Nitel Araştırma veDeğerlendirme

Yöntemleri

Nitel Araştırma veDeğerlendirme

Yöntemleri

Michael Quinn Patton

3. BASKIDAN ÇEVİRİ

Çeviri Editörleri:

Mesut BÜTÜN - Selçuk Beşir DEMİR

Çeviri Ekibi:

Arif BAKLAF. Işıl BİLİCANMesut BÜTÜNMustafa BÜYÜKÇELEBİMustafa ÇAKIRAhmet ÇEKİÇ

Suat ÇELİKYüksel DEDESelçuk Beşir DEMİRHandan DEMİRCİOĞLUEsra BUKOVA GÜZELSerhat İREZ

Faik Özgür KARATAŞHidayet TOKFiliz ZAYİMOĞLU ÖZTÜRKTalip ÖZTÜRKBülent TARMANMehmet Fatih YİĞİT

Michael Quinn Patton

Çeviri Editörleri:Mesut BÜTÜN - Selçuk Beşir DEMİR

NİTEL ARAŞTIRMA VE DEĞERLENDİRME YÖNTEMLERİ

ISBN 978-605-364-933-5

Kitabın Orijinal Adı: Qualitative Research & Evaluation MethodsBaskı Sayısı: 3

ISBN: 978-076-191-971-1Yayınevi: SAGE Publications, Inc

Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir.

©2014, Pegem AkademiBu kitabın basım, yayın ve satış hakları

Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ne aittir.Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri,kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıtya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz.

Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır.Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında

yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınlarısatın almamasını diliyoruz.

1. Baskı: Kasım 2014, Ankara

Yayın-Proje Yönetmeni: Ayşegül EroğluDizgi-Grafik Tasarım: Gamze Dumlupınar

Kapak Tasarımı: Gürsel AvcıBaskı: Ayrıntı Basım Yayın ve Matbaacılık Ltd. Sti

İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 770. Sokak No: 105/AYenimahalle/ANKARA

(0312-394 55 90)

Yayıncı Sertifika No: 14749Matbaa Sertifika No: 13987

İletişimKaranfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA

Yayınevi: 0312 430 67 50 - 430 67 51Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60

Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38

Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60İnternet: www.pegem.net

E-ileti: pegem@pegem.net

1. Bölüm: Nitel Araştırmanın DoğasıYrd.Doç.Dr.MesutBÜTÜN(CumhuriyetÜniversitesiEğitimFakültesi)Yrd.Doç.Dr.SelçukBeşirDEMİR(CumhuriyetÜniversitesiEğitimFakültesi)

2. Bölüm: Nitel Araştırmada Stratejik TemalarProf.Dr.YükselDEDE(GaziÜniversitesiGaziEğitimFakültesi)Yrd.Doç.Dr.F.IşılBİLİCAN(İstanbulMedeniyetÜniversitesiEdebiyatFakültesi)

3. Bölüm: Nitel Araştırmada Çeşitlilik, Kuramsal Yönelimler Doç.Dr.EsraBUKOVAGÜZEL(DokuzEylülÜniversitesiBucaEğitimFakültesi)Yrd.Doç.Dr.HandanDEMİRCİOĞLU(CumhuriyetÜniversitesiEğitimFakültesi)

4. Bölüm: Nitel Yöntemlerin Özellikle Uygun Olduğu DurumlarDoç.Dr.HidayetTOK(ZirveÜniversitesiEğitimFakültesi)Öğr.Gör.MustafaBÜYÜKÇELEBİ(ZirveÜniversitesiEğitimFakültesi)

5. Bölüm: Nitel Çalışma TasarımıDoç.Dr.BülentTARMAN(GaziÜniversitesiGaziEğitimFakültesi)Dr.MehmetFatihYİĞİT(SüleymanŞahÜniversitesi)

6. Bölüm: Alan Çalışması Stratejileri ve Gözlem YöntemleriYrd.Doç.Dr.FilizZAYİMOĞLUÖZTÜRK(OrduÜniversitesiEğitimFakültesi)Yrd.Doç.Dr.TalipÖZTÜRK(OrduÜniversitesiEğitimFakültesi)

7. Bölüm: Nitel Mülakat YapmaDoç.Dr.MustafaÇAKIR(MarmaraÜniversitesiAtatürkEğitimFakültesi)Doç.Dr.SerhatİREZ(MarmaraÜniversitesiAtatürkEğitimFakültesi)

8. Bölüm: Nitel Analiz ve YorumlamaYrd.Doç.Dr.AhmetÇEKİÇ(CumhuriyetÜniversitesiEğitimFakültesi)Yrd.Doç.Dr.ArifBAKLA(CumhuriyetÜniversitesiEğitimFakültesi)

9. Bölüm: Nitel Analizin Kalitesinin ve İnanılırlığının ArtırılmasıYrd.Doç.Dr.SuatÇELİK(AtatürkÜniversitesiKazımKarabekirEğitimFakültesi)Yrd.Doç.Dr.FaikÖzgürKARATAŞ(KaradenizTeknikÜniversitesiFatihEğitimFakültesi)

Çeviri Ekibi

BİRİNCİ KISIM: Nitel Araştırmada Kavramsal Konular 1

1. Bölüm: Nitel Araştırmanın Doğası 3

2. Bölüm: Nitel Araştırmada Stratejik Temalar 37

3. Bölüm: Nitel Araştırmada Çeşitlilik: Kuramsal Yönelimler 75

4. Bölüm: Nitel Yöntemlerin Özellikle Uygun Olduğu Durumlar 143

İKİNCİ KISIM: Nitel Desenler ve Veri Toplama 207

5. Bölüm: Nitel Çalışma Tasarımı 209

6. Bölüm: Alan Çalışması Stratejileri ve Gözlem Yöntemleri 259

7. Bölüm: Nitel Mülakat Yapma 339

ÜÇÜNCÜ KISIM: Analiz, Yorum ve Raporlaştırma 429

8. Bölüm: Nitel Analiz ve Yorumlama 431

9. Bölüm: Nitel Analizin Kalitesinin ve İnanılırlığının Artırılması 541

Kaynaklar K1

Yazar İndeksi İ37

Konu İndeksi İ49

Yazar Hakkında Y57

Kısa İçerik

Detaylı İçerik

KISIM 1. Nitel Araştırmada Kavramsal Konular 1

1. Nitel Araştırmanın Doğası 3 NitelYöntemlerinMeyvesi 3

ÖRNEK 1.1 ÜçNitelVeriTürü 4 NitelVeriyiTanımak 4 NitelBulgular:Temalar,Örüntüler,Kavramlar,İçgörülerveAnlayışlar 5

ÖRNEK 1.2 KadınlarınBilmeYolları:NitelBulgularaBirÖrnek 7

ÖRNEK 1.3 ReşitOlmaParadigmaları 9 NitelÇalışmalarınFarklıAmaçlarıveHedefKitleleri: Araştırma,Değerlendirme,TezÇalışmalarıveBireyselAraştırmalar 9 YöntemlerleİlgiliKararlarVerme 12 YöntemSeçimleri:NitelveNicelYöntemlerinÖnceliklerininKarşılaştırılması 12

ÖRNEK 1.4 YöntemSeçimiİçinYolGöstericiBazıSorularveSeçenekler 13 İkiTürVerininKarşılaştırılması:BirÖrnek 14 NitelVerininGücü 17 GörünüşGeçerliğiveİnanılırlık 20 AçıkUçluCevaplarınAmacı 20 GözlemYoluylaAraştırma 21 HamNitelAraştırmaVerileri 26 İnsanOdaklıAraştırma 27 NitelYöntemlerinMeyvesininYenidenDeğerlendirilmesi 28

ÖRNEK 1.5 NitelYöntemlerleİlgiliİnternetKaynaklarıve E-postaTartışmaGrupları 29

BölümArası: NitelBirTezÇalışmasıYürütmeyiTasarlayanBirLisansüstüÖğrencisine YönelikEnİyiOnÖneri 33

2. Nitel Araştırmada Stratejik Temalar 37 Genelİlkeler 37 StratejikÇerçeveninAmacı 38 NitelAraştırmaİçinDesenStratejileri 39 DoğalAraştırma 39

ÖRNEK 2.1 NitelAraştırmanınTemaları 40 OrtayaÇıkanDeseninEsnekliği 43 AmaçlıÖrneklem 45 VeriToplamaveAlanÇalışması:NitelAraştırmaİçinStratejiler 47 NitelVeriler 47

DoğrudanKişiselDeneyimveSorumluluk:AlanaGirme 47 EmpatikTarafsızlık 49 Empativeİçgörü 51 Dinamik,GelişimselBirBakışAçısı 54 NitelAraştırmaİçinAnalizStratejileri 55 ÖzgünDurumYönelimi 55 TümevarımsalAnalizveYaratıcıSentez 55 BütüncülBakışAçısı 58 “Bağlam”aDuyarlıOlma 61 SesveBakışAçısı:DerinlemesineDüşünme(Dönüşlülük) 63

ÖRNEK 2.2 DönüşlüSorular:Üçgenlenmiş(Triangulated)Araştırma 66 StratejikİdeallerdenPratikSeçeneklere 66 RakipAraştırmaParadigmalarınınÖtesinde 68 Pragmatizm 71 AraştırmaİçinİdealŞartlar:İbretlikBirHikâye 72

3. Nitel Araştırmada Çeşitlilik: Kuramsal Yönelimler 75 ÖzelYetenekler 75 TemelStratejilerdenZenginÇeşitliliğe 76

ÖRNEK 3.1 HangiYaklaşımDoğru? 77 NitelGelenekleriAyırmanınAlternatifYolları 79 TemelSorular 80 KuramsalGeleneklerveYönelimler 81 Etnografi 81

ÖRNEK 3.2 Kültür,KültürHerYerde:MedyaBaşlıklarındanÖrnekler 83 OtoetnografiveAnımsatıcıAraştırmaTürleri 84

ÖRNEK 3.3 OtoetnografininÇeşitleri:KısmiSözlükBilimi 85 HakikatveGerçeklik-OdaklıUyumlulukKuramı: Pozitivist,Realist,AnalitikTümevarımcıYaklaşımlar 91 SosyalİnşaveYapılandırmacılık 96

ÖRNEK 3.4 YapılandırmacılığaKarşıİnşacılık 97 Fenomenoloji 104 HeuristikAraştırma 107 NitelHeuristikler:AlternatifBirAlmanGeleneği 109 Etnometodoloji 110 SembolikEtkileşim 112 Yorumbilim 113 AnlatıbilimveyaAnlatıAnalizi(Narratology&NarrativeAnalysis) 115 EkolojikPsikoloji 118 SistemBakışAçısıveSistemlerKuramı 119 KaosveKarmaşıklıkKuramı:DoğrusalOlmayanDinamikler 123 KuramOluşturma 124

ÖRNEK 3.5 Karmaşıklık(Kaos)KuramınınTemellerive NitelAraştırmalaraEtkileri 126

YönelimselNitelAraştırmalar:ÖrnekOlarakFeministAraştırma, EleştirelKuramveQueerTeori(CinselYönelimKuramı) 129 NitelAraştırmadaÇeşitlilik:TemelSorularaFarklıYanıtlar 131

ÖRNEK 3.6 NitelAraştırmadaÇeşitlilik:KuramsalGelenekler 132 Pragmatizm 135

ÖRNEK 3.7 ÖrnekE-PostaTartışmaGruplarıveNitelAraştırmave KuramlarıileİlgiliSiteler 136 Gözbebeğiniz 137 EK3.1.OtoetnografikYazımÖrneği 138

4. Nitel Yöntemlerin Özellikle Uygun Olduğu Durumlar 143 PragmatizmdeÇıraklık 143 PratikAmaçlarveSomutSorular 145 NitelikÜzerineYoğunlaşma 145 KaliteGüvencesiveProgramDeğerlendirmesi 147

ÖRNEK 4.1 ProgramDeğerlendirmesininve KaliteGüvencesininKarşılaştırılması 149 DeğerlendirmeUygulamaları 151 SonuçDeğerlendirmesi 151 BireyselSonuçlarınDeğerlendirilmesi 152

ÖRNEK 4.2 BirİstihdamProgramıRakamlarınınArdındakiler:Li’ninHikayesi 155 SüreçÇalışmaları 159 UygulamaDeğerlendirmesi 161 MantıkModelleriveEylemTeorileri 162 DeğerlendirilebilirlikDeğerlendirmeleri 164 ProgramlarıKarşılaştırma:ÇeşitliliğeOdaklanma 164

ÖRNEK 4.3 ÖğretmenMerkezlerininTürleri 166 ÖnleyiciDeğerlendirme 166 ZamanİçerisindeOrtayaÇıkanGelişimiBelgelemeve SistemDeğişiklikleriniAraştırma 167 DeğerlendirmeKonularındanDeğerlendirmeModellerine 168 DeğerlendirmeModelleri 169 AmaçsızDeğerlendirme 169 İşlemModelleri:YanıtlayıcıveAydınlatıcıDeğerlendirme 171 UzmanÇalışmaları 172 YararlılıkOdaklıDeğerlendirme 173 İnteraktifveKatılımcıUygulamalar 175 DeğerlendirmeninKişiselleştirilmesiveİnsanileştirilmesi 175 ProgramınDeğerlendirmedeKullanılanDeğerlerleUyumluHâleGetirilmesi 176

ÖRNEK 4.4 NitelAraştırmalarınveİnsancılDeğerlerinAltında YatanOrtakİlkeler 177 GelişimUygulamaları:EylemAraştırması,EylemselÖğrenme, YansıtıcıUygulamaveÖğrenmeOrtamları 177

ÖRNEK 4.5 ProgramFelsefesiveDeğerlendirmeYaklaşımınıEşleştirme:BirÖrnek 178 TakdirEdiciAraştırma 181 KatılımcıAraştırmaveDeğerlendirme:İşbirliğineDeğerVermeve Kolaylaştırma 182

ÖRNEK 4.6 TamKatılımcıveGerçekİşbirlikliAraştırmanınİlkeleri 185

DemokratikDiyaloğuveMüzakereyiDestekleme 185 SüreçKullanımıYoluylaDemokrasiyiDesteklemek:TümVatandaşların KanıtlarıTartmasınaveDeğerlendiriciBirŞekildeDüşünmesineYardımEtmek 187 ÖzelUygulamalar 191 DikkatÇekmeyenÖlçümlereOlanİhtiyaç 191 SonDeğerlendirmeler:NicelÖlçmeAraçlarınınKanıtlanmaEksikliği 192 DoğrulayıcıveAçıklayıcıAraştırma:NicelAnalizlereDerinlik, AyrıntıveAnlamKatma 193 HızlıKeşif 194 HikayeleriYakalamaveAktarma 195

ÖRNEK 4.7 “EnÖnemliDeğişimHikayesi”neBirÖrnek 197 YasalDenetimveİzleme 198 GeleceğeYönelikUygulamalar:İleriyeYönelikAraştırmaveGelecektekiPolitikaAnalizi 200 RutininDışınaÇıkma:YeniİçgörülerOluşturma 202 Özet:NitelYöntemlerinFaydasınaDairBirVizyon 202

ÖRNEK 4.8 NitelAraştırmaUygulamaları:NitelYöntemlerin ÖzellikleUygunKullanımlarınaDairÖzetKontrolListesi 204

ÖRNEK 4.9 NitelÇalışmaveUygulamalarlaİlgiliÖrnekİnternet e-postaTartışmaGruplarıveSiteler 205

KISIM 2. Nitel Desenler ve Veri Toplama 207

5. Nitel Çalışma Tasarımı 209 İlkDeğerlendirme 209 BirMeta-Değerlendirme 211 AmacınAçıklığı:BirTipoloji 213 TemelAraştırma 215

ÖRNEK 5.1 TemelDisiplinlerinCevapVermeyeÇalıştığıSorular 216 UygulamalıAraştırma 217

ÖRNEK 5.2 ÖrnekDisiplinlerarasıUygulamalıAraştırmaSoruları 218 DeğerlendirmeAraştırması:SonuçOdaklıveBiçimlendirici 218 EylemOdaklı,ProblemÇözmeAraştırmaları 221 AmaçFarklılıklarınınAmacı 222 AraştırmaSoruTürlerininÖrnekleri:BirAileAraştırmasıÖrneği 223 DesendenÖdünVerme 223

ÖRNEK 5.3 AraştırmaAmaçlarınınBirTipolojisi 224

ÖRNEK 5.4 AileAraştırmasıÖrneği:AraştırmaKategorisineUyan AraştırmaSoruları 225 GenişliğeKarşıDerinlik 227 AnalizBirimleri 228 AmaçlıÖrneklem 230

ÖRNEK 5.5 DurumÇalışmasıveKarşılaştırmalarİçinÖrnekAnalizBirimleri 231 ZenginBilgiİçerenDurumlar 242 ÖrneklemBüyüklüğü 242

ÖRNEK 5.6 ÖrneklemStratejileri 243

OrtayaÇıkanDesenlerveKatılımcılarınKişiselHaklarınınKorunması 246 YöntemselKarışımlar 247 Üçgenleme 247 Veri,DesenveAnalizYaklaşımlarınınBütünleştirilmesi 248 YaygınlaştırmaOperasyonuÖrneği:ProgramDeğerlendirme DesenlerindekiFarklılıklar 249 AlternatifSafveKarmaYöntemler 251

ÖRNEK 5.7 Ölçüm,DesenveAnaliz:SafveKarmaKombinasyonlar 252 DesenveYöntemKararları 253

ÖRNEK 5.8 DesenSorunlarıveSeçenekler 254 Seçenekler 257

6. Alan Çalışması Stratejileri ve Gözlem Yöntemleri 259 DünyayıAnlamakİçin 259 GözlemleİlgiliÖzdeyişler 260 DoğrudanGözlemlerinDeğeri 261 Gözlem-TemelliDeğerlendirmeveSiyasiBirDünyadaUygulamalıAraştırma 264 GözlemTürleri 265 GözlemciKatılımTürleri:Katılımcımı,SeyircimiyoksaHerİkisimi? 265 İçselveDışsalBakışAçıları:EmikYaklaşımaKarşıEtikYaklaşım 267 AraştırmayıKimYürütmektedir?TekliveTakımÇalışmalarınaKarşı KatılımcıveİşbirlikliYaklaşımlar 269 AçıkGözlemGizliGözlemeKarşı 269 GözlemSürelerininÇeşitliliği 273 GözlemselOdakÇeşitlilikleri 275 AlanÇalışmasınınÇeşitlilikGösterdiğiBoyutlar:GenelBirBakış 276 GözlenecekŞey:DuyarlıBirÇerçeve 276

ÖRNEK 6.1 AlanÇalışmasıÇeşitleriniGösterenBoyutlar 277 VeriKaynakları 279

ÖRNEK 6.2 KavramlarıDuyarlılaştırmaÖrnekleri 280 Ortamlar 280

ÖRNEK 6.3 OrtamAnlayışıSağlayanTanımlamave MetaforuBirleştirmeÖrneği 282 İnsan,SosyalÇevre 283 TarihselBakışAçısı 284 PlanlanmışProgramınUygulamaFaaliyetleriveResmiEtkileşimler 285 ResmiOlmayanEtkileşimlervePlansızEtkinlikler 285 ProgramınAnaDili 288 Sözsüzİletişim 290 DikkatÇekmeyenGözlemler 291 Dokümanlar 293 OlmayanıGözlemek 295 AlanÇalışmasındaİçİçeGeçmişveTabakalıDurumÇalışmaları 297 KendiniGözleme 299

ÖRNEK 6.4 AlanÇalışmasındaİçİçeGeçmişveKatmanlıveÖrtüşen Mini-DurumÇalışmaları:VahşiDoğaOrtamEğitim ProgramıDeğerlendirmesindenBirÖrnek 300 GözdenGeçirilenVeriKaynakları 301 AlanÇalışmasındaYaratıcılık 302 AlanÇalışmasınınYapılması:VeriToplamaSüreci 302 AlanNotları 302

ÖRNEK 6.5 AlanNotlarıKarşılaştırmaları 304 SürecinAnlatılması 305 Gözlemler,MülakatlarveDokümanlar:ÇokluBakışAçılarınıBirArayaGetirmek 306 AlanÇalışmasıveGözlemdeTeknoloji 307 AlanÇalışmasınınAşamaları 310 AlanaGirişAşaması 310 SöylediklerinizveYaptıklarınız 314 AlanÇalışmasınınTutarlıHâleGetirilmesi:İkinciAşamanınDinamikleri 317 TemelBilgiSağlayıcılar:KaynakKişiler 321 AlanÇalışmasınınBitirilmesi 322 DeğerlendirmeDönütü 324 GözlemciveGözlemlenen:BirleşmeveAyrılma 326 AlanÇalışmasındaKişiselDeneyim 329 GözlemlenenDünyanınBirParçasıveOndanAyrıOlma 329 AlanÇalışmasıİçinÖzetYönergeler 330

ÖRNEK 6.6 AlanÇalışmasıİçinÖzetYönergeler 331

Bölüm Arası: Dıştan İçe, İçten Dışa: Bakış Açılarını Değiştirme 335 ÖnSöz 335 “Bizsiz,HakkımızdaHiçbirŞey” 335 Barbara Lee

7. Nitel Mülakat Yapma 339 SessizGözleminÖtesi 339 ÖzenliveUstacaMülakatYapma 340 İçselBakışAçıları 340 NitelMülakatlardaÇeşitlilik 341 Gündeliksohbettarzındamülakat 342 MülakatKılavuzuYaklaşımı 343 StandartlaştırılmışAçık-UçluMülakat 344

ÖRNEK 7.1 İşEğitimProgramıKursiyerleriiçin DeğerlendirmeMülakatıKılavuzu 345 FarklıYaklaşımlarıBirlikteKullanmak 347 MülakatYapmaStratejileriÖzeti 348 SoruSeçenekleri 348 DeneyimveDavranışSoruları 348

ÖRNEK 7.2 MülakatEnstrümanlarındakiFarklılıklar 349 DüşünceveDeğerSoruları 350

DuyguveHisSoruları 350 BilgiSoruları 350 DuyusalSorular 350 GeçmişileİlgiliveDemografikSorular 351 SoruTipleriniAyırtEtme 351 SorularınZamanKipi 351

ÖRNEK 7.3 SoruSeçenekleriMatrisi 352 SorularınSıralanması 352 SorularınCümleYapısı 353 GerçektenAçık-UçluSorularSormak 353 İkiUçluluğunDikenleri 354 OdaklıSorularSormak 358 SorularınAnlaşılırlığı 361 “Neden”SorularınaNedenDikkatEtmeli 363 YakınlıkveTarafsızlık 365 TarafsızSorular 365 SorulardaAydınlatıcıÖrneklerKullanma 366 Rol-yapmaveSimülasyonSoruları 367 VarsayımSoruları 369 AlternatifSoruFormatları 370 GirişAçıklamalarıveBildirimler 370 SondaSoruları(Probes)veTamamlayıcıSorular(Follow-Up) 372 MülakatınAkışıileİlgiliGeribildirimler 374 DestekveYanıtlarıTakdirEtme 375 KontrolüEldeTutmaveYanıtlarınKalitesiniArtırma 375 Tek-AtımlıkSorular 378 FinalveyaKapanışSorusu 379 TekniğinÖtesi 379 MülakatVerisiToplamanınTeknikAyrıntıları 380 VeriKaydı 380

ÖRNEK 7.4 SesKaydıYapılanMülakatlarİçinÖneriler:Mülakat DökümünüYapacakKişilerinÇıldırmasınıNasılEngellersiniz? 382 MülakatlarSırasındaNotlarTutmak 383 MülakattanSonra 383 ÖzelUygulamalarveTemelMeseleler 385 Sesli-DüşünmeProtokolüMülakatları 385 OdakGrupMülakatları 385 GrupMülakatları 390 Kültürler-ArasıMülakat 391 DilFarklılıkları 392 FarklılaşanNormveDeğerler 393 StandartMülakatYapmanınÖtesinde:YaratıcıNitelSoruşturmaTürleri 394 KatılımcıMülakatZinciri 396 VerilerinProgramÇalışanlarıTarafındanToplanması 397

ÖRNEK 7.5 AraştırmacıOlmayanlarıOdakGrupMülakatçısıOlarak Eğitme:FuhuşuBırakanKadınlar 399

İnteraktifGrupMülakatıveDiyalogları 400 YaratıcılıkveVeriKalitesi:NitelElİşçiliği 400 ÖzelleştirilmişveHedefliMülakatYaklaşımları 402 NitelMülakatYapmadaEtikSorunlar 405 BilgilendirilmişOnamveGizlilik 407

ÖRNEK 7.6 EtikKonularKontrolListesi 408 BilgilendirilmişOnamdaYeniYönelimler:GizliliğeKarşıİnsanların KendiHikayelerineSahipOlması 411 Karşılıklılık:MülakataKatılanlaraBedelÖdenmelimi?Ödenmeliise,Nasıl? 412 AraştırmacıHassasBilgiEldeEtmekİçinNeKadarZorlamalı? 415 Dikkatliolun.DışarısıÇokTehlikeli 415 MülakatYapmaÜzerineKişiselYansımalar 416 MaymunlarınKralıileBirMülakat 417 Halcolm’danMülakatYapmaÜzerine 418 EK7.1.AyrıntılıMülakatKılavuzuÖrneği 419 EK7.2.StandartlaştırılmışAçık-UçluMülakatÖrnekleri 422

KISIM 3. Analiz, Yorum ve Raporlaştırma 429

8. Nitel Analiz ve Yorumlama 431 BunlarOlmadanAnalizTamDeğildir 431 NitelAnalizinGüçlüğü 432 BağlamOlarakAmaç 434 AnalizNeZamanBaşlar? 436 YoğunBetimleme 437

ÖRNEK 8.1 NitelVeriDüzenlemeveRaporlamaSeçenekleri 439 VerininDüzenlenmesi 440 VerininKorunması 441 BilgisayarDestekliNitelVeriYönetimiveAnaliz 442

ÖRNEK 8.2 NitelAnalizİçinYazılımProgramlarıÖrnekleri 444

ÖRNEK 8.3 NitelAnalizleİlgiliİnternetKaynaklarıveE-postaTartışmaGrupları 445 DurumÇalışmaları 447

ÖRNEK 8.4 DurumÇalışması:MuhtemelAnalizKatmanları 448 VeridenDurumÇalışmasına 449

ÖRNEK 8.5 DurumÇalışmalarınıYapılandırmaSüreci 450 Örüntü,TemaveİçerikAnalizi 452 TümevarımsalveTümdengelimselNitelAnalizler 453 ÖzgünKavramlarveUygulamalar 454 DuyarlılaştırıcıKavramlar 456 YerelTipolojiler 457 AraştırmacınınOluşturduğuTipolojiler 458

ÖRNEK 8.6 ABDNüfusSayımındaKökeneDairNitelAnaliz 461 AnalizinEntelektüelveMekanikBoyutları 462 VerininKodlanması,ÖrüntülerinBulunması,TemalarınEtiketlenmesiveKategori SistemlerininGeliştirilmesi 462

ÖRNEK 8.7 İlkEldenKodlamaÖrnekleri:AlanNotlarında KenarBoşluğunaYazılanÖrnekKodlar 464 KodlamaveSınıflamadaÇakışmaveSapma 465 MaddiAnlamlılığınBelirlenmesi 467 MantıksalAnaliz 468

ÖRNEK 8.8 LisedenAyrılmaileİlgiliÖğretmenRollerininAmpirikBirTipolojisi 469 BirSüreç/ÇıktılarMatrisi 471

ÖRNEK 8.9 PaydaşlarınRisklerininBelirlenmesi/Haritalandırılması 472

ÖRNEK 8.10 VeriToplamaveAnalizeYönelikKavramsalYönerge: Planlama,DeğerlendirmeveRaporlama 473

ÖRNEK 8.11 ProgramSüreçleriveSonuçlarıArasındakiMatrisBağları 474 BirAnalizÖrneği:NitelVerideSüreçlerin,SonuçlarınveBağlantılarınTanınması 474 BulgularınYorumlanması 477 AnlamaYönelikYorumlama 477 Karşılaştırmalar,Nedenler,Sonuçlarveİlişkiler 478 KuramaDayalıAnalizYaklaşımları 481 FenomenolojikAnaliz 482 KuramOluşturma 487 KarşılaştırmalıNitelAnaliz 492 AnalitikTümevarım 493 ÖzelAnalitikKonularveÇerçeveler 494 YansıtıcılıkveSöylem 494 İşbirlikliveKatılımcıAnalizler 496 YorumbilimselDöngüveYorum 497 ÖrgütselDokümanlarınAnalizi 498 DramayaDayalıAnaliz 499 BirŞeyBulamama 500 NitelÇalışmalarıSentezleme 500 SonuçlarıRaporlaştırma 502 BetimlemeveYorumArasındaDenge 503 MetaforveAnalojiYoluylaİletişimKurmak 504 SonuçÇıkarma 506 DeğerlendirmeRaporuKonusundaÖzelMeselelerveBirÖrnek 506 GeriBildirimveAnaliz 506 YerliTipolojilerYoluylaDeğerlendirmeliGeriBildirim 507

ÖRNEK 8.12 GözlemleriAlgılananEtkilerdenAyırtEtmek 509 BirRaporYazmakveyaYazmamak? 510 OdakNoktası 511 YönetimselÖzetveAraştırmaÖzeti 511

ÖRNEK 8.13 YararlılıkOdaklıDeğerlendirmeninRaporlaştırılması 512 AnıYaşa(CarpeDiem)Brifingleri 512 NitelAraştırmanınYaratıcılığı 512 GeçmişveGelecek:HangiYöneBakılacağınaKararVerme 515 EK8.1.BirKodKitabındanÇokluKodlayıcılarınKullanımınaSunulmuşAlıntılar 516 EK8.2.Mike:AçıklayıcıBirDurumÇalışması 518 EK8.3.BetimleyiciBirMülakatAnalizindenAlıntılar:YabanEğitimProgramı KatılımcılarındanSonuçlarÜzerineDüşünceler 525

Bölüm Arası: Nitel Araştırma Bilmeceleri: Ben Kimim? 537 Gary D. Shank

9. Nitel Analizin Kalitesinin ve İnanılırlığının Artırılması 541 HakikatiYorumlamak 541 KaliteyiYargılamaİçinAlternatifÖlçütler 542

ÖRNEK 9.1 NitelAraştırmalarınKalitesiniveİnanılırlığını YargılamakİçinAlternatifÖlçütlerDizisi 544 GelenekselBilimselAraştırmaÖlçütleri 544 SosyalİnşacılıkveYapılandırmacılıkÖlçütleri 546 SanatsalveAnımsatıcıÖlçütler 547 EleştirelDeğişimÖlçütleri 548 DeğerlendirmeStandartlarıveİlkeleri 549 BulutlarvePamuk:BakışAçılarınıKarıştırmaveDeğiştirme 551 İnanılırlık 552 Titizlik:AnalizinKalitesiniArttırmaStratejileri 553 AnalizlerdeDürüstlük:RakipSonuçlarOluşturmaveDeğerlendirme 553 OlumsuzDurumlar 554 Üçgenleme 555

ÖRNEK 9.2 BirÜçgenlemeHikayesi:SonuçlarınDahaFazlaAlan ÇalışmasıileTestEdilmesi 559 DeseninKontrolü:YöntemleriveVerileriBağlamdaTutma 563 AlınanYüksek-KaliteliDersler 564

ÖRNEK 9.3 AlınanYüksek-KaliteliDersler 565 Araştırmacınınİnanılırlığı 566 AraştırmacıEtkileriniDikkateAlma:TepkiÇeşitleri 567 EntelektüelTitizlik 570 ParadigmalarTartışmasıveİnanılırlık 570 SayılarOyunununÖtesi 572 NesnellikveÖznellikÖtesi:YeniKavramlarveYeniDil 574 KaliteÖlçütüOlarakHakikatveİşeYararlılıkÜzerineDüşünceler 577 GenellemelerdenKestirimlereveAktarılabilirliğe 581 İnanılırlıkSorunununGeçmişi:NitelYöntemlerinArtanMeşruluğu 584 Nitel-NicelTartışmasınınÖtesi 584 ÖlçütveİddialarıEşleştirme 587 EK9.1.DurumÇalışması:BirBelgeleyicininBakışAçısı 589

Kaynaklar K1

Yazar İndeksi İ37

Konu İndeksi İ49

Yazar Hakkında Y57

Çeviri Ön Sözü

Nitelaraştırmanındoğasını,felsefitemellerini,yöntem,teknikvedesenlerinizengin

örneklerledestekleyerekayrıntılıbirşekildeelealanbueser,nitelaraştırmaalanındabirbaşyapıtolarakkabuledilmektedir.Ülkemizdesosyalbilimlerdekiakademikçalışmalardanitelaraştırmalarınsayısınıngiderekarttığı,niteliklerinindebuartışaparalelolaraksıklıklasorgulandığıbirdönemdeböylesineönemlibireserinTürkçeyekazandırılmasıprojesi,nitelaraştırmayaklaşımlarınındahaiyibirşekildeanlaşılıpuygulanmasıyönündeilgilileresomutbirkatkısağlayacağıdüşüncesiylehayatageçirilmiştir.

Eser,titizbirçevirisürecininsonucundaokuyucuylabuluşturulmuştur.Kitaptakiherbirbölümfarklıkişilertarafındançevrildiğiiçinortakbirdilinkullanılmasınısağlamakamacıyla,çevirisürecininbaşındakitaptageçenterimlerinTürkçekarşılıklarınınbelirlenmesiönemkazanmışvealandakimevcutkaynaklardagözönündebulundurularakkitaptageçenterimlerinTürkçekarşılıklarıkonusundabiruzlaşmayavarılmıştır.Bölümçevirmenlerininçevirilerinitamamlamalarınınardından,herbirbölümünçevirisidiğerbölümleriçevirenlertarafındanayrıntılıbirşekildeincelenmiş,böylecehemkitabınbütünündeortakdilinkullanılmasıhemdeakıcılık,kavramsalbütünlükvb.konulardaortayaçıkabilecekhatapayınınasgaridüzeyeindirgenmesisağlanmıştır.Çevirideorijinalmetnesadıkkalınmayaçalışılmıştır.Kitabınçevirisürecindehernekadartitizçalışılmışolsada,herçevirieserde

olduğugibibuçalışmadadamuhakkakhataveyaeksikliklerolacaktır.BunoktadasizdeğerliokuyucularıngörüşveönerilerikitabındahasonrakiTürkçebaskılarıiçinönemarzetmektedir.Elinizdekibukitabıiyileştirmeyönündekihertürlügörüşveönerilerinizimbutun@cumhuriyet.edu.trveyasbesdem@hotmail.come-postaadreslerineyadailgilibölümüçevirenlereiletmenizbizimemnunedecektir.

Görüşveönerileriyleçevirisürecineyönverentümçalışmaarkadaşlarımıza,özellikledeçeviriekibindeyeralanarkadaşlarımızınyetiştirilmesindeemeğigeçentümhocalarımızasaygılarımızısunuyoruz.

KitabınyayımlanmasındadestekleriniveemekleriniesirgemeyenSayınServetSARIKAYA’ya,YayınProjeYönetmeniSayınAyşegülEROĞLU’na,kitabındüzenlenmesindekikatkılarındandolayıSayınHandeTÜKENMEZ’e,kitabınsayfatasarımınıyapanSayınUğurSAÇI’ya,kitabınsonhalinisatırsatırokuyan,kıymetligörüşleriylesüreceışıktutanSayınDoç.Dr.KasımKIROĞLU’navetümPegemAkademiYayıncılıkçalışanlarınateşekkürüborçbiliriz.AyrıcaSAGEYayıneviadınaCarlyTAYLOR’aburadanteşekkürederiz.ÖzellikleböylesineönemlitemelbireseribilimdünyasınakazandıranMichaelQuinnPATTON’adaminnettarlığımızıbelirtmekisteriz.KitabınTürkbilimdünyasına,bilimselaraştırmayöntemleriileilgilidersleriyürütenöğretimelemanlarına,tümlisansöğrencilerineveyükseklisansveyadoktoraçalışmalarınıyürütenlisansüstüöğrencilerinekatkısağlamasıdileğiile…

Yazar Hakkında

MichaelQuinnPatton,eyaletşairiGarrisonKeillor’agöre“tümkadınlarıngüçlü,

tümerkekleriniyigörünümlüvetümçocuklarınortalamanınüstündeolduğu”Minnesota’dayaşamaktadır.WisconsinÜniversitesi’ndesosyolojialanındakendisinindoktoraçalışmalarındagüçlübirnicelyönelimolmasınarağmen,Minnesota’dakibuilginçistatistikselçeşitlilikeksikliğionunitelaraştırmalarayönlendirmiştir.Patton,şuanda,gelenekselolmayan,disiplinlerarasıvekişiselolaraktasarlanmışbirdoktoraprogramıolanTheUnionInstitute’delisansüstüöğretimindegörevyapmaktadır.Patton,18yılboyuncaMinnesotaÜniversitesi’ndegörevyapmıştır.MinnesotaÜniversitesitarafındankendisineyenilikçiöğretimdalındaMorse-Amocoödülüverilmiştir.AyrıcabuüniversiteninMinnesotaSosyalAraştırmalarMerkezi’nin(MinnesotaCenterforSocialResearch)yöneticiliğini5yılboyuncayürütmüştür.Patton’nunaynızamandaMinnesota

Üniversitesihikâyeanlatıcılığıyarışmasınıdakazandığınıöğrenmekbukitabınokurlarınışaşırtmayacaktır.

Patton,SAGEYayınevitarafındanbasılan;Utilization-FocusedEvaluation,CreativeEvaluation,PracticalEvaluation,HowtoUseQualitativeMethodsinEvaluation,FamilySexualAbuse:FrontlineResearchandEvaluationisimlibeşfarklıkitapkalemealmıştır.Patton,ProgramDeğerlendirmedeYeniYön(NewDirectioninProgramEvaluation)dergisindeKültürveDeğerlendirme(CultureandEvaluation)isimliçalışmayıyayımlamıştır.Patton’unyaratıcıkurgusalolmayankitabı;BüyükKanyonKutlaması:BirBaba-OğulKeşifGezisi(GrandCanyonCelebration:AFather-SonJourneyofDiscovery),1999MinnesotaYılınKitabıyarışmasıfinalistlerindendir.

Yazar,AmerikanDeğerlendirmeDerneği’nin(AmericanEvaluationAssociation)eskibaşkanıolup;hem

DeğerlendirmeAraştırmaDerneği’nden(EvaluationResearchSociety)faydalıvepratikdeğerlendirmeyeolanolağanüstükatkılarındandolayıAlvaveGunnarMyrdalÖdülü’nü,hemdeAmerikanDeğerlendirmeDerneği’ndendeğerlendirmeteorisinehayatboyukatılımlarındandolayıPaulF.LazarsfeldÖdülü’nüalantekisimdir.AyrıcauygulamalısosyolojiyeolağanüstükatkılarındandolayıUygulamalıSosyolojiDerneği(TheSocietyforAppliedSociology)2001yılıLesterF.WardÖdülü’nüyazaralayıkgörmüştür.

Halcolm,bukitabınınilkbaskısında(1980)bildiklerimizi-yadabildiğimizisandıklarımızı-nasılöğrendiğimizinderinfelsefitemellerinihikâyelerleanlatanbirnitelaraştırmailhamperisiveSufi-Zeneğitimustasıolarakilkkezgörücüyeçıkmıştır.

Halcolm’un(yavaşçatelaffuzedildiğinde)adıgibiderinifadeleridebize“nasıloluyor?”diyedüşündürür.HalcolmkarakterioluşturulurkenhemSufihikâyelerinden(Şah1972,1973)veNasrettin Hoca karakterinden hem de bilimkurguyazarıRobertHeinlein’in(1973)ölümsüzkarakteri,ölümlülerebilgeliksunarakzamanveuzaydayolculukeden,insanoğlununyaşayaneneskiüyesiLazarusLongkarakterindenesinlenilmiştir.

Birazilhamperisi,birazcanciğerdost,birparçaedebikarakter,birazdaaraştırmacıolanHalcolm’unbuaraştırmavedeğerlendirmekitabındazamanzamanortayaçıkması,düşündüğümüzşeyingerçekolduğunuölçüpbiçmeyi,düşündüğümüzşeyleribilmeyi(yadabilipbilmediğimizi)sorgulamamızıvedüşüncemizinnasıloluştuğunubilmeyi(yadabilipbilmediğimizi)araştırmamızıbizehatırlatır.

xxi

Ön Söz

Hikâyeyegörehararetlibirfelsefedersininsonundaöğrencilerdenbiriisyanınışuşekildedilegetirmiştir:“Profesör, inandığımherşeyde

birboşlukoluşturdunuz,fakatbuboşluğudoldurmakiçinbanahiçbirşeyvermediniz.”

Profesörşuşekildekarşılıkvermiştir:“Belkihatırlarsınız,Herkül’everi-lengörevlerdenbiriAugean’nıntümahırlarınıtemizlemekti.Fakattemizle-meninardındanonlarıdoldurmasıgerekmiyordu.”

Gözden geçirilmiş bu baskının ama-cınınbirkısmınitelAugeanahırla-rınıtemizlemekiken,asılHerkülsel

görev, ne ekleneceğine karar verebilmekti.Ahırlarıntemizlenmesiileyetinenprofesö-rünaksine,revizyonyapacakyazar,ahırlarıtaze besin ve yemlerle doldurmak sorum-luluğunutaşımaktadır.Busorumluluksonyıllardanitelaraştırmaalanındakiemsalsizgelişimdendolayıözelliklezordur.

Bu yeni baskıyı hazırlarken, nitel yön-temler, program değerlendirme ve durum

çalışmaları üzerine, son on yılda basılmışbinlercekitap,monografveçalışmanınyanısıra,farklıdisiplinvemeslekalanlarındakidergilerdeyeralanyüzlercemakaleincele-dim. Busüreçte, Qualitative Inquiry and Field Methodsisimliikiyeniönemliniteldergininyanısırameslekialanlaraözgübirçokniteldergi(örneğinsağlık,hemşirelik,sosyalça-lışmalar,örgütselgelişim)veözelyaklaşım-lara yönelik bazı dergiler yayımlanmayabaşlandı (örnek; Grounded Theory Review).Handbook of Qualitative Research (1994) ya-

xxii • NİTELARAŞTIRMAVEDEĞERLENDİRMEYÖNTEMLERİ

yımlandı,ardındanyenidengözdengeçiri-lerekbasıldı(2000)veHandbook of Methods in Cultural Anthropology (1998) isimliesergö-rücüye çıktı. Nitel analizi kolaylaştırmayayönelikyeniyazılımprogramlarıgeliştiril-di.Kişilerarasıiletişiminkolaylaştırılmasınısağlayan internete-posta tartışmagruplarıortayaçıktı.İştesözüedilenHerkülselzor-luk,temeleğilimleri,örüntülerivetemalarıortaya koymak amacıyla bu baş döndürü-cügeometrikgelişmeyianalizetmektir.Buanalizin sonuçları elinizdekibuyenibaskıiçerisindesunulacaktır.

Bu kitabın Qualitative Evaluation Met-hods başlıklı ilk baskısı (1980), nitel yön-temlerin, o zamanlarda henüz gelişmekteolan program değerlendirme alanına uy-gulanmasındakiçeşitliyaklaşımlarüzerineodaklanmıştı. (The American EvaluationAssociation1984yılınadekkurulmamıştı).Builkbaskı,farklıyöntemlerinvealternatifparadigmalarıngörecelideğerihakkındakihararetlinitel-nicelarasındakitartışmalarıntamortasındaortayaçıktı. Qualitative Evolu-tion and Research Methodsbaşlıklıikincibaskı(1990)iseparadigmalarailişkinolgunlaşantartışmalardan etkilenmişti Bu çalışmadafarklı teorikve felsefibakışaçılarınınnitelaraştırmaları ne şekilde etkilediğine dahafazladikkatçekilmiş,ayrıcadeğerlendirmealanının gelişmesiyle birlikte bu alandakiçeşitliuygulamalarayerverilmiştir.BusonbaskıdadabirbaşlıkdeğişiminegidilmişvekitabınismiQualitative Research and Evalua-tion Methods olmuştur. Bubaşlık, şüphesizkibirçoğudeğerlendirmeçalışmaları içeri-sindeyeralan,farklılaşanaraştırmagünde-miveakademikiletişiminsürüklediğinitelaraştırmanınsononyıldakigelişiminiyan-sıtmaktadır.

Nitel-nicel arasındaki klasik tartışma;farklımetodolojikyaklaşımlarıngereklivegüvenilir olduğunun, karma yöntemlerinözellikledeğerli olabileceğininve sorunun

bazı sınırlı metodolojik geleneklere bağlıkalmaktan ziyade, yöntemlerin araştırmasorularına uygun bir şekilde eşleştirilme-sinde olduğunun anlaşılmasıyla büyükanlamda çözüme ulaşmıştır. Nitel araştır-manındeğeriniortayakoymayayönelikni-celci ve deneycilerle tartışma gereksinimi-ninazalmasıylabirlikte,birbirilerindençokfarklı bakış açılarıyla farklı nitel araştırmayöntemleri kullandıklarını fark eden nitelaraştırmacılarartıkdikkatlerinibirbirlerineyöneltmişlerdir.Böyleliklenitelyöntem-bi-limciler ve kuramcılar artık birbirleriyletartışmayabaşlamıştır.Nitelyöntemlerdekitümbugelişimselçalışmalarınsonucunda,artık nitel ve nicel eğilimli akademisyenve değerlendirmeciler arasındaki farklılık-lar kadar nitel araştırmacılar arasında dafarklılık bulunmaktadır. Bu yeni baskınınöncelikliamacı,butartışmadakitemelbakışaçılarınıaçıklığakavuşturmak,günümüzdekullanılan nitel yaklaşımların farklılıkla-rının bir portresini çizmekve bu farklılaş-manınpratiktekietkileriniincelemektir.Buinceleme,özellikle,yeniyönelimlerileilgilitartışmalarıniçerisindeyeralanveçeşitlili-ğinartmasıileparalelbirdeğişimgösterenprogramdeğerlendirme alanı üzerine olsada,sadecebualanlasınırlıdeğildir.

Bu Baskının Düzeni

Birinci bölümde nitel bulgulara dairfarklı örneklere yer verilmiştir.Nitel çalış-maların sonucunda neyin elde edildiğinigöstermek ve bu tür bir araştırmayla yenitanışankişilerenereyevarabileceklerinivene üretmeye çalıştıklarını gösterebilmekiçin nitel araştırmanın ürünlerinin önemliörneklerinden birkaç tanesini sunarak ko-nuya giriş yapılmıştır. İkinci bölümde ni-tel araştırmayı tanımlayan temel stratejiktemalar gözden geçirilmiş ve bunlara bazı

Ön Söz • xxiii

eklemeleryapılmıştır.Üçüncübölümdesonon yılda belirgin bir şekilde ortaya çıkan-lardadâhilolmaküzerefarklınitelyakla-şımlar incelenmiştir. Dördüncü bölümdedeğerlendirme, eylem araştırması, örgüt-sel,toplumsalveuluslararasıgelişimalan-larında,birçoğuyeniolan çok sayıdaniteluygulamasunulmuştur.Beş,altıveyedincibölümlerdenitelikliverieldeetmekiçinge-rekli beceri ve yeterliklerin üzerinde özel-likle durularak; amaçlı örnekleme, karmayöntemler,alançalışması,gözlemselyakla-şımlarvemülakatyapmakonularındayolgösterilmiş,araştırmanındeseniveveritop-lama ele alınmıştır. Sekizinci bölümde herzaman çalışmanın en zor kısmı olan nitelverininanalizi içinsüreçveyönergelersu-nulmuştur.Sonolarakdokuzuncubölümdeparadigmalara,politikalaravenitelaraştır-manın kalitesini ve inanılırlığını arttırmakiçinçeşitliyaklaşımlaradeğinilmiştir.Ayrı-cabubölümde,nitelaraştırmanınniteliğinielealırkenvedeğerlendirirken,birbirindentamamenayrıverekabethalindeolduğunudüşündüğümbeş farklı çerçeveyi tanıttım.Bunlar;gelenekselbilimselaraştırmaölçüt-leri,sosyalinşaveyapılandırmacılıkölçüt-leri,sanatsalveanımsatıcıölçütler,eleştireldeğişim ölçütleri ve pragmatik, yararlılıkamaçlı değerlendirme standartları ve ilke-leridir.Tümbuçalışmaboyunca,alışkınol-duğumüzereyüzlerceyenihikâyeveörnekekledim.Ayrıcaönemlinoktalarıözetlemekve açıklığa kavuşturmak için elliden fazlayeniörnekoluşturdum.

Teşekkür

Buönsözenitelaraştırmadakimuazzamgelişim ve artan çeşitlilik içerisinde Her-külselbirgörevedikkat çekerekbaşladım.Bir görev iseHerkülsellikten bile fazlasınıgerektirdi ve ben bunu tamamlayamadım.

Yıllarboyuncaanlayışımdaveanladıkları-mı yazıya dökmemde kendilerine başvur-duğum ve minnettar olduğum, teşekküretmemgerekenbirçokmeslektaşımıvede-ğerlendirmeciyilistelemeyebaşladım.Fakatbuüçüncübaskıyabaşladığımdaartık çokfazlanitelyolkatetmiştimve teşekküret-memgerekenkişilerinlistesioldukçauzun-du ve burada yazacağım kişiler arasındanteşekküretmeyiunutacaklarımolmasıgibibirriskalamazdım.Okuyucuyubirbaşlan-gıçnoktasıolarakyalnızcakitaptakihikaye-lerevereferanslarayönlendirebilirdim.

FakatNewYork’unTupperLakekentin-deyaşayankarikatüristMichaelCochran’aayrıca teşekkür etmek durumundayım,zira bu kitaptaki yolculukta okuyucularınyolunun aydınlatılabilmesi için birçok çi-zim yaptı. Kendisi ile işbirliğimiz UnionInstitutearaştırmayöntemleriseminerindebaşladı. Kendisi bu semineri karikatürlerikullanarak değerlendirmişti. Burada kari-katürlerini gördüm, zekâsını ve stilini be-ğendimvekendisinenitelaraştırmaileilgilibilgilersundum.Kendisidebunlarıkarika-tür sanatına dönüştürdü. Kendisine espriyeteneğivekabiliyetiiçinteşekkürederim.

SageYayınevi’nin editör ve üretim ele-manlarına da ayrıca teşekkür ederim. C.Deborah Laughton ile çalışmanın ayrıcalı-ğını ancak daha önce sınırlı vizyonları veanlayışları olan editörlerle çalışmış olankişiler takdir edebilir. Nitel yöntemler vedeğerlendirmede deneyimli ve bilgili olanDeborahLaughton, bu sanatı en azdiğeruygulamacılarkadarderinlemesinebilmek-le kalmayıp, ihtiyaç bulunduğunu düşün-düğü çalışmaları kavramsallaştırarak veyazarlarıbesleyerekbualanışekillendirmişve çalışmaların meyvelerini (ürünlerini)vermelerinisağlamıştır.Kendisininaynıza-mandahemyazarhemdetasarımcıolmasıdabanaonunlaeşsizbirişbirliğikurmafır-satı sundu. KatePeterson’unyazıkontrol

xxiv • NİTELARAŞTIRMAVEDEĞERLENDİRMEYÖNTEMLERİ

vedüzenlemeyeteneğidebanayazılarımdaaçıklıkveokunabilirliğisağlamışoldu.

JanelleLemaster’ıniçtasarımıhamtas-lağın şu anda elinizde tuttuğunuz incelik-le işlenmiş kitap haline gelmesini sağladı.Diana Axelsen üretim editörü olarak herşeyibirarayagetirdivekitabınzamanındaçıkmasınısağladı.Kendisininyüksekyöne-timyeterliğineolanbüyükgüveniminyanısıraespriyeteneğinidetakdiretmedenge-çemem.Sonolarak süperSageüretimeki-bine teşekkür ederim ve kurumun ortakkurucularındanSaraMilerMcCune’aUtili-zation-Focused Evaluation’ın(1978)ilkbaskı-sınınçıkarılmasındakiyönetimindendolayıteşekkürederim.Kendisininvizyonuveta-kipettiğiişitamamlamayeteneği,SageYa-yınevi’ninhemdeğerlendirmehemdenitelaraştırma kitaplarını yayımlayan öncü biryayıneviolmasınısağlamıştır.

Okuyucununaffınasığınarak,buüçün-cübaskınıntarihselbağlamınıdahaayrıntılıbirşekildesunmaisteği,yıllarönceyazdı-ğım ilk ön sözden alıntıladığım aşağıdakimetniburayadâhiletmemenedenoldu:

Diğer yazarların da bildiği gibi bunun gibibirkitabaaileninyaptığıkatkınınanlatılmasıaslamümkündeğildir; zira böylesine zorlubirsüreçtehemyazarınkendisihemdeailesiiçinbüyükfedakârlıklaryapmakgerekmek-tedir. Sara Miller McCune beni bu kitabınyazılmasıiçiniknaederken,Jeannebenihemyeniçıkacakbirkitabıhemdeyenidoğmuş

bir bebeği birlikte büyütebileceğimizi iknaetmeye çalışıyordu. Jeanne’in kitaba katkı-sı, kişi ve profesyonelin neden kimi zamanayrılamayacağını ve ayrılmaması gerektiği-nigösterdi. Jeanne’inkendialançalışmalarıvemülakatdeneyimlerihakkındakifikirleri,bukitabınbazı kısımlarındayaşadığım çık-mazlarınüstesindengelmemeyardımcıoldu.Editörlükanlamındakiyardımlarısonderecedeğerliydi.Bunlarsadecesomutkatkılarıydı;maneviolanlarisebukitabıngerçekleşmesi-nisağlayanlardı.

BumanevidesteklerveJeanne’insüreklikatkısı eserinyazımı süresincedevametti.BuaradayukarıdabahsedilenyenidoğmuşbebekQuinnCampbellmühendislikteyük-seklisansderecesinitamamladıvekızkar-deşiCharmagneCampbell-Pattonüniversi-teyibitirmeküzere.Bunlar tamamlanırkenağabeyleriBrandonPattonbiryandannitelyöntemler ile ilgili gerçekleştirdiğim ikigünlük atölye çalışmamda yer alarak, ilkdeğerlendirmealançalışmasınahazırlanır-kendiğeryandanhayattakigerçektutkula-rıolanyazıyazmaverockmüzikicraetmesüreçlerinedevametti.Dolayısıylayıllarbuşekilde geçerken olgulaşmaktan, çocuklarıbüyütmekten, eski günleri anımsamaktan,yenigünlerikutlamaktanveeskinitelAu-gean ahırlarını temizlerken diğer yandanbunlarıyenibesinlerledoldurmaktanmut-lulukduydum.Bunlarbirazdanokuyacağı-nızbesinlerdir.

1

KISIM 1

Nitel Araştırmada Kavramsal Konular

• Psikometristler onu ölçmeye çalışır. Deneyselciler onu kontrol etmeye çalışır. Mülakatçılar onunla ilgili sorular sorar. Gözlemciler onu izler. Katılımcı gözlemciler onu yapar. İstatistikçiler onu sayar. Değerlendirmeciler onu değerlendirir. Nitel araştırmacılar onun içerisinde anlam arar.

• Şüpheniz olduğunda gözlemleyin ve sorular sorun. Emin olduğunuzda daha çok gözlemleyin ve daha fazla soru sorun.

• Gigo’nun tümdengelim kanunu: Girdi ne ise çıktı da odur.1 Halcolm’un tümevarım kanunu: Hiçbir yeni deneyim yoksa hiçbir yeni anlayış

yoktur.

• Nitel araştırma insanın tüm kapasitelerinden en kullanışlı olanını işler: Öğrenme kapasitesi.

1 Ç.N.: Bilgisayar alanına özgü bu sözün anlamı: bir sisteme geçersiz bir veri girilirse, çıktı da geçersiz olacaktır. Girdi yanlış ise çıktı da yanlış olacaktır.

2 • NİTEL ARAŞTIRMADA KAVRAMSAL KONULAR

• Mucitlere şöyle denir: “Kalıpların dışında düşün.” Nitel akademisyenler öğrencilerine şöyle der: “Kalıpları inceleyin. Gözlemleyin.

İçten. Dıştan. İçten dışa, dıştan içe doğru. Nerede? Nasıl oraya geldi? Etrafında ne var? Kim onun bir “kalıp” olduğunu söyledi? Söyledikleri ne anlama geliyor? Neden bu kadar önemli? Veya önemli mi? “Kalıp” olmayan nedir? Kalıp hakkında sorular sor. Diğerlerini kalıp hakkında sorgula. İçten yansıyan bakış açıları neler-dir? Dıştan yansıyan bakış açıları nelerdir? Kalıbın diyagramlarını incele. Kalıpla ilgili dokümanlar bul. Düşünmenin kalıpla ne ilgisi var? Bu kalıbı anla. Başka bir kalıbı incele. Sonra bir başkasını. Kalıbı anla. Anla. Daha sonra kalıbın içi ve dışı üzerinde kafa yorabilirsin. Belki. Bir süre. O değişene kadar. Sen değişene kadar. Dış tekrar iç haline gelene kadar. Daha sonra tekrar başla. Kalıbı incele.”

• Hiçbir zaman kanıtlama mecburiyeti yoktur. Sadece deneyimlenecek ve anlaşı-lacak dünya vardır. Deneyim yolculuğunun yükünü hafifletmek için kanıtlama mecburiyetinden kurtulun.

– Halcolm’un LawsofInquiry isimli eserinden

3

1Nitel Araştırmanın Doğası Yrd. Doç. Dr. Mesut BÜTÜN CumhuriyetÜniversitesiEğitimFakültesi

Yrd. Doç. Dr. Selçuk Beşir DEMİR CumhuriyetÜniversitesiEğitimFakültesi

Nitel Yöntemlerin Meyvesi

Bir zamanlar, hiçbir meyve ağacı olmayan ülkenin birinde bir adam yaşarmış. Bu adam zamanının çoğunu okumaya harcayan bir akademisyenmiş. Okuduğu yazılarda sıklıkla meyve denen şeyden söz edilirmiş. Kitaplardaki betimleme-ler, bir yolculuğa çıkıp meyveyi bizzat görmesi için akademisyeni cezp etmiş.

Pazar yerine gidip meyve diyarını nerede bulacağını araştırmaya koyulmuş. Uzun bir araştırmadan sonra yolu bilen birine rastlamış. Uzun ve zorlu bir yol-culuktan sonra yönlendirilen yere gelmiş ve kendisini kocaman bir elma bahçe-sinin girişinde bulmuş. Tam bahar ayıymış ve elma ağaçları çiçek vermiş.

Akademisyen meyve bahçesine girmiş ve bir çiçeği kopararak ağzına atmış. Çiçeğin ne dokusunu ne de tadını sevmiş. Hemen başka bir ağaca gidip başka bir çiçek alarak ağzına atmış, sonra bir başkasına, sonra bir başkasına. Her bir çiçek oldukça güzel olmasına rağmen kendisine lezzetsiz gelmiş. Meyve bahçe-sini terk edip yurduna geri dönmüş ve meyvenin gereğinden fazla değer veril-miş bir yiyecek olduğunu arkadaşlarına anlatmış.

Meyvenin, bahar çiçeği ve olgunlaşmış hali arasındaki farkı ayırt edeme-diğinden aradığı şeyi bulmamış olduğunun hiçbir zaman farkına varamamış.

– Halcolm’un InquiryParables isimli eserinden

4 • NİTEL ARAŞTIRMADA KAVRAMSAL KONULAR

ÖRNEK 1.1 Üç Nitel Veri Türü

MülakatlarAçık uçlu sorular ve incelemeler insanların deneyimleri, algıları, fikirleri, duyguları ve bilgileri

ile ilgili derinlemesine cevaplar alınmasını sağlar. Veriler yorumlanmanın yapılabilmesi için bağ-lamı yeteri derecede yansıtan doğrudan alıntılar içermektedir.

GözlemlerEtkinlikler, davranışlar, eylemler, söyleşiler, kişiler arası etkileşimler, örgütsel ve toplumsal

süreçlere veya insan deneyimlerinin gözlemlenebilir herhangi başka bir yönüne ilişkin alan çalış-ması betimlemeleri. Veriler alan notlarından oluşur: gözlemlerin gerçekleştirildiği bağlamı içeren zengin ve detaylı betimlemelerdir.

DokümanlarYazılı materyaller ve örgütsel, klinik veya program kayıtlarından elde edilen diğer dokümanlar;

muhtıra ve yazışmalar; resmi yayınlar ve raporlar; kişisel günlükler, mektuplar, sanatsal çalışma-lar, fotoğraflar ve hatırlanmaya değer şeyler; açık uçlu anketlere verilen yazılı yanıtlar. Veriler bağlamı kayıt eden ve saklayan dokümanlardan sağlanan alıntıları içerir.

Nitel Veriyi Tanımak

Bu kitapta nitel verinin nasıl toplandığı, analiz edildiği ve kullanıldığı ele alınmak-tadır. Öncelikle nitel yöntemlerin meyve-sini (ürünlerini) inceleyelim. Ne aradığı-nızın farkında olmanız için nitel veri ve bulguların nasıl bir şey olduğunu bilmeniz gereklidir. Ayrıca nitel verilerin niteliğini değerlendirmek için ölçütlerin bilinmesi de önemlidir. Elmalar pazarlara, türlerine (kırmızı, sarı), amaçlarına (örneğin pişir-me, yeme) ve niteliklerine göre ayrılmış bir şekilde gelir. Buna benzer bir şekilde nitel çalışmalar da tür, amaç ve nitelik açısından çeşitlilik gösterirler.

Nitel bulgular üç farklı veri toplama şeklinden meydana gelir: (1) derinlemesine, açık uçlu mülakatlar; (2) doğrudan gözlem ve (3) yazılı dokümanlar. Mülakatlar kişile-rin deneyimleri, fikirleri, duyguları ve bilgi-leri ile ilgili doğrudan alıntılar yapılabilme-sine olanak verir. Gözlemlerden elde edilen veriler insanların etkinlikleri, davranışları,

eylemleri ve insan deneyiminin gözlemle-nebilen kısımları olan tüm kişiler arası et-kileşimin ve örgütsel süreçlerin detaylı bir şekilde betimlenmesini mümkün kılar. Do-kümananalizi örgütsel, klinik veya program kayıtlarının tam metinlerinin ya da bunlar-dan yapılan alıntıların, muhtıra ve yazışma-ların, resmi yayınlar veya raporların, kişisel günlüklerin, açık uçlu anketlere verilen ya-zılı cevapların incelenmesini kapsamakta-dır (Bakınız, Örnek 1.1)

Nitel analiz için gerekli olan veriler ge-nellikle alan çalışmasından elde edilir. Alan çalışması esnasında araştırmacı, çalışma yaptığı ortamda zaman geçirir. Bu ortam bir program, organizasyon veya bir toplum olabileceği gibi, araştırmada önem arz eden gözlemlerin, mülakat yapılan kişilerin ve analiz edilen dokümanların içerisinde yer aldığı durumlar da olabilmektedir. Araştır-macı katılımcı gözlemci olarak etkinliklerin veya etkileşimlerin kimi zaman içinde yer alarak ilk elden gözlemler yapar. Örneğin bir değerlendirmeci, düzenli bir program

NitelAraştırmanınDoğası • 5

Mary Field Belenky ve meslektaşları, kadınların bilme/anlama yollarını araş-tırmışlardı. Farklı geçmişlerden gelen 135 kadınla detaylı mülakatlar gerçekleştirerek kadınların bilgi, otorite, hakikat, kendileri, hayat değişimleri ve genel olarak hayatla il-gili nasıl düşündüklerini öğrenmeyi amaç-ladılar. Benzer cevapları ve ortak hikâyeleri sınıflandırmak için grup halinde çalıştılar;

önceki araştırmalardan kısmen bilgi alırken nihayetinde anlatıya dayalı verilerden elde ettiklerini en iyi yansıtan kategorileri kendi ortak anlayışlarına dayalı olarak oluşturdu-lar. Hangi yanıtların hangi kategorilere ait olduğunu belirlemek için birbirleriyle tar-tıştılar. Kategoriler oluşturup, kategoriler-den vazgeçtiler.

Nitel Bulgular: Temalar, Örüntüler, Kavramlar, İçgörüler ve Anlayışlar

Newton ve elma. Freud ve endişe. Jung ve rüyalar. Piaget ve çocukları. Darwin ve Galapagos kaplumbağaları. Marx ve İngiltere’nin fabrika-

ları. Whyte ve cadde köşeleri. Neyi saplantı haline getirdiniz?- Halcolm

üyesi, katılımcı veya öğrenci olarak çalışma yaptığı programın tüm aşamalarında veya bir kısmında yer alabilir. Nitel araştırmacı insanlarla deneyimleri ve algıları hakkında konuşur. Daha resmi bir şekilde kişisel veya grup mülakatları da yapılabilir. İlgili kayıt-lar ve dokümanlar incelenir. Bu gözlemler, mülakatlar ve doküman incelemeleri yo-luyla detaylı alan notları toplanmaktadır. Bu alan notlarından elde edilen büyük çap-ta ham veri, içerik analizine tabi tutularak önemli tema, kategori, açıklayıcı durum örneklerine ayrılıp okunabilir anlatı betim-lemelerine dönüştürülür. Alan çalışması ve sürekli analizlerden elde edilen temalar, örüntüler, anlayışlar ve içgörüler nitel araş-tırmanın meyveleridir.

Nitel bulgular tek başlarına veya nicel verilerle birlikte sunulabilir. Nicel ve nitel verinin birlikte kullanıldığı çoklu yöntemle-re başvuran araştırma ve değerlendirme ça-lışmaları yaygındır. En basit anlamda, hem cevapları önceden belirlenmiş (kapalı uçlu) soruların hem de açık uçlu soruların birlik-te kullanıldığı bir anket veya mülakat, nicel

ölçüm ve nitel araştırmanın sıklıkla nasıl birleştiğine bir örnektir.

Nitel verinin niteliği büyük ölçüde araş-tırmacının metodolojik becerisine, duyarlı-lığına ve dürüstlüğüne dayanır. Sistematik ve özenli gözlem, sadece ortamda var olma ve etrafa bakma anlamına gelmez. Mülaka-tı usta bir şekilde gerçekleştirmek, sadece sorular sormak anlamına da gelmez. İçerik analizi sadece orada bulunanı okumaktan çok daha fazlasını gerektirir. Gözlem, mü-lakat ve içerik analizi yoluyla kullanışlı ve güvenilir nitel bulguları elde etme disiplin, bilgi, eğitim, uygulama, yaratıcılık ve sıkı çalışma gerektirir.

Bu bölümde nitel araştırmaya ilişkin ge-nel bir bakış sunulmaktadır. Daha sonraki bölümlerde nitel yöntemler, kuramsal ba-kış açıları ve uygulamalar içerisinden nasıl seçim yapılacağı, nitel bir çalışmanın nasıl tasarlanacağı, gözlem yöntemlerinin nasıl kullanılacağı, derinlemesine açık uçlu mü-lakatların nasıl uygulanacağı ve bulguları elde etmek için nitel verilerin nasıl analiz edileceği incelenmiştir.

6 • NİTEL ARAŞTIRMADA KAVRAMSAL KONULAR

Ortak yönleri ve farklılıkları araştırdılar. Buldukları farklı bakış açılarını onurlan-dırmak için çok çalışırken diğer yandan hikâyeler, deneyimler ve bakış açıları içeri-sinde örüntüler aradılar. Bu süreç sonunda özellikle bir tema güçlü olarak ortaya çıktı: “Kadınlar tekrar tekrar ‘sesleriniyükseltmek-ten’bahsettiler” (Belenky ve diğ. 1986: 16).

Ses ile sessizliğin karşıtlığı, bilme yolların-daki farklılıkları belirlemek için ana meta-for olarak ortaya çıktı. Titiz bir analiz süreci sonunda Örnek 1.2’de özetlenen beş bilme kategorisinde karar kıldılar. Kadın araştır-malarında son derece etkili olan bu çerçeve nitel araştırmanın bir nevi meyvesini temsil etmektedir.

© 2

002

Mic

hael

Qui

nn P

atto

n an

d M

icha

el C

ochr

an

İlk nitel değerlendirme raporunun keşfi

NitelAraştırmanınDoğası • 7

Örgütsel gelişim ve yönetim alanında en iyi bilinen ve en etkili kitaplardan biri de In Search of Excellence: Lessons From America’sBest-Run Companies isimli kitaptır. Peters ve Waterman (1982) tarafından yazılmış bu önemli kitap, iyi bilinen ve saygın 62 şir-ket üzerinde yapılan durum çalışmalarına dayanmaktadır. Yazarlar şirketleri ziyaret etmiş, detaylı mülakatlar gerçekleştirmiş ve şirket dokümanları üzerinde çalışmıştır. Elde ettikleri birçok veri içerisinden üstün başarı üzerinde etkisi olan sekiz tanesi dik-kat çekicidir: 1. Eyleme meyilli olma, 2. Müş-teriye yakınlık, 3. Otonomi ve girişimcilik, 4. İnsanlar arasında üretkenlik, 5. Pratik ve değer odaklı, 6. Yolundan şaşmama, 7. Basit form, güvenilir eleman, 8. Eşzamanlı olarak hem sıkı hem de serbestlikçi özellikler. Ki-tapta, içerisinde durum örneklerinin ve bu örneklere ilişkin çıkarımların yer aldığı her bir temaya bir bölüm ayrılmıştır. Peters ve Waterman’ın bu araştırması, günümüzde iş dünyasından kâr amacı gütmeyen organi-zasyonlara ve hükümetlere doğru yön de-ğiştirmiş olan kalite hareketinin yayılmasını sağlamıştır. Bu çalışma ayrıca yaygın bir ni-tel örnekleme stratejisini de göstermektedir: bir alanda başarılı olmuş, dolayısıyla kendi-sinden önemli dersler çıkarılabilecek özel durumların çalışılması.

Stephen Covey (1990) “son derece etkili insanlar” hakkında durum çalışması yürü-türken aynı örneklem yaklaşımını kullan-mıştır. Araştırmacı bu insanların uygula-malarındaki yedi alışkanlığı belirlemiştir: 1. Proaktif olma, 2. Olayın sonunu düşüne-rek başlangıç yapmak, 3. Her şeyi sırasıyla yapmak, 4. Her iki taraf da kazandı düşün-cesinde olmak, 5. Öncelikle anlamak, daha sonra anlaşılmak, 6. Yaratıcı işbirliğinde bulunmak ve sinerji oluşturmak, 7. Kendini yenilemek.

InSearchofExcellenceand The7HabitsofHighlyEffectivePeopleisimli iki en çok satan kitapta, göze çarpan örneklemlerden elde edilen büyük miktarda veri üzerinden az sayıda önemli dersler çıkarılmıştır. Yığın-la alan notunun olması ve bunların olayın özünü niteleyen az sayıda temaya indir-genmesi için aylarca emek verilmesi hemen hemen tüm nitel analizlerin ortak yönüdür. Önemli olan araştırmacının elde ettiği içgö-rülerin (sezgisel kavrayışların) kalitesidir, sayısı değil. Örneğin, fakir insanlara yöne-lik 34 programın değerlendirilmesinde, et-kili programları daha az etkili olanlardan ayıran temel bir tema ortaya çıkarmıştık: İn-sanlara davranılış şekli onların diğerlerine davranış şeklini etkiler. Eğer işyerinde ça-

ÖRNEK 1.2 Kadınların Bilme Yolları: Nitel Bulgulara Bir Örnek

Sessizlik: Kadınların kendilerini akıl edemeyen ve sessiz varlıklar olarak deneyimledikleri ve dış otorite baskısına maruz kaldıkları aşama.

Bilgi Alma: Kadınlar dış otoritelerden bilgi alma ve hatta bu bilgiyi yeniden üretme kapasitesine sahip olduklarını düşünürken, kendi başlarına bilgi üretemeyeceklerini düşünürler.

Öznel bilgi: Hakikat ve bilginin kişisel, özel ve öznel bir şekilde bilindiğinin veya sezildiğinin dü-şünüldüğü bir bakış açısı.

İşlemsel bilgi: Kadınlar öğrenmeye yatırım yapar ve bilgiyi edinme ve iletme için nesnel işlemler uygular.

Yapılandırılmış bilgi: Kadınlar tüm bilgilerin bağlamsal olduğunu düşünürler, kendilerini bilgi-lerin yaratıcısı olarak görürler ve bilme için hem öznel hem de nesnel stratejilere değer verirler.

KAYNAK: Belenky ve diğ. (1986: 15).

8 • NİTEL ARAŞTIRMADA KAVRAMSAL KONULAR

lışan kişilere yönetim tarafından otokratik, şüpheci, saygısız ve sert bir şekilde davranı-lıyorsa bu kişiler de müşterilere aynı şekilde davranır. Bilakis, duyarlılık duyarlılığı güç-lendirirken, çalışanların motive edilmesi de motiveyi besler. Bu içgörüler birbirini takip eden çapraz projelerin, işbirliğine dayalı örgütsel ve personel geliştirme süreçlerinin temel noktasıdır.

Angela Browne’nin When Battered Wo-menKill (1987) kitabında ise farklı türde bir nitel bulgu görülmektedir. Browne kocala-rını öldürme ya da ciddi şekilde yaralama suçlarıyla yargılanan, 15 eyaletten toplam 42 kadınla derinlemesine mülakatlar yü-rütmüştür. Browne genellikle bu kadınla-rın hikâyelerini dinleyen ilk kişi olmuştur. Bir çiftin hikayesinin yanı sıra dokuzunun kısa hikayesini, romantik başlayan fakat daha sonra cinayete kadar uzanan kötü, su-istimallerle dolu bir süreci örneklemek için kullanmıştı. Çalışma, şiddete maruz kalan kadın sendromunun yasal olarak tanınma-sına, meşru müdafaa olarak kabul edilme-sine, özellikle “Kadınlar bu durumda ne-den terk edip gitmiyor?” sorusuna yönelik bir içsel kavrayış oluşturulmasına yardım etmiştir. İçeriden birinin bakış açısıyla ola-ya tüm açılarıyla bakıldığında, yukarıdaki soru orada olmayan birinin kolayca ulaştığı bir yargı haline geliyor. Browne’ın özenli, detaylı ve açık betimlemeleri çalışmasında sunduğu alıntıların da etkisiyle bu hırpa-lanmış ilişkilerin içinden olaya bakmamızı sağlıyor. Bu içeriden bakış açısı nitel raporu güçlendirmektedir.

Humanist bir psikolog ve fenomeno-lojist olan Clark Moustakas (1995) da bize kendisinin bakış açısını sunmaktadır: Özel-likle terapiye dayalı ilişkiler olmak üzere, dirayetli ve kendini adamış bir şekilde iliş-kileri gözlemleyen Moustakas bir ilişkinin gelişimine katkı sağlayan üç temel süreci belirlemek, farklılaştırmak ve açımlamak amacıyla kendi deneyimlerini ve çeşitli klinik durumları derinlemesine inceleye-

rek sonuçlar çıkarmıştır. “İçinde-Olmak”, “İçin-Olmak”, “Birlikte-Olmak”.

• İçinde-Olmak, bir kişinin kendini di-ğerinin dünyasına daldırmasını gerektirir: başka birinin deneyim ve algısına girmek için derin bir şekilde ve kendini vererek dinleme. “Seçmiyorum, yorumlamıyorum, nasihat vermiyorum veya yönlendirmiyo-rum… Diğerinin dünyasının İçinde-Olmak son derece açık olabilmektir, sanki ilk defa dahil oluyormuşçasına, olayı olduğu gibi duyabilmektir, kendi düşüncelerimi, hisle-rimi, kuramlarımı, ön yargılarımı bir tarafa bırakmaktır… Anlama ve algılama biçimini kabullenmek amacıyla girerim, kendi görüş veya tepkilerimi koymak için değil… Sade-ce karşıdaki kişinin ifadesini cesaretlendirip desteklemek isterim, olay neyse, nasıl oluş-muşsa ve nereye gidiyorsa.” (Moustakas 1995: 82-83).

• İçin-Olmak, diğerini destekleyen bir tavır takınmayı, diğeri için orada olmayı ge-rektirir. “Dinliyorum. Aynı zamanda bir du-ruş ortaya koyuyorum ve bu duruş benim onun tarafında oluşumu gösteriyor, onun varlık ve gelişme hakkını küçümseyen veya inkâr eden herkese karşı oluşumu… onun diğerleriyle ilgili hayal kırıklıkları ve prob-lemlerinde kendisinin avukatı görevini üst-leniyorum.” (Moustakas 1995: 83).

• Birlikte-Olmak, bir kişinin diğeriyle ilişkisinde kendisi olarak var olmasını, ken-di bilgi ve deneyimini ilişkiye yansıtması-nı gerektirir. “Bu durum, karşıdaki kişiyle dünyanın kimi özelliklerini değerlendirme ve yorumlama biçimleri hususunda uyuş-mazlığı da beraberinde getirebilir. Birlik-te-Olmak diğer kişinin duygularını, düşün-celerini, hedeflerini dinlemem ve anlamam, ama bunun yanı sıra kendi algı ve görüş-lerimi sunmam anlamına gelir. Yani bir nevi ortaklık gibidir –tam olarak iç içe geç-miş, tartışan, keşfeden, paylaşan iki kişi.” (Moustakas 1995: 84).

NitelAraştırmanınDoğası • 9

Nitel bulgular genellikle bu basit, fakat seçkin ve içgörüsel özelliklere sahiptir. Bu basit fakat ince ayrıntılı olan çerçeve, yıllar süren katılımcı gözlemlerin ve kişisel araş-tırmanın yaratıcı bir sentezinin sonucudur. Durumlar, diyaloglar, alıntılar, iç gözlemsel yansımalarla Moustakas, İçinde-Olmaktan, İçin-Olmaya ve daha sonra Birlikte-Olmaya uzanan süreci aydınlatmaktadır. Çalışma-sı fenomenolojik araştırmanın hümanistik psikolojiye olan katkısını örneklemektedir.

Nitel bulguları elde etme ve raporlama ile ilgili farklı bir format, benim alternatif reşit olma yaklaşımları ile ilgili araştırmam-da örneklenmiştir. Elde ettiğim bilgileri karşılaştırmak ve kıyaslamak için ideal-ti-pik alternatif paradigmaları yapılandırma aracını kullandım (Patton 1997a). Örnek 1.3’te geleneksel, kabile merkezli törenlerle modern gençlik merkezli reşit olma kutla-maları arasındaki karşıtlıkların bir örneği sunulmuştur. Bu tür iki kutuplu farklılıklar kimi zaman Hegel’in sonunda senteze gi-den tez-antitez diyalektiğini gösterir. Felse-fede bu gibi karşıtlıklar filozofların sürekli

düşünmelerinden kaynaklanmaktadır; nitel araştırmalarda ise bu gibi tematik karşıtlık-lar, alan çalışmasına dayandırılır ve bu ça-lışmalar sonucunda ortaya çıkarılır.

Nitel araştırmanın meyvesini örnekle-yen yukarıdaki durumlar, tıpkı şarap ta-dımında olduğu gibi daha sofistike tatlara doğru seçimler yapmanın, ya da aperatif-lerde olduğu gibi ardından gelecek yemek ziyafetinin açılışı konumundadır. Bir sonra-ki bölümde ise nitel çalışmadan elde edilen meyvelerin türünü etkileyen araştırma ve değerlendirme süreçleri ve elde edilen mey-venin niteliğinin nasıl değerlendirileceği ele alınmıştır.

Nitel Çalışmaların Farklı Amaçları ve Hedef Kitleleri: Araştırma, Değerlendirme, Tez Çalışmaları ve Bireysel Araştırmalar

Kitabın başlığından da anlaşılacağı gibi nitel yöntemler hem araştırma hem de de-

ÖRNEK 1.3 Reşit Olma Paradigmaları

Karşılaştırma Boyutları

Kabilesel Tören“Kabile Geleneklerine Göre Reşit Olma” Modern Reşit Olma

Hayat bölümlerine bakış

Çocukluktan yetişkinliğe bir defa geçiş Hayat boyunca birden çok geçiş

Bölge Kabile bölgesi Dünya: Global toplum

Soy Yaratılış efsanesi İnsanoğlunun evrimsel hikâyesi

Kimlik Erkek veya kadın olmak Tam bir insan olmak

Yaklaşım Standartlaştırılmış Bireyselleştirilmiş

Sonuç Kabile temelli kimlik Kişisel kimlik: Benlik bilinci

Mesaj Sen öncelikle kendi başına bir bireysin Sen öncelikle bir kabilenin üyesisin

KAYNAK: Patton (1999a:333, 335).

10 • NİTEL ARAŞTIRMADA KAVRAMSAL KONULAR

ğerlendirme alanlarında kullanılmaktadır. Fakat araştırmanın ve değerlendirmenin amaçları farklı olduğundan nitel çalışma-ları yargılama ölçütleri amaca göre deği-şebilmektedir. Bu nokta önemlidir. Bunun anlamı şudur: Bir kişi bir çalışmanın ama-cını, üzerinde karara varılmış kullanımını ve hedef kitlesini bilmeden çalışma içinde-ki yöntemlerin uygunluğunu veya sonuç bulgularının niteliğini yargılayamaz. De-ğerlendirme ve araştırma tipik olarak farklı amaçlara, kullanımlara ve hedef kitlelere sahiptir. Tezler ise bu karışımın karmaşıklı-ğına bir katman daha eklemektedir. Önce-likle değerlendirmeyle başlayalım.

Programdeğerlendirme, program ile ilgili yargıya varmak, etkililiğini arttırmak veya gelecek programlamalar ile ilgili kararlar vermek için programların etkinlikleri, özel-likleri ve sonuçları ile ilgili sistematik bilgi toplanmasıdır. Politikalar, kurumlar veya personeller de değerlendirilebilir. Değer-lendirme araştırmaları en genel anlamıyla, sistematik veri tabanlı araştırma aracılığıy-la, insanoğlunun etkililiğini güçlendirme veya yargılamaya yönelik her türlü çabayı kapsayabilmektedir. İnsanoğlu dünyayı daha iyi bir yer haline getirmek için her tür-lü çabayı gösteriyor. Bu çabalar arasında; ihtiyaçları değerlendirme, politikalar üret-me, yasalar çıkarma, programlar oluştur-ma, insanları ve kaynakları yönetme, tera-pi sunma, toplumları geliştirme, kurumsal kültürü değiştirme, öğrenciler yetiştirme, anlaşmazlıklara müdahale etme ve problem çözme bulunmaktadır. Dünyayı daha iyi bir yer haline getirmek için verilen bu ve ben-zer çabalar içinde, bunu yapan insanların istedikleri amaca ulaşıp ulaşmadığı sorusu ortaya çıkmaktadır. Başarıların ve etkililiğin incelenip yargılanması, değerlendirmenin yapıldığı anlamına gelmektedir. Bu etkili-lik incelemesi, sistematik ve ampirik olarak dikkatli bir şekilde veri toplanarak ve de-

taylı bir analiz gerçekleştirilerek yapılıyorsa değerlendirme araştırması yapılıyor demek-tir.

Katılımcıların hikâyelerini kayıt altına alma ve aktarma yoluyla programınhikayesi anlatıldığı için değerlendirmelerde genel-likle nitel yöntemler kullanılır. Durum de-ğerlendirme çalışmaları iyi bir hikâyenin tüm öğelerini içerisinde barındırır. Bu ça-lışmalar neyin, ne zaman, kimlerle gerçek-leştiğini ve hangi sonuçların elde edildiğini ortaya koyarlar. Bu kitaptaki birçok örnek, program değerlendirme, politika analizi ve kurumsal gelişim alanlarından alınmıştır. Bu şekildeki çalışmaların amacı bilgi top-lamak ve kullanışlı bulgular elde etmektir. Programın ve katılımcıların hikâyelerini anlamak, program süreçlerini ve çıktılarını aydınlattığından, program hakkında karar vermek durumunda olan kişiler için kul-lanışlıdır. Utilization-Focused Evaluation’da (Patton 1997a) kullanışlı, pratik, etik ve has-sas değerlendirmeler yapabilmek için geniş kapsamlı bir yaklaşım sundum. Bu gibi de-ğerlendirmeleri yargılama için temel ölçüt, bulguların, hedef kullanıcıların karar alma ve programı geliştirme sürecinde ne derece kullanıldığıdır. Bu ölçütün metodolojik an-lamı, hedef kitlenin bulguları değerli ve gü-venilir bulmasıdır. Sadece kaç kişinin prog-rama katıldığı, tamamladığı ve daha sonra kaç kişinin ne yaptığından öte, program-daki katılımcıların hikâyeleri, deneyimleri, fikirleri ile ilgilenilmelidir. Değerlendirme-deki nitel bulgular sayıların arka planındaki kişileri aydınlatmakta, istatistiklere kimlik kazandırmakta ve bu sayede anlayışı derin-leştirmektedir.

Araştırmada, özellikle de temel araştır-mada öncelikli amaç kuram oluşturma ve test etme olduğundan ve bilgiye bilgi adı-na katkı sağladığından, değerlendirmeden farklılaşır. Bilgiyi kuvvetlendiren bu tür bil-gi ve kuramlar sırasıyla eylemi ve değerlen-

NitelAraştırmanınDoğası • 11

dirmeyi şekillendirebilir, fakat eylem temel araştırmanın öncelikli amacı değildir.

Nitel araştırma, özellikle kuram oluştur-mada oldukça etkilidir; kuram, alan çalışma-sı tarafından tümevarımsal olarak elde edi-lir, yani laboratuar veya akademiden ziyade araştırmacının gerçek dünyadaki gözlem-leri ve mülakatları sonucu ortaya çıkarılır. Araştırmanın öncelikli hedef kitlesi diğer araştırmacılar ve akademisyenlerdir. Ayrıca ilgilenilen bir fenomeni veya problemi anla-mak isteyen politikacılar ve diğer kişiler de bu hedef kitlenin içerisindedir. Araştırma-dan faydalanan kişilerin araştırma konu-sundaki eğitimleri, metodolojik tercihleri ve bilimsel değerleri nitel çalışmaların ampirik ve teorik ürünlerini ne kadar geçerli ve gü-venilir bulduklarını etkileyecektir.

Özellikle tezler ve lisansüstü tezler he-def kitleye dikkat etmenin önemini daha iyi ortaya çıkarmaktadır. Deneyimli lisansüstü öğrencileri bir programı tamamlamak için çalışmalarının bir jüri tarafından onaylan-ması gerektiğini bilir. Bu onay sürecinde jüri üyelerinin anlayış biçimleri, değerleri, tercihleri ve ön yargıları rol oynamaktadır. Esas itibariyle jüri, takip edilen metodolojik

süreçlerin ve yapılan analizlerin niteliğini, öğrencinin alana katkısını değerlendire-cektir. Bir zamanlar oldukça nadir olan ni-tel tezler, bilgiye nitel katkıları yargılama ölçütlerinin daha iyi bir şekilde anlaşılıp kabullenilmesiyle birlikte gittikçe yaygın-laşmıştır. Fakat bu ölçütler mutlak veya üzerlerinde evrensel olarak uzlaşılmış de-ğildir. Daha sonra değineceğimiz gibi, nitel araştırmanın birçok farklı türü ve çoğu hala tartışılan çeşitli kalite yargılama ölçütleri bulunmaktadır.

Değerlendirme, araştırma ve tez çalış-maları ile ilgili yukarıdaki tartışmalarda ni-tel araştırmaları kullanan kesimlerin ve he-def kitlenin önemi ortaya konulurken, diğer yandan kendinizin çalışmanızda en öncelikli hedef kitlesi olabileceğinizi bilmenizde de büyük yarar vardır. Siz bir şeyi anlamak istediğiniz için o şeyin üzerinde çalışıyor olabilirsiniz. Çocuklarım erişkinliğine yol aldıklarında kendimi modern toplumda re-şit olma ile ilgili sorular sorarken buldum, dolayısıyla sonunda bir kitap haline gelen bir kişisel araştırmaya koyuldum (Patton 1997a); fakat başlangıçta bu çalışma bir ki-tap oluşturma fikriyle başlamadı. Kendi de-

NİTELİKLER

Nörolog V. S. Ramachandran; bir gencin kendi ailesini sahtekar olarak nasıl düşünebildiğini, bir kadının neden kontrolsüz bir şekilde gülme krizine girdiğini, felçli bir adamın tek taraflı felç oluşundan nasıl habersiz olduğunu, neden uzvu kesilmiş kişilerin artık o uzuvlar orada olmasa da onlarla ilgili ağrılar hissettiğini ve bir epi-lepsi hastasının neden son derece yoğun dinsel deneyimler yaşadığını ortaya çıkarmaya çalı-şarak özgün beyin hasarı durumlarını incele-miştir. Araştırmacı beyin dalgalarını ve elektrik impulslarını ölçümlemenin ötesinde “niteliğe” odaklanmış, yani deneyimin bilimsel olarak öl-

çülebilir özelliklerine insanların sübjektif olarak ne eklediklerini anlamaya çalışmıştır. Bu çalış-ma nörobilimin, sosyal bilimlerin ve felsefenin en büyük ortak problemi olan bilinci anlama konusuna ışık tutmuştur. Ramachandran bilin-cin, niteliği işleme kapasitesi olabileceğini ve bu kapasitenin beynin özel, belirli bir bölümünde bulunduğunu öne sürmektedir (Ramachandran ve Blakeslee, 1998).

Eğer Ramachandran’ın söyledikleri doğruy-sa, nitel araştırmacılar özellikle beynin aktif, erişilebilir ve cevap alınabilir bu bölümüne ih-tiyaç duyabilir.

12 • NİTEL ARAŞTIRMADA KAVRAMSAL KONULAR

neyimlerimi ve çocuklarımın deneyimlerini anlamaya çalışmakla işe başlamıştım. Bu, bir tür nitel araştırmadır. MacArthur Foun-dation Fellowship (genellikle “Zeka Ödül-leri” olarak bilinir) ödülünü alan kişilerle mülakatlar yaparken bir sosyal bilimciyle de görüşme fırsatı buldum. Bu sosyal bilim-ci bana; çalışmasının dışarıdaki hedef kit-leden etkilenmemesi için alan çalışmasının kendi kişisel anlam arayışından kaynaklan-dığını, ve mülakat ve gözlemler yaparken araştırmanın yayınlanmasını bir an bile dü-şünmediğini belirtmişti. Bilmek istediğiiçinbilmek istiyordu ve bir dizi profesyonel ter-cihler yaparak geleneksel akademik alanın “yayınla ya da kaybol” baskısından etkilen-memek adına kişisel araştırmasına odaklan-mıştı. Kendisini dış ölçüt ve yargılardan et-kilenmeksizin çalışmaya odaklamaya adeta programlamıştı.

Özetle, tüm araştırma desenleri belir-lenen amaç ve hitap edilen hedef kitleden etkilenir. Yalnız amaç ve hedef kitlenin ni-tel çalışmalar esnasında özellikle üzerinde durulan bir konu olması, niteliğin yargılan-masında kullanılan ölçütlerin nitel yöntem-bilimciler arasında bile tartışmalı olmasına ve anlaşılmamasına bağlanabilir. Bu kitap, bu tartışmaları ortadan kaldırmaya yetme-yecektir, fakat metodolojik yaklaşımları ve sundukları önerileri aydınlatacaktır (9. bö-lümde nitel çalışmaların niteliğinin değer-lendirilmesi için alternatif ölçütler ele alın-mıştır).

Yöntemlerle İlgili Kararlar Verme

Çalışmaları tasarlarken amaç ve hedef kitlenin düşünülmesinin anlamı yöntemle-rin bağlama bağlı olmasıdır. Özel bir alan veya problemin araştırılmasında ne tür ve-riler toplanacağını belirleyen hiçbir katı ku-ral yoktur. Yöntemle ilgili kararlar vermek için hiçbir hazır reçete veya formül de yok-tur. Son derece saygın bir psikometrist olan Lee J. Cronbach bir çalışmayı tasarlamanın bilimsel olduğu kadar sanatsal bir süreç olduğunu gözlemlemiştir. Bu süreç “dra-matik hayal etme egzersizidir” (Cronbach 1982:239). Araştırmada da sanatta olduğu gibi tek veya ideal bir standart yoktur. “Ha-kikat”ten hiç de geri kalmayan güzellik, ba-kanın gözlerindedir; bir çalışma ve değer-lendirme sürecinde güzelliği değerlendiren bu paydaşlar: bilim adamları, politikacılar, yatırımcılar, program yöneticileri, perso-nel, programdaki katılımcılar, gazeteciler, eleştirmenler ve halkın geneli olabilir. Her desen, içerisinde olan kişilerin kaynakları, kapasiteleri, amaçları, ihtimalleri, yaratı-cılıkları ve kişisel yargıları arasındaki mü-kemmel olmayan etkileşimi zorunlu olarak yansıtır.

Diplomasi gibi araştırma da mümkün seçenekler arasında bir karar verme sanatı-dır. Örnek 1.4’te araştırmanın türüne bakıl-maksızın tasarım sürecinde dikkate alınma-sı gereken bir dizi soru sunulmaktadır. Bu arka planı oturttuğumuza göre şimdi nitel ve nicel yöntemlerin birbirlerine göre güçlü ve zayıf noktalarına odaklanabiliriz.

Yöntem Seçimleri: Nitel ve Nicel Yöntemlerin Önceliklerinin Karşılaştırılması

Sayılabilen her şey önemli değildir ve önemli olan her şey sayılamayabilir.

- Albert Einstein