè:

Áèëñÿéäèì ñÿí ýÿëÿúÿêñÿí,Êþíëöìäÿí áàéðàãëàð àñàðäûì,Øàäëûã, ñåâèíú íÿüìÿëÿðè éàçàðäûì.Éàíäûðàðäûì áöòöí ÷ûðàãëàðû,Ãîíàã ÷àüûðàðäûì åâèìÿÃûøûí îðòàñûíäà áàùàðû....Íÿúèá, ôÿäàêàð

Àüûëëû èíñàíëàðÊþíëöìÿ ùÿìèøÿ èëùàì îëóð,Éàõøû àäàìëàðëà ýþðöøÿíäÿÌÿíèì÷èí ÿí áþéöê áàéðàì îëóð!

Öìóìèééÿòëÿ, ÷îõ âàúèá èúòèìàè-ñèéàñè ìþâçóëàðäà áåëÿ Íèýàð õàíûì ùå÷áèð ùàé-êöéÿ, çàùèðè òÿìòÿðàüà éîë âåðìÿäÿí, ñÿìèìè éàçìàüû áàúàðûðäû. Úÿ -íóáè Àçÿðáàéúàíäàêû ñîéäàøëàðûìûçûí õàèíúÿñèíÿ àëäàäûëäûüû, øàù ðåæèìè âÿñî âåò èìïåðèéàñûíûí ñþâäÿëÿøìÿñè ÿñàñûíäà ãÿôèëäÿí ÿçèëäèéè 40-úû èëëÿðèí îð -òà ëàðû ÷îõóìóçóí éàäûíäàäûð. Áó áàðÿäÿ áÿëêÿ ìèíëÿðúÿ øåèð éàçûëûá. Áåøáÿíä äÿí èáàðÿò îëàí áó ãîøìàíû äà Íèýàð õàíûì Àøûã Ùöñåéí Úàâàíà íÿçèðÿêèìè éàçìûøäû:

Ìÿí êè äîéìàìûøäûì ùå÷ âöñàëûíäàí,Ìÿíÿ çöëì åëÿäè éàìàí àéðûëûã.Íÿ îëàéäû áèð ýöí äóðóá éóõóäàíÝþðÿéäèì êè, îëóá éàëàí àéðûëûã...

Áèç êè áèð ðóù èäèê èêè áÿäÿíäÿ,Î ýöëöá-ñåâèíñÿ ýöëÿðäèì ìÿí äÿ.Âöñàëûí áöëáöëö ó÷óá ýåäÿíäÿÄàø êèìè ãÿëáèìäÿ ãàëàí àéðûëûã.

...Êèì ãûéäû äîñòëàðûí áàùàð åëèíÿ,Ìåùðèáàí ñþçöíÿ, øèðèí äèëèíÿ?Úàíàíûí ñàçûíû àëûá ÿëèíÿßüéàð ìèçðàáèëÿ ÷àëàí àéðûëûã!

Ìÿí ýþðÿíäÿ îðäà éàç ñÿùÿðèéäè,Õîø íÿôÿñ áàùàðûí êöëÿêëÿðèéäè.À÷ûëàí àü áàäàì ÷è÷ÿêëÿðèéäè,Èíäè îíëàðäûìû ñîëàí, àéðûëûã?

...Ïîçóëìàç äîñòëàðûí ÿùäè, èëãàðû,Ýöí ÷ûõàð, äàüëàðûí ÿðèéÿð ãàðû,Êå÷ÿð öðÿê äÿðäè, êþíöë ãóáàðû,Ýÿë åòìÿ ìåéäàíäà ÷þâëàí, àéðûëûã!

Øåèðëÿðèíäÿí àøêàðúà ýþðöíöð êè, Íèýàð õàíûì þç çÿíýèí ìöøàùèäÿëÿðèÿñà ñûíäà èíñàí ïñèõîëîýèéàñûíûí èíúÿëèêëÿðèíè àðàøäûðìûø, áó ñàùÿäÿ óüóðëóöìó ìèëÿøäèðìÿëÿð àïàðìûøäûð. Ùÿð áèðèìèç ùÿð ýöí ãàðøûëàøäûüûìûç îíëàðúààäàì ëà ñàëàìëàøûðûã. Áèç, àäè èíñàíëàð, áó ñàëàì âåðÿíëÿðè ÿí ÷îõó èêè ãèñìÿáþëÿ áèëÿðèê; ñÿìèìè ñàëàì âåðÿíëÿð âÿ ãåéðè-ñÿìèìè ñàëàì âåðÿíëÿð éàõóä,ùàé-êöéëÿ ñàëàì âåðÿíëÿð âÿ åùìàëúà ñà ëàì âåðÿíëÿð. Èíäè äÿ ñàëàìëàøäûüûàäàì ëàðëà ÿëàãÿäàð îëàðàã Íèýàðûí ìö øà ùè äÿ ÷åâðÿñèíèí âöñÿòèíÿ áàõàã: îíóí

8

9

êè÷èê ùÿúìëè áèð øåðèíäÿ ÿí àçû îí úöð ñà ëàì ëàøìà òÿñáèò îëóíìóøäóð. Øàèðìöõ òÿëèô ìöíàñèáÿòëÿðëÿ ñàëàìûíû êÿ ñÿí ëÿðèí äÿ áèð íå÷ÿ êàòåãîðèéàñûíûìöÿé éÿí åäÿ áèëìèøäèð:

Áèðèíèí ýþçëÿðè ýöëöðñàëàì âåðÿíäÿ.

Áèðèíèí êþíëöíöí èøûüûýþçëÿðèíäÿí òþêöëöð

ñàëàì âåðÿíäÿ.Áèðè ùÿçèí, ãÿìëè ñàëàì âåðèð,Áèðè ñÿðõîø êèìè, äÿìëè ñàëàì âåðèð.Áèðè òÿìêèíëÿ, àüûð-àüûð ñàëàìëàøûð,Áèðè éàìàí ôàüûð-ôàüûð ñàëàìëàøûð.Áèðè áóç êèìè ñîéóã,

øàõòàëû ñàëàì âåðèð,Áèðèíèí äàüûíûã ôèêðè,

õÿéàëû ñàëàì âåðèð...Áèðè ðÿñìè ñàëàìëàøûá êå÷èð,Áèðè ñàëàì âåðìÿê ÿçèééÿòèíäÿí

óçàãëàøûá êå÷èð...Áèðè àúû, èñòåùçàëû ñàëàì âåðèð,Áèðè õåéëè òÿêÿááöðëö,

õåéëè ÿäàëû ñàëàì âåðèð.Áèðè ñàëàì âåðìèðÙÿéàò áèçè ÿéÿíäÿ...Áèðè ñàëàìëàøìàéûðÉîëäàøûìëà àðàñû äÿéÿíäÿ...Áèðè ìèííÿòëÿ ñàëàì âåðèð,Áèðè õåéëè ÿçàá-ÿçèééÿòëÿ ñàëàì âåðèð...Ñàäÿ ñàëàìëàðû ñåâèðÿì!

Ýÿòèðèëÿí âÿ ýÿòèðèëìÿéÿí ÷îõëó íöìóíÿëÿðäÿí äÿ áèð äàùà ýþðöíäöéöêèìè, áàéàòû, ãÿçÿë, ùåúàíûí ÷îõ çÿíýèí áþëýöëÿð ãàììàñû, ñÿðáÿñò øåðèí ÷å -øèäëè ôîðìàëàðû Íèýàð õàíûìûí ÿñÿðëÿðèíèí ñþçöí ùÿãèãè ìÿíàñûíäà ïîëè ôî -íèçìèíè òÿìèí åòìèøäèð. ßäÿáè òÿíãèä áó ãÿíàÿòèíäÿ òàìàìèëÿ ùàãëûäûð êè,Íèýàð ö÷öí áàøëûúà éàðàäûúûëûã ìÿñÿëÿñè ÿñÿðëÿðèíäÿ þç èôàäÿñèíè òàïàí ïîåòèêôèêèðäèð, ÿäÿáè ìÿòëÿáäèð. Øàèð ãÿëáèíèí þçöíÿìÿõñóñ ÷ûðïûíòûëàðû äà ùÿðøåéäÿí ÿââÿë ìÿùç áó ïîåòèê ôèêðèí, ÿäÿáè ìÿòëÿáèí þçöíäÿí äîüóð.

* * *Íèýàð õàíûìäàí, îíóí ñÿíÿòêàð òàëåéèíäÿí ñþùáÿò ýåäÿðêÿí òÿáèè îëàðàã

éàäûìûçà ùàìûäàí ÷îõ ÿñðèìèçèí áþéöê øàèðè Ðÿñóë Ðçà äöøöð. Áÿëè, ÍèýàðÐÿôèáÿéëèíèí äÿ, ßíâÿð Ìÿììÿäõàíëûíûí äà, Àíàðûí äà, Ðÿñóë ìöÿëëèìëÿ

ñÿìèìè äîñòëóã åòìèø Úÿôÿð Úÿôÿðîâ âÿ Àááàñ Çàìàíîâóí äà éàðàäûúûëûã ÿëà -ãÿ ëÿðè ñàõëàìûø áÿçè äèýÿð ñÿíÿòêàðëàðûìûçûí, î úöìëÿäÿí ýÿíú èñòåäàäëàðûí äàèí êèøàôûíäà, áèð ñÿíÿòêàð êèìè þç ôÿðäè ñèìàëàðûíû òàïìàñûíäà áó áþéöê øàèðëÿöíñèééÿòèí øÿêñèç ðîëó îëìóøäóð. Ëàêèí áó ôàêòû ãÿáóë åòìÿê ùÿëÿ àäû ÷ÿêèëÿíâÿ ÷ÿêèëìÿéÿí ñÿíÿòêàðëàðûí áèð øàèð, íàñèð, äðàìàòóðã, éàõóä òÿíãèä÷è êèìèáþéöê ïîòåíñèàëà ìàëèê îëäóüóíó, éÿíè òÿáèÿòèí, Àëëàùûí îíëàðà áÿõø åòäèéèèëùàì íåìÿòèíè, áó íåìÿòèí ùÿëëåäèúè ìÿíà âÿ ÿùÿìèééÿòèíè ãÿòèééÿí êþëýÿàëòûíà àëà áèëìÿç.

Áóðàäà éåíÿ äÿ Íèýàð õàíûìûí òÿðúöìåéè-ùàëûíûí áÿçè ôàêòëàðûíû éàäàñàëìàüà åùòèéàú âàð. Îíëàð 1937-úè èëäÿ ôåâðàëûí 11-äÿ åâëÿíìèøäèëÿð. Áó èç -äè âàúäàí òÿãðèáÿí îí èë ÿââÿë èñÿ Ýÿíúÿäÿ Íèýàðýèëèí ìÿíçèëèíäÿ êå÷èðèëÿí àäýöíö ìÿúëèñèíäÿ îíóí îõóäóüó øåèðëÿð, áó ýþðöøöí øàùèäëÿðèíäÿí áèðèíèí ñîí -ðà ëàð éàçäûüû êèìè, êèìéà ìöÿëëèìè Éóñèô Ìÿììÿäÿëèéåâè âÿ òÿíãèä÷è Ìè êà -éûë Ðçà ãóëóçàäÿíè î ãÿäÿð ìöòÿÿññèð åòìèøäè êè, îíëàð áó ìöíàñèáÿòëÿ ýÿíúøàè ðÿéÿ öñòöíäÿ éàäèýàð ñþçëÿðè éàçûëìûø ýöìöø ãÿëÿì áàüûøëàìûøäûëàð. Îõó -úóëàðûìûçûí ÷îõó éàõøû áèëèð êè, ñîíðàëàð Åëìëÿð Àêàäåìèéàñûíûí ïðåçèäåíòè îë -ìóø àêàäåìèê Éóñèô Ìÿììÿäÿëèéåâ ùÿì äÿ éàõøû áèð ÿäÿáèééàò áèëèúèñèîëìóø, þçö äÿ øåèð éàçìûøäûð). Òÿãðèáÿí áó âàõòëàðäà Íèýàð Áàêûéà ýÿëèá î çà -ìàí “äàðöëìöÿëëèìèí” äåéèëÿí Ïåäàãîæè òåõíèêóìà äàõèë îëìóø, ñîíðàëàðóçóí ìöääÿò àèëÿëèêúÿ äîñòëóã åòäèêëÿðè ìÿðùóì Àááàñ Çàìàíîâëà áèð ñèíèôäÿîõóìóøäóð. Èçäèâàúëàðûíäàí ùÿëÿ äîããóç èë ÿââÿë Íèýàð þçöíöí “×àäðà” àäëûèëê øåðèíè “Äàí óëäóçó” æóðíàëûíäà íÿøð åòäèðìèøäè. Î, éàçìàüû äàâàì åòäèðìèøâÿ 1934-úö èëäÿ êèòàáëàðûíûí èëê áàùàð ãàðàíãóøó — “Øåèðëÿð“ àäëû ìÿúìóÿñèÀçÿðíÿøðäÿí ãàíàäëàíûá Àçÿðáàéúàíûí ùÿð éåðèíÿ ó÷ìóøäó. Éåíÿ äÿ ùÿìèíèëäÿúÿ î çàìàí øàèðè ÿäÿáèééàò ùÿâÿñêàðëàðûíäàí àéûðàí, îíóí ïðîôåñ ñèî íàë ëû -üûíû òÿñäèã åäÿí áèð ùàäèñÿ áàø âåðìèø, 20 éàøû òÿçÿúÿ òàìàì îëàí Íèýàð õà -íûìû ÑÑÐÈ Éàçû÷ûëàð Èòòèôàãûíà öçâ ãÿáóë åòìèøäèëÿð. Àèëÿ ãóðìàëàðûíà áèð èëãà ëàí äà èñÿ Íèýàð õàíûì Ìîñêâà Ïåäàãîæè Èíñòèòóòóíó ìöâÿôôÿãèééÿòëÿ áè òèð -ìèø, ñîíðàêû èëëÿðäÿ ìÿùñóëäàð äàâàì åäÿí òÿðúöìÿ÷èëèê ôÿàëèééÿòè äÿ ñöáóòåäèð êè, ðóñ ÿäÿáè äèëèíè áöòöí èíúÿëèêëÿðèíÿ ãÿäÿð ìÿíèìñÿìèøäèð.

Áåëÿëèêëÿ äÿ îíëàðûí óëäóçëàðû áàðûøàíäà Íèýàð õàíûì áîëøåâèêëÿðèí 1920-úè èëäÿ ýöëëÿëÿäèêëÿðè Ýÿíúÿ âàëèñèíèí ãûçû êèìè ÷îõ àìàíñûç òÿãèáëÿðÿ ìÿðóçãàë äûüûíà áàõìàéàðàã, áó éàøûíäà áèð èñìÿòëè, çÿùìÿòêåø, ãåéðÿòëè Àçÿð áàé -úàí ãûçûíûí ÿëäÿ åäÿ áèëÿúÿéè ùÿð øåéÿ íàèë îëìóø éåòêèí áèð øàèð èäè. Ðÿñóë Ðçàäà êè, þç éåðèíäÿ, þç ìÿãàìûíäà.

Àðòûã ùÿéàòäàí ýåòìèø áó ñÿíÿòêàðëàðûí òÿðúöìåéè-ùàëûíûí ùÿð áèð àíû, ùÿðáèð ìÿãàìû áó ýöí îíëàðûí õàòèðÿñèíÿ åùòèðàì áÿñëÿéÿí, îíëàðûí èðñèíè ñåâÿí áö -òöí îõóúóëàð, ùÿð áèð çèéàëû ö÷öí äÿðèí ìàðàã ìÿíáÿéèäèð. Ùÿð èêèñèíèí õà ðàê -òåðèíäÿ, õàñèééÿòèíäÿ ÷îõ ýöúëö þçöíÿìÿõñóñ úÿùÿòëÿð îëäóüóíà áàõ ìà éà ðàã,áó èçäèâàú ãàéûì-ãÿäÿì, ñàáèò, ÷îõ àùÿíýäàð áèð àèëÿíèí òÿìÿëèíè ãîé ìóø äóð.Àìàíñûç õÿñòÿëèéèí ùÿð èêèñèíè òÿðêñèëàù åòäèéè áèð-èêè àéû ÷ûõìàã øÿð òè ëÿ 46 èëÿðçèíäÿ áó èçäèâàú, áó ìÿùÿááÿò ùÿéàòûí ùÿð úöð àìàíñûç èì òà ùàíëàðûíäàíìÿòàíÿòëÿ ÷ûõìûø, ùå÷ çàìàí ñàðñûëìàã íÿ îëäóüóíó áèëìÿìèøäèð.

10

11

Íèýàð õàíûìëà Ðÿñóë ìöÿëëèì èêè ñÿíÿò àäàìû, èêè âÿòÿíïÿðâÿð çèéàëû, çÿ -ìà íÿñèíèí èêè ýöúëö ùèññ âÿ äÿðèí èíòåëëåêò àäàìû êèìè áèð-áèðèíè ÷îõ éàõøûäóéóð, áàøà äöøöð, áèð àèëÿíèí ñöòóíëàðû îëìàã åòèáàðèëÿ áèð-áèðèíè éàõøû òàìàì -ëà éûð äû ëàð. Áóíà ýþðÿ äÿ Ðÿñóë Ðçàíûí Íèýàð õàíûì ùàããûíäàêû ãÿíàÿò âÿïîåòèê òÿÿññöðàòëàðûíäàí áèð ãèñìèíè éàäà ñàëìàüà òÿáèè áèð åùòèéàú äóéóðàì.

Øàèðèí “Ìÿêòóáëàð” àäû èëÿ äÿðú îëóíìóø áèð øåèðëÿð äöçöìö âàð. Áó “Ìÿê -òóáëàð” ëèðèê ïîåçèéàíûí êàìèë íöìóíÿëÿðèíäÿíäèð. Òÿãðèáÿí áåø èë ÿð çèí äÿéàçûëûá ùàñèëÿ ýÿëìèø áó ÿñÿðèí èêèíúè àäû “Ñÿíäÿí ñÿíÿ”äèð. Ùÿìèí ìÿê òóáëàð30-úó èëëÿðäÿ, õàëã òàðèõèíèí êÿøìÿêÿøëè ÷àüëàðûíäà, èú òèìàè ýåð ÷ÿê ëèéèí ÷îõìöðÿêêÿá áèð äþâðöíäÿ áàøëàéàí âÿ àç ãàëà éàðûì ÿñð äà âàì åäÿí áèð ìÿ ùÿá -áÿòèí ïîåòèê ñàëíàìÿñèäèð. Ìÿêòóáëàð áîéó àðà-ñûðà ñÿïÿëÿíìèø òÿðúöìåéè-ùàëôàêòëàðûíäàí ìöÿééÿí åòìÿê îëóð êè, Ð.Ðçàíûí øàèð òÿõÿééöëö áó ÿñÿðäÿ Íèýàðõàíûìëà þçöíöí ìÿùÿááÿò äàñòàíûíûí áÿçè ñÿùèôÿëÿðèíè úàí ëàíäûðìûøäûð. Áó -ðàäà 21 éàøëû ýÿíú øàèðèí 18 éàøëû ñåâýèëèñèíÿ éàçäûüû èëê “Òàíûø îëàã!” ìöðà -úèÿ òèíäÿí òóòìóø, îí èëëÿð êå÷äèêäÿí ñîíðà íà ìÿðä õÿñòÿëèéèí àìàíñûç ìÿí -ýÿíÿñèíäÿ ñûõûëàíäà ãÿëÿìÿ àëäûüû åòèðàôûíà ãÿäÿð, ÷îõ ìàðàãëû ìÿùÿááÿòòàðèõ÷ÿñè, ñåâýèëèñèíèí îíà âåðäèéè õÿñèñ úàâàáëàð þç ÿêñèíè òàïìûøäûð.

Ñåâýèëèíèí áó ìÿêòóáëàðà èëê ðåàêñèéàñûíû úàâàá àäëàíäûðìàã äà áèð ãÿäÿð÷ÿ òèíäèð. Ìÿñÿëÿí, èëê ìÿêòóáóí úàâàáûíûí ÿâÿçèíÿ ÿñÿðäÿ áèð ñÿòèð íþãòÿãîéóëóá. Áó úöð þçöíÿìÿõñóñ “úàâàáëàðûí” íÿ äåìÿê îëäóüóíó, úàâàí àøèãèíåúÿ éàíäûðûá éàõäûüûíû, îíóí ìÿùÿááÿò äóéüóëàðûíû äàùà äà úîøäóðäóüóíóñåâèá-ñåâèëìÿéèí, áÿçÿí äÿ “ñåâèëìÿìÿéèí” øèðèíèíè-àúûñûíû äàäìûø îõóúóëàðéÿãèí êè, þçëÿðè éàõøû òÿñÿââöð åäèðëÿð. Ëàêèí ñåâýèëèíèí àðòûã áèð ãÿäÿð èíñàôàýÿëäèéè, ðàì îëäóüó ìÿãàìëàð äà âàð:

Ñàáàù Ìöøôèãëÿ ÄèëáÿðÉåíè òàìàøàéà ýåäèðëÿð.Áèçè äÿ äÿâÿò åäèðëÿð.Ðàçû îëñàíûç ÿýÿð...

Ýÿíúëèê èëëÿðèíäÿ õöñóñè òÿðàâÿòëÿ òÿçàùöð åäÿí áó äóéüóëàð ùå÷ âàõò þòÿðèñÿúèééÿ äàøûìàìûø, áöòöí éàðàäûúûëûüû áîéó Ð.Ðçà ëèðèêàñûíûí àïàðûúûéþíëÿðèíäÿí, ìàùèééÿò õàðàêòåðëè òÿðêèá ùèññÿëÿðèíäÿí áèðè îëìóøäóð. Èëê äÿôÿ1976-úû èëäÿ íÿøð åäèëìèø “Ñåâèíÿíäÿ ñåâèíúèì” øåðè áóíà ÷îõ ýþçÿë íö -ìóíÿäèð:

Áèð ýöí ñÿíè ýþðìÿñÿìêþíëöìäÿ òóôàí îëóð.Ñÿíè ãÿìëè ýþðÿíäÿÖðÿéèì øàí-øàí îëóð.Ìÿùÿááÿòèí éîëóíäàÃÿì îëóð, ùèúðàí îëóð.Ñÿí ìÿíè áó ñåâäàíûíéîëëàðûíà ñàëàíñàí,Ñåâèíÿíäÿ ñåâèíúèì,àüëàéàíäà íàëàìñàí...

Áó ìÿêòóáëàð íÿôÿñèíèí îäó èëÿ äàüû-äàøû éàíäûðàí ýÿíú àøèãëÿðèí, îíëàðûíäÿëèãàíëû òÿáèÿòèíèí, åùòèðàñëàðûíûí èôàäÿñèíäÿí ÷îõ óçàãäûð. Îíëàðäà áèç àðòûãùÿ éàòûí èñòè-ñîéóüóíà äöøìöø, êèðïèêëÿðèëÿ îä ýþòöðìöø, îí èëëÿðèí ñÿðò ñû íàã -ëà ðûíà ñèíÿ ýÿðìèø èêè ìöäðèê àäàìûí, åâ-åøèê, îüóë-óøàã, áÿäèè õÿçèíÿëÿð ñà -ùè áèíèí âÿ íÿùàéÿò, òÿìÿííàñûç ñåâÿí èêè ñÿìèìè ãÿëáèí àðàìëà èôàäÿ îëóí -ìóø äóéüóëàðû èëÿ èñèíèðèê. Ëàêèí éåíÿ äÿ ëèðèê ãÿùðÿìàí ö÷öí òÿáèÿòèí ùÿð áèðýóøÿñè, úàíëû àëÿìèí öðÿê à÷àí ùÿð áèð òÿçàùöðö, ýþçÿëëèê äöíéàñûíûí ùÿð áèðòÿáÿññöìö ñåâýèëèñè èëÿ ìöíàñèáÿòëÿðè áàðÿäÿ õîø äóéüóëàð îéàäàí ðÿìçëÿðäèð.

Ýöíëÿð êå÷èð àüûð-àüûðÑÿíäÿí àéðû.Éîëëàðûìà ýåúÿ-ýöíäöç×èñêèí-÷èñêèí êÿäÿð éàüûð

ñÿíäÿí àéðû.Ãóëàüûìäà ýöëöøöíöí øÿëàëÿñè

ñÿíäÿí àéðû.Õÿéàëûìäà òèòðÿê, êþâðÿê

äîäàüûíûí ïèéàëÿñèñÿíäÿí àéðû.

Äÿíèç ýÿëèð äàëüà-äàëüà, ãûâðûì-ãûâðûì,äþíöð ýåðè ñÿíñèç ýþðöá ñàùèëëÿðè.

Êöëÿêëÿð äÿ ñûüàëëàìûð ÷è÷ÿêëÿðèñÿíäÿí àéðû...

1980-úè èëäÿ éàçäûüû “Áèîãðàôèê åòèðàôûì” øåðèíäÿ äÿ Ð.Ðçà þç çÿðèô âÿêþâ ðÿê ëèðèê øàèð òÿáèÿòèíÿ ñàäèã ãàëìûø, éåòìèø èëëèê þìðöíöí ùå÷ íÿ èëÿþë÷öëìÿéÿí ÿí âàúèá äÿéÿðëÿðè àðàñûíäà þçöíöí áþéöê ìÿùÿááÿòèíè,Íèýàðûíûí ñÿäàãÿòèíè õöñóñè èôòèõàð äóéüóñó èëÿ òÿðÿííöì åòìèøäè:

Áèð ñàäèã þìöð äîñòóì,Øåèð äèëëè éàðûì âàð;áèð äÿ äîüðó ñþçöìöøàõ äåìÿéÿ úöðÿòèì,ùàããûì, èõòèéàðûì âàð!

Ìÿòëÿáèí áó ùèññÿñèíè Í.Ðÿôèáÿéëèíèí ÷îõ áþéöê ñÿõàâÿòëÿ, öðÿê ýåíèøëèéèâÿ øàèð ùÿðàðÿòèëÿ éàçäûüû áó åòèðàôëà áèòèðìÿê èñòÿðäèì: “Áÿðàáÿð þìöð ñöð -äöéöì Ð.Ðçà èëÿ êå÷ÿí ýöíëÿðèìè âÿðÿãëÿðêÿí àéäûí áèð ùÿãèãÿò äèããÿòè úÿëáåäèð: Áöòöí áó àüûð âÿ éöíýöë, ñåâèíúëè âÿ ñåâèíúñèç, êÿäÿðëè âÿ áàéðàìëû ýöí -ëÿðäÿ áèçèì õàëãäàí àéðû ùå÷ áèð ñåâèíúèìèç, õàëãäàí àéðû ùå÷ áèð ãÿìèìèç îë -ìà ìûøäûð. Õàëãûí ùÿéàòû èëÿ éàøàìûø, îíóíëà íÿôÿñ àëìûø, ÿí àüûð ýöíëÿðäÿäÿðäèíÿ øÿðèê îëìóøóã”.

* * *Ãàäûí öëâèééÿòè, àíà óúàëûüû ìÿùÿááÿòèí áàøëàíüûúû êèìè, àèëÿäÿ, åëÿúÿ äÿ

úÿ ìèééÿòäÿ, ùÿòòà äöíéà ìèãéàñûíäà ñöëùöí, ÿìèí-àìàíëûüûí äàøûéûúûñû êèìè,íÿ ùàéÿò, ÿí çÿðèô äóéüóëàðûí ìÿíáÿéè êèìè Í.Ðÿôèáÿéëèíèí ÿñÿðëÿðèíäÿ äþíÿ-

12

13

äþíÿ, õöñóñè èëùàì âÿ ùÿâÿñëÿ, ïîåçèéàíûí áöòöí èìêàíëàðû èëÿ òÿðÿííöìîëóíóð. Íèýàðûí ïàê öðÿéèíäÿ Ðÿñóëà ñåâýèñè, àíàëûã äóéüóñó, íÿíÿëèê ìåùðè,âÿ òÿí ìÿùÿááÿòè, íÿùàéÿò, ïîåçèéàéà ñÿäàãÿò îí èëëÿð áîéó äèíú éàíàøû éà øà -ìûø, ãîíøóëóã åòìèø, ùÿéàòûí, ìÿèøÿòèí êîíêðåò òÿëÿáëÿðèëÿ, éàðàäûúûëûã èíòè -áàù ëàðûíûí ýöúö èëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã áóíëàðäàí ýàù áèðè, ýàù î áèðè þí ïëàíà ÷ûõ -ìûø, ëàêèí ùå÷ áèðè þìðöíöí ñîíóíàäÿê øàèðè òÿðê åòìÿìèøäè...

1967-úè èëèí èéóëóíäà “Àü ëèìàí” ðîìàíû ùàããûíäà êÿñêèí òÿíãèäè ìÿãàëÿ÷û õàíäà Íèýàð õàíûì Àíàðà áåëÿ áèð øåèð éàçûáìûø:

Êþðïÿëèêäÿ àéàüûíà äàø äÿéñÿ,Öðÿéèìÿ äÿéñèí äåéÿðäèì.Êöëÿéèí, òóôàíûí íÿôÿñèÑÿíÿ òîõóíìàñûí,Ìÿíè ÿéñèí äåéÿðäèì.Èíäè öðÿéèìè éàðàëàéûðëàð —

äèíÿ áèëìèðÿì.Íèéÿ éàøàäûì,

ãàëäûìáó ýöíÿ — áèëìèðÿì!..

Òàëå áöòöí àíàëàð êèìè, êèì âÿ íÿ÷è îëäóüóíóí ôÿðãèíÿ âàðìàäàí Íèýàðûíäà ÷èéíèíÿ áþéöê áèð àèëÿíèí ãàéüûëàðûíû, î úöìëÿäÿí ìÿòáÿõ ãàéüûëàðûíû ãîé -ìóøäó. Íèýàð õàíûì áó ãàéüûëàðûíû íöìóíÿâè ñóðÿòäÿ, àðòûãëàìàñû èëÿ éåðèíÿéå òèðèð, áÿçÿí ùÿòòà ìÿòáÿõèí þçöíö äÿ éàðàäûúûëûüûíûí áèð àòðèáóòóíà ÷å -âèðìÿêëÿ ùÿéàòûí, ìÿèøÿòèí ïðîçàñûíäà þç ïîåçèéàñû ö÷öí áèð òóòàðãà òàïà áè -ëèðäè. Áó ìèñðàëàðäà îëäóüó êèìè:

Öðÿê ýåíèø îëàðñà,õÿéàë äÿðèí îëàðñà,

Íÿ àðçóëàð þëÿð,Íÿ ôèêèð ñþíÿð.Êþíöëäÿ áèð èøûã,

áèð àòÿø âàðñà —Áàëàúà áèð ìÿòáÿõäÿí äÿ

áþéöê áèð äöíéà ýþðöíÿð.

Áó ýþðöíÿí éàëíûç þç ýóð éàðïàãëàðû èëÿ ïÿíúÿðÿäÿí è÷ÿðè ñîõóëàí ãîâàãàüàúû, îíóí èëèí äþðä ôÿñëèíèí ùÿðÿñèíäÿ áèð äîíà ýèðÿí ãÿääè-ãàìÿòè äåéèë.Áó ðàäà åøèäèëÿí äÿ àíúàã ìÿòáÿõ êðàíûíäàí àõàí ñóéóí øûðûëòûñû, áèøèá ùàñèëÿéå òÿí õþðÿéèí úûçûëòûñû, íÿùàéÿò, éóéóëóá öñò-öñòÿ ãîéóëàí áîøãàáëàðûí, ñòÿ -êàí-íÿëáÿêèíèí, ÷ÿíýÿë-áû÷àüûí úèíýèëòèñè äåéèë. Ìÿòáÿõèí ïÿíúÿðÿñè êö÷ÿéÿ,Íèýàð õàíûìûí êþíöë àëÿìèíèí ïÿíúÿðÿñè èñÿ äöíéàéà, úàíëû àëÿìÿ à÷ûã èäè:îíóí ðÿíýëÿðèíÿ, àùÿíýèíÿ, èíñàíëàðûí òàëåéèíÿ. Áó ìÿíàäà ÿëáÿòòÿ, Íèýàð õà -íûì òÿê Àíàðûí âÿ îíóí áàúûëàðûíûí àíàñû äåéèëäè. Î, ãÿäèì áèð õàëãûí øàèð þâ -ëà äû, øàèð àíàñû èäè. Øàèð àíàíûí ãÿëáè èñÿ ÷îõ ýåíèø èäè. Áóðàäà Àçÿðáàéúàíûí

áö òöí þâëàäëàðû èëÿ éàíàøû, áèçäÿí óçàãäàìû, éàõûíäàìû éàøàìàñûíäàí àñûëûîë ìàéàðàã, äöíéàíûí áöòöí óøàãëàðûíà ìÿùÿááÿò, ùÿðàðÿò éóâà ñàëìûøäû. Áóïðîá ëåìÿ ùÿñð îëóíìóø áèð øåðèíÿ “Èíñàí áàëàëàðû” àäû âåðìÿñè âÿ “Èøûãëûäöíéàì” êèòàáûíûí ùÿìèí øåèðëÿ à÷ûëìàñû äà ÷îõ ÿëàìÿòäàðäûð:

Áàëàúà áàëàëàð,èíñàíëàðûí áàëàëàðû!...Ùàâàíû, ñóéó, ýöíÿøèÑèçÿ âåðÿ áèëÿéäèì!Èñòè îòàãëàðäàêû

ýóð èøûãëàðûÎúàãëàðäà éàíàí àòÿøèÑèçÿ âåðÿ áèëÿéäèì...Ñèçèí éàëûí àéàãëàðûíûçû

öøöéÿí ÿëëÿðèíèçèÖðÿéèìèí ùÿðàðÿòèéëÿ

ãûçäûðà áèëÿéäèì,Çàìàíûí ÿëèéëÿ ñèçÿ —

éåð öçöíäÿêèáöòöí èíñàí áàëàëàðûíà

ßáÿäè ñÿàäÿò ôÿðìàíûéàçäûðà áèëÿéäèì!

Áó øåðè îõóéàíäà õÿéàëûì àü áóëóäëàðû àøûá ÿíýèí öôöãëÿðÿ ãàëõäû, Íèýàðõàíûìûí ìöáàðÿê ðóùóíà ðÿùìÿò îõóéà-îõóéà î ýÿëÿúÿê ýöíëÿðè ýþçëÿðèìþíöíäÿ úàíëàíäûðäûì: äöíéàíûí ÿí ìöõòÿëèô ýóøÿëÿðèíäÿ éàøàéàí èíñàí áà ëà -ëà ðûíûí àòàëàðû áèð-áèðèëÿ, õöñóñÿí þç ãîíøóëóüóíäà éàøàéàí àòàëàðëà öìóìè äèëòàïûá äèíúëèê, àñàéèø êàüûçûíà, ùÿð úöð òîðïàã èääèàñûíäàí óçàã îëàí ñöëù áà ðà -òû íà ãîë ãîéóáëàð âÿ Àçÿðáàéúàíûí õàëã øàèðèíèí þç ÿñÿðèíäÿ àðçóëàäûüû “ßáÿäèñÿà äÿò ôÿðìàíû”íû ùÿð êÿñ þç äèëèíÿ ÷åâèðèá ãÿäèì òöðê àáèäÿëÿðèíäÿ îëäóüóêèìè íÿùÿíý äàøëàðà ùÿêê åòäèðèá ÿí åòèáàðëû éåðäÿ ãîðóéóð, áèð-áèðèëÿ þç óøàã -ëàðûíûí ñÿàäÿòè íàìèíÿ ãîíøóëóã âÿ ÿìÿêäàøëûã åäèðëÿð...

* * *Í.Ðÿôèáÿéëèíèí äèëèìèçÿ ÷åâèðèá íÿøð åòäèðäèéè ÿñÿðëÿð Àçÿðáàéúàí áÿäèè

òÿð úöìÿ ñÿíÿòèíèí ÷îõ ãèéìÿòëè ôÿñèëëÿðèíäÿí áèðèíè òÿøêèë åäèð. Îíóí òÿð úö ìÿ -ëÿðè àðàñûíäà Ìÿùñÿòèíèí ðöáàèëÿðè, Íÿâàèíèí ãÿçÿëëÿðè, Ïóøêèí, Ëåðìîíòîâ,Àííà Àõìàòîâà âÿ Ìàðèíà Ñâåòàéåâàíûí øåèðëÿðè âàðäûð. Áèð ìöòÿðúèì êèìèøàè ðèí ìàðàã äàèðÿñè çÿíýèí, åðóäèñèéàñû ýåíèø èäè.

Èòàëéàí ìÿøùóðëàðûíäàí Àëèýéåðè Äàíòå, ïîëéàê øàèðè Àäàì Ìèòñêåâè÷, ìà -úàð øàèðè Øàíäîð Ïåòåôè, øîòëàíä øàèðè Ïîáåðò Áåðíñ âÿ èíýèëèñ øàèðè Øåëëèíèí þç ðó -ùóíà óéàð, çþâãöíÿ, êþíöë äöíéàñûíà éàõûí îëàí øåèðëÿðèíÿ Íèýàð õàíûì Àçÿð - áàéúàí äèëèíäÿ òÿçÿ ùÿéàò âåðìèøäèð. Îíóí àíúàã ðóñ ÿäÿáèééàòûíäàí, áè ëà -âàñèòÿ îðèæèíàëäàí åòäèéè òÿðúöìÿëÿð, îíëàðäà ÿêñèíè òàïìûø ìöòÿðúèì ñÿ íÿò êàð -

14

15

ëûüû ìÿñÿëÿëÿðè ìàðàãëû áèð òÿäãèãàò ÿñÿðè ö÷öí éàõøû ìþâçóäóð. Íèýàð õà íû ìûíóüóðëó òÿðúöìÿëÿðè àðàñûíäà Åâðèïèäèí “Èôèýåíèéà”, Øèëëåðèí “Ìÿêð âÿ ìÿ ùÿá -áÿò”, ×åõîâóí “Àëáàëû áàüû” ïéåñëÿðè, Âèêòîð Ùöãîíóí “93-úö èë”, Å.Ë.Âîé -íè ÷èí “Îâîä” ðîìàíëàðû êèìè äöíéà ÿäÿáèééàòûíûí êëàññèê íö ìó íÿ ëÿðè âàðäûð.

Áÿäèè òÿðúöìÿ Íèýàð õàíûì ö÷öí ùîááè éîõ, ÿñë éàðàäûúûëûã èøè èäè âÿ îíàýþ ðÿ äÿ ýþçÿë ñÿìÿðÿ âåðèðäè. Éàõûí Øÿðã ëèðèêàñûíûí ýþðêÿìëè íöìàéÿíäÿëÿðèîëàí Õÿééàì, Õàãàíè âÿ Ìÿùñÿòèíèí ðöáàèëÿðèíèí äèëèìèçäÿ àäåêâàò òÿð úö ìÿ -ëÿðè àç äåéèë. Ëàêèí Íèýàð õàíûìûí òÿðúöìÿëÿðè áó áþéöê ñÿíÿòêàðëàðäàí éöê -ñÿê ñÿâèééÿëè, èíúÿ çþâãëö, ïåøÿêàð áèð øàèðèí àëäûüû øÿõñè èíòèáàäûð. Îíóí òÿð -úö ìÿëÿðèíäÿ ðöáàèëÿð îðèæèíàëûí áöòöí ìÿíà éöêö íö åùòèâà åòìÿêëÿ áÿðàáÿð,ùÿð áèðè òÿêëèêäÿ ìöñòÿãèë ïîåòèê âàùèääèð âÿ ÷îõ äà óüóðëóäóð.

Áó äöíéà áèð ãûçûë êóçÿéÿ áÿíçÿð,Ñóéó ýàù øèðèíäèð, ýàù äà êè, çÿùÿð.×îõ äà þéöíìÿ êè, óçóíäóð þìðöí,ßúÿë êþùëÿíèíäÿ ùàçûðäûð éÿùÿð.

Õÿðàáàòäàí ÷ûõàí áèð àé óúàëäû,Ôÿëÿéèí äàìûíäà áèð ÷àäûð ñàëäû.Ãÿôëÿòÿí óúàëäû Ùàòèôäÿí áèð ñÿñ:Áó äöíéà áèð ñàìàí ÷þïöíÿ äÿéìÿç.

Îíóí îðèæèíàëëû, òÿðúöìÿëè, áþéöêëÿð âÿ óøàãëàð ö÷öí éàçûëìûø 35 êèòàáûíÿøð îëóíìóøäóð. ßëáÿòòÿ, áóíëàð øàèð, òÿðúöìÿ÷è, âÿòÿíäàø Íèýàðûí âöñÿòëèÿäÿáè ôÿàëèééÿòè ùàããûíäà àéäûí òÿñÿââöð âåðèð. Ëàêèí Àíàð áåëÿ ùåñàá åäèð êè,îíóí 50 èëëèê ÿäÿáè ôÿàëèééÿòè ö÷öí áó àçäûð. Øàèðè ùàìûäàí éàõøû òàíûéàí, áèðéà çû÷û êèìè àíàñûíûí ùÿéàòûíû ÷îõëàðûíûí ùå÷ âàõò ýþðÿ áèëìÿäèéè òÿôÿððöàòëàðûèëÿ èíúÿäÿí-èíúÿéÿ ìöøàùèäÿ åäÿí Àíàðûí áó ìöëàùèçÿñè ùàãëû èìèø. Î, þç ôèê -ðèíè à÷ûãëàéàðàã éàçûð: “Àíàì éàçà áèëÿúÿêëÿðèíèí éöçäÿ áèðèíè äÿ éàçà áèë ìÿ -äè. Àèëÿ áîðúó, àíàëûã âÿçèôÿñè, áþéöê åâèí ãàéüûëàðû îíóí éàðàäûúûëûüûíà ìà íåîëóðäó. Áèç ùàìûìûç îíóí âàõòûíû òàëàéûðäûã, ãàðÿò åäèðäèê, îíó éàçû ìà ñà -ñûíäàí àéûðûðäûã, ùèññëÿðèíè, äóéüóëàðûíû, ôèêèðëÿðèíè äàüûäûá ïÿðÿí-ïÿðÿí åäèð -äèê... Ùÿìèøÿ éàíûíäàéäûã, ùÿìèøÿ áþéðöíäÿéäèê, ùÿìèøÿ îíóíëàéäûã; þç-þçöèëÿ òÿê ãàëìàñûíà èìêàí âåðìèðäèê, ãÿëáèéëÿ áàø-áàøà ãàëìàüà ìàúàë òàï -ìûðäû”.

Àíàðûí áó éàíûãëû åòèðàôûíû îõóéàíäà ôèêèðëÿøäèì êè, áó àèëÿ, þâëàä-íÿâÿìöùèòèíäÿ ãåéðè-éàðàäûúûëûã ñàùÿñèíÿ áó ãÿäÿð âàõò ñÿðô åòäèéèíÿ áàõìàéàðàã,Íèýàð õàíûìûí 35 êèòàáû ÷àï îëóíóáñà, äåìÿëè î, ÿñë ñÿíÿò àøèãè, éàðàäûúûëûãôÿäàèñè èìèø!

Ìÿòëÿáè Íèýàð õàíûìûí êè÷èê áèð øåðèëÿ áèòèðìÿê èñòÿéèðÿì. Áó øåèðäÿ íèê -áèí øàèðèìèç úÿìèééÿòèìèçèí, ÿäÿáèééàòûìûçûí, øåðèìèçèí, áöòöíëöêäÿ øöóðó -ìó çóí, ìÿíÿâèééàòûìûçûí ñàáàùûíà èíàíìûø, áóíóíëà ÿëàãÿäàð áèð àüáèð÷ÿê,áèð ìèëëÿò àíàñû êèìè þç òþâñèéÿëÿðèíè âåðìèøäèð:

Øàèðèí öñòöíÿ ðóçýàðëàð êèìèÙÿì ñîëà, ùÿì ñàüà áèðäÿí ÿñìÿéèí.Ùÿëÿ ñÿñè ýÿëèð, íÿôÿñè ýÿëèð,Îíó áàñäûðìàüà ÷îõ òÿëÿñìÿéèí.Þçýÿ áèð äöíéàäûð øàèð àëÿìè,Ýèçëèíäÿ ñàõëàíàð ãöññÿñè-ãÿìè.Ãûðûëñà øàèðèí áèð ýöí ãÿëÿìèÃûðûá ùÿð öìèäè îíäàí êÿñìÿéèí.

Òîðïàüûí àëòûíäà õÿçèíÿ éàòûð,×îõ çàìàí áèëèíìÿç îðäà íÿ éàòûð.Øàèðèí êþíëöíäÿ ãÿðèíÿ éàòûð,Èíúÿ äóéüóëàðû ãûðûá ÿçìÿéèí.Ùåéêÿë äÿ ãîéìàéûí øàèðÿ âàõòñûç,Çàìàí ñûíàüûíäàí ãîé ãàëèá ÷ûõñûí.Íÿ îõóúó îíà ñþéëÿñèí áàõòñûç,Íÿ äþâðàí ó÷óðóá ùåéêÿëè éûõñûí.

Ãÿëáëÿðäÿ éàøàñûí îíóí ùåéêÿëè,Øåðè ìÿøÿë êèìè èëëÿðè éàðñûí.Ýÿëÿúÿéèí õîøáÿõò íÿñèëëÿðèíÿßñðèíäÿí, äþâðöíäÿí ñàëàì àïàðñûí.

Äöíÿíèìèçäÿí áó ýöíöìöçÿ îëäóüó êèìè, áó ýöíöìöçäÿí äÿ ñàáà ùû ìû -çà, ñÿàäÿòÿ ãîâóøàúàã íÿñèëëÿðèìèçÿ ñàëàì àïàðàí, õîø ìöæäÿëÿð âåðÿí î íàäèðøåèð èíúèëÿðè àðàñûíäà ìÿí óíóäóëìàç Íèýàð Ðÿôèáÿéëèíèí äÿ ÿñÿðëÿðèíè ýþ ðö -ðÿì. Íèýàðàí îëìàéà áèëÿðñèíèç, Íèýàð õàíûì!

Áÿêèð Íÿáèéåâ

16

17

ÝÖÍßØÄßÍ ÝßÍÚËÈÊ ÈÑÒßÄÈÌ

Ýöíÿøäÿí ýÿíúëèê èñòÿäèì,Äÿíèçäÿí úîøãóí ùÿâÿñ.Ìåøÿäÿí äèíúëèê èñòÿäèì,Êöëÿêäÿí èëûã íÿôÿñ.Ýöëëÿðäÿí ÿòèð èñòÿäèì,Ãóøëàðäàí èòè ãàíàä.Éàðïàãäàí ÷ÿòèð èñòÿäèì,Þìöðäÿí úîøãóí ùÿéàò.Äàüäàí ÿçÿìÿò èñòÿäèì,Èíñàíëàðäàí ìÿùÿááÿò.Íÿ èñòÿäèì, íÿ èñòÿäèì —Âåðäè ìÿíÿ òÿáèÿò.

ÃÀÉÛÃ×Û

Ãàéûã÷û, ìÿíè äÿ àïàð äÿíèçÿ,Îòóðàã ñÿíèíëÿ áèð àç öç-öçÿ...Áèð ýöíÿø, áèð ñÿìà, áèð äÿíèç îëñóí.Ñóëàðäà óçàíàí êþëýÿìèç îëñóíÓ÷ñóí ãàüàéûëàð äþðä äþâðÿìèçäÿ,ßéëÿíäèðñèí áèçè ìàâè äÿíèçäÿ.Ñÿíèíëÿ áèð îëñàì ãîðõìàðàì, èíàí,Ãîïàðñà äÿíèçäÿ ôûðòûíà, òóôàíÃàéûã÷û, ìÿíè äÿ àïàð äÿíèçÿ,Îòóðàã ñÿíèíëÿ áèð àç öç-öçÿ.Áèð äÿíèç, áèð ñÿìà, áèð ýöíÿø îëñóí,Áèð äÿ ãàüàéûëàð áèçÿ ÿø îëñóí.Ãàéûã÷û, ìÿíè äÿ àïàð äÿíèçÿ,Áèð îëñàã òóôàí äà õîø îëàð áèçÿ.

ÃßÐßÍÔÈË

Áàùàðäû, ùÿð òÿðÿô ýöëäö, ÷è÷ÿêäè,Ýöëëÿð áèð-áèðèíäÿí õîøäó, ýþé÷ÿêäè.Ýþðäöì êè, áàøûíû ÿéìèø ãÿðÿíôèë,Äåäèì: — Êèì õÿòðèíÿ äÿéìèø ãÿðÿíôèë?!Äåäè êè, íÿðýèçäÿí, ëàëÿäÿí, ýöëäÿí,Íåéëÿéèì, ÿòèðëè éàðàíìàäûì ìÿí.Ñåéð åò áó ýöëçàðû àìàíäûð áèð àç,Ùå÷ áèð ôèêèð âåðìÿéèð áóðäà ìÿíÿ éàç?..Áöëáöë ýöëöí îëìóø åøãèíäÿí äÿëè,Íÿéèíÿ ëàçûìäûð äöíéà ýþçÿëè?×ÿìÿí õîø ÿòèðëè ýöëëÿðëÿ äîëìóø,Éàð ñå÷èá êþíëöíÿ áóðäà âóðóëìóøÍÿðýèçÿ ýþéÿð÷èí, ëàëÿéÿ êÿêëèê;Ìÿíèìñÿ áÿõòèìÿ éàçûëäû òÿêëèê,Éàñÿìÿí ýþçëÿéèð ýöëýöí ñÿùÿðè,Îõøàéûð êþëýÿëÿð áÿíþâøÿëÿðè;Ìÿíè íÿ îõøàéàí, íÿ äÿ ñåâÿí âàðÙå÷ ýþðìÿéèð ìÿíè åëÿ áèë áàùàð.Ýÿë áàøëàìà — äåäèì — øèêàéÿòÿ ñÿí,Î íàçèê ãÿëáèíëÿ áó ýÿíú þìðöíäÿíÝÿë áàøûíû ãàëäûð, ýþçÿë ãÿðÿíôèë,Ñÿíÿ áó êöñêöíëöê éàðàøìàéûð áèë.Úîøãóí áèð áàùàðäûð þìðöí ùÿð äÿìèÁóðàõ, ãÿðÿíôèëèì, áó éåðñèç ãÿìè.Ñÿíèí äÿ þç ÿòðèí, þç ðàéèùÿí âàð,Äîüìà áèð àíàäûð ñÿíÿ áó áàùàð.

ÃÀÐÀ ÄßÍÈÇ

Ãàðà äÿíèç ñóëàðûíäà ÿðèéèð àõøàì,Óçàã ñàùèëëÿðäÿ èøûãëàð éàíûð...Êþíëöìäÿ áèð øèðèí ÿìÿë îéàíûð.

Òþêöëñöí óëäóçëàð Ãàðà äÿíèçÿ,Áó ãàðà äàëüàëàð äþíñöí ýöíäöçÿ,

18

19

×ûõñûí ýþé ñóëàðäàí ýåúÿëÿð ãûçû,Óúàëñûí ýþéëÿðäÿ ñÿùÿð óëäóçó,×ÿêèëñèí ýåúÿëÿð Ãàðà äÿíèçäÿí.Ýöëñöí áèçèì êèìè Ãàðà äÿíèç äÿ!

Ãàðà äÿíèç ñóëàðûíäà ÿðèéèð àõøàì,Óçàã ñàùèëëÿðäÿ èøûãëàð éàíûð,Êþíëöìäÿ áèð øèðèí ÿìÿë îéàíûð.

ÉÀÇ ÝÅÚßÑÈ

Àüàúëàð ïû÷ûëäàøûð,×è÷ÿêëÿð äàíûøûðäû.Óëäóçëàð ýþé öçöíäÿíÙåé áàõûá ãûìûøûðäû.Ñÿñ-ñÿìèð êÿñèëèðäèÙÿð éàíäàí éàâàø-éàâàø.×è÷ÿêëÿð áèð-áèðèíèí×èéíèíÿ ãîéóðäó áàø.Ýöëëÿð ìöðýöëÿéèðäè,Éóõëàéûðäû êÿïÿíÿê:Éàòûá äèíúèí àëûðäûÉàøûë îò, ñàðû ÷è÷ÿê.Ìåù ÿñèð, éûðüàëàéûðÉàòìûø îòó, ÷è÷ÿéè.Ìåù ÿñèð, îõøàéûðäû,Éóõóëó êÿïÿíÿéè.

ÝÖÍßØ ÄÎÜÀÍÄÀ

Ñÿùÿð ýöíÿø äîüàíäàÀëÿì íóðà áîéàíûð,Øåùëè ãÿðÿíôèëëÿðèíÖçöíäÿ ñåâèíú éàíûð.×è÷ÿêëÿðÿ, ýöëëÿðÿ,Èíúè øåùëÿð ÿëÿíèð.

Ñàðû ñà÷ëû ñöíáöëëÿðÄÿðéà òÿê ëÿïÿëÿíèð.Ýöíäöçëÿðè èøûãëû,Ýåúÿëÿðè ôöñóíêàð.Ùÿìèøÿ ñåâèíúëèäèð,Ôÿùÿðëèäèð èëê áàùàð.

ÝßË ÑßÙßÐÈ ÑÀËÀÌËÀÉÀÃ

Ýÿë ãóøëàðû, ÷è÷ÿêëÿðè ñàëàìëàéàã,Éàøûë îòëàð àéàüûíà õàëû ñÿðèð,Øåùëè ýöëëÿð ñÿíÿ òÿáÿññöì ýþíäÿðèð.Ãóøëàð øóõ íÿüìÿñèéëÿ ñÿíÿ “ãàëõ, îéàí” äåéèð,Õèéàáàíëàð “òÿëÿñìÿ, ñÿí, áèðúÿ äàéàí” äåéèð.Ýÿë áàùàðû ñàëàìëàéàã,Ýÿë äîñòëàðû ñàëàìëàéàã.

Óëäóçëàð áó àõøàì ñàðûäûð éåíÿ,Òþêöëìöø åëÿ áèë ñóéóí öñòöíÿ...Ýåúÿäèð, ýåúÿäÿ áàøãàäûð àëÿìÊàèíàòà âèäà åëÿìèøäèð ãÿì.Äîëàøûð õÿéàëûì ùåé ôÿñèëëÿðèÊå÷èð ðöçýàð êèìè ùåé äèéàð-äèéàð.Éåíÿ ãóúàãëàéûá àéäûí ñÿùÿðè,Éàëíûç õîø ýþðöíöð îíà èëê áàùàð.

ÀÜËÀÑÛÍÁèð äîñòóí þëöìö ìöíàñèáÿòèëÿ

Èíñàíëàðà, ñÿäàãÿòÿ èíàíàí,Åòèáàðà, ìÿùÿááÿòÿ èíàíàí,Õîø àðçóéà, õîø íèééÿòÿ èíàíàíÁó èíñàíûí ìàòÿìèíÿ àüëàñûí.

Àéðûëûã ãÿìèéëÿ äåéèá ýöëìÿéÿí,Ýþç éàøûíû ýþçëÿðèíäÿí ñèëìÿéÿí,

20

21

Ôÿüàí åäèá àüëàìàüû áèëìÿéÿíÞç äàõèëè àëÿìèíäÿ àüëàñûí.

Î éàøàäû äîüìà åëèí åøãèëÿ,Àçàä õàëãûí, àçàä äèëèí åøãèëÿ,Þìöð ñöðäö áèð ýþçÿëèí åøãèëÿ,Ãîé äîñòëàðû ñîí ãÿìèíäÿ àüëàñûí.

Íàêàì þëìÿç þâëàä ãîéóá ýåäÿíëÿð,Òÿìèç, ýþçÿë áèð àä ãîéóá ýåäÿíëÿð,Íÿñèëëÿðè õîøáÿõò ãîéóá ýåäÿíëÿðÀéðûëûüûí áó äÿìèíäÿ àüëàñûí.

ÔßÑÈËËßÐß ÑßÉÀÙßÒ

Ãóøëàð úèâèëäÿøèð, à÷ûëûð ñÿùÿð...ßëèíäÿ ñÿíÿéè áèð íàçëû äèëáÿðÁóëàüûí áàøûíà åíÿíäÿ áÿçÿíÖðêÿê ìàðàë êèìè ÷þëëÿðäÿ ýÿçÿíÕÿéàëûì éöêñÿëèð, ãàëõûð äàüëàðà,Øàõòàëû áèð ãûøäàí úîøãóí áàùàðà!..

Éàëãûç îòàüûìäà áèð ÷ûðàã éàíûð,Ñîéóã ïÿíúÿðÿäÿí áóçëàð ñàëëàíûð.×ûòûðäàéûð îúàã, ñÿñëÿíèð ùÿðäÿí,Áàéûðäà òóôàí âàð éåíÿ ñÿùÿðäÿí.

×îõäàíäûð òþêöëìöø ñàðû éàðïàãëàð,Ýöíÿøäÿ áó àõøàì áèð ãÿðèáëèê âàð.Ãóðó áóäàãëàðäà çÿðèô ýþéÿð÷èíÈíäè åâ àõòàðûð ñûüûíìàã ö÷öí.

Ãàíàäëàíûð õÿéàë, ó÷óð áóðäàí äàÉåíÿ ìÿíçèë ñàëûð áàøãà ìÿêàíäà.

ÒÈÐÅÍÄß

Éàøûë äàëüàëû áèð äÿíèç êèìè,Àðàñûíäàí òàõûëëàðûíÑöðöíöá êå÷äè áèçèì ãàòàð,Ñöðÿòèíè éöêëÿéÿðÿê

ñààòëàðûí àðõàñûíà.Ýöíÿø ñóëàðäà äîüàð, áàòàð,Éöêñÿëèð,Ýöíÿøèí åâèíäÿí èøûãëàð ýÿëèð...Ýåúÿ áÿéàç,Áèð ÃàôãàçÃûçû èíúÿ áåëëè

Øàìëàðûí ãîéíóíà ýèðìèøÈðìàãëàðäàí ÷àüëàéàí

áèð ìàñàë ñþéëÿéèðìèø...Ãûâûðúûã áàøëû òîìïóë ñþéöäëÿðßéìèøëÿð áàøëàðûíû

Ìèíà ðÿíýëè ñóëàðà...Éîë óçóí,Ýåúÿ áÿéàçÝåúÿéÿ àõàíÁèð ñÿñ,

áèð ìóñèãè ñÿñè âàð;áó ñÿñ, áó àùÿíýäàð

ìåëîäèðåëñëÿðäÿ ÷ûðïûíàí

÷àðõëàðûí ñÿñè.1929

ÊÎÌÀÍÄÀÍ

Ìÿí ãÿëáèìèí èëê åøãèíèÑÿíÿ âåðäèì óçàãäàí,Áó ýöí äÿ õÿéàëûìäàÁÿñëÿäèéèì êîìàíäàí!..Ìÿí êè÷èêäèì î çàìàíëàðÑÿí ýþé àòûí áåëèíäÿ,Ùàúûêÿíäèí äàüëàðûíäà,

22

23

Ýþçÿë âÿòÿí åëèíäÿ,Àò ÷àïàðäûí òÿëèìëÿðäÿÂóðàð, íèøàí àëàðäûí.Ýþé äàüëàðûí ñèíÿñèíÿÑÿí âÿëâÿëÿ ñàëàðäûí.Ìÿí êè÷èêäèì, î çàìàíëàðÑÿí âöãàðëà êå÷ÿðäèí;Áÿçÿí áóëàã áàøëàðûíäàÎâóúëà ñó è÷ÿðäèí.Ìÿí äàëûíúà áàõà-áàõàÙÿñðÿò ÷ÿêÿðäèì ñàíà,Êîìàíäàíûì, î ýöíëÿðèÁèð éàäûíà ñàëñàíà...Éàäûíäàìû, êîìàíäàí,Àüàúëàðûí äàëûíäàíÑþç àòûá äèëëÿíÿí ãûç?Ñþéöä áóäàãëàðûíäà,Éàëûí àéàã, ùÿð àõøàì,Îòóðóá éåëëÿíÿí ãûç?

Ìÿí êè÷èêäèì, êîìàíäàíûì,Ëàêèí ñåâèðäèì ñÿíè;Áÿñëÿéÿðäèì öðÿéèìäÿÁþéöê áèð ÿìÿë êèìè,Éåíèëìÿç áèð àðçó êèìè.Ñàðñûëìàç áèð ÿð êèìè.Áèëèðäèì êè, ñÿí ãîéìàçñàíÄöøìÿí ìÿíÿ êÿì áàõà,Ýÿíúëèéèìèí øÿí ÷àüûíäàíÁàùàð þòÿ, ãÿì áàõà.Éàäûíäàìû, êîìàíäàí,Ñó è÷ìÿéÿ áóëàãäàí,Åíäèí, àòûí äàéàíäû,Öðÿéèì îäà éàíäû...Ñó äîëäóðóá âåðÿíäÿ,Ñÿí áàøûìû îõøàäûí.Î ýöíäÿí áó ãÿëáèìÿÉàçûëäû ñÿíèí àäûí!

ÀÍÀ, ÌßÍß ÌÀÙÍÛ ÎÕÓ

Àíà, ìÿíÿ ìàùíû îõó,Àíà, ýåòìÿ, éàíûìäà ãàë.Ýþçëÿðèìÿ ãîíñóí éóõó,Àíà, ìÿíÿ áèð ëàéëà ÷àë.

Àíà, ìÿíÿ ìàùíû îõó,Ýþéäÿ óëäóçëàð äà éàòñûí.Àíà, ìÿíÿ áèð ëàéëà ÷àë,Àé äà éóìóðëàíûá áàòñûí.

Éóõóëàñûí ìåøÿ, äÿíèçÉóõóëàñûí äöíéà ñÿññèç.Éóõóëàéàã ùÿð èêèìèç.Àíà, ìÿíÿ ìàùíû îõó,Ýþçëÿðèìÿ ãîíñóí éóõó.

Éóõóëàðûì ÷è÷ÿê-÷è÷ÿê,Ãàíàäëàðû çÿð êÿïÿíÿê.ßñèá ýÿëñèí ñÿðèí êöëÿê,Àíà, ìÿíÿ áèð ëàéëà ÷àë.Ýþçëÿðèìÿ ãîíñóí éóõó,Àíà, ýåòìÿ, éàíûìäà ãàë.Àíà, ìÿíÿ ìàùíû îõó.

ÕßÉÀË

Íÿ õîøäóð ÷ûðïûíìàã áàùàð åøãèëÿÍÿ õîøäóð àéðûëûã, íÿ õîøäóð âöñàë,Áàüëàéûá ýöíëÿðè, àéëàðû èëÿÑÿí éåíÿ ó÷óðñàí úèëîâñóç õÿéàë...Ñóëàð ëèëëÿíÿíäÿ, ÷àéëàð äàøàíäà,Áàùàð íàçëû-íàçëû éàõûíëàøàíäà,Ñÿí, úîøãóí õÿéàëûì, òàïìûðñàí ìÿêàí,Íÿ äîéìàç ÿæäàùà îëóðìóø èíñàí...Ýþð àëÿì íÿ õîøäóð, åí, ýÿë, õÿéàëûì,Éåòÿð, éîë÷óëóãäàí äèíúÿë, õÿéàëûì.×ûðïûíìà äåìèðÿì, ñÿí êè áèð ãóøñàí,Áó ýåíèø äöíéàäà éöêñÿë, õÿéàëûì...

24

25

ÑÓ ÏßÐÈËßÐÈ

Ýåúÿëÿð äÿíèçäÿí ÷ûõàí ïÿðèëÿð,Ïÿíúÿðÿìäÿ éàíàí èøûüà áàõäû...Äåäèëÿð, ýþðÿñÿí áó ýåúÿéàðûÁó íàðàùàò èíñàí íèéÿ îéàãäû?Ñó ïÿðèëÿðèíèí èïÿê ñà÷ëàðûÑóäà ñûüàëëàíûð, ñóäà äàðàíûð,Äàùà íÿ áèëñèí êè, ñó ïÿðèëÿðèÁó éàëãûç îòàãäà øåèð éàðàíûð.Åé ñó ïÿðèëÿðè, úóìóí ñóëàðà,Äÿíèçèí ãîéíóäóð ñèçèí åëèíèç.Íÿ ñèçÿ òàíûøäûð ìÿíèì ñþçëÿðèì,Íÿ ìÿíÿ àéäûíäûð ñèçèí äèëèíèç...Ýåäèí, ýþçÿëëÿðèì, ñóëàðäà ãàëûí,Îíñóç äà øàèðèí ÷îõäóð îðòàüû.Áÿëêÿ äÿíèçÿ äÿ éåòèøÿð áèð ýöíÇÿðèô øåèðëÿðèí çÿèô ñîðàüû.Ýþçÿë, èïÿêñà÷ëû ñó ïÿðèëÿðèÝåäèí äÿíèçëÿðè áÿõòèéàð åäèí.Ñèçäÿí äÿíèç êöñÿð, äàëüàëàð êöñÿð,Èøûãäàí ýþçöíöç ãàìàøàð, ýåäèí...

ÑÅÂÝÈ

Øÿùÿðëÿð ùÿéÿúàí è÷èíäÿäèð,Ðèããÿòëÿ òèòðÿéèð òåëåãðàô òåëëÿðè, —Èêè ñåâÿí öðÿêÀõòàðûð áèð-áèðèíè.Èêè ñåâÿí öðÿéèíÁèð-áèðèíäÿí éîõäóð õÿáÿðè...Øÿùÿðëÿðäÿí áèðèÉàíäûðûð èøûãëàðûíû,Î áèðè øÿùÿðèí öñòöíÿ ÷þêöðÀõøàì ãàðàíëûüû...Ìàøûíëàð, àâòîáóñëàðÅëÿ áèë àéðûëûã ãÿìèéëÿÙÿðÿêÿò åäèð.

Ãàòàðëàð àéðûëûã éöêöíöÀïàðûá ýåäèð.Èêè ñåâÿí öðÿêÃîâóøñóí ýÿðÿê...Öðÿêëÿðèí àéðûëûã ãÿìèØÿùÿðëÿðèí öñòöíÿÃàðà áóëóä êèìè ÷þêöð.Øèìøÿê ÷àõûðÄÿíèçèí öñòÿ,Äàüëàðà äîëó òþêöð.Èêè ñåâÿí öðÿêÃîâóøñóí ýÿðÿê...

ßËÂÈÄÀ

ßëâèäà, îòàüûì, ìàâè äÿíèçèì,ßëâèäà, ãóìëàðäà ýþðöíÿí èçèì.Éîëëàðà òþêöëÿí õÿçÿë, ÿëâèäà,Ñîéóã òÿáèÿòëè ýþçÿë, ÿëâèäà.Äÿíèçäÿí õîø ÿñÿí ùÿçèí ðöçýàðûì,Ñàùèëÿ äöçöëÿí ãàüàéûëàðûì,Ñóäà ãàíàä à÷àí éåëêÿí, ÿëâèäà...Ñàáàù àéðûëûðàì ñèçäÿí, ÿëâèäà...Ýþðöøÿ ýÿëÿíäÿ ùÿð éàé, ùÿð ïàéûçÑèçè éåíÿ áåëÿ õîøùàë ýþðÿéäèì.Äöíéà ñåâèíú èëÿ äîëàéäû éàëíûç.Ùèúðàí ýþðìÿéÿéäèì,Âöñàë ýþðÿéäèì.Áàëòèê äÿíèçèíèí ãóìëó ñàùèëè,ßëâèäà, õîø êå÷äè ñèçäÿ ýöíëÿðèì...Áèð áàøãà ñàùèëÿ ýåäèðÿì èíäè,Ýþçëÿéèð ùÿñðÿòëÿ ìÿíè Õÿçÿðèì.Ñàëàìëàéûð ñÿíè, Áàëòèê äÿíèçè,Äîñòëóã ñàëàìûéëà ýþéýþçëö Õÿçÿð.Äÿíèç äÿ äîñòëàøàð,×àé äà äîñòëàøàð,Èíñàíëàð äöíéàäà äîñò îëñà ÿýÿð...

26

27

* * *Äàð ýöíäÿ áàøûìûí öñòöíö àëäûí,ßçÿëäÿí òàíûéûá áèëìÿäèéèì äîñò.Ùàëûìà àúûäûí, äÿðäèìÿ ãàëäûí,Õîø ýöíäÿ äàíûøûá ýöëìÿäèéèì äîñò.

Èñèòäè ãÿëáèìè áöòöí áèð ãûøûÌàâè ýþçëÿðèíèí ùÿçèí áàõûøû.Íÿ éàõøû òàíûäûì ñÿíè, íÿ éàõøû,Åøãèíè ãÿëáèìäÿí ñèëìÿäèéèì äîñò.

* * *Ñÿíèíëÿ õîø êå÷ÿí î ýþðöøëÿðèÞìðöìöí ÿí øèðèí éóõóñó ñàíäûì.Ñÿíè òàíûäûüûì î ýöíäÿí áÿðèÅëÿ áèë éóõóäàí áèðäÿí îéàíäûì.

Íÿ øèðèí, íÿ ýþçÿë áèð ðþéà èäèØèðèí ñþùáÿòëÿðèí, øèðèí âöñàëûí.Áó áèð äîñòëóã èäè, éà ñåâäà èäè,Èëèøèá êþíëöìäÿ ãàëäû õÿéàëûí.

Ìÿíè áó éóõóäàí îéàòìàñûíëàð,Õÿéàëûí êþíëöìäÿí ãîé ñèëèíìÿñèí.Éàíäûðñûí ãÿëáèìè áó åøãèí îäó,Éàíäûðñûí, àøêàðäà ùå÷ áèëèíìÿñèí.

* * *Þìðöìö ýöëëÿðÿ ìÿôòóí éàøàäûì,Ýöëö, áÿíþâøÿíè, íÿðýèçè ñåâäèì...Ýåúÿ ãàðàíëûãäà öøöäö ãÿëáèì,Ñÿùÿðè, èøûüû, ýöíäöçö ñåâäèì.

Þìðöìöí áÿçÿéè îëäó ùÿìèøÿÝàù äàü ÷è÷ÿêëÿðè, ýàù àðàí ýöëö.Àüëàäûì öøöñÿ íàçëû áÿíþâøÿ,Àüëàäûãúà ýþðÿíäÿ íèýàðàí ýöëö.

Äåìÿéèí ÷è÷ÿêëÿð äèëñèçäèð, ëàëäûð,Àéðûëûã ðÿìçèäèð áó àü ÷è÷ÿêëÿð.×è÷ÿêëÿð àëÿìè — èíúÿ õÿéàëäûð,Ýþçÿëäèð, ãÿøÿíýäèð çàíáàã ÷è÷ÿêëÿð.

ÃßÐßÍÔÈËËßÐ

Éóõóäà ÷è÷ÿêëÿð ýþðöðÿì ùÿð ýåúÿ,Þïöðÿì îíëàðû ýèçëèúÿ...Ùÿð éàíûì ÷è÷ÿê,

éàñòûüûì, éîðüàíûì ÷è÷ÿê...×è÷ÿêëÿð ÿëâàí-ÿëâàí,

÷ÿìÿí-÷ÿìÿí,Áó ÷è÷ÿêëÿð àëÿìèíäÿÕóìàðëàíûá éàòûðàì ìÿí,Éóõóäà ÷è÷ÿêëÿð ýþðöðÿì.Ãÿðÿíôèëè ñå÷èð êþíëöì

÷è÷ÿêëÿð àðàñûíäàí.Åëÿ áèë èêè äàìëà ãàí ñûçûð

öðÿéèìèí éàðàñûíäàí.Áó àëîâ ðÿíýëè ãÿðÿíôèëëÿðèÉàð âåðìèøäè àéðûëûã äÿìè.Åëÿ áèë ÷þêìöøäö

îíëàðûí öñòöíÿ äöíéàíûí ãÿìè...Éóõóäà ãÿðÿíôèëëÿðèìè ýþðöðÿì,Éûüûá ñîëàí ÷è÷ÿêëÿðèìè,Öìèä ÷ÿëÿíýè ùþðöðÿì.

ÁÎÐÚËÓÉÀÌ

Áèð þìðö éöç þìðÿ úàëàñàì áåëÿÈíñàíëàðà áîðúóì ãóðòàðìàç ìÿíèì.Ïàéëàðäûì éóðäóìóí ÷è÷ÿêëÿðèíè,Àçàëàéäû áîðúóì êàø áèð àç ìÿíèì.

28

29

Áîðúëóéàì ùÿêèìèí íèúàò ÿëèíÿ,Âÿòÿí ùàâàñûíà, âÿòÿí ýöëöíÿ...Áîðúëóéàì åëèìèí øèðèí äèëèíÿ,Ãóðòàðìàç áîðúëàðûì ùå÷ áó éàç ìÿíèì.

Âÿôàëû äîñòëàðà áîðúëóéàì õåéëè,Áó äîüìà òîðïàüà-äàøà áîðúëóéàì.Ãàðäàø ãàéüûñûéëà ñåâÿí äîñòëàðà,Àëà ýþçëÿðäÿêè éàøà áîðúëóéàì.

Áàùàð, ñÿõàâÿòèí àðòûãäûð ñÿíèí,Äåéèðÿì, áîðúóìóç ãàëìàñûí äàùà.Ýÿë ñÿíèí ãîéíóíäà ñöôðÿëÿð à÷àã,Óçàíñûí ìÿúëèñëÿð, ÷ÿêñèí ñàáàùà...

Áèð àç äà ìþùëÿò âåð, àïàðìà, þëöì,Ãîé áó áîðúëàðûìû ãàéòàðûì, ýåäèì.Äöíéàéà ìÿùÿááÿò áîðúóì âàð ìÿíèì,Ãîé êè, ùàãã-ùåñàáû ãóðòàðûì ýåäèì.

ÒßÐÀÍß ÃÓÚÀÜÛÍÄÀ ÁÈÇß ÁÀÙÀÐ ÝßÒÈÐÄÈ

Øàõòà ïÿíúÿðÿäÿ íàõûø-íàõûø,Áÿéàç þðòöéöíö ùÿð éàíà ñÿðèá ãûø.Ñàëõûì-ñàëõûì áóçëàð ñàëëàíûð

ÿòÿéèíäÿí äàìëàðûí.Èíäè îüëàí ÷àüûäûð ãûøûí, ãàðûí.Áàéûðäà — ñûôûð àëòûíäà

èéèðìè áåø äÿðÿúÿ øàõòà...Îòóðìóøóã áèð äÿñòÿ ãàäûíÝåíèø, èøûãëû, èñòè áèð îòàãäà.Õÿñòÿõàíà îòàüû,Õÿñòÿ, éîðüóí ãàäûíëàð,Ñàüàëìàã öìèäè, ùÿéàò ñîðàüû...Òÿðàíÿ ýÿëèð, áàñûá ñèíÿñèíÿ

Êàïðîí òîðáàäà ýÿòèðäèéèíÿðýèçëÿðè, —

Øàõòà âóðóá äîíäóðìàñûí äåéÿ.Áàêûäàí ýþíäÿðèáëÿð ùÿäèééÿ.Áèð äÿ éàìéàøûë Ëÿíêÿðàí õèéàðû.Åëÿ áèë áèð àí ö÷öíÎòàüûìûçà äîëäóðóð áàùàðû...Áÿëêÿ äÿ áàùàðà ÷ûõìàã öìèäè îëìàéàí,Õÿñòÿ, éîðüóí ãàäûíëàðÉûüûëûð áàøûíà

Àáøåðîí ÿòèðëè íÿðýèçëÿðèí.Öìèä áþéöê, öìèä äÿðèí.Ñåâèíú áèð àí ãàëõûð

øàùëûã òàõòûíàÑÿðâÿò ïàéëàíàíäà äöíéàäà×è÷ÿêëÿð äöøöá

ãàäûíëàðûí áàõòûíà.Éåð öçöíöí áó ýþçÿë íåìÿòèíÿ ìèí àëãûø!Áóçóéëà, àü ãàðûéëà åëÿ áèë áàñûëûð ãûø.Ïàéëàøäûðûá íÿðýèçëÿðè,

ñèíÿìèçèí öñòöíäÿ äàøûéûðûã.Áàùàð åøãèéëÿ, áàùàð öìèäèéëÿ

éàøàéûðûã.Ìîñêâà, äåêàáð, 1971

ÍÀÐÚÀÍ

Ö÷ ýöí, ö÷ ýåúÿ ÿðøÿ ÷ûõäûãàäûí ôÿðéàäû...

Îíà ÷àðÿ òàïûëìàäû.Ãàí-éàø òþêäö

ö÷ ýöí, ö÷ ýåúÿ.Ýþçëÿðèíÿ ãàðàíëûã ÷þêäö

ö÷ ýöí, ö÷ ýåúÿ...Îíóí éàçûã âöúóäóíó

äÿâÿ êàðâàíûíà éöê åëÿäèëÿð,

30

31

Òàíðû äÿðýàùûíäàíàìàí äèëÿäèëÿð.

Àïàðäûëàð úàäóýÿðÿ,Éàëâàðäûïàð ëàï ýþéëÿðÿ —Îíà ÷àðÿ òàïûëìàäû.Ñàðû ãóìëó ñÿùðàëàðäàÑþíöá ýåòäè àù-ôÿðéàäû,

ýþçöíäÿ äîíäó ýþç éàøû.Ñàðû ãóìëó ñÿùðàëàðäà

óúàëäû áèð ìÿçàð äàøû.ßñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ

áåëÿ êþ÷äö áó äöíéàäàíÍàðûíýöëöí ãÿì êàðâàíû...Áåø þâëàäûí ýÿíú àíàñûÁèð ùÿêèìñèç, áèð äÿðìàíñûçÒÿðê åëÿäè áó äöíéàíû.Óëäóçëàð òîïëàøìûøäûÊîëõîç÷ó ãûçû Íàðúàíûí áàøûíà,Åëìèí ïàðëàã óëäóçëàðû,

àëèì úÿððàùëàð, —Åëìèí øþùðÿòè, âöãàðû.Ãöäðÿòëè ÿëëÿðäÿéäè êþâðÿê ùÿéàòû.Çÿêà áàùàäûðëàðû

âåðÿúÿêäè îíà íèúàòû.Âåðòîëéîò ãóø ãàíàäûíà ýþòöðäöÎíó Àìàíáàé êÿíäèíäÿí,Òÿééàðÿ ö÷ ñààò ÿëëè äÿãèãÿéÿ

ýÿòèðäèÌîñêâàéà, ãàäûí õÿñòÿõàíàñûíà.Àëèì úÿððàùëàð êþìÿê åòäè,Äÿðäèíÿ ÷àðÿ òàïûëìàéàíÍàðûíýöëöí Íàðúàí íÿâÿñèíÿ.Íàðúàíûí õÿñòÿ éàòàüûíûÌÿëÿêöçëö øÿôãÿò áàúûëàðû

áöðöéöð.Íàðúàíûí ñÿùùÿòèíè

ëîüìàí ùÿêèìëÿð ãîðóéóð.

Þëöìöí ïÿíúÿñèíäÿíÃîïàðûðëàð Íàðúàíû.Î, áÿõòèéàð ýþçëÿðèéëÿ îõøàéûðÉàøàäûüû äöíéàíû.Íàðúàíûí ãûéûã áàäàì ýþçëÿðèíäÿÙÿéàò ýöëöð,Éåíèäÿí ùÿéàòà ãàéòàðûëàíÁèð þìðöí íóðëó

øÿôÿãëÿðè òþêöëöð.1971

ÊÀØÈÐ ÉÎËÓ

Ìîñêâàäàí ÷ûõàí éîëëàðÙÿéàò äàìàðëàðûäûð.Ýåíèø, áþéöê áèð þëêÿéÿ

èøûã äàüûäûð.Âÿòÿí äàâàñûíäà

íÿð èýèäëÿð ãîðóäóáó éîëëàðû.

Ìîñêâàäàí ÷ûõàí éîëëàð —Þëêÿíèí øàù äàìàðû!Êàøèð éîëó äåéèëèð

áó éîëóí äà àäûíà.Èøüàë÷ûëàð áó éîëëàðäà

ðàñò ýÿëäèÃóë îëìàã èñòÿìÿéÿí

áèð ìèëëÿòèí èíàäûíà.Êàøèð éîëó äåéèëèð

áó éîëóí äà àäûíà.Èøûãëû áèð áèíà âàðÊàøèð éîëóíóí öñòäÿ.Áèð öìèäëÿ éþíÿëèðÁóðà ÷àðÿñèç õÿñòÿ.Áèíà äåéèë,Åëÿ áèë

32

33

Ýåíèøúÿ áèð øÿùÿðäèð.Èíñàíëûüûí áàõòûíà

à÷ûëàí áèð ñÿùÿðäèð.Çÿêà áàùàäûðëàðû,

èäðàê ãÿùðÿìàíëàðû,Úÿíýÿ ýèðèøèá áóðäà

èíñàíëûüûí ÿí ãÿääàð.àìàíñûç äöøìÿíèéëÿ.

Âàðëûüûéëà, úàíûéëàÁóðäà ýþñòÿðèð ùöíÿð,Áóðäà ýþñòÿðèð èíàä.Áóðäà ôèêèð èøëÿéèð,Çÿêà à÷ûð ãîë-ãàíàä.Èíñàí þìðö óüðóíäà

áóðäà âóðóøëàð ýåäèð,ìþúöçÿëÿð éàðàíûð.

Àõòàðûø éîëëàðûíäàÕåéèðëè èøëÿð ýåäèð...

1971

ÀÉÑÅËÈÌ, ÀÉÑÅË!

Åâèìèçäÿ éåíè áèð íÿüìÿ êèìèÑÿñëÿíäè áàüûðòûëàðûí,

Àéñåëèì, Àéñåë!Òþùôÿñè îëäóí áèçÿÁóèëêè ñîí áàùàðûí...Çÿðèô ÷è÷ÿê êèìèñÿíÊþâðÿê, ìÿçÿëè...Åâèìèçèí êþðïÿúÿ ýþçÿëè...ßëëÿðèíè, ãîëëàðûíû

à÷ìàã èñòÿéèðñÿí...Áÿëÿêëÿð, áàüëàð è÷èíäÿí.Ãóðòàðìàã, ãà÷ìàã

èñòÿéèðñÿí...Êþðïÿ, çÿðèô ÷è÷ÿéèì,

Àëàýþçëöì, ýþé÷ÿéèì,Áèë, âàðëûüûí áèð àìàíñûç

ãàíóíó âàð,Äöíéàäà àçàä éàøàðÉàëíûç ýöúëö îëàíëàð.Ñÿí áþéöéöá éåð öçöíÿÌþùêÿì àéàã áàñàðñàíÁÿëÿêëÿðäÿí, áàüëàðäàí×ûõûá àçàä éàøàðñàí,

Àéñåëèì, Àéñåë.Êþðïÿúÿ çÿðèô ÷è÷ÿê,Àëãûøëàñûí ñÿíè åë,Áèç ñÿíè õîøáÿõò ýþðÿê...

* * *

Ýþçëÿðèì ùÿìèøÿ ìàâè-ìàâè äÿíèç ýþðÿéäè,Ýþé öçöíö òÿðòÿìèç ýþðÿéäè,×ÿìÿí-÷ÿìÿí ÷è÷ÿêëÿð ýþðÿéäè,Àë-ÿëâàí íàõûøëû èïÿêëÿð ýþðÿéäè...Äöíéàíû øèðèí éóõóéà äàëìûø ýþðÿéäè.Òîðïàüûí éàðàñûíû ñàüàëìûø ýþðÿéäè,Ýþçëÿðèì øèðèí ùÿéàò íåìÿòè ýþðÿéäè

ùÿð éåðäÿ.Òîðïàüûí éàðàëàðûíäàí

ãàí àõìàéàéäû áèð äÿ.Éåð öçöíöí ìÿøÿëè ýöíÿøÏàð-ïàð éàíàéäû ùÿð ýöí.Ýöíÿø íóðóéëà èøûãëàíàéäû

êàèíàò áöòöí...Ýþçëÿðèì éàëíûç ñÿàäÿò ýþðÿéäè,

èíñàí ñÿàäÿòè;Ìÿùêóì ýþðìÿéÿéäè äöíéàäà

ùå÷ áèð õàëãû, ùå÷ áèð ìèëëÿòè...Ýþçëÿðèì ùÿìèøÿ ìàâè-ìàâè äÿíèç ýþðÿéäè,Ýþé öçöíö òÿðòÿìèç ýþðÿéäè...

34

35

ÝÅÚß Ó×ÀÍ ÒßÉÉÀÐßËßÐ

Óüóð îëñóí, óüóð îëñóí,Ýåúÿ ó÷àí òÿééàðÿëÿð...Áèð äÿ ýåðè äþíÿðñèíèçÙà÷àí, ùà÷àí, òÿééàðÿëÿð?..Áèð èøûãëû íèééÿò èëÿÓ÷óðñóíóç óçàãëàðà.Ó÷óðñóíóç ôÿñèëëÿðÿ,Ãûøäàí ÷ûõûá, èëê áàùàðà.Àëñûí ìÿíè ãàíàäûíûçÓ÷àã, ó÷àã ùÿð äèéàðà,Ãàíàäëàíûá ó÷ìàã èëÿ×àòàð èíñàí àðçóëàðà.Éîëóíóç èøûãëà äîëñóí,Óüóð îëñóí, óüóð îëñóí.Ýåúÿ ó÷àí òÿééàðÿëÿð,Ýåúÿ ó÷àí òÿééàðÿëÿð...

1971

ÈÍÑÀÍ ÙßÐÀÐßÒÈ

Õèçÿêäÿ ýÿçÿ áèëìèðÿì,Øàõòàéà äþçÿ áèëìèðÿì.Áóç öñòÿ ñöðöøìÿéÿ äÿ

éîõäóð ùàëûì...Úÿíóáäà Õÿçÿð ñàùèëèíäÿ ãàëûá

ôèêðèì, õÿéàëûì.Áàêûíûí èëèêëÿðèìÿ èøëÿéÿíßñÿáè êöëÿêëÿðèíè èñòÿéèðÿì.Àõøàìëàðû áîç äóìàíà áöðöíÿí

Ãàðàøÿùÿðè èñòÿéèðÿì.Äàüöñòö ïàðêäàí

Áàéûë áóðíóíà ãÿäÿðÌóíúóã-ìóíúóã äöçöëÿí×ûðàãëàðûí èøûüûíû ýþðöðÿì,ÁàêûíûíÀõøàì éàðàøûüûíû ýþðöðÿì.

ßñðëÿðèí äàëûíúà ëàë-äèíìÿçáàõà-áàõà ãàëàí,

Äöíéàäàí êàðâàíëàð éîëà ñàëàí,åùòèøàìûíäàí ëÿççÿò àëàí

Ãûç ãàëàñû ö÷öí äàðûõûðàì.ÄÿíèçèíÙÿçèí âÿ êþâðÿê ëàéëàñû ö÷öí

äàðûõûðàì.Èíñàíëàð äóéóð,Äîñòëàð ýþçëÿðèìäÿí îõóéóðÃÿðèáñÿéÿí êþíëöìöí

èíòèçàðûíû.ßòðàôûìû àëûðëàðÑþç à÷ûá øèðèí-øèðèí,Âÿñô åäèðëÿð Àçÿðáàéúàí áàùàðûíû.Áèðè çöìðöä Ýþéýþëöí

Ùöñíö-òÿáèÿòèíäÿí äàíûøûð,Áèðè ÿìëèê êàáàáûíûí

ëÿççÿòèíäÿí äàíûøûð:Áèðè ãûðãîâóë,

òóðàú ÿòèíäÿí äàíûøûð.Áèðè ÿôñàíÿâè Íåôò äàøëàðûíûíÃÿùðÿìàíëûã øöúàÿòèíäÿí äàíûøûð...Áèðè Àçÿðáàéúàí áàéàòûëàðûíûí

ñÿìèìèééÿòèíäÿí äàíûøûð.Áèðè Ñàáèð øåðèíèí

ùèêìÿòèíäÿí äàíûøûð,Êþíëöìö ãûçäûðûð øàõòàäà

äîñò ãÿëáëÿðèíèí öíñèééÿòè.Íÿ ãöäðÿòëèñÿí, èíñàí ùÿðàðÿòè.Äîñò äèëèíäÿ ÿçáÿð îëàíÉóðäóì, øþùðÿòèì ìÿíèì,Íèçàìè öíâàíëû,

Ôöçóëè èìçàëûìèëëÿòèì ìÿíèì.

36

37

ÂÈÄÀ

Éóõóäà äöíéàéëà âèäàëàøûðäûì,Äöíéà ýþçÿë èäè, àéðûëìàã ÷ÿòèí.Äåéèðëÿð, éàõøûäûð ãîúàëûá þëìÿê,Áåëÿäèð ãàíóíó êîð òÿáèÿòèí.Äöíéàäàí àéðûëìàã ÷ÿòèíäèð, ýöëöì,Òåç äÿ ýÿëñÿ, ýåú äÿ àïàðñà þëöì.Ùÿéàòûí ýöíëÿðè êå÷ñÿ äÿ àúû,Þëöìäÿí èñòÿìèð èíñàí ÿëàúû...Éàøàìàã — íàìóñëó áèð èíñàí êèìèÈíñàíà øÿðÿôäèð, áþéöê íåìÿòäèð.Þìðöí óçóíëóüó áÿñ äåéèë, þìðöíÌÿíàëû êå÷ìÿñè áèð ñÿàäÿòäèð.Þìðö êèòàá êèìè âÿðÿãëÿéÿíäÿÍÿ ãÿäÿð áîø ýöíöí, çèéàíûí îëìóø.Íÿ ãÿäÿð éàøàéûá éàðàòìûñàíñàÁó àíà òîðïàüûí, äöíéàíûí îëìóø.Áîø êå÷ÿí ýöíëÿðèí àü âÿðÿãëÿðäèð,Éàçìàìûñàí îðà áèð ñÿòèð áåëÿ.×àëûøàã, äîëäóðàã ýöíëÿðèìèçèÙÿéàòûí èøûãëû íÿüìÿëÿðèéëÿ.

ÌÅØß ÃÓØËÀÐÛ

Íÿäÿí áåëÿ ñþùáÿò à÷ûðìåøÿ ãóøëàðû?

Éàçãàáàüû êèì ñàëìûøäûðèøÿ ãóøëàðû?

Åëÿ áèë êè, ùåé éûüûøûáèúëàñ åäèðëÿð,

Ýþðÿí, êèìèí ùÿéàòûíûõèëàñ åäèðëÿð?

Ñÿùÿð òåçäÿí úèâèëäÿøèð,ãàðûëäàøûðëàð,

Áó áóäàãäàí î áóäàüàùåé äîëàøûðëàð,

Áó äöíéàíûí èøëÿðèíèýþòöð-ãîé åäèð,

Éîõñà ãóøëàð ìåøÿëÿðäÿéåíÿ òîé åäèð?

Áó ñåâèøìÿê, ñåâäàëàøìàãñþùáÿòè äåéèë,

Ìåøÿëÿð äÿ áó ãóøëàðûíúÿííÿòè äåéèë.

Êþðïÿ ãóøëàðçèðâÿëÿðÿ ó÷ñàëàð ÿýÿð,

Éöêñÿêëÿðäÿ éàçûãëàðûãàðòàëëàð éåéÿð.

Éåðÿ åíèá òîðïàã öñòÿäÿíëÿíñÿ áèð àç,

Éåð öçöíäÿ áó ãóøëàðûùåéâàíëàð éåéÿð.

Ìåøÿ áîéó ùÿð òÿðÿôäÿíîâ÷óëàð ýöäÿð.

Éóâàëàðäàí àéðûëñàëàð,ãóçüóíëàð äèäÿð,

Îâ÷óëàðìû ñàëìûø áóðäàèøÿ ãóøëàðû?

Ñèçèí íÿ ÷îõ äÿðäèíèç âàð,ìåøÿ ãóøëàðû?

Áÿëêÿ ãóøëàð úàíëàðûíûõèëàñ åäèðëÿð.

Ãóø þìðöíö éàøàìàã÷ûíèúëàñ åäèðëÿð?!

* * *

Ýþçëÿðèí öðÿéèìèí è÷èíÿ áàõàðäû,Ùå÷ íÿéè ýèçëÿäÿ áèëìÿçäèì ñÿíäÿí.Ôèêðèí äöøöíúÿëÿðèìèí àëÿìèíäÿ

øèìøÿê êèìè ÷àõàðäû,Éîëëàðûìû èøûãëàäàðäûí ñÿí.Þìðöìöçö áóëàã ñóéó êèìè ñàô,Àéíà êèìè ëÿêÿñèç éàøàäûã,

ïàê âÿ òÿìèç éàøàäûã.

38

39

Åëÿ ìàääÿëÿðäÿí éîüðóëìóøäó êèâàðëûüûìûç —

Íÿ ëÿêÿ ãàëûðäû îíäà, íÿ ãàðà.Äàüà ñþéêÿíÿí êèìèÀðõàëàíûá éàøàäûã

õàëãûìûçà, ñÿäàãÿòëè äîñòëàðà.Ùÿðäÿí ôèêèðëÿðèì äóìàíëû,

ùÿðäÿí ïÿðèøàí.Ùÿìèøÿ øèò-øèò

ýöëÿ áèëìÿç êè, èíñàí.Úèéÿðëÿðèìèçÿ äîëäóÄàü ÷è÷ÿêëÿðèíèí ÿòðè,Äÿðìàíûìûç âÿòÿí ùàâàñû îëäó.Ãÿëáèìèç

íÿ Âÿòÿíè, íÿ ýþçÿë èíñàíëàðûñåâìÿêäÿí éîðóëäó.

Öðÿéè õûðäà-õóðóø éöê èëÿÄîëàíëàðà àúûéûðàì.Ùèñëè ÷ûðàã êèìèÃóðóìëó îëàíëàðà àúûéûðàì.Òÿìèç äóéüóëàð, ïàê ùèññëÿð ö÷öí

ãóðóëóá öðÿê.ßí àëè ÿìÿëëÿðäÿí, àðçóëàðäàíÉîðóëóá öðÿê.Áÿäõàùëûüûí íèøàíûíû

áó àëÿìÿ òàõìàéûí,öðÿéÿ ÷èðê áóðàõìàéûí.

ÝÅÒÄÈÍ

Ýåòäèí,ýåúÿëÿðèìèí

øèðèí éóõóñóíó àïàðäûí.Êþíëöìöí

ñåâèíú, ôÿðÿù äóéüóñóíó àïàðäûí.Ùÿñðÿòèì, ùèúðàíûì ìÿíèì,

Öìèäèì, ýöìàíûì ìÿíèì.À÷ûëàí ÷è÷ÿéÿ,Ñóéóí àéíàñûíà,Ñåâèøÿí ãóøëàðûí

àõøàì ñåâäàñûíàÁàõûá-áàõûá ñåâèíÿ

áèëìèðÿì.Ñÿí ýåäÿíäÿí áÿðè,

à ãûçûì,Äîéóíúà äåéèá-ýöëÿ áèëìèðÿì,

äèíÿ áèëìèðÿì...Ùÿñðÿòèì, ùèúðàíûì ìÿíèì,Öìèäèì, ýöìàíûì ìÿíèì...Óçàã, ãÿðèá áèð þëêÿéÿ

èøûã àïàðäûí...Áîç ãóìëàðà, áîç ãàéàëàðàÉàðàøûã àïàðäûí...Àüëûí, êàìàëûíëà,Øóõ òÿáèÿòèí,

çÿðèô õÿéàëûíëà...Àðçóì áóäóð, ãûçûì,Ãÿäÿìëÿðèíëÿ ùÿìèøÿÍóðëó ýöíÿøè àíäûðàñàí...Ùàðäà ãàðàíëûã è÷èíäÿ

éàøàéûðñà èíñàíëàð,Îðäà èøûã éàíäûðàñàí...

ÔÈÄÀÍÀ

Ôèäàíûì, íàçëû äèëáÿðèì,Áÿíþâøÿëÿð à÷àíäà ýÿë.Éîëóíäà ãàëûá ýþçëÿðèì,Ýöëëÿð ÿòèð ñà÷àíäà ýÿë.Ôèäàíûì, ñÿíñèçÿì, àìàí,Ýþðöøìÿéÿ âàðìû ýöìàí!Ýþçëÿðÿì ñÿíè ùÿð çàìàí,

40

41

Éóõóëàðûì ãà÷àíäà ýÿë.×àüûðàðàì èëê áàùàðäà.Ñÿíè ýþçëÿðÿì éîëëàðäà.Ãîéìà ìÿíè èíòèçàðäà,Ñÿí äóðíàëàð ó÷àíäà ýÿë.

1969

* * *Ýþðÿñÿí î âÿôàñûçÍèéÿ ìÿíè óíóòäó?Î øèðèí âÿ äóçëó ãûçÍèéÿ ìÿíè óíóòäó?Î ýÿëÿíäÿ ýþçëÿðèìÑåâèí�