NİKOTİN BAĞIMLILIĞI VE

DİĞER BAĞIMLILIKLARLA

İLİŞKİSİ

Doç. Dr. Okan Çalıyurt

Trakya Üniversitesi Tıp Fakültesi Psikiyatri AD , Edirne

Temel Kavramlar

• Madde kötüye kullanımı

• Madde bağımlılığı– Yoksunluk– Tolerans

DSM-IV Madde kötüye kullanımı tanı ölçütleri

• 12 aylık bir dönem içinde ortaya çıkan, aşağıdakilerden biri (ya da birden fazlası) ile kendini gösterdiği üzere, klinik açıdan belirgin bozulmaya ya da sıkıntıya yol açan uygunsuz bir madde kullanımı örüntüsü. – İşte, okulda ya da evde alması beklenilen başlıca sorumlulukları

alamama ile sonuçlanan yineleyici bir biçimde madde kullanımı– Fiziksel olarak tehlikeli durumlarda yineleyici bir biçimde madde

kullanımı– Madde ile ilişkili, yineleyici bir biçimde ortaya çıkan yasal

sorunlar – Maddenin etkilerinin neden olduğu ya da alvelendirdiği, sürekli

ya da yineleyici toplumsal ya da kişilerarası sorunlara karşın sürekli madde kullanımı

• Bu semptomlar, bu grup madde için madde bağımlılığı ölçütlerini hiçbir zaman karşılamamıştır.

DSM-IV Madde bağımlılığı tanı ölçütleri12 aylık bir dönem içinde herhangi bir zaman ortaya çıkan, aşağıdakilerden üçü (ya da daha fazlası) ile kendini gösteren, klinik olarak belirgin bir bozulmaya ya da sıkıntıya yol açan uygunsuz bir madde kullanım örüntüsü:

1. Aşağıdakileden biri ile tanımlandığı üzere tolerans gelimiş olması2. Aşağıdakilerden biri ile tanımlandığı üzere yoksunluk gelişmiş olması3.Madde, çoğu kez tasarlandığından daha yüksek miktarlarda ya da daha

uzun bir dönem süresince alınır4.Madde kullanımını bırakmak ya da denetim altına almak için sürekli bir

istek ya da boşa çıkan çabalar vardır.5. Maddeyi sağlamak, maddeyi kullanmak ya da maddenin etkilerinden

kurtulmak için çok fazla zaman harcama6. Madde kullanımı yüzünden önemli toplumsal, mesleki etkinlikler ya da

boş zamanları değerlendirme etkinliklerini bırakır ya da azaltır7. Maddenin neden olmuş ya da alevlendirmiş olabileceği, sürekli olarak var

olan ya da yineleyici bir biçimde ortaya çıkan fizik ya da psikolojik bir sorunun olduğu bilinmesine karşın madde kullanımı sürdürülür

Klasik öğrenme modelleri

• Nörobiyolojik modele alternatif değil ama tamamlayıcıdırlar

• Bu teoride tolerans şartlı bir yanıt olarak madde kullanımı ile yakın ilişkili değerlendirilmektedir.

• Soyal öğrenme modelinde madde kullanımı gözlem ve deneyimle sosyal çevreden öğrenilmiş bir davranış olarak değerlendirilir.

• Bilişsel sosyal öğrenme modelinde gözlenemeyen düşünce ve kognisyonların madde bağımlılığındaki etkisi ortaya konmaktadır.

• Sosyal faktörler ikincil bir pekiştirici olarak etki etmekte ve dolaylı olarak kompulsif kullanımı ortaya koymaktadır.

• Sosyoekonomik durum da madde kullanımında belirleyici bir risk faktörü olarak yer almaktadır.

Kültürün etkisi

• Temel değerler tüketim davranışını belirler

• Maddeye yüklenen değer belirlenir

• Maddelerin karşılıklı alış veriş değeri olur

• Madde kullanımı ortak değerlerin şekillenmesi ve sosyal etkileşimi belirler

• Madde kullanımı kimliği belirler

Nikotin ve diğer bağımlılıklarda;

• Yenilik arama davranışı

• Riskli davranışlara eğilim

Nörobiyolojik modeller

• Nöroadaptasyon; tekrarlayan kullanım maddenin bağlandığı nöroreseptörün duyarlılığını değiştirir ve reseptör sayısını arttırır fakat zaman içinde nöron aynı doz maddeye karşı desensitize olur. Yoksunluk sendromu gelişir ve MSS rebound etki ile genellikle maddenin etkilerinin tersi bir reaksiyon ile dengesizliği kompanse etmeye çalışır.

Nörobiyolojik modeller

• Maddenin MSS pekiştirici yolaklarını uyarması ile endorfin veya dopamin salınması madde kullanım davranışını güçlü bir şekilde etkileyebilmektedir. Motivasyon ve davranış kontrolü sağlanmaktadır.

Nörofizyolojik yolaklar

• Orbitofrontal korteks, uyarı değerlendirmesinde bize ne istediğimizi aktarır

• Nükleus akkümbens; ödüllerin öğrenilmesi ve uyum davranışı

• Amigdala; ödüllendirici ve tiksindirici etken yoğunluğuna yanıtı belirler

Nikotinin nörobiyolojik etkileri

• Nikotinin etkileri kolinerjik nikotin reseptörleri üzerinedir

• Ventral tegmental alan ve nükleus akkümbenste dopamninerjik aktivite artar

• Kronik kullanımda nikotinik reseptörler artar• Nikotin azalırsa aşırı uyarılmış bir nikotinik

sistem oluşur• Sigara kullanımı ile aşırı uyarılma ortadan kalkar

Bağımlılık oluşturan maddeler doza bağlı psikoaktif etkiler gösterir

• Psikoaktif maddeler genellikle düşük dozlarda öforik ve yüksek dozlarda tiksindirici etkiler gösterirler

• Nikotin düşük dozlarda iskelet kası gevşemesi, beyin serotonin, endojen opioid, hipofizer hormonlar, katekolaminler ve vasopressinde artış; yüksek dozlarda ise bulantı, kusma, halsizlik, tremor ve diare yapabilmektedir.

Bağımlılık oluşturan maddeler pozitif pekiştiriciler olarak etki ederler

• Ödül sistemleri bu etkide rol almaktadır

• Nikotinin pekiştirici etkileri nikotinin mezolimbik sistemdeki dopamini dengeleyici etkileri ile oluşmaktadır.

Bağımlılığın gelişmesi için tekrarlayan kullanımlar gereklidir

• Bağımlılığın gelişmesi için önceden hazırlayıcı bir durum veya özellik bulunmamaktadır;

• Bağımlılık bir süreç içerisinde bir çok kez madde kullanımının sonrasında ortaya çıkmaktadır.

Bağımlılık oluşturan maddelerin etkilerine bağlı olarak tolerans gelişir

Tolerans

1. Aynı dozdaki maddeye zaman içerisinde hem fiziksel ve hem de psikolojik yanıtın azalması

2. Aynı fiziksel ve psikolojik etkileri elde etmek için daha yüksek dozlara ihtiyaç duyulması

Bağımlılık oluşturan maddenin kesilmesi ile yoksunluk semptomları

ortaya çıkar

Nikotin yoksunluğu

İrritabilite, sinirlilik, anksiyete, konsantrasyon güçlüğü, huzursuzluk, kalp hızında azalma ve iştah artışı

Madde açlığı, bağımlılığı şekillendirir ve madde kullanımını motive eder

• Fakat halen madde açlığının mekanizması ve hangi süreçlerin madde açlığı ile ilişkili olduğu bilinmemektedir.

Kompulsif kullanım bağımlılık için bir davranışsal belirleyicidir

Kompulsif kullanım

• Madde kullanıcısının ciddi olumsuz sonuçları olsa da kendini psikolojik olarak madde kullanımına zorlanmış hissetmesi

• Maddeyi elde etmek için tekrarlayan ve dışarıdan gözlemlenebilen davranışar olması

Bağımlı bireyler madde kullanımları konusunda ambivalandırlar

• Çoğu zaman umutsuzca madde kullanımını bırakmak isterlerken kendilerini kullanım açısından zorlanmış hissederler

Bağımlılık kronik bir durumdur

• Çoğu madde kullanıcısı, yaklaşık ¾ kullanıcı madde kullanmayı kesmesine rağmen daha sonra tekrar kullanmaya başlamaktadır.

Bağımlılık oluşturucu maddeler stres ve emosyonel bozulmayı düzeltme

amacı ile kullanılabilir• Stres artmış madde kullanımı ve madde

kullanımına başlama ile ilişkilidir (örn. Sigara)

• Bazı maddeler endojen opioidlerin salınımını ortaya çıkarır

Çoklu madde kullanımı

• Alkol ve sigaranın çoğu zaman birlikte kullanımı sözkonusudur

• Mental ve fiziksel sağlık sorunları ile ilişkilidir

Çoklu madde kullanımı nedenleri

• Beklenen etkinin arttırılması

• Diğer maddenin olumsuz etkilerini giderme

• Yoksunluk semptomlarının giderilmesi

• Madde yerine koyma girişimi

• Ekonomik nedenler

• Maddeye erişebilirlik

• Genetik ve çevre etkileri

Sonuç

• Nikotin bağımlılığı ve diğer bağımlılıklar ortak bir etyolojiye dayanıyor görünmektedir

• Nikotin bağımlılığı ve diğer bağımlılıklar bir psikiyatrik bozukluk olarak sınıflandırılmaktadır

• Tüm bağımlılıklarda eşlik eden psikiyatrik bozukluk oranı oldukça yüksektir

Teşekkürler