23
K Y Y M Y C Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! Namba 1839 Wan Wik, Novemba 5 - 12 2009 K1 tasol long olgeta hap 2010 Mani Plen gat planti askim …K8.5 bilien o K12 bilien? Paul Zuvani i raitim GAVMAN I gat tupela Mani Plen i stap bipo long em. Wanpela em K8.5 Bilien em Tresari Dipatmen i redim na narapela em K12 Bilien we Baset Ministeriel Komiti i redim. Wanpela i kamap bihainim hamas mani em han paus bilong kantri i gat long en na narapela i go moa long mani kantri i gat long em. Long dispela Wantok Niuspepa i kisim tok long wanpela man insait we em i tok wanpela mani plen bai givim gutpela taim long ol manmeri na nara- pela bai nogat. Mani Plen bilong Tresari Dipatmen bai givim bel isi long ol manmeri na Mani Plen bilong Baset Ministeriel Komiti bai givim hetpen long ol. Gavman bai tokaut long wanpela bi- long dispela tupela Mani Plen taim em i holim laspela kibung bilong em stat long narapela wik Tunde 10 Novemba na i go. Long K8.5 bilien Mani Plen we Tresari Dipatmen i redim bikpela hap bai kam long Maining na Petrolium Sekta em K7 bilien. K1 Bilien bai kam long ol takis Gav- man i kisim long wok bisnis na narapela K5 milien bai kam long agrikalsa, fore- stri, piseris na turisim sekta. Rikaren Baset o Mani Plen bilong ol projek i stap pinis long graun bai gat olsem K6 Bilien na Divelopmen Baset bai gat olsem K2.5 bilien. Moa stori long pes 3 MANGI BUKA NA BANANA MOSBI: Baksait long haus gaden i ken lukautim yu. Olsem dispela ol traipela banana i gro long baksait long haus, banana na kumu gaden bilong anti bilong liklik Mark An- thon, i amamas long soim ol kaikai long dispela naispela han na rop banana. Mark em hap kas Baimuru, Kerema na Buka i gat 6-pela krismas tasol na em save helpim anti bilong em, Rita Pearson, long lukau- tim liklik garden long baksait long haus long Korobosea insait long Nesenel Kapitel Distrik. Poto na stori: Nicky Bernard.

Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret!

  • Upload
    others

  • View
    4

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

KYYMYC

Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret!Namba 1839 Wan Wik, Novemba 5 - 12 2009 K1 tasol long olgeta hap

2010ManiPlengatplantiaskim

…K8.5 bilien oK12 bilien?

Paul Zuvani i raitim

GAVMAN I gat tupela Mani Plen i stapbipo long em. Wanpela em K8.5Bilien em Tresari Dipatmen i redimna narapela em K12 Bilien we BasetMinisteriel Komiti i redim.

Wanpela i kamap bihainim hamasmani em han paus bilong kantri i gatlong en na narapela i go moa long manikantri i gat long em.

Long dispela Wantok Niuspepa ikisim tok long wanpela man insait weem i tok wanpela mani plen bai givimgutpela taim long ol manmeri na nara-pela bai nogat.

Mani Plen bilong Tresari Dipatmenbai givim bel isi long ol manmeri naMani Plen bilong Baset MinisterielKomiti bai givim hetpen long ol.

Gavman bai tokaut long wanpela bi-long dispela tupela Mani Plen taim em iholim laspela kibung bilong em stat longnarapela wik Tunde 10 Novemba na igo.

Long K8.5 bilien Mani Plen we TresariDipatmen i redim bikpela hap bai kamlong Maining na Petrolium Sekta em K7bilien.

K1 Bilien bai kam long ol takis Gav-man i kisim long wok bisnis na narapelaK5 milien bai kam long agrikalsa, fore-stri, piseris na turisim sekta.

Rikaren Baset o Mani Plen bilong olprojek i stap pinis long graun bai gatolsem K6 Bilien na Divelopmen Basetbai gat olsem K2.5 bilien.

Moa stori long pes 3

MANGI BUKA NA BANANA MOSBI: Baksait long haus gaden i ken lukautim yu. Olsem dispela oltraipela banana i gro long baksait long haus, banana na kumu gaden bilong anti bilong liklik Mark An-thon, i amamas long soim ol kaikai long dispela naispela han na rop banana. Mark em hap kas Baimuru,Kerema na Buka i gat 6-pela krismas tasol na em save helpim anti bilong em, Rita Pearson, long lukau-tim liklik garden long baksait long haus long Korobosea insait long Nesenel Kapitel Distrik. Poto nastori: Nicky Bernard.

Bustin Anzu i raitim

WARA i pas na pawa iblek aut i mekim olmanmeri bilong Laesiti i kisim bikpelabagarap.Planti skul pikinini i

stap long haus wantaimpapa mama, beng i wokwanbelo, ol wokmanmeri i go wok leit napablik sevis i no go longopis i soim olsem laip

bilong olgeta manmeriinsait long siti i savestap long pawa nawara.Tasol i no Lae siti

wanpela, planti ol bik-taun bilong PNG i savekisim strong long pawana wara.Sapos dispela tupela

samting i no stap, olpipol bai kisim taim. Olnarapela samting i kambihain long dispela tu-

pela samting insait longol bik taun na siti bilongyumi.Gavana bilong Mo-

robe Luther Wenge i binmekim planti toktok longol wik i kam bihain longpawa na wara i woklong blek aut na mekimol manmeri i kisim taim.Em i tok long las wik

olsem em i givim watabot tupela wik long ol imas stretim wara insait

long Lae siti. Sapos olino mekim, em bai ol imekim wanpela bikpelakibung wantaim ol man-meri insait long siti longwanem as na ol i stopimwara oltaim.Em i tok dispela i

mekim na planti kam-pani i lusim mani na bis-nis na kain sik olsemKolera, disentri na olnarapela sik bai igobikpela.Tasol wanpela pablik

toksave bilong Watabotlong dispela wik i tokolsem ol i wokim mente-nens long wanpela pambilong pamim wara nanarapela tripela pam iwok istap tasol presa bi-long em bai inowankain.Long ol dispela tripela

pam, ol i skelim waralong tupela awa long olwan wan eria na bihain,senisim igo ikam.Long dispela toksave,

Watabot i tok ol i laikstretim dispela pam nalong wiken, ol pam baiwok stret na wara bairon long nomol spit bi-long em olsem pastaimem i save ron.Long las wik i kam, ol

manmeri i kisim taimlong wara. Na ol i goyusim ol bikpela waraolsem wara Bumbu,Markham, Busu na tusolwara long Waswas,wasim klos, bilong dringna tu bilong yusim longol narapela wok.Tasol long wankain

taim, Helt dipatmen i tokaut pinis olsem sik kol-era, wanpela sik wekilim moa long 100manmeri i tok longlukaut Morobe Provins istap aninit long stet ovimejensi long ol dispelabikpela sik.

Pes 2 WANTOK Novemba 5 -11, 2009 NIUS

Lae kisim taim

Ol Makam i kisim kakao treningBustin Anzu i raitim

OL pipol bilong Markam long Wampari gat a tingting strong long lusim wokbilong buai na ol i laik kisim wok bi-long kakao. Sik bilong buai i no pinisyet na dispela i fosim ol long senisimwok agrikalsa.I no sik bilong buai tasol, klaimet

senis tu em narapela samting wemekim ol long senisim laipstail bilongol insait long ples. Kakao tu i gat siktasol em i isi long planim na lukautim.Ol manmeri i no save bisi long

kakao long wanem, em i isi long kisimbuai na salim na kisim mani long en.Olsem na ol i ronawe i go holim pasimkakao olsem wok bilong Agrikalsalong ol.Long wanpela 3-wik kos, 30-fama

(tupela meri) i bin lainim ol gutpela rotbilong planim, lukautim na painimmaket bilong kakao, we ol kakao i noken kisim sik. Planti i bin kisim savelong wok bilong kakao long dispelataim.Aninit long het tok Intagretet pes na

disis menesmen o IPDM (IntergratedPest and Disease Management), ol ikisim skul olsem ol sik nogut ino kenkamap long ol kakao bilong ol longgaten.Ol sumatin na kakao smol growa

Ben Garry, Darius Hiob, Sommers

Yaffon na Zebedee Ngako i tok i nolong taim bai ol i lusim wok bilong buaina mekim wok long kakao tasol. Ol iwok long lus tingting long wok bilongbuai nau insait long 5-10 yias, buai baii no gat nem moa.Garry, bipo MP bilong Huon Galf i

tok em i amamas long dispela koslong wanem, em i lainim planti samt-ing long wok bilong kakao. Na tu ol itingting long lusim tingting long buaina wok long kakao tasol."Ol dispela buai yu lukim em bilong

kaikai tasol na i no gat moa nupela bi-long salim. Mipela i laik lusim tingtinglong buai na lukluk long wok bilongkakao tasol," em i tok.Hiob, husat em i wanpela kakao

fama em yet na tu lokol saintis bilongwok bilong kakao long Gabsongkeg inamba wan man long kisim wok bi-long kakao na em i gat planti savelong wok bilong kakao long ples.Em i tok kakao i bin go insait long

ples bilong ol long 1980s na naunamel long 60-70 pesen i gat gadenkakao.Bris Kanda, wanpela aid grup bi-

long Niu Silan, we save stap long Laei bin fandim dispela kos na ol lain bi-long Kakao kokonat Indastri o CCI(cocoa coconut indastri) i bin trenim olfamas.

KAKAO TRENING: Long lepan - Garry, Yaffon na Zebedee i putim ai long au Hiob imaritim ret na grin kakao pod i go long wanpela kakao diwai longgro na karim tupela kala kakao bilong tupela yet.Poto: Bustin Anzu

Novemba 5 -11, 2009 WANTOK Pes 3NIUS

5-pela tokoraitbilongSainaAndrewMolen i raitim

SAINA (China) i sainim 5-pela tok orait wantaimPapua Niugini long olbikpela wokbung namellong tupela kantri longTrindedispelawik longPala-men haus long Mosbi.Vais minista bilong komes

(Commerce) bilong Saina, YiXiaozhun i sainim dispela oltok orait na wokbung wantaimministabilongkomesna indas-tri (Industry) bilong PNG,Gabriel Kapris.

Tupela i sainim;1. "Agreement on Economicand Technical Coopera-tion",

2. "The Framework Agree-ment on the Provision ofConcession Loan",

3. "Letters of Exchange ontheProject of InternationalConvention Center",

4. "PNG LNGProject Headsof Agreement (HOA)", na

5. MOU - Local Social andEconomic DevelopmentAssistance.

Dispela ol tok orait we ol isainimbai lukluk longolwok in-

sait long PNG we Saina i kengivim helpim long en.Embaikaramapimolhelpim

olsemmani, savemanmeri bi-longwokna tu treningbilongolPNGmanmeri longmekimdis-pela ol wok.

Mani Saina bai givim longnamba wan na namba tu tokorait ol i sainim antap bai naplong830,000,000milienRMBYuen (mani bilong Saina).Mista Xiaozhun i kam daun

longMosbi longTundedispela

wik longraunnabungwantaimol bikmanbilongPNGgavmanna tu lukim wok bilong Sainainsait long kantri.Em i kam wantaim sampela

olarapelabikmanbilongSainana ol bai go bek tete (Fonde).

2010ManiPlen gatplantiaskim

Tresari Dipatmen i skelimolsem Gros Domestik Pro-dak (GDP) bilong kantrilong 2010 bai sanap olsem5.3 pesen.Dispela em i gutpela mak

tu long wanem em i stapantap long mak bilong grobilong populesen (kamapbilong ol pikinini) em long2.7 pesen.Inflesen bai stap olsem

5.8 pesen tasol Gavman itok bai go daun bihain longkamap bilong Neturel Lik-wifaid Ges (LNG) projek.Gavman i yusim Midium

Tem Divelopmen Strateji(MTDS) na Midium TemFiskol Strateji (MTFS) longkamapim mani plen.Long Mani Plen bilong

Baset Ministeriel Komitidispela i gat Minista bilongFainens na Tresari PatrickPruaitch, Minista bilongPlening na Monitaring PaulTiensten, Pablik En-tapraises Minista ArthurSomare na Minista bilongIntagavaman Rilesens JobPomat.Long K12 Bilien Mani bi-

long en dispela saveman itok em i orait long kamapimkamapim kain Baset olsemtasol bikpela samting emGavman bai mas kisimdinau mani long inap plenbilong em.Sapos nogat ol samting

em i plenim bai i no inapkamap.Tasol long kisim dinau

saveman i tok bai givimhevi gen long kantri.Ol liklik manmeri bai

karim planti pen moa yetlong wok hat na helpimGavman long bekim dinau.Na dispela i no bihainim

laik na tingting bilong Gav-man.Long dispela as save-

man i tok Gavman i mas bi-hainim Mani Plen we em igat mani long em na i noausait long mani em i gatlong en.

I kam long pes 1

WELKAM: Mista Xiaozhun i kam long PNG long Tunde na bai go bek tete. Em i sainim sampela tok oraitwantaim PNG gavman. POTO:Andrew Molen.

Mani no go daun yet long pipelPaul Zuvani raitim

MANI i no go daun yet longol manmeri long distrik level.Ol rot i bagarap yet,

hausik i nogat marasin,brukdaun na i pas, ol skul inogat saplai i brukdaun na ipas na manmeri i dai longhap rot.Dispela em laip bilong ol

distrik taim Gavman i makimpinis K14 milien longstrongim sindaun bilong olstat long ol mani plen bilongem long 2007.Askim nau em long

wanem as na mani i nokamap yet long ol distrik.Long bekim dispela em ol

bekim em Opis bilong RurelDivelopmen (ORD) i kisimbihain long em i holim ol ki-bung long wan wan ol rijenlong painim aut ron bilongdispela mani.Em i no klia sapos Gav-

man bai makim sampela

moa mani antap long K14milien Distrik Sevises Impru-vmen Progrem (DSIP) bi-long em long 2010 ManiPlen.Sapos em i mekim em i

gutpela.Tasol bikpela hevi em

mani i no go long ol.ORD i save givim aut

DSIP mani.Em i save givim aut mani

long wan wan ol distrik bi-hainim projek plen wan wanol Memba wantaim komiti bi-long ol long distrik i kamapwantaim long ol hap we K14milien bai go long em.Gavman i brukim 7-pela

hap long we K14 milien imas go long em.Dispela ol hap em

trenspot infrakstrakta rihe-bilitesen na mentenens (K5milien); praimeri helt kea (K2milien); besik edukesen (K2milien); wara saplai (K1.5milien); lo na jastis (K1.5 mil-

ion); Komyuniti bes projek(K1 milien) na rurel ilektifike-sen (K1 milien).Bikos long dispela hevi

ORD i tok sapos Gavman ilaik lukim kaikai bilong tingt-ing bilong em orait bikpelasenis i mas kamap wan wanol distrik opis.Long dispela em i tok ol

asua i pas long go bilongDSIP mani i stap long tupelahap- wanpela em long poli-tikel (ilektorel) na narapelaem long distrik opis (ol gav-man wokman).Asua em olsem:� OL Memba i laik mekimolgeta disisen long dis-trik;

� OL opisa bilong Memba isave laik kisim ples bi-long ol distrik tresariopisa na mekim wok;

� PLANTI senis tumaslong distrik etministreta odistrik tresari opis;

� NOGAT gutpela wok-

bung namel long ol wok-man bilong gavman nalokol memba;

� NOGAT inap ol wokmano saveman bilong lukau-tim na raitim ripot bilongmani;

� NOGAT gutpela distrikna fainens opis longmekim wok;

� NOGAT gutpela rot o olples i stap longwe longnarapela narapela na hatlong bungim ol na givimsevis;

� NOGAT gutpela wok-bung namel longMemba, ol distrik opisana ol kampani we i raitimol projek proposal na

� OL Memba i no savewok hariap long sainingol pepa long pe i maskamap.Long Semptemba dispela

yia ORD i bin ronim ol wok-sop long wan wan ol rijenlong painim aut ron bilongDSIP mani.

Rot bilongyusim gutDSIP maniPaul Zuvani raitim

TINGTING bilong Gavmanlong putim mani i go daunstret long ol distrik nakamapim ol wok i gutpela.Tasol taim em i mekim

olsem i gat ol hevi i stap wei pasim go bilong dispelamani.Planti bilong ol distrik i

bungim hevi we nogat dis-trik tresari o fainens opis istap, o sapos i stap i nogatwokman i stap.Na sapos i stap em i

nogat save bilong raitimfainens ripot. Na i nogatsave bilong kamapim maniplen (baset) na bihainmekim ekuitel.Em i wanpela askim bi-

long ORD long ol Memba imas go wantaim ol ekwuitelbai ol i ken kisim narapelahap mani bilong ol.Sapos nogat bai nogat

mani i go aut long skruimDSIP.Opis bilong Rurel Divel-

opmen (ORD) bihainim olkibung em i holim longsampela rijen long painimaut wok bilong ol distriklong kisim dispela mani iluksave long dispela olhevi.Bikos long dispela em i

mekim sampela ol askimlong larim mani i go aut isi:� ORD i mas mekim moaaweanes kempein longgaidlains na fainens rotbilong kisim na yusimdispela mani olsem oldistrik i save long wokbilong dispela mani;

� I MAS gat gutpelqakomyunikesen namellong ol lain husat i paslong DSIP mani;

� TRENIM moa ol save-manmeri bilong tresarina fainens longkamapim ripot na lukau-tim ripot bilong mani na

� RIVIUIM ol rot longmekim isi long go bilongDSIP mani.ORD i painim olsem

planti ol distrik i wok hatlong bihainim ol rot longkisim K14 milien DSIPmani.Sampela i save moa long

ol arapela long rot bilongkisim DSIP mani.Sampela distrik i painim

hat long karim aut DSIPbikos long sampela samt-ing i hat long kisim.Sampela distrik i bungim

hevi namel long politiksopis na pablik sevans longdistrik.

Belisi mama grup kam bek longSidni bung … Strongim wok

Veronica Hatutasii raitim

LONG dispel taim, plantimeri long wol i wok stronglong go pas long ol kain wokbilong go hetim famili, sosaitina kantri.Wanpela long ol eria tu we

ol meri i go pas long en emlong kamapim wan bel isipasin.Long PNG, dispelal i

kamap tru long Bogenvil heviwe ol mama i bin go pas longol wok bilong kamapim gut-pela sundaun, sekan na belisi pasin.Wanpela grup i wok long

kamap isi insait long Mosbilong go hetim ol wanbel isina sekan wok em Krietas ovPis Sekols (Creators ofPeace Circles- COPC).9-pela memba bilong

COPC PNG i bin kam beklong kantri bihain ol i bin stapinsait long wanpela wik kon-prens bilong COCIntenesenel long Sidni,Australia.Kodineta Rita Pearson i

bin go pas long grup i binaskim ol niuslain long kamaplong bung las Sande longSen Martin’s Angliken Siosbilong harim ol stori long

wokabaut bilong ol wan wanlong ol dispela meri.Het tok bilong konprens

em,” Kamapim Kalsa bilongPis na ol wanem samting yumekim long inapim dispela?”Ol wan wan meri i bin tok-

tok long ol samting ol i binmekim na lainim long dispelaintanesenel konprens i binkamap long Sidni.Misis Pearson i tok COPC

em pastaim ol i save kolimlong Moral Riamamen. Nalong PNG, Kwato Sios longMilen Be provins i bin stap

insait long em. Wanpela meriMilen Be we planti mama nameri long Siwai na BanaDistrik i save gut long en long ol yia olsem 1991 inap long1994 taim stap long Bogenvili no bin gutpela em (Anti)Margo Doilegu.Wantaim nogat prêt pasin,

dispela meri na mama grupbilong em i bin wok long olples we gan i bin pairapnogut long ol long kamapimbel isi pasin.Misis Pearson i bin bungim

Ms Margo long Brisben long

yia 2005 we sampela poro-man bilong em (MisisPearson) i bin baim tiket longstap long COPC bung longhap. Dispela i bin senisimlaip bilong em na tude, em ipas long grup i save bunglong Sen Martin’s AnglikenSios long Boroko.Wanpela bikpela samting

we grup i tokaut long en emlong strongim wok longkamapim bek isi pasin insaitlong famili pastaim na bihaini go aut, pasin i mas senislong ol pikinini na ol i bilipolse, ol ,eri i gat bikpela woklong dispela.Bihain long stap insait long

ol progrem long Sidni kon-prens na tu, harim ol storibilong ol susa meri bilong ol26 kantri long wol, ol i pilimolsemlong sampela rot,heviol meri long PNG i bungim ino nogut olgeta olsem yuminsave ting o sampela iwankain tasol.Plen bilong dispela grup

nau em long netwok wan-taim KomyunitiDivelopmen,ol meri na siosgrup, polis, lo, EdukesenDipatmen na ol arapela grupwe wok i sut long kamapimbelisi na holim ol woksop naraun tu i go long ol skul .

Michael Novingui raitim

Wok bilong lukautim lo naoda i no wok bilong polistasol, nogat em i wok bilongolgeta manmeri long komyu-niti.Vais presiden i lukautim

edministresen long DivainWod Yunivesiti long MadangBenjamin Naing i mekim dis-pela toktok long taim em igivim tripela kompyuta i golong Madang polis longhelpim karimaut wok bilongol.Mista Naing i tok DWU i

amamas long helpim polislong givim ol kompyuta longwokim gut wok bilong olhelpim komyuniti long kirapimgutpela sindaun bilong ol.Em i tok ol polis i askim

long wanpela kompyuta tasolpresiden bilong DWU, PaterZan Czuba i givim tupelaantap long wanpela ol i askimi kamap tripela komputa,Mista Naing i tok inspekta

Wesley Tetengana na deputibilong em France Mongati ikisim dispela kompyuta na

tok tenkyu long DWU longhelpim sapotim wok bilongpolis long Madang.Long wankain taim,

sumatin lidaman bilongDWU, Dennis Kitchnoke ikisim taim nogut long hanbilong 6-pela yanpela mangibilong bilong Wagol setelmenklostu long dua bilong yuni-vesiti long las wik.Ol i bin sutim Mista

Kitchnoke wantaim botol bia,ma naip, Em i kisim bikpelakat antap long ai bilong emtaim emi laik helpim narapelasumatin husat ol man nogut ilaik stilim ol samting bilongem.Planti taim, em wantain ol

narape la sumatin i savekisim taim nogut long hanbilong ol yanpela manki longsetelmenwe i stap klostu longDWU, Mista Kitchnoke i tok.Em i tok long sampela taim

i go pinis long dispela yia, olsumatin i bin givim askimbilong ol long hevi bilong lo naoda i go long Madang provin-sel edministresen long stre-tim, tasol nogat bekim i kambek long askim bilong ol.

Pes 4 WANTOK Novemba 5 - 11, 2009 NIUS

Bel isi pasin kamap long GimiSape Metta i raitim

WANPELA wanbel sere-moni i bin kamap long Gimieria bilong wes Okapa,Isten Hailens Provins irausim ol pasin birua nalaip na sindaun bilong olpipel i ken go gut gen.Planti ol gutpela strongpela

man i bin dai insait long las 34krismas long pasin bilongbirua na pait i go i kam namellong ol wan pisin haus lain naviles long ol ples olsem longGimi eria long wes Okapa,Isten Hailens Provins.Na ol wanpisin lain long

Lawansaru,Amuraisa, Negivi,Oraratu, Agivu, Asarupi,Tarotu, Pusa, Amusa,Keteve,Somai, Misapi, TunaKau na Takaita i bin kamapimbirua na pait i go kam bihainlong wapela poisin (socery)pasin i bin kamap long sam-pela taim long Jun 1986.Dispela pasin birua na pait imekim na i pasim na stopimtu planti ol gavman sevis longgo long dispela eria.Ol viles komyuniti lida, sios

elda na mausman longAsarupi haus lain, PaulAnobala i tok dispela pait we ibungim 14-pela haus lain ibirua na pait i go i kam na ikilim wanpela narapela namellong ol yet.Dispela pasin birua tu i

mekim na ol mama husat i bin

gat bel na laik karim ol pikininii bin painim bikpela hevi longwanem ol i bin painim hat trubikos i nogat ol etpos, heltsenta o haus sik we ol ken gona karim pikinini. Olgeta heltsevis em i bin pas na ol mamai save go long buswe ol i savehait na karim ol pikinini.Na bihain long ol i save

karim ol pikinini ol i savesekim, Na sapos ol i luksaveolsem pikinini man, ol i savekilim na planim long bus. Nasapos em i pikinini meri, ol isave lukautim. Ol mama imekim olsem long wanem ol ino laikim ol pikinini man longstap laip, gro i go kamap manna go insait long pait. Em naunamba bilong ol man bai sot.Na pait tu i ken pinis na laiplong ol ples i ken kamap gut-pela gen olsem bipo.Dispela ol pasin em i stap

olsem i go na Salvesen ArmiSios long PNG i mekimkamap bel isi pasin namellong ol wan pisin lain manmeri long Asarupi viles longFraide wik i go pinis. Moa long2,000 man meri i bung longdispela seremoni. Na ol paitman na ol poisin man tu i binkamap na givim ol pait samt-ing olsemol gan na bunara natu ol mambu we ol i savewokim ol poisin long en i golong ol lida bilong SalvesenAmi Sios. Longwankain taim,ol i givim Baibel i go long ol.

Lida man bilong SalvesenAmi Sios , Leftenen KenelHans van Vliet i bin mekim olstrongpela toktok long sere-moni i tok ,'' inap em inap.Yupela i mekim birua tumasna pasim olgeta sevis bilonggavman. Skul, Helt na ol ara-pela sevis i pas. Na yupela ino nap i stap olsem, yupela imas senisim pasin bilongyupela na stopim birua na paitnabaut''.Em i tok sapos Salvesen

Ami i ken wok hat nakamapim dispela bel isi pasin,orait em i gat tingting tu longhelpim ol manmeri long dis-pela eria long bringim ol sevisbilong skul, edukesen na heltsenta i go long Gimi.''Mipela i ken mekim olsem

tasol mipela i laikim tu helpimbilong gavman long provinselna nesenel level long putimhan wantaim na bringim olsevis i go long ol pipel bilongGim", Kenel van Vliet i tok.Em i tok dispela birua i

stopim fridom bilong ol pikininilong skul, ol mama long raun igo kam na wokim gaden nafridom bilong olgeta lain longples.''Bihainim dispela pis sere-

moni nau,dispela fridom em imas kam bek long olgeta lain.Na ol lain long ples i maswanbel nau long wok bung nastopim olgeta birua na paitpasin,'' em i tok.

DWU HelpimMadang Polis

SENISIM GAN LONG BAIBEL: Bikman bilong ples Asarupi insait long Gimi, Paul Anobala, i kisim Baibellong han bilong lidaman bilong Salvesen Ami Sios long PNG, Leftenen Kenel Hans van Vilet na givim wan-pela gan i go long em long soim olsem wanbel i kamap namel long ol birua lain. Poto: Sape Metta

BELISI GRUP: Pis Sekol Mama Grup wantaim ol famili na sios membalain bilong ol. Poto: Veronica Hatutasi

Novemba 5 -11, 2009 WANTOK Pes 5NIUS

Simbu strong yet long stopimmarijuana na hombru

Eric Sinebare i raitim

POLIS long Simbu baigivim bikpela mekim-save i go long ol lain ismokim spakrus nadring hombru nabagarapim sindaun in-sait long ples, famili nakomyuniti, ProvinselPolis komanda bilongSimbu, InspektaJoseph Tondop, i tok.Em i tok ol Simbu i

noken ting olsemol po-lis, gavman,sios,NGOna ol oda lain bai i lustingting longwokbilongstopim ol smuk nogut

na ol bia bilong ples ol ikolim hombru. Nogat,olgeta wok bilongpainim dispela wok namekim save longpainim na kalabusim olmanmeri i save mekimdispela pasin bai i goyet long olgeta taim.

Inspekta Tondop imekim dispela toktoklong las wik Fraide weSimbu i tingim nam-bawan yia selebretimtingim Simbu tok nogatlong stim na drag.“Minaolpolisyet i no

inap long mekim dis-pela wok long stopim,

nogat. Em samting ibagarapimlaipna tingt-ing bilong ol manmerina planti hevi i kamaplong manmeri i mekimdispela pasin. Mipelalaik tokaut olsem dis-pela i nowokbilongpo-lis tasol. Em bilong yu-mi olgeta lain i putimhan na bung wantaimolsem lo na oda lain,gavman , sios nakomyuniti long mekimdispela wok bilongstopim na stretim olyangpela long pleslong lusim dispelapasin smuk na dring

stim,” Inspekta Tondopi tok.Moa long olgeta lain

long polis, woda, gav-man ol lida na wokmanmer,i hausik ,sios ,kampani ,NGO, ol lainkampani olsem MaikroKredit Beng, Kopi In-dustri Koporesen (CIC)naolJustisSekta lain tuistap insait longdispelawan yia selebresenbung long tingim Sim-bu tok nogat long stimna drag de.Long wankain taim,

ol yangpelabilongYon-gomugl i tok nogat long

drak na stim na i givimwanpela pistol i go longhan bilong polis. Tu, olMikro Beng i tok autlong ol yangpela maslusimdispelanamekimol wok long ples na baibeng i ken sapotim nahelpim longmekim sin-daun i stap gut.Long dspela de tu,

CIC tu i tok strong longolgeta lain olsem yumii no nap long mekimdispela kain pasin. Olyangpela i mas lusimdrak na stim na goplanim kopi na kopi baii lukautim na tu ol bai i

gat sampela helpimlong wanem wol yumekim.Olgeta lain husat i

lusim na mekim ara-pela wok long las yianau ol i lukim sampelasenis na ol i stap gut,wanpela lida man longsimbu i mekim dispelatok tu long taim dispelawok i stap wanpela yia,planti senis wok longgo daun isi isi.Planti ol manmeri i

soim tingting olsemsampela senis i kamaplong taimSimbu tokno-gat long stim na drag.

Nawanemarapelagut-pela bilong em yumiken skelim na luksavelong yumi yet nastrongim ol wok bilongstopim dispela pasin.Gavana Pater John

Garia i amamas trulong ol polis na komyu-niti imekimbikpelawoklong em i stap klostulong sapotim na woklong stopim dispelapasin i mas go yet.Gavana Garia i tok

kalabusimplanti lainnaripot bilong dispela yia ikamap gut na gutpelawok i ken go yet.

27 manmeri kisim konfemesen longMarimari Luteran Sios las Sande

Yaka m Kelo i raitim

TWENTI SEVEN man-meribinkisimkonfemesenblesing long MarimariLutheran sios long Mosbilong las wik Sande. Dis-pela 27 manmeri ol kamlongkainkainprovinsinsaitlong Papua Niugini wePasto Gundu Guenu bi-long Marimari haus lotu ikolim ol kala kala lain bi-long Marmari haus lotu.Man i go pas long autim

gutnius long dispelaSandeemReverenSomuSetu, Presiden bilongEvenjelikel Luteren SiosbilongPapuaDistrik (ELC-PNG).RevSetuiautimtoklong

strongim ol dispela lainkonfemesen manmeri naol arapela Luteren Kristenlong buk bilong JenesisSapta25na lain34 igowei tok longstoribilongJakopnabrata bilong em Iso. Isoi no bin skelimgut na tingt-ing gut na givim olgetanamba na strong bilongemgolongbratabilongemJakopbikosemaigris longgutpela sup kaikai Jakop ikukim.Jakopitok,yugivimmi namba bilong yu oraitmi bai givimyuhapsupnakaikai.Reveren Setu i autim

olsem sapos yupela olmanmeri i no was gut nalukluk gut na putim yupelayet i go insait long dispelarot nogut bilong kamapimsindaun nogut na hevi na

trabel long laip bilong yu-pela, emnau yupela givimyupela yet long sin nau.Taimyuopimdua longdis-pela man nogut, em naudispelamannogutbaikaminsait long daunim yu godaun olgeta long rot napasin bilong sin.Tasol em strongim ol

long kisim pasin bilongAposelPollongPilipiasap-taves1ves23igowei tok,long yumimas lukim Jisasolsem mak na rot bilongyumigo longem.Wankain

olsem yumi save lukimwanpela man o meri emgatbiknemlongpilaispotomekim sampela gutpelasamting long laip na yumilaik bihainim stail na pasinbilongem.YumimaslukimJisasolsemnagolongem.Taim yu mekim olsem,

yu ken amamas na apimnem bilong God na bai yuken flai antap olsem pisintarangau.Insait long dispela

lotu bilong konfemesen tuem baptais bilong

5-pelamanmeri.Bihainlongkonfemesen

na baptais, ol dispela 27manmeri kisim nambawan holi komunion bilongol.Bihain long lotu i pinis ol

sampela toktok bilongstrongim na helpim ol dis-pela lain manmeri binkamap. Wanpela kon-grigesenmanbilongkantriParis,wanpelabilongIndiana wanpela mama bilongPNGyetnaGavanabilongMadang Sir Arnold Amet

bin kisim taim long givimsampela stia tok long oldispela 27 manmeri.Gavana bilong Madang

Sir Arnold Amet i tokim ollain manmeri ya longsanap strong long dispelabilip ol kisim nau. Ol masoltaim lukluk long Jisasolsemhelpimnastrongbi-longol. Em tok, yupelano-ken sem long tokaut longnem bilong God, nem bi-longJisasnaautimbilipbi-long yupela. Tokaut plesklia bikos em strong na

bilip bilong yu we inaphelpim yu olgeta taim.Sir Arnold tok olgeta de

na nait, yupela mas preana kolim nem bilong Godna dispela rot tasol baikisim yu kam klostu longGod. Go long lotu olgetataim na bung wantaim olarapela Kristen manmerilong apim nem bilongGod na dispela inapstrongim bilip bilong yulong sanap klostu longGod na yu ken abrusim olkainkain hevi na trabel bi-

long dispela graun.Bihain long lotu i pinis, ol

kongrigesen m anmeriwantaim ol lain i kam longarapela sios longwitnesimdispela konfemesen gre-duesennaolgeta famili binsindaun wantaim long asbilongdiwainakisimkaikaiwantaim. Dispela i binwanpela amamas de bi-longolgeta famili naolgetakongrigesen manmeri bi-longMarimariLuterensioslong Gordons long PotMosbi.

ELC-PNG KONFEMESEN: Dispela em ol lain i kisim konfemesen wantaim Pasto Gundu Guenu long baksait.

Veronica Hatutasii raitim

LIKLIK taun bilong Bukalong las wik Fonde naFraide i bin pulap kapsaitwantaim ol meri YunaitetSios (UC) i kam long ol-geta hap bilongOtonomes Rijen bilongBogenvil (ARB).Samting olsem 500

meri bilong ol UC Seketlong saut, Sentrel na NotBogenvil wantaim Buka ibin holim tupela de so bi-long ol bilong selebretim39 yias bonde bilongfelosip grup bilong ol.UC Bogenvil rijinel

Wimens Felosip So isave kamap olgeta yia nalong dispela yia, ol meri ikamolgeta longol longwehap olsem Siwai na Buinlong saut Bogenvil. Na olarapela i kam long Sen-trel, Wakunai, Tinputz,Teop, Buka na ol liklikailan olsem Matsunganna Petats.Tupela dewoskop i bin

ron wantaim het tok,“Laikim God na Sevim ol

Narapela” i givim bikpelatingting long Laik pasin iwok insait long famili.Liklik fil long hapsait bi-

long Siti Famasi long Bu-ka taun i bin pulim pablikna ol wok manmeri longtupela de wantaim ol gut-pela samting ol mama iputim kamap. Na planti ibin amamas long baim olsamting long so wantaimliklik mani tasol.Long dispel so, ol ma-

ma longolwanwanseketi bin gat ol liklik haus weol i putimolhenkrafolsemol kain basket yet bilongBogenvil, ol mat, klos naol kaikai long salim.Wanpela samting i bin

pulim ai bilong Meri Wan-tok long dispela so em olston we ol mama longTeop long Tinputz i binwok longsalim.Naolmani resis tru long ol.“Dispela em ol ston

bilongwokimmumu,aigirnapaitimgalipnat.Mipelai bin traim tasol na salimlongwankainso lasyianaplanti man i bin laikim tru.Olsem na long dispel yia,

mipela i kisim planti liklik ikam tasol wantu, ol i pi-nis,”Doreen Tausiva naBetty Ravena i tok.Ol mama i bin bungim

ol ston long wara.Wanpela bikpela samt-

ing ol mama i kam gutlong en em long SingsingKwaia resis ol wan wanseket i stat longSiwai i golong Haku i bin go insaitlong en.Nek bilong ol mama i

bin krai olsem ol angelona maski bikpela san, olmama i soim kala bilongol longmas i go longkwa-ia eria long fron bilong filna traimnekbilongol i binkrai olsem ol angelo napulim nek bilong ol pabliknawoklain i go insait longso eria. Ol Seket i binkamap namba wan longkwaia resis i bin kisim olprais. Ol lain i bin wokimgut tu long ol narapelaseksen tu olsem henkraf,kaikai, somap na kuk i binkisim prais.Mani ol mama i

kamapim long dispela soem ol i bungim wantaim

long givim i go long sioslong rijen bilong karimautol wok bilong em.Ol mama i bin baim rot

ol yet long kam stap longBuka long dispel so. Dis-pela kain samting i gut-pela long ol mama i save

kambungwantaim,serimol ekspiriens, lainim olsamting long ol narapela,wokim nupela pren wan-

taim, lotu na felosip wan-taim, helpim wanpelanarapela na amamaswantaim.

Pes 6 WANTOK Novemba 5 -11, 2009 MERI NIUS

Simbu holim bung longpasin bilong bagarapim meri

Eric Sinebare i raitm

PASINbilongbaimmerinabosimmeri in-sait long Simbu naHailans i soim olsemol man i ting olsem ol i baimmeri olsemol samting bilong ol yet. Na i gat olgetarait bilong mekim wanem kain pasin nabagarapim ol .Dispela em i wanpela bikpela toktok

na tingtingwe olgeta NonGavmanOge-naisesen (NGO) na komyuniti lida, merilida na planti ol gavman lida i bung longKundiawa long laswik i gopinis i bin luk-save long en.Dipatmen bilong Komyuniti Divelop-

menopis longMosbi na opis longKundi-awa i bin holim wanpela trening na tu, iogenaisim dispela forum o tokaut longples klia long pasin i stap insait ol manna dispela hevi i kamap bikpela longples.AsistenSekreteribilongjendabalenso

manmeri i kenwokwankain olsemman,Brian Nakrakundi , i tok long forum longKundiawaolsemplantihevi i kamap longdispela kantri long pasin bilong bagara-pimolmannameri na longmekimpasinnogutweplanti taim,olmeri i no laik longmekim.Wanpelaemtaimolmeri i no laikslip wantaim man em ol man yet i savekros na i save bringim planti hevi o biruai kamap long ol meri tasol.“Tu,mipela i traimmekim dispelawok

bilong stopim famili vailens o pasin longpaitim na bagarapimman nameri, pasinbilong ol man i bosim o baim meri longpasinbilongpleso longbaimol longplan-ti mani na kisim olsem samting bilongyusim ol insait long ples bilong yumi.Longdispelanadepartmeni makimSim-

bunaRabaul longtraimoldispelawoknai kamap gut bai ol i go long arapelaprovins longsurikimwok ,”MrNakrakun-du i tok.Longwankain taim,manhusait i givim

skul na sampela tok long trening na fo-rum,PhilipKai, i mekimplantiwokpainimaut longwanemasbilongmani wok longpaitimmeri tumas. N a planti meri i savegat ol hevi long pasin pait na kros, pasinbilongmaritmpasin bilongbaimmeri na ikamap olsem meri o man bilong em.Em i tok planti man i paitimmeri long

nogat gutpela as long wanem, meri isave tok nogat long taim man i laik slipwantaim em. Dispela tingting bilongpasin tumbunanapasin bilongnauweolman i senis long tingting na stail bilongmarit.Insait long forum, i gat tokpait naplan-

ti i tok long pasin bilong baimmeri i maspinis. O bai daunim prais i go liklik longmeri na i ken stap olsem wanpela porobilong ol man na luksave bilong meri iken i stap namel longman na lain bilongem.Tok pait long pasin baimmeri i stap na

planti i ting dispela em wanpela bilongdispela hevi. Tasol i gat ol narapela hevibilong famili i save pait long en em as istap na olgeta i save long tingting bilongol long luksave long ol yet. Bikpela tok tulong forum i olsem ol man i mas rispek-tim ol meri long laik na tingting na rait bi-long ol long taim em i gat tingting na iamamaslongbodi i laik longslipwantaimman em i orait. Naman i no ken strongna bosim na kontrolim em o tok stronglong slip wantaimmeri bilong em.Mr Kaii tok.

Ol Yunaitet Sios meri long Bogenvil selebret

PULIM PLANTI KASTOMA: Hap ol meri Siwai i bin Sali, ol basket samting long em i bin pulim gut tru planti olpablik i go baim ol naispela basket long liklik prais olsem K5, K6 na K7 tasol. Poto: Ceronica Hatutasi

Laspela dei long givim aut ol niupela Integrated Local Purchase Order Claim(ILPOCs), na tok orait long commitment i go long PGAS em long deit 14th DIS-EMBA 2009. Bai nogat niu pela ILPOC bai go aut long dispela dei, 14th DIS-EMBA 2009.

Peimen bilong ol guds na seves igo long husat i givim ol samting long Gavman,yusim ol trupela ILPOC bai i go yet inap 31st DISEMBA, 2009.

Gavman bai baim husait saplaia sapos yu givim ol invois blong yu igo inap arereblong bisnis long dei 11th DISEMBA2009. Sapos yu givim ol guds na seves pas-taim long 11th DISEMBA 2009, yu bai ol baim yu long 2009 year.

Olgeta invois na wanem kain askim yu gat imas go long pei opis blong wanemgavman dipatmen husait ibin yusim guds na seves blong yu. Noken karim olkleims bilong yu igo long dipatmen bilong Fainens.

Toksave ken olsem Gavman bai baim tasol ol opisol ILPOC na ino ol narapelakain kleim. Dispela em i Lo.

Authorised by:GABRIEL YER

SECRETARY BILONG FAINENS

NOTIS I GO LONG OL SAPLAIA BLONG OL GUDS NA SEVES IGOLONG GAVMAN DIPATMENT, PROVINSOL NA LOKOL LEVOL GAVMAN

TOKSAVE LONG ARERE BILONG 2009 FAINENSOL YIAI GO LONG PABLIK OLSEM:

2009 PASIM BLONG OL AKAUNTS

KYYMYC

Novemba 5 -11, 2009 WANTOK Pes 9SIOS NIUS

KATOLIKSios i gat bilip olsemolmanmeri i dai na igatsampelalikliksinistapwantaimolyet inogolonghel. Ol i go long wanpela ples ol i kolim Purgatory.Long dispela ples, ol i prea na wokim sampela pe-nens bilong askim God long pogivim sin bilong ol.Olsem na ol i laikm helpim prea bilong manmeri istap laip yet.Long lotu Kalenda bilong Katolik Sios, olgeta yia

longNovemba2,emispeseldebilong tingimsolbi-longmanmeri i dai pinis na stap long purgatory yet.Katolik Sios long olgeta hap bilong graun i wokimspesel misa na prea long de 2 Novemba bilonghelpimmanmeri i dai pinis. Planti i go longmatmatbilongdaiman, klinim,bilasim,putimplawana laitimkendel na prea. Mi no lukim dispela pasin i stapstrong longPapuaNiugini yet.Mi bin statim dispela selebresenwantaimKatolik

manmeri longErimaperis.Olgetayialong2Novem-ba, mipela i wokim lotu misa long apinun. Plantimanmeri i kam na bihainim lotu na prea bilonghelpimmanmeri i dai pinis. Mipela i no wokimmisalong matmat olsem planti hap bilong graun ol iwokimmisa long plesmatmat stret na laitim kendellongwanwanmatmat.Mi bin introdusimwanpela spesel taim insait long

Misa,givimtaimlongmanmeri i laitimkendelnapreabilonghelpimpapaomama, bubuopikinini o pren idaipinis. Long fronbilongalta,mi sanapimwanpelabikpelakrusewantaimJisas ihangamapantap longen.Aninit long kruse igatwanpela tebol, weolman-meri ikenlaitimnasanapimkendelbilongolnaprea.Bihain longritimGutnius,miwokimtok liklik.Long

kisim ples bilong prea bilong bilip manmeri, mi in-vaitim manmeri na pikinini kamap, sanap long lainna laitimkendel naputimaninit long lekbilongJisasnawokimpreabilongbilonghelpimolmanmeri i daipinis. Inapolgeta i laitimkendelnapreapinis,mipelai go hetwantaim santumisa gen.Mi bin tokim manmeri olsem dispela aidia em i

kamap long wanpela liklik nis bilong mi long ples.Taimmipela i go laitim kendel na prea longmatmatbilong bubu na papa mama na pren bilong mi,mipela i sot long kendel. Tasol sampela matmatmipela i no laitim kendel yet.Taim mi komplen olsem kendel i sot, liklik nis bi-

long mi i tokim mi: “ankel, yu noken wari. Yumi golongbikpela krusena laitimdispela kendel longhapna salim prea bilong yumi i go long Jisas i go longGodPapa”.Namel longplesmatmat, i gatwanpelabikpelakrusewantaimJisas ihangapamantap longen.Ya,emigutpelatingting.Dispela tingtingmibin in-

trodusimlongErimaolgetayia taimmipela iselebre-tim de bilong ol daimanmeri. Planti manmeri i ama-mas,bikossampeladaimanmeri,matmatbilongol istap long ples. Sampela i stap long 9-mile, tasol hatlongmipela i go naputimplawao laitim kendel longmatmat bilong ol long apinun olsem. Man nogut(rascal) istaplonghaptuya.Olsemnamipelaiama-mas, bungwantaim insait long haus lotu, wokim lo-tumisa nawanwan i laitim kendel na salimprea bi-long em long Jisas I go longGodPapa long helpimmanmeri i dai pinis.Taimbilongwanwani laiitmkendel,putimlonglek

bilongkrusebilongJisasnawokimprea,ikisimplan-ti taim stret, inap long wan aua. Tasol manmeri i nokomplen. Ol i amamas. Em i wanpela spesel taimtasol long wanpela yia, yumi wokim prea bilonghelpimolmanmeri i dai pinis. RIP.

De bilongol Dai manmeri

Ol SVD Holim Provinsel Sapta o bungOLlainmisinari bilongDivainWod (SVD) iwoklongPNGibinholimbikpelabungbilongol longOktoba 18-25 longAlexishafen, Not kos bilongMadang. Ol i kolim dispela bung em i Sapta(Chapter).Dispelabungisavekamapolgetabi-hain long tripela yia.Samting olsem 25 (bruder na pris) olsem

deleget i kam long Enga, Westen Hailans, IsSepik,Madang, Mosbi,SimbunaIstenHailansi bin bung wantaim Pater Joe Roszynski SVD,ekting Provinsel bilong SVD long PNG.Asbisop Douglas Young SVD, asbishop bi-

long Maun Hagen i bin go pas long dispelabung. Em i tok olsem olgeta ripot i bin kamaplong taim bilong dispela sapta i soim olsem ol-getaSVDmisineri iwokhattrulongwanemwok

ol i gat longen.Em imakolsemolgeta imekimwok long kamapimKingdomBilongGod insaitlongPNGBihainlongol iharimolgetaripot ikamaplong

5-pelaDistrik Superia, kodineta na rekta olgetaibinkamapim4-pelagrupdiskasen.Wokbilongol em long lukluk bek, skelim na glasimActionplanol i binwokim longsaptabipo,na tuol i luk-luk na skelim ol toktok i bin kamap long olgetaripot.Pater Bill Burt SVD, kodineta bilongASPAC

(Asia&Pacific)zoneibinkamnagivimrekolek-sen o tok skul i golong ol. Em i bin salensim ollain long bung na i tok: “Yupela i kam longwanwanDistrik, - yupela i kamap longdispelabungbikos olmembabilong komyuniti bilong yupela

i bin makim yupela. Ol i makim yupela kamaplong dispela miting bikos ol i save olsem insaitlong yupela i gat strongpela pawa long helpimbringimSENISikamapinsait longSVDProvinsbilongPNG.TaimbilongSenis ikamappinis.Yuredi long kisimnabringim senis i go long distrikna wok ples bilong yupela?” Pater Bill I tokolsembikosem i gowantaim themebilongdis-pelasapta i olsem: “JOYFULWITNES,SHAR-ING GOOD NEWS IN CHANGING TIME”.Namel long bung bilong ol, olgeta memba i

bin yusimhapdebilongol longpiknik longUlu-lan plantesen. Dispela piknik i helpim ol longkamap fres gen na givim spirit bilong diskasennaserimplanti gutpelasamting longhelpimse-nis i kamap insait longPNG.

Pes 12 WANTOK Novemba 5 - 11, 2009 HELT

Helt sevis longPNG i no ron gut…… Ol dokta no laik wok long ol rurel eriaMichael Novingu i raitim

HELT sevis i go long man-meri bilong PNG i no gut-pela na i bagarap pinis .Twenti pesen (20% ) man-meri i stap long taun ikisim helt sevis taim 80%pesen i stap long bus plesi kisim taim nogut longwanem, helt sevis i no golong ol.Gavman i trenim ol dokta

na ol narapela helt woklainlaik husat i wok long bikpelahaus sik long taun. Na ol i nolaik long helpim ol manmeri istap long ol bus ples longPapua Niugini.Gavman i wok hat nau

long traim kisim helt sevis igo long manmeri bilong PNGi stap long ol busples.Minista bilong Helt, Sasa

Zibe i tokaut long Pasifik HeltMinistas kibung longMadang las wik i harimolsem helt sistem bilongPNG) i bagarap pinis.Mista Zibe i tok 20% pesen

manmeri i stap long taun i

kisim helt sevis tasol 80% olturangu manmeri i stap longbusples i no kisim helt seviswe ol kisim taim nogut.Emi tok rot mipela i kari-

maut long givim helt sevis igo long ol manmeri bilongdispela kantri i no stret. I gatgutpela rot i stap bai yumibihainim long kisim helt sevisi go long manmeri bilong dis-pela kantri.Mista Zibe i no wanbel

long taim gavman i trening oldokta na ol helt woklain i laikwok long ol bikpela haus siklong taun. Na ol i no laik woklong ol helt senta long busples we nau i lukim olkomyuniti helt woklain inogat inap save long kari-maut wok i wok i stap longol."Rot o sistem mipela i kari-

maut wok bilong mipela i nostret. Mi bai traim hat longkisim helt sevis i go long olmanmeri bilong PNG. Mi statwok long em pinis." MistaZibe i tok.Mista Zibe i ok em i paitim

toktok wantaim ol wanwokbilong em long ol wansol-wara kantri long wok bungwantaim na kirapim nastrongim wok bilongkamapim gutpela helt sevislong PNG. Ol i paitim toktoktu long painim gutpela rotlong kirapim bihainim longdaunim hevi bilong ol mamai karim pikinini bai i no inaplong dai.Mista Zibe i tok em i wari

long planti mama i karimpikinini i dai long dispelakantri na olsem na em imakim wanpela tas fos owoklain long karimaut wokpainimaut long painimwanem samting i kamapimdai bilong ol pikinini taimmama i karim ol na painimwanem i gutpela rot longbihainim long daunim dis-pela hevi i noken kamap.Wanpela ripot i kam long

Saut Pasifik KomyunitiSekreteriet i soim olsemnamba bilong ol mama ikarim pikinini i dai i go antap

ARAWA KISIM HELT SEVIS: Wanpela famili bilong Sentrel Bogenvil i kam long klinil bilong olpikinini long helt senta taim Wantok i bungim ol long Arawa. Poto: Veronica Hatutasi

i soim piksa nogut longkantri bilong yumi.Minista i bosim wok

bilong helt long PNG i warilong lukim namba i goantap olsem mipela maskirapim wok hariap longstretim daunim hevi bai i

noken kamap Mista Zibe itok.Mista Zibe itok ol woklain

o tasfos emi makim longkarimaut wok painimaut baitokaut long rot bai yumibihainim long daunim hevibilong helt sevis long PNG.

Emi askim ol narapelagavman dipatmen, bisnishaus ,ol NGO na ol nara-pela manmeri bilong PNGlong wokbung wantaimlong kirapim gutpela heltsevis i go long manmeribilong dispela kantri.

Sik kolerakamap longMadang

Michael Novingu i raitim

FAIPELA ten six (56) manmeri longMadang i kisim sik kolera o pekpekwara i stap nau long Modilon Haussik na Yagaum Helt Senta long dis-pela wik.Bosman bilong helt sevis long

Madang, Marcus Kachau, i tokautolsem 10-pela pikinini na 46bikpela man meri i stap i stap longSimbu Lodge setelmen na Bukbuksetelmen i kisim taim nogut longsik kolera i stap nau long haus sik.Mista Kachau i tok ol wok lain

long haus sik i givim tritmen bilongsik kolera long ol, nogat i dai kamaplong ol lain i stap long hausik.Ol tes ol i kisim long ol sik man

meri ol i salim i go long Pot Mosbilong sekim na tok save olsem ol igat sik kolera o nogat, bihain longtupela wik , Mista Kachau i tok.Mista Kaghau i tok kros long ol manmeri long ol i no lukautim gut ol naol i kisim taim nogut long sik kol-era.Em i askim ol man meri long

lukautim ol yet gut long stopim sikpekpek wara noken kamap long ol.Mista Kachau i tok ol helt wok

lain i karim aut awenes i go aut longol setelmen bilong traim longstopim sik nogut i noken kamap nai go aut long ol distrik.

Luteran Sios long Simbuholim AIDS kaunselin kos

Eric Sinebari i raitim

LUTERAN Sios long Simbu iranim kos bilong treninim ol lain iken lukautim na helpim ol lain igat sik AIDS insait long SimbuProvins.Progrem Kodineta bilong

Kaunselin progrem long Simbu,Pasto Bukly Well, i tokim WantokNius long dispela wik olsem,Luteran Sios long (ELC-PNG) iholim 7- pela trening bilong kaun-seling long olgeta hap bilong siosdistrik. Na nau ol narapela kaun-

sela i kirapim na mekim wok nakamapim komyuniti kea senta weinap luksave long husat i gat sikAIDS i ken kisim gutpela kaunsel-ing na stia tok long lukautim ol siklain manmeri.Pasto Well, i tok, 37 manmeri

bilong Simbu i makim wanwanseket na kam long dispela trening.Em tok dispela trening em

(CPP) sios patna progrem ihelpim na sapotim dispela pro-grem long kamap. CPP i givimK12,800 long kamapim dispelatrupela wik trening,i bin stat long

26 Oktoba na bai pinis long tumo-ra, Novemba 6.Mista Clement Api bilong Simbu

provins komyuniti kauselinkodineta i makim maus bilongprovinsol AIDS Kaunsol i go paslong trenim ol dispela lain.Makim maus bilong sios patna

progrem, Vincar Siuna tu kamstap long dispela trening we i laikluksave long trening i kamap gut.Na planti lain i kisim moa save nai mas go aut long mekim wok longlukautim na helpim ol lain i gat olsik long em.

Reveren Well i tok sios i go paslong ranim dispela wok bilongAIDS progrem i kamap bikpela naplanti wok bilong helpim na toksave long ol kristen manmeri napikinini bilong sios i mas savelong lukautim ol yet.Na tu, long trenim olgeta sios

lida long kisim wankain trening nai go aut na tok save long ol nara-pela brata na susa i lukautim ol naabrusim sik AIDS.Trena i ken go mekim wok we

sampela sios lain i gat kea senta ihelpim planti lain i gat sik long en,"Reveren.Well i tok.

Malaria pait long PNG i kisim moa mani sapotPAIT long daunim sik malaria longPNG i kamap long narapela maklong strongim pait i go moa longdispela wik.Dispela em taim PNG i sainim

wanpela agrimen wantaim PNGKantri Kodinering na Mekanisimbilong Global Fan long mani makinap long K132,723,765 milien(US$50,435,031) PNG i kisim longwok bilong daunim na abrusim sikmalaria.Global Fan i wok long givim

bikpela mani long PNG bilong pait

egensim ol sik olsem AIDS, TB namalaria insait long kantri.Dispela agrimen bai karamapim

tupela yia i kam. Em i makim hapnamba wan long US$146,6 milienwe Global Fan i bin katim i kamlong PNG inap long 5-pela yia ikam.Em i kam aninit long gren mani

ol i kolim long Raun 8 Grens. Hapnamba tu fanding em ol bai givim igo aut sapos ol i lukim olsem olwok na mani bilong hap namba

wan i ron gut na helpim gut pipellong en.Dispela manimak em i bikpela

tru na Helt Dipatmen wantaim olpatna bilong em bai yusim longkarimaut Nesenel Malaria KontrolStretijik Plan bilong 2009 inap long2013.Nesenel Helt Dipatmen bai wok

wantaim ol patna olsem PNGInstitut bilong Medikel Rises(PNGIMR) , Divain Wod Yunivesiti(DWU) na Diwai Pasifik Limititbilong karimaut Nesenel Malaria

Kontrol Progrem.PNGIMR bai helpim Helt

Dipatmen long sait bilong monitor-ing na glasim ol malaria kontrolprogrem taim DWU na DiwaiPasifik Limitit bai helpim longsapotim na trening ol helt keawoklain long nupela trening gaid-lain bilong malaria.Indaut long 5-pela yia i kam,

Rotari egens long malaria baihelpim long tilim ol taunam we igat marasin long olgeta hap bilongPNG.

Novemba 5 - 11, 2009 WANTOK Pes 11WOLnaPASIFIK NIUS

Stet sekretari tokol i mas toktoklong PalestainwariSekretari bilong Stet bilongAmerika (United States ofAmerica), Hillary Clinton, i askimpinis ol lida bilong Palestain(Palestine) na Israel long statimken ol toktok bilong stretim ol waribilong ol.Misis Clinton i tok dispela ol tok-

tok i mas kamap maski sapos oltupela kantri i no kamapim wan-pela tok orait long stopim ol wokIsrael i wok long wokim long ol hapgraun bilong Palestain.Misis Clinton i bin mekim dispela

askim bihain long bung em i binmekim wantaim ol dispela lida.PNG komyuniti redio winim

intanesenel awotWanpela komyuniti redio long

Otonomes Rijen bilong Bogenvillong Papua Niugini (PNG) i kisimpinis wanpela bikpela luksavebihain long ol bikpela wok em isave mekim long helpim longbringim ol gutpla senis longkomyuniti bihain long ol bikpelahevi.New Dawn FM i bin statim ol

wok brotkas bilong en long 2008,wantaim bikpela tingting na laiklong helpim long stretim gut sidaunlong ples bihain long ol bikpela paitna hevi em i kamap long Bogenvil.Samting olsem 20 tausan man-meri i bin dai long dispela hevi naplanti moa manmeri i bin lusim olhaus bilong ol.Klostu 20 ol narapela lain long ol

narapela kantri i bin resis longkisim dispela awot bilong SoselSenis awot i kam long Yunivesitibilong Kwinslan KomyunikesenDipatmen, tasol New dawn FM ibin kisim dispela awot.Profesa Ken Wiltshire bilong

yunivesiti, husat i bin siamanbilong ol jas bilong dispela resis, itok olsem 9-9-pela memba bilongdispela lain i bin vot long NewDawn FM long winim dispela awot.

Bipo PM sutimtok long KevinRuddWanpela bipo praim minista

bilong Australia, Paul Keating, isutim pinis ol strongpela toktokagensim praim minista KevinRudd bihain long tingting bilonggavman bilong Mista Rudd longgivim wok long wanpla sinia gav-man minista bipo bilong koalisengavman.Danny Morgan i ripot i kam long

palaman haus long Kenbara(Canberra) olsem Kevin Rudd iwok long bihainim yet laik bilongem long makim ol opisa i kam long

tupela sait bilong ol wok politik,taim em i bin givim wok long PeterCostello long kamap olsem wan-pela bod memba bilong FutureFund, tasol dispela nius i binhatim bel bilong Mista Keating.Mista Keating i bin sutim tok

long Mista Costello olsem em iwanpla kain lesman husat i binlusim 11-pela yia nating long traimlong stretim na kamapim gut olwok mani bilong kantri.Mista Keating i bin sutim tok tu

long Mista Rudd na tok olsem em iwanpela kain man husat i laikimbai ol narapela manmeri i lukimem olsem wanpela gutpela nanaispela man, na em i tok olsembai gutpela tru sapos Mista Rudd ibin makim wanpela Leba membabilong palamen bipo.Tasol Mista Rudd i no wari long

toktok bilong Mista Keating,"Sampela taim bai mi mekim oldisisen we olgeta manmeri i noinap wanbel long. Mi no inap toksori long dispela."

Sikspela Sainakamap pinisWanpela lain Chinese (ol Saina)

Muslim Uighurs husat i bin kalabuslong Guantanamo Be long Kuba(Cuba) i bin kamap long Sande,Novemba 1 long Palau.Astingting bilong larim ol dispela

kalabus long go stap long Palau, istap aninit long ol wok emPresiden bilong Amerika(America), Barack Obama, i laikmekim long pasim dispela haus

kalabus long Guantanamo we isave kirapim planti toktok no laik ikam long planti kantri.Presiden bilong Palau, Johnson

Toribiong, i tok olsem bai ol i givimhaus i go long ol dispela man, natu bai ol i lukautim helt bilong ol, nagivim ol sampela skul long helpimol long painim wok.Bernadette Carreon bilong

Palau Horizon i bin tokim RedioAustralia News olsem ol dispelaman i statim pinis ol wok bilongredim nupela laip bilong ol insaitlong kantri.

Bikpela paiakukim wel depoWanpla bikpela paia em i bin

kamap long wanpela wel (oil) depolong Westen India (Western India)i kilim10-pela manmeri.Ol i ting, wanpela wel paiplain i

bin bruk long Fonde nait long wan-pela Indian Wel Koperesem kom-paun long Jaipur long stet bilongRajasthan.I kam inap nau ol i save olsem

samting olsem 135 manmeri ikisim bagarap long dispela birua.Ol paia paita i bin stopim ol wok

bilong stopim dispela paia na nauol i ting olsem dispela paia bai daiinsait long ol de i kam.

Gavman laikstretim kwikol sevisGavman long Filipins

(Philippines) nau i wok long hariap

long bringim bek ol sevis olsempawa raunwin Mirinae i binbagarapim taim em i bin hamarimkantri na kilim samting olsem 12-pela manmeri.Ol wokman i bin stat long rausim

ol diwai em ol i bin pundaun bihainlong ol strongpela win, ren na taimnogut, em ol i bin brukim ol pawalain long biktain Manila, na ol plesraunim Manila.Nau yet, Gavman bilong

Australia i givim pinis 360 tausenUS dola long weda opis bilongFilipins. Dispela mani em longhelpim opis long kamapim wan-pela Tropical Cyclone EarlyWarning System.Filipins i save kisim samting

olsem 20 ol stom o bikpela ren,win na taim nogut long wanwanyia.Shirley Escalante i ripot olsem

ambaseda bilong Australia longManila, Rod Smith, i tok gavmanbilong en i wok long wokbungwantaim Gavman bilong Filipinslong kamapim gut ol wok long luk-luk gut na skelim ol raunwin.Mista Smith i bin toktok tu long

namba bilong ol manmeri husat ibin dai na tu ol bikpela bagarapbihain long ol raunwin i binhamarim Filipins na ol narapelahap long saut-is Esia (southeastAsia) long ol dispela mun i gopinis.Gavman bilong Filipins i bin

amamas long kisim dispela helpimlong Australia, na em i tok olsemdispela mani bai helpim gut ol wokbilong weda opis long tokaut stretlong taim ol dispela raunwin baikamap.

Insait long wanpela mun tasol,4-pela raunwin olgeta i binhamarim Filipins na kilim plantimanmeri na tu kamapim bikpelabagarap tru long kantri.

Gavman bilongAustralia haitimtoktok longkapsait bilongges na welMausman bilong oposisen longAustralia long Environmen, GregHunt, i bin tok gavman i bin haitimol trupela toktok bilong kapsaitbilong ges (gas) em i bin kamaplong Timore Solwara inap nau long7-pela wik.Tasol gavman i bin bekim toktok

bilong Mista Hunt na i tok dispelakapsait bilong ges na wel (oil) i binliklik na i no inap kamapim bikpelabagarap long envaironmen.Tasol Mista Hunt i bin tok feder-

al minista bilong EnvaironmenPeter Garrett i no bin mekim gutwok bilong em.Dispela i bin namba tu bikpela

wel kapsait we i bin kamap longTimor Solwara long East Atlas welrig, na i bin stap nau inap klostutripela mun.

Ol kantri i gatplanti mani baipeim moa longklaimet senisOl lida bilong Yurop (Europe) bai

bungim presiden bilong Amerika(United States of America) BarackObama long wik bihain long traimlong kisim sapot bilong Americkalong kamapim wanpela sabsidiprogram em i luk olsem kos bilongem bai planti bilion dola bilong olkantri i gat planti mani.Niusman long Yurop Philip

Williams i ripot olsem praim min-ista bilong Briten (Britain) GordonBrown , i bin kolim dispela tingtingbilong ol lida bilong Yurop olsemem i bikpela samting tru.Long wanpela bung long

Brussels, ol praim minista na pres-iden bilong ol kantri long Yurop ibin tok orait olsem ol kantri i gatplanti mani i mas peim sampelamani long ol kantri i nogat plantimani. Mani mak bai samtingolsem160 bilion dolla long wan-wan yia inap long yia 2020.Mista Brown i bin tok olsem i luk

olsem wanpela tok orait nau bai oli kamapim long Copenhagen-we olkantri i gat planti mani i mas peimol bagarap em klaimet senis ikamapim i go long ol kantri i nogatplanti mani.Tasol lain Greenpeace na ara-

pela ol envairomen grup i bin tok-tok agensim dispela tingting na ol itok i tru ol i sapotim sampela hapbilong dispela tingting, tasol ol i nobilip ol kantri i gat planti mani i binklia gut long hamas mani tru ol baiputim.

TAITWARA: Ol manmeri i brukim ol taitwara we i bin kamap bihain long raunwin Mirinae long Sarere, Oktoba 31, 2009long Santa Cruz taun, Laguna provins long saut bilong Manila, Filipins (Philippines). Ol strongpela win na ren bilongnamba foa raunwin long hamarim Filipins insait long dispela mun, i bagarapim biktaun Manila na ol provins i stap klostulong en long Sarere. Ol taitwara dispela raunwin i kamapim i givim ol manmeri bikpela hevi. (AP Photo/Bullit Marquez)

Pes 12 WANTOK Novemba 5 - 11, 2009 KOMENTRI

GUTPELA win bilong PNGKumul long las wiken insaitlong Pasifik Kap ragbi ligsalens i soim olsem PNG emsempion ragbi lig tim insait longPasifik rijon.Ol win bilong PNG egensim

Tonga na Westen Samoa isoim bikpela poins tru maklong 40. Na dispela kainbikpela win i soim strong nalevel bilong dispela spot insaitlong kantri bilong yumi.Em tru dispela spot bilong

ragbi lig em wanpela bikpelaspot insait long kantri we plantimanmeri save laik lukim na bi-hainim.Wanpela bikpela samting

nau em yumi harim pinis olsemGavman bilong Papua Niuginitromoi sapot bilong em bihainlong PNG Ragbi Lig long putimwanpela tim bilong yumi go in-sait long bikpela ragbi ligsalens bilong Australia.Oltaim yumi save lukim ol

gem bilong Australia long tele-visen na yumi klia gut tru longkain gem na salens bilong ol.Yumi save gut tru long nem bi-long ol pilaia na ol kosa bilong

Australia. Yumi gat wanwanfeveret tim tu long ol Australiaragbi lig tim.Olsem na bikos long dispela

save na luksave bilong yumilong ol pilaia na tim bilong Aus-tralia, yumi ken lukluk kam beklong lokol tim bilong yumi yetlong PNG na wok hat longsanapim tim bilong yumi nawok hat long kirapim emkamap long wankain makolsem ol dispela tim bilongAustralia.Yumi lukim Nu Silan tim we

bipo ol boi bilong ol save pilailong Australia insait long wan-wan klap. Tasol I no longtaimgo pinis na ol statim tim bilongol y et na kamapim ol pilaia bi-long ol long mak na level we olpilai long Australia save ronlong en.Tingim, Nu Silan bin winim

Australia long las yia insait long

wol kap salens. Nu Silan emwol sempion bilong ragbi lignau.Dispela rot tasol em PNG

ken bihainim na kamapim ragbilig tim bilong PNG insait longNRL salens long Australia nakamap wol sempion bilongragbi lig long wanpela taim.Tenkyu long PNG Gavman i

sanap baksait long dispelatingting bilong putim PNG timgo insait long NRL bikos embikpela laik na sapot bilong olpipel bilong PNG tu.Taim yumi opim televisen ol-

geta wiken na lukim NRL ragbisalens, em bai nais tru longlukim tu PNG tim i mekimsavewantaim ol arapela Australiatim tu.Em tru olsem long kamapim

wanpela PNG tim long pilai in-sait long NRL em bai kosbikpela mani tru long kamapimtasol sapos PNG Gavman kenputim mani na ol bisnis hausken putim mani, em no wan-pela hatpela samting.Sapos dispela em wanpela

samting bilong kamapim ama-mas na apim nem bilong PNG

insait long spot, painim mani naputim go long dispela PNG timbai ol ken karim nem bilongPNG go insait long NRLsalens.Planti yangpela bilong PNG

wok long pilai long ol ovasisklap pinis na yumi yet gat ollokol bois husat wok long bunpairap na wetim dispela kainsans long kamap bai ol ken goinsait long dispela bikpela in-tanesenel salens.Em samting bilong mekim ol

pipel i amamas na apim nembilong kantri na bilong kirapimbel bilong ol yangpela bilongyumi long pilai spot na painimspes long go insait long dispelatim bilong yumi long PNG.Gutpela tu long lukim sapot i

kam long ol wansolwara kantrilong dispela muv bilong PNGlong go insait long NRL salens.Tingim sapos yumi sot tu

long ol eksperiens na strong-pela pilaia, ol boi long wansol-wara bilong yumi stap bai yumiken kisim ol isi tasol nastrongim tim.Wanbel i stap. Yumi traim

NRL salens.

KOMENTRINSP i pepa nating

NARAPELA wik Gavman bai tokaut long 2010 ManiPlen bilong em.Long Gavman na ol manmeri wantaim dispela

mani plen i gat bikpela laik i stap long em.Rot dispela Mani Plen i kamap bai tokaut sapos ol

manmeri bai sindaun gut o nogat.Na long dispela as, em i bikpela long kamap bi-

long Likuifaid Neturel Ges (LNG) projek.Bikos long kamap bilong LNG gavman i kamap

wantaim Nesenel Stratejik Plen (NSP).Wantaim NSP Gavman i tok long mekim gutpela

plen long narapela 40 yia, em long stat long 2010 igo long 2050.Tasol sampela ol saveman i skelim olsem NSP i

nogat lek bilong sanap.Ol i tok i nogat wanpela kliapela tok long rot gav-

man bai karim aut em bihainim NSP.Long NSP Gavman i tok long 5-pela samting

olsem bai mas stap long NSP.Dispela ol samting em olsem long NSP Gavman i

mas lukim olsem ol Provins i gat pawa bilong mekimwok bilong ol yet na i no mas laikim daireksen bilongNesenel Gavman.Narapela ol samting em long Gavman i mas givim

moa mani i go long ol provins, ol provins i mas gatinap mani long mekim wok, moa pablik sevans i maslusim siti na go long ol provins na ol rurel distrik naGavman i mas trenim moa ol wokmanmeri.Bihain long dispela ol as tingting gavman long

2050 i laik lukim olsem ol manmeri i gat mani longpoket bilong ol, ol i gat ol gutpela samting na ama-mas long laip.Wantaim dispela ol man i tok maski gavman i

kamap wantaim NSP em i no tingting long ol hevinau i wok long kamap.Ol i tok Gavman i mas yusim na pinisim gut Mid-

ium Tem Divelopmen Strateji (MTDS) na oltaim bi-hainim Midium Tem Fiskol Strateji (MTFS) bipo longem i go long NSP.Ol rot i bagarap yet, haus i nogat marasin, i pas, ol

i skul i no inap long kisim gutpela skul saplia na skuli pas.Ol manmeri i no inap go kam long maket long

kisim liklik toea bilong ol o mekim bisnis.Na sapos Gavman i no pinis na yusim gut MTDS

wanem gutpela samting moa i stap bilong ol man-meri i bilip long Gavman olsem em bai bringim gut-pela sindaun long ol manmeri taim em i yusim NSPna kamap bilong LNG projek.Ol i tok dispela em ol driman tingting tasol.Gavman i kamapim tingting we em i gat skin tasol

i no putim bun na mit yet.Na olsem em i no gutpela Gavman i karim aut dis-

pela plen long taim bilong 2010 Mani Plen.Laip tru tru i no inap senis bikos ol manmeri husat

i stap long posisen bilong mekim wok i no mekimwok.Ol manmeri bai stap tarangu yet, ol saveman i tok.

PNG ken traim NRL salens

Novemba 5 - 11, 2009 WANTOK Pes 13WOL NIUS POTO

OL fen bilong Michael Jakson long Japan i kisim poto bipi ol i lukim muvi bilong em, "This isit"long namba wan taim lon g las wik Treinde. Jackson i bin gat 50 krismas taim em i dai i binsave danis gut stret olsem em i yangpela na strongpela yet wantaim sampela ol lain i yangpelamoa long en long redi long ol biknem muvi olsem Thriller, Billy Jean King, Beat It na Human Na-ture. Ol i bin wokim dispela muvi taim Jackson i wok long redi long bikpela konset bilong emlong London, tasol i no bin kamap bikos em i dai. Poto: AP Poto. Shizuo Kambayashi.

Wanpela soldia bilongSaut Korea (SouthKorea) i holim masin ganlong anuel militeri eksa-sais bilong ol long Yeoju,not long Seoul, SautKorea long Fraide, Ok-toba 30,2009. LongFraide, Saut Korea i bintokaut long plen bilongsalim sampela soldia i golong Afganistan bilonglukautim ol woklain bilongem, tupela yia bihain longrausim ami bilong emlong hap bikos long hevibilong hostij o stilim maholim ol man na singautlong givim ol bikpela manibipo ol i lusim ol bek.

Ol manmeri i singaut amamas long meri i karim Olimpik Tos long Tos Rilei wot long Vankuva (Van-couver) Ailan, Britis Kolombia (British Colombia) long Mande November 2.2009. Dispela Olimpikfleim i raun i kam yet long Olimpia long Gris (Greece) na dispela em o 106 de bilong em long rileiron resis bai i pinis long Vankuva long Februeri 12, 2010 o neks yia bilong makim Vankuva 2010Winta Olimpik Gems. Poto: AP Poto The Canadian Press- Jonathan Hayward.

Ol Nevi soldia bi-long Teki (Turkey)i mas long pereidbilong ol long luk-save long RipablikDe long kapitel sitibilong ol, Ankara,Teki.Selebresen imakim 86 yiasTeki i kamap wan-pela Ripablik.Poto: EPA/STR.

Ol lain i helpim ol nara-pela i kisim birualong nambis aninit longklif o sap maunten longLos Gigantes, KanariAilan (Canary) bilongTenerif, Spein (Spain)long Sande, Novemba01. Gavman bilongSpein i tok graun i bruki kilim dai tupela manna narapela tupela emgraun i kararapim istap na ol i painim olyet. Birua i bin kamaplong 4 kilok apinunlong Sande long wan-pela ples planti turis bi-long noten Yurop isave laik ronawe longtaim bilong kol na ikam long en. Tasol dis-pela ples i gat ol sapklif we birua i kenkamap long en. Poto:AP Poto- CarlosMoreno

Pastaim Mis Australia, OLicia Stratton long MelbomKap Resis long dispela Tunde, Novemba 3. MelbonKa pi pulim $5.5 milien long mani bilong Australiaem i bikpela samtin g lonmg Speing Kanivel bilongAustralai. Poto: AAP/ Julia Smith.

Pes 16 WANTOK Novemba 5 - 11, 2009 ENTATENMEN

FONDE NOVEMBA 5, 20095.00AM G JOYCE MEYER - Religious

Program5.30AM G TODAY9.00AM EMTV PRIME TIME LINE UPCLASSROOM BROADCAST2.59PM STATION OPENKIDS KONA3.00PM G G2G: GOT TO GO3.30PM G THE KINGDOM OF

PARAMITHI4.00PM G SLEEPOVER CLUB

(return)4.30PM G THE SHAK4.57PM G EMTV TOK SAVE5.00PM G THE SHAK5.29PM G EMTV NEWS UPDATE5.30PM G HOT SOURCE6:00PM G NATIONAL EMTV NEWS6.30PM G A CURRENT AFFAIR6.59PM NEWS UPDATE IN

TOK PISIN7.00PM G SPORTS SCENE7.30PM PG ELITE MUSIC ZONE(New Time)7.57PM EMTV TOK SAVE8.00PM PG WWE AFTERBURN9.00PM G ELITE MUSIC ZONE9.30PM PG ADULTS ONLY 20 TO 1:"Loosing It" (New Series)Hosted by Bert Newton, it's a countdown ofshameful and shameless celebrity behaviour.From unconventional relationship to uninten-tional revelations, you may never look at famethe same way again.10.00PM M THE STRIP

Drama Series,The Strip - centres on the Criminal InvestigationBureau (CIB), a small and elite group of detec-tives who investigate the major crimes in Aus-tralia's playground of excess. - Stars: AaronJeffrey & Frankie J. Holden.11.00PM G NATIONAL EMTV NEWS

REPLAY11.30PM Australia Network

FRAIDE NOVEMBA 6 20095.00AM G JOYCE MEYER -

Religious Program5.30AM G TODAY9.00AM EMTV PRIME TIME LINE UPCLASSROOM BROADCAST2.59PM STATION OPENKIDS KONA3.00PM G DOGSTAR3.30PM G THE KINGDOM OF

PARAMITHI4.00PM G THE SLEEPOVER CLUB

(Series Return)4.30PM G THE SHAK4.57PM G EMTV TOK SAVE5.00PM G THE SHAK5.29PM G EMTV NEWS UPDATE5.30PM G HOT SOURCE5.55PM G CRIME STOPPERS6:00PM G NATIONAL EMTV NEWS6.30PM G A CURRENT AFFAIR6.59PM NEWS UPDATE IN

TOK PISIN7.00PM G IN MORESBY TONIGHTAll the latest in entertainment and arts aroundPort Moresby, and PNG, with a special feature

segments, a weekly studio guest and a weeklyhighlights of what’s on your screen.7.27PM EMTV TOK SAVE7.30PM PG SECRET MILLIONAIRE(Series Premiere) In this new award winning se-ries, each week a successful millionaire will go tothe other side of the tracks with a secret identityand forge their own way working and volunteer-ing in some of the poorest neighbourhoods. Ontheir final day, the millionaires reveal their trueidentity, using their wealth, come to the aid ofpeople who need it most to turn their livesaround.8.30PM PG THE SIMPSONS9.00PM M 20 TO 1: "Greatest TV Mo-ments"10.00PM M GREY'S ANATOMY11.30PM G NATIONAL EMTV NEWS

REPLAYMidnight Australia Network

SARERE NOVEMBA 7, 200911.29AM STATION OPEN11.30AM PG THE MUSIC JUNGLE1.30PM G ENGLISH SUPER LEAGUESt. Helens v Huddersfield2.30PM G TOTAL RUGBY3.00PM G ENGLISH SUPER LEAGUEREPLAY - Leeds v St. Helens5.00PM G SPEED MACHINE5.30PM G MXTV6.00PM G NATIONAL EMTV NEWS6.30PM PG AUSTRALIA'S FUNNIEST

HOME VIDEO SHOW7.27PM EMTV TOK SAVE7.30PM PG MORESBY TONIGHT8.00PM PG GHOST WHISPERER

9.00PM PG THE PURSUIT (Series Pre-miere) - 3 teams of 2 people race around Aus-tralia's capital cities in the ultimate treasure hunt.In one day, they will crack four cryptic clues thatlead them to four secret locations, where the firstacross the finishing line gets the rights to go intothe Grand Final where they could win$25 000. Hosted by Maude Garrett.9.30PM PG ELITE MUSIC ZONE10.00PM M GREY'S ANATOMY11.00PM G NATIONAL EMTV NEWS RE-PLAYMidnight Australia Network

SANDE NOVEMBA 8, 20096:30AM G IT IS WRITTENIt Is Written is an international, Christian televi-sion ministry dedicated to sharing insights fromGod’s word with peoplearound the world.7.00AM G HILLSONG7.30AM G TODAY ON SUNDAY8.30AM G TOTAL RUGBY9.00AM G WIDE WORLD OF SPORTS10.00AM G AUSTRALIA NETWORK2.09PM STATION RE-OPEN2.10PM G TOP SOIL2.40PM G TOTAL RUGBY.2.50PM G THE PACIFIC CUP GRANDFINAL - EMTV brings you live coverage of thePacific Cup 2009Grand Final from the LloydRobson Oval in Port Moresby.5.00PM PG SPECIAL ENCORE PRESEN-TATION - SECRET MILLIONAIREIn this new award winning series, each week a

successful millionaire will go to the other side ofthe tracks with a secret identity and forge theirown way working and volunteering in some ofthe poorest neighbourhoods. On their final day,the millionaires reveal their true identity, usingtheir wealth, come to the aid of people who needit most to turn their lives around.6.00PM G NATIONAL EMTV NEWS6.30PM PG RANDOM ACTS OF

KINDNESS7.30PM G 60 MINUTES8.30PM PG SUNDAY NIGHT MOVIEPREMIERE: THANK GOD IT'S FRIDAY(1978) Comedy/Musical - It's Friday and every-one is going to the hot disco.The Commodores are schedule to play if Flyodshows up with the instruments and Nicoledreams of becoming a disco star. Other charac-ters are there to win the dance contest, or to puta little excitement into a fifth anniversy.Stars: Donna Summer, Paul Jabbara8.27PM EMTV TOK SAVE10.30PM G HEALING PLACE TV11.00PM G NATIONAL EMTV NEWS

REPLAY11.30PM Australia Network

MANDE NOVEMBA 9, 20095.00AM G JOYCE MEYER

Religious Program5.30AM G TODAY9.00AM EMTV PRIME TIME LINE UP2.59PM STATION OPENCLASSROOM BROADCASTEducation learning through television broadcast

TV GAID

Program bilong Wanwan DeMande – Fraide

6am – 10am – Sankamap show – Host: KAS.T6:15am – Komiuniti Notis Bod6:30am – Nius Hetlains / Bondei gritingsTrukai Rais - GES FAIAKOMPETISEN6:45am – Niuspepa Hetlains7:00am – Major Nius Bulletin – YUMIFM Nius Senta7:15am – Toktok sapotim LO na JASTIS Sekta7:30am – Trukai Rais - GES FAIAKOMPETISEN8:00am – Major Nius Bulletin – YUMIFM Nius Senta8:15am – Stori b’long Skelim Tingting

8:30am - Trukai Rais - GES FAIAKOMPETISEN9:00am – Nius Bulletin – YUMIFM Nius Senta9:15am – Luksave long Komiuniti (Redio Pilai)9:30am - Trukai Rais - GES FAIAKOMPETISEN9:45am – YUMI PAINIMWOK Segment10:00am – Nius – YUMIFM Nius Senta10am – 2pm –Monin Trek na Belo Pack – Host: VAVIESSIE10:10am – Lukatim yu yet – Helt toktok – RH Hyper Mart10:45am – YUMI PAINIMWOK Segment11:00am – Nius – YUMIFM Nius Senta11:10am – Cont’d – Lukauti yu yet - Helt toktok11:30am – Nius Hetlains b’long Belo Taim12:00pm – Major Nius Bulletin – YUMIFM Nius Senta12:10pm – BELO Taim – wantaim sapot b’long TELIKOM12:15pm – Komiuniti Notis Bod12:20pm – BELO Taim – wantaim sapot b’long TELIKOM1:00pm – Nius – YUMIFM Nius Senta1:10pm – BELO Taim – wantaim sapot b’long TELIKOM

2:00pm – Major Nius Bulletin – YUMIFM NIUS SENTA2pm – 6pm –Avinun Draiv Taim – Host: Enjo Dabix2:00pm – 4:00pm (Tundei / Fondei) TOKAUT TOKSTRET2:45pm – YUMI PAINIMWOK Segment3:00pm – Nius – YUMIFM Nius Senta3:10pm –Avinun cruz4:00pm – NIUS - YUMIFM Senta4:10pm – “FOAPELAKAM GUD LONG 4”4:30pm – Nius Hetlains4:45pm – YUMI PANIMWOK Segment5:00pm – MAJOR NIUS BULLETIN – YUMIFM Nius Senta5:10pm – 6:00pm – FLAME KULCHA (1 hr) listeners request6:00pm – MAJOR NIUS BULLETIN – YUMIFM NIUS Senta6 – 7pm - Maggi noodles request aua6pm – 00am – NAIT BEAT – Host: ANGRAKENNEDY6:10pm – 7:00pmMun kamap sho6:45pm – Komiuniti Notis Bod7:00pm – 9:00pm – COCACOLAGARAMUT

9:00pm – 00am - Nait Beat – Isi Cruz long nait00am – 6am – BRUKIM TULAIT SHOW – Host: Papa Raegs/ Sally / Nenge00:00 – Early Monin Taim Cruz ( ol lain brukim tulait shift)- Miusik / Request / Tok pilai- Kipim Kampani long ol nait shift.Weekend Shift – Saturday & Sunday6:00am – 11:00am – Wiken Sanrais6:30am - Komuniti Notis Bod - Bondei gritings7am – 9am – Wiken Spots9am – 11am – Monin Raun11am – 1pm – National Weekly Hit Parade (Host Kas.T)2pm – 6pm – Sarere Avinun Draiv6pm – 00am – Nait Beat (Host Angra Kennedy)

YUMIFM POROMAN TEAM:Turner (KAS.T) Arifeae – Team Leader / Program DirectorAngra KENNEDY – Senior Announcer

RadioAustralia Tok Pisin Progrem -MANDEMoning - Nait6AM StesenOp -NiusHetlain -Musik na ol intaviu6.30AM Nius na Karent Afes7AM Stesen Pas7PM StesenOp7.01PM Ol Hetlain na ProgremPriviu7.15PM Spots7.30PM Nius na KarenAfeas8PM Helt8.15PM Musik8.30PM NIUS8.40PM Spots Riplei8.55PM Musik9PM Stesen PasTUNDEMoning - Nait6AM Stesen Op - Nius Hetlain - Musik na ol intaviu6.30AM Nius na Karent Afes7AM Stesen Pas7PM StesenOp7.01PM Ol Hetlain na ProgremPriviu7.15PM Musik na Chit-Chat7.30PM Nius na KarenAfeas8PM MamaGraun8.15PM Musik/Spots8.30PM NIUS8.40PM Helt Riplei8.55PM Musik9PM Stesen PasTRINDEMoning - Nait6AM Stesen Op - Nius Hetlain - Musik na ol intaviu6.30AM Nius na Karent Afes7AM Stesen Pas7PM StesenOp7.01PM Ol Hetlain na ProgremPriviu7.15PM Musik na Chit-Chat7.30PM Nius na KarenAfeas8PM Focus8.15PM Musik/Spots8.30PM NIUS8.40PM MamaGraun Riplei8.55PM Musik9PM Stesen PasFONDEMoning - Nait6AM Stesen Op - Nius Hetlain - Musik na ol intaviu6.30AM Nius na Karent Afes7AM Stesen Pas7PM StesenOp7.01PM Ol Hetlain na ProgremPriviu7.15PM Musik na Chit-Chat7.30PM Nius na KarenAfeas8PM Youth8.15PM Musik/Spots8.30PM NIUS8.40PM Focus Riplei8.55PM Musik9PM Stesen PasFRAIDEMoning - Nait6AM Stesen Op - Nius Hetlain - Musik na ol intaviu6.30AM Nius na Karent Afes7AM Stesen Pas7PM StesenOp7.01PM Ol Hetlain na ProgremPriviu7.15PM Musik na Chit-Chat7.30PM Nius na KarenAfeas8PM Wantok8.15PM Musik8.30PM NIUS8.40PM Youth Riplei8.55PM Musik9PM Stesen PasSARERENait7PM Stesen op - Ol Nius Hetlain/Progrem Priviu7.05PMMusik na Chit Chat7.30PM Nius7.40PMWantok8PM Lokal Ben8.30PM Nius8.40PMMusik/Chit Chat9PM Stesen PasSANDENait7PM Stesen op - Ol Nius Hetlain/Progrem Priviu7.05PMMusik na Chit Chat7.30PM Nius7.40PM Femili Blong Serah (Redio Plei)8PM Lukluk Bek LongWik8.30PM Nius8.40PMMusik/Chit Chat

RADIO AUSTRALIA TOK PISIN PROGRAMHARIM LONG: 101.9 FM

Redio Progrem

Raun wantaim Wantok

Sponsor: Digicel - bigger, better networkProduced &Host by: Kas.TSatistics: Enjo Dabix & Poroman Crew

Week Ending: Saturday - 07th November 2009

W/B L/W T/Wk C/Song: Artist:3(4) 2 1 Pretty Girl BJ Nagura1 1(10) 2 Mori e BJ Nagura4 4 3 U say BJ Nagura17 6 4 Awong Satsco Neps of Kabwum9 5 5 Fairy Tale Apox2 4 6 Afore Seth Mahn7 7 7(4) Steady Leva Choke Band13 11 8 Egu Lalogau GouGaoma6 9 9 Pasin Barata Twin Tribe10 10 10(5) Modilon Radaaz ft Anslom5 8 11 Trick Girl Madang20 13 12 AelanMeri TexasAllan19 14 13 Point Five Choke Band0 19 14 OlsemKainMahn David Rangs0 20 15 Lokitoitoe Pitz8 12 16 Inspired by a dream Y’landahMcSaisai15 15 17 Flying fox Flames of Mele14 16 18 Sharp Resa Radaaz ft Anslom12 17 19 Hiffzz Medley Malahiffzz11 18 20 Kukube Twin Tribe

Song In: NilSong Out: Nil

ONETOX bilong Solomon Ailan rekotim nupela Krismas albam long PNGJAMES KILA i raitim

BIKNEM grup bilong Solomon Ailans, O.N.E.T.O.X,husat i kamap wantaim naispela song long 2006taitol 'Ramukazi' we i bin winim tru lewa bilongplanti lain manmeri insait long Saut Pasifik nau istap long Mosbi long rekotim wanpela nupela Kris-mas album bilong ol.12-pela memba bilong grup O.N.E .T.O.X . i stap nau

insait long CHM Supasaun Studio long Mosbi longrekotim dispela album bilong ol.Wantok Niuspepa i bin gat gutpela sans long go insait

long studio long lukim dispela ol yangpela man bilongONETOX i praktis long ol musik bilong ol insait long

CHM Supasaun Studio.Menesa bilong grup Martin Matai i stori

olsem dispela grup bai i rekotim 12-pelasongs we i gat stail bilong O.N.E.T.O.X yetwantaim sampela reggei, na stail bilongdispela ben yet we bai i raitim long putiminsait long dispela nupela album.Dispela wokabaut bilong dispela stail

grup bilong Solomon Ailan i kam longPNG em long promotim namba tu albumbilong ol na tu long rekotim dispela nupelaKrismas album.Matai i stori gut tru olsem dispela grup

em planti ol yangpela boi em yet i bungimol na go pas long senisim laip bilong ollong kisim musik olsem wanpela samtingwe i ken stretim sindaun bilong ol olsemol gutpela man long sait bilong rispektimlo na oda.Em I tok planti bilong ol memba I bilong

planti ol provins long SolomonAilan olsemna ol I kolim dispela grup ONETOX."Planti ol dispela bois em mi kolektim ol

long strit na mi bringim ol igo insait longstudio na ol i rekot,"Mista Matai i tok.Mista Matai yet em papa bilong wanpela

studio long Honiara nem bilong en She-fram Studio. Dispela studio i bin kamapimdispela rekot bilong ONETOX em Ra-mukaji, we planti ol lain insait long Saut

Pasifik Ailans i save laikim tru. Sampela ollain long ol ples olsem Fiji, Cook Ailans naTahiti i save laikim dispela song na imekim ol vesin bilong ol yet na pairapimlong ol disko ples na nait klab bilong ol.Mista Matai i stori olsem dispeal song

"Ramukaji"em pikinini man bilong em RayMatai i bin raitim na i redim kamap olsemwanpela music."Dispela boi ino save pilai music tasol

em i kisim dispela song bilong lalabai osong bilong mekim ol pikinini i slip bi-hainim tumbuna stail bilong SolomonAilan na mekim kamap song na planti bi-long mipela i guria tru taim song na ikamap nais tru," Mista Matai i tok.Ol membas bilong ONETOX husat nau

i stap long kantri long rekotim dispela nu-pela Krismas album wantaim CHM studioem Donald Tome, Dino Qalokesa, DerrickVane, MostanAni, Caspar Junior Luiramo,Effie Sorumana, Sammy Aitorea naNathan Rofeta.Insait long dispela stap bilong ol long

Mosbi, ONETOX bai pilai long sampelakonset insait long siti long amamasim olfens bilong ol. Wanpela konset bilong olbai kamap long Fraide nait, Novemba 5long Sports Inn long Mosbi.

ONETOX:Ol memba bilong ONETOX kisim malolo insait long CHM Supasaun Studio long taimol i rekotim nupela Krismas album long Mosbi. Poto: Nicky Bernard

KOMIK NA PILAI Novemba 5 - 11, 2009 WANTOK Pes 17

for Primary Schools for Grades 7 Mathematics& Science, Grade 8 Maths, Science; Grade 6Personal Development.9.30am Grade 7 - Mathematics10.20am Grade 7 - Science11.10AM Grade 8 - Mathematics12noon Grade 8 - Science1.00pm Grade 6 - Personal Development1.50pm Grade 7 - Making A Living2.30pm Teacher Training & DEPI Program2.59PM STATION OPENKIDS KONAJoin Sussan B. Hila as she presents some ofthe kids favourite shows such as cartoons seriesThe Backyardigans; the favourite and high en-ergy kids series Hi-5; The Pyramid & The Shak.It's an exciting, fun-filled show with games, com-petition and lots more…..3.00PM G THE BACKYARDIGANS3.30PM G HI-54.00PM G THE PYRAMID (new series)4.30PM G THE SHAK4.57PM EMTV TOK SAVE5.30PM G WHO WANTS TO BE A

MILLIONAIRE – HOT SEAT5.55PM G CRIME STOPPERS6:00PM G NATIONAL EMTV NEWS6.30PM G A CURRENT AFFAIR7.00PM G TOK PIKSA7.30PM SURVIVOR: GABON8.30PM G PASTOR JOSEPH KINGALMINISTRIES:"God Will Multiply Your Life,

Part 2"9.00PM G RPARPA takes us behind the scenes at the RoyalPrince Alfred Hospital in Sydney, Australia. Thenew series of RPA promises to deliver even

more emotionally powerful stories of courage asextraordinarily brave people deal with an amaz-ing range of medical conditions.9.30PM M THE GIFT10.00PM M GHOST WHISPERERYoung and newlywed endowed with the uniqueability to communicate with spirits, who hasspent her entire life coping with this extraordi-nary gift, but who also yearns to lead an ordinarylife - if only the dead would stop talking. Andwhat they are saying leads her to some unusualpsychic investigation.Stars: Jennifer Love Hewitt.11.00PM G NATIONAL EMTV NEWS

REPLAY11.30PM Australia Network

TUNDE NOVEMBA 10, 20095.00AM G JOYCE MEYER

Religious program5.30AM G TODAY9.00AM EMTV PRIME TIME LINE UPCLASSROOM BROADCASTEducation learning through television broadcastfor Primary Schools for Grades 7 Mathematics& Science, Grade 8 Maths, Science; Grade 6Personal Development.9.30am Grade 7 - Mathematics10.20am Grade 7 - Science11.10AM Grade 8 - Mathematics12noon Grade 8 - Science1.00PM G MELBOUR CUP 2009The race that stops a nation, as well as lead-upraces LIVE from Flemington Racecourse, Mel-bourne, Australia.2.59PM STATION OPENKIDS KONA

Join Sussan B. Hila as she presents some ofthe kids favourite shows such as cartoons seriesThe Backyardigans; the favourite and high en-ergy kids series Hi-5; The Pyramid & The Shak.It's an exciting, fun-filled show with games, com-petition and lots more…..3.00PM G THE BACKYARDIGANS3.30PM G HI-54.00PM G THE PYRAMID

(New Series)4.30PM G THE SHAK4.57PM G EMTV TOK SAVE5.00PM G HOT SOURCE5.30PM G WHO WANTS TO BE A

MILLIONAIRE – HOT SEAT6:00PM G NATIONAL EMTV NEWS6.30PM G A CURRENT AFFAIR6.57PM NEWS UPDATE IN

TOK PISIN7.00PM G HAUS & HOME7.57PM EMTV TOK SAVE8.00PM PG THE APPRENTICE

(Series Premiere)9.30PM PG GREY’S ANATOMY(New Series)Grey’s Anatomy is an American medical dramaTV series. It follows the lives of five surgical in-terns, later residents and their mentors in the fic-tional Seattle Grace Hospital in Seattle,Washington. Besides their careers, the seriesalso follows their personal lives.10.00PM M ARMY WIVES- a television drama series that followsthe lives of four army wives, their families, andan "army husband" whose wife is in the army.11.00PM G EMTV NEWS REPLAY

11.30PM Australia NetworkTRINDE NOVEMBA 11, 2009

5.00AM G JOYCE MEYERReligious Program

5.30AM G TODAY9.00AM CLASSROOM BROADCASTEducation learning through television broadcastfor Primary Schools for Grades 7 Mathematics& Science, Grade 8 Maths, Science; Grade 6Personal Development.9.30am Grade 7 - Mathematics10.20am Grade 7 - Science11.10AM Grade 8 - Mathematics12noon Grade 8 - Science1.00pm Grade 6 - Personal Development1.50pm Grade 7 - Making A Living2.30pm Teacher Training & DEPI Program2.59PM STATION OPENKIDS KONAJoin Sussan B. Hila as she presents some ofthe kids favourite shows such as cartoons seriesThe Backyardigans; the favourite and high en-ergy kids series Hi-5; The Pyramid & The Shak.It's an exciting, fun-filled show with games, com-petition and lots more…..3.00PM G THE BACKYARDIGANS3.30PM G HI-54.00PM G THE PYRAMID

(New Series)4.30PM G THE SHAK4.57PM G EMTV TOK SAVE5.00PM G THE SHAK5.29PM G EMTV NEWS UPDATE5.50PM G WHO WANTS TO BE A

MILLIONAIRE – HOT SEAT5.55PM G CRIME STOPPERS

6:00PM G NATIONAL EMTV NEWS6.30PM G A CURRENT AFFAIR6.57PM NEWS UPDATE IN

TOK PISIN7.00PM PG THE WORLD AROUND USThe Very Best of Paul HoganPaul Hogan has only ever played one charac-ter…..himself. It is this Paul Hogan characterthat has taken him from the scaffolds of the Har-bour Bridge to the very top of Hollywood. Sitback and enjoy The Very Best of the PaulHogan.8.00PM M RESCUE: SPECIAL OPS

(Series Premiere)In this brand new Aussie drama, the membersof Australia's most elite rescue unit rely oncourage, mateship and extreme skills as theyrisk their lives to save others. Stars Peter Phelps,Libby Tanner, Les Hill, Gigi Edgley, DanielAmalm, Katherine Hicks, Andrew Lees.9.15PM WEDNESDAY NIGHT MOVIEPREMIERE:CROCODILE DUNDEE(1986) Adventure/Comedy -AnAmerican reporter goes to theAustralian out-back to meet an eccentric crocodile poacher andinvites him to New York City. - Stars: PaulHogan, Linda Kozlowski11.30PM G NATIONAL EMTV

NEWS REPLAY -12.00MIDNAIT Australia Network

TV GAID

TORO

BIABIA

KANAGE

TOKWIN...

PAINIM NEMbilong las wikisu...

SUDOKUbilong laswik isu...

Maski miksim toktokWanpela liklik meri i pilai wantaim

brata bilong em long haus, tupela

putim wanpela botol wara long sait

na tupela mekim save long pilai.

Nek bilong tupela i drai na tupela

dring long dispela botol wara, sista

i dring pastaim bihain brata i pin-

isim olgeta.

Brata i putim long sait na tupela

pilai gen, ino long taim na brata i

tasim emti botol wara na botol i

pundaun, liklik susa i lukim botol

wara i pundaun na liklik wara i drop

isi tasol kam daun.

Susa ya i no wet em singaut long

brata bilong em, "hei lukim, yu pun-

daunim botol na liklik wara drip kam

daun ya! Susa ya i laik tok drop o lik

tasol i abrus na tok “drip’. Laki bi-

long em.

Sevim Skul Fi Nau.Tupela Mun moa bipo yumi lukim nu-

pela yia, planti ol papamama i stat

long sevim liklik mani ol i painim na

putim long sait na luk gut tru long

baim skul fi long neks yia.

Tasol sampela i harim olsem long

neks yia, Gavman bai givim dis-

pela yia long fri edukesen, nogat

papamama bai baim skul fi.

Dispela tok bai tru o? Ol papa-

mama, save stap long yupela yet.

Nogut dispela yia i pinis na neks

yia toktok bilong Gavman bai

popaia nating.

Tingim gut papamama ino wan-

pela man tasol i lukautim Gav-

man, i gat planti manmeri tru na

nogut yu wet nating.

Tok win tasol...

Pes 18 WANTOK Novemba 5 - 11 2009 STORI wantaim WANTOK

Mitupela sista bilong mi ino klia wonem kainarrangement ol papa

mama i wokim long lukautbilong mitupela taim papa i laikgo long taun long painim wok.Taim papa i go em i lusimmipela wantaim mama i staplong ples, mama, wantaimtupela liklik pikinini na mitupelaLudwina.Mipela yet i save stap na mama

i lukautim mipela gut tru. Wanpelataim strongpela win i kam nabrukim haus bilong mipela, oraitpapa i kambek liklik taim long plesna helpim mama na sanapim wan-pela haus i nogat pos tasol isidaun antap stret long wesan.Taim papa i laik go bek long taunem i kisim mama i go. Tupela ikisim tupela liklik i go wantaimtupela na larim mitupela Ludwinalong lukaut bilong bikpela papabilong mitupela, Kanau. Dispelaem wanpela bikpela disasta stretpapa na mama i no bin save natupela inonap save tru. I nogatnarapela lain i save long ol kainbagarap mitupela sista bilong mi ibin go thru. Mi no save stori longdispela kain bagarap bikos em isamting bilong sem insait longfamili. Tasol bihain long planti yiana mi kamap mature man pinis nami filim olsem mi mas stori long olbagarap i kamap long mi baiyupela ol narapela tu i mas mekimgutpela disisen sapos yupela i laiklusim pikinini bilong yupela longlukaut bilong sampela lain bilongyupela o lain bilong man o meribilong yu.Taim papa mama i go pinis mitu-

pela Ludwina i traim long fit-inwantaim ol brata sista bilong mitu-pela long haus bilong papa Kanautasol mitupela i no fit. Mitupela iamamas olsem papa Kanau ioraitim mitupela long go stap wan-taim ol pikinini bilong em. Mipela ibrata na sista na mipela i stap gut.Mipela i pilai na stap wantaimmama bilong mipela em i gatwonem kain kros long man bilongem, o long papa na mama bilongmi em mi no klia - ating yupelamama tasol i ken andastindim fil-ing bilong ol wanwan pikininiyupela stret i karim. Laikim bilongyupela long pikinini narapelamama i karim em i narakain stretolsem mitupela sista bilong mi ipainim aut long 1967, 1968 na1969 taim mitupela i stap wantaimfamili bilong 'bikpela papa', mitu-pela i no fit!Papa Kanau i save wok na lusim

planti kaikai na abus long haus naem i givim mitupela ol matresbilong slip tasol stil samting i nostret, mitupela i no klia wonemsamting i no stret. Papa Kanau yetem i man bilong bikmaus stret taimem i laik singautim mipela, nasapos em i kros liklik, man mipelai save pispis long lek bilongmipela. Kanau i laikim bai taim emi singaut wanpela taim tasolmipela i mas sanap pinis long franbilong em. Sapos mipela i westimtaim liklik em i save paitim mipelanogut tru na givim mipela stronge-pela panismen, long haus na longskul tu (taim mi go long skul).

Igat planti narapela yangpelapikinini bilong lain tambu bilongKanau i stap tu long haus tasololgeta taim sapos mama bilonghaus i laik givim sampela wok longmipela ol pikinini, em bai i singau-tim mi wantaim sista bilong mi naChochou wantaim sista bilong emPetei. Mitupela Ludwina i pikininibilong brata bilong Kanau naChochou tupela i pikinini bilongsista bilong em. Olsem na olgetakain wok insait na ausait long hausna long ol bus haus na gaden emmipela fopela i mas mekim saposmipela i laik kaikai long avinun.Long dispela taim papa Kanau igat pinis 4 pela pikinini na sapos

wanpela bilong ol dispela pikinini(especially tupela bikpela) i krai,maski mi stap long narapela hap,Kanau i save singautim mi na em isave paitim mi nogut tru. Em isave tok 'em wok bilong yu longlukautim brata bilong yu'. Plantitaim Kanau i save tokim mipelalong karim ol bandel lip kokonasna ol kuru bilong kokonas tu bilongplanim na mipela i save go antaplong wanpela stretpela mauntenbihain long ples. Dispela maunteni nogat gutpela graun, nogat olston tasol i pulap. MitupelaChochou i save karim olgeta dis-pela lip na kuru kokonas. Chochouem i yangpela liklik na i gat sam-pela strong na mi mangi natingstret na mi nogat planti strong longkarim ol hevi samting na go antaplong maunten. Tasol sapos mi stopliklik long pulim win o rest o saposlek bilong mi i wel na mi pudaun,man, Kanau bai i singaut nogut truantap long mi na i laikim bai mikontiniu. Na sapos mi isi-isi em inonap kea, mambu o diwai em iholim em bai i tromoi stret long mi,hau mi abrusim em wari bilong mi.Planti taim mi no wari long mi yet,mi save wari long Chochou mi tingolsem kanau i mekim dispela kainpasin long mi em i orait bikos mipikinini bilong brata bilong em.Tasol Chochou mi no bin klia em irileited long Kanau olsem wonemna mi save sore olsem Kanau inoken paitim em.Wanpela moning long taim

bilong bikpela draiwara olgetapikinini i karim ol hap sospen nadis na ol i spred aut long rif napainim ol sel na liklik pis,maleu,kindam, kuka na ol kainkain kaikaibilong solwara ol pikinini i savelaikim. Hap sista bilong mi Techla ibin karim wanpela sospen na kampainim mi. Em i laikim bai mitupelai go joinim ol pikinini long painimsamting long drai wara. Mitupela igo raun na pulumapim tru likliksospen bilong em. Taim mitupela ikam bek long haus Techla i laikimbai mitupela i kukim ol samtingbilong solwara, tasol mi nogatinterest long ol dispela samting somi tokim em long karim sospen nago kukim wantaim ol narapelapikinini. Mi lusim em na mi go pinislong haus bilong mitupelaLudwina. Longpela taim i go pinisna mi i kirap nogut papa Kanau isingaut "S-e-n-i-s!" wantu mi kirapna ron i go bikos sapos mi wesimtaim Kanau i save paitim mipelanogut tru. Long dispela taim mi roni go long haus bilong ol long banisbilong skul. Mi lukim Kanau isidaun long has bilong lada wan-taim bikpela kokonas brum. Em inupela brum yet na ol het bilongbrum em i olsem wip. Mi luksavepinis olsem papa i laik paitim mitasol mi no klia em i laik paitim milong wonem risen. Mi kam klostuna mi lukim Techla i sidaun longhet bilong lada. Mi kam sidaunstret long lek bilong papa Kanauna mi kirap nogut tru em i holim lephan bilong mi na wipim mi longbrum long rait han bilong em. Em ihamarim brum long baksait nahas, lek, het na olgeta hap bilongbodi bilong mi. Ol stik brum i bruklong skin bilong mi tasol mi noronowei - papa na mama bilong mii stap longwei tru long Lorengau-sapos mi krai bai husat i harim na

sore long mi? Mi pilim bikpela peinstret na baksait bilong mi olgeta isolap long mak bilong brum. Inaptudei, mi no klia ol i paitim mi dis-pela taim long wonem risen -nogat na nogat olgeta, God tasol isave wonem tingting na ol i paitimmi dispela taim!Papa na mama bilong mi i traim

-traim long putim mi long skulbikos Kanau i tisa na ol i tingolsem em bai i tisim mi gut. Taim oli go pinis na stap long Lorengau mistrong tasol long stap long skul.Planti taim mi tingim mama napapa na mi save traim best trulong holim bek ai wara long de nalong nait. Mi no save sapos sistabilong mi tu i save mekim wankain.Wanpela moning mipela i staplong klas na Kanau i tisim mipela.Em i traim long lainim mipela longpronaunsim ol tok inglis longlessen bilong language drill. Olnarapela pikinini i bikpela liklik naol i lainim wantu tasol na mitupelaPetei em mitupela i smallest longklas so mitupela wantaim i painimhat liklik long kolim gut ol wanwanhap tok inglis. I rong tu long mitu-pela wantaim i pikinini bilong lainstret bilong Kanau- mi pikininibilong brata bilong em na Petei empikinini bilong sista bilong em longnambawan marit bilong papabilong mama bilong em. Mi no kliaKanau i mas belhat long sampelasamting. Em i traim skulim mipelatasol mitupela Petei ino kisim gutem i kirap na singautim mitupela igo long frant. Em i tokim mitupelalong holim ia bilong narapela-nara-pela na pulim. Eksen bilong mitu-pela ating ino inapim laik bilongem so em i kirap na kisim bikpelablekbod rula na hamarim stret longbaksait na has bilong mitupelawantaim igo igo inap mitupelawantaim i pispis na pekpekimmitupela yet.Em i mas kirap nogut tru na i

holim mitupela wantaim na pulimmitupela i go arere long solwara.Em i wasim mitupela wantaim natokim mitupela long i noken tokimpapa mama bilong mitupela. Baimitupela i tokim husat? Papa namama bilong mi i stap longwei,papa bilong Petei i dai pinis namama bilong em i stap wantaimnarapela man na ol i save staplongwei long bus na ino save kamlong ples inap planti mun.Kanau i kisim mitupela na ron

hariap tru i go long haus bilongem. Em i skelim sampela braunrais na putim wara long em, em isigirapim kokonas na i boilim. Raisi tan na em i givim mitupela longmekim mitupela i amamas nanoken tokim papa mama bilongmitupela long pasin em i wokimlong mitupela. Mi sore tru longPetei long ol hevi em i wok longkisim na mi no tingim mi yet olsemmi tu mi wok long go thru olwankain hevi. Tasol sapos yu tingol panismen mi kisim long papaKanau em i nogut yu weit, nau baimi stori long ol pasin meri bilongem wantaim lain bilong ol i mekimlong mi na sista bilong mi.Lapun mama bilong meri bilong

Kanau em i kam stap long haus nataim em i muv i kam em i bringimfopela tumbuna pikinini bilong emwantaim. Olgeta yet i yangpela,wanpela man na tripela meri.Kunera em i bikpela meri pinis na i

nap long marit tasol em i single yetna i stap wantaim bubu bilong em.Tupela sista bilong em Terry naAnna em tupela i yangpela meripinis, Terry i redi long marit naAnna i skul yet. Brata bilong olLusim em i stap long Chapasapraimari skul. Ol dispela lain em oli pikinini bilong Mohe Werak husati brata tru bilong meri bilong papaKanau. Mama bilong ol dispelalain i dai na papa bilong ol i mara-tim narapela meri na i gat ol niu-pela pikinini na ol dispela fopela ileft aut na ol i kam stap wantaimanti na bubu bilong ol.Seim taim papa Kanau yet i gat

tripela pikinini bilong sista bilongem, ol tu i kam stap long haus.Kanau yet i gat tripela pikinini namitupela sista bilong mi gen bai ijoinim olgeta lain. Tru-tru long dis-pela taim mipela twelvpela pikininiolgeta (12) I stap long lukautbilong papa Kanau husat i bin hettisa bilong Chapasa praimeri skullong dispela taim.Wanwan taim papa Kanau i

save go painim pis long arerebilong rip na em i save sutim plan-ti pis na mitupela brata bilong miDominic i save kisim na kam lusimlong haus. Taim bilong kuk emmitupela sista bilong mi Ludwinabai i rausim skin bilong kokonas,sigirapim kokonas, praim saksak,simuk bilong paiya i stap long aibilong mitupela, I nogat gutpelalait na mitupela i stretim olgetakaikai pinis nau mama bilongmipela (meri bilong bikpela papa)bai i singautim ol bikpela pikininimeri (lain bilong em) long kam nasevim kaikai na em i sidaun nagivim oda.Manus em i ples bilong planti

abus tru, ating i winim planti pleslong graun olgeta. I gat pis, kapul,wel pik, mumut, maleu, kindam,kuka bilong mangru na plantikainkain abus. Tasol taim ol dis-pela lain i skelim kaikai, mitupelasista bilong mi i save kisim traipeladis 'drai saksak i nogat abus'.Sampela taim bai ol i putim liklikabus tru antap long traipela dissaksak. Hariap tru sista bilong mi isave digim saksak na haitim abusananit na larim mi kaikai saksaknating inap mi bungim dispelaabus, man em i save kamap olsemhap gol stret na mi save resis stretlong kisim na kaikai, sista bilongmi yet i save slip nating, nogat gut-pela kaikai. Sampel taim saposmitupela i kisim bagarap tru, mitu-pela i save kukim skin bilong pislong paiya na smel bilong em tasoli save mekim mitupela i daunimdrai saksak.Planti nait mitupela i save

ronowei long olgeta lain na go staplong liklik haus mama bilong mitu-pela i wokim. Tasol plati taim ol isave salim pikinini bilong ol i kamna tokim mitupela long go longhaus. Taim mitupela i go, papaKanau i save paitim mitupelanogut na tokim mitupela long masstap long haus bilong em tasol.Tasol em i no save long wonemkain pasin meri bilong em i savemekim long lukautim mitupela.Bilong wonem meri i mekim dis-pela kain pasin long mitupela mino save. Papa Kanau em i bisiman na em i ting mipela olgeta istap gut na kisim gutpela lukaut,tasol mitupela i kisim bagarap em ino save.Wanpela sarere, meri bilong

Kanau i komplein long wanpelakaskas dog i save kam raun ananitlong haus na em i krosim mipelaolsem mipela i no kilim dispelakaskas dog na em i sem. Orait olbikpela mangi i singaut i go i kamna mipela olgeta mangi i bung naholim ol sap mambu na stik man-gru na mipela i ronim dispelakaskas dog. Em i go ananit longwanpela haus mipela i ronim em ikam ausait, em i go long busmipela i bihainim, em i go long

nambis mipela i bihainim igo igoinap dog ya i sotwin na em i traimronowei i go long solwara. Mipelaolgeta i bungim em na mipela ikilim. Mipela i ting mipela i man truna mipela i ahahas na danis nasingaut i stap. Mipela i kirap nogutwanpela bikman i kam sanap longnambis na singautim mipela olge-ta. Dispela man em i bin stap longkalabus bilong ol Jepan na i gatplanti stori bilong em mipela i saveharim. Dispela taim em i kamsanap na taim em i singaut, mipelai kirap nogut tru. Hap tingtingbilong mipela em olsem 'meribilong bos' i tokim mipela longkilim dispela dog na mipela imekim olsem. Ating bai mipela inonap kisim strongpela panismen.Mipela i hap poret wantaim nakam long wesan long nambis,mipela i kirap nogut tru ol bikpelalaim meri long ples i sanap baksaitlong dispela man na singaut antaptru na krosim mipela. Mi yet, manmi kirap nogut long lukim meribilong papa Kanau tu i sanap wan-taim ol na pusim bel bilong bikmanya long krosim mipela.Taim dispela bikman ya i sin-

gaut, sampela bikpela na bikhetmangi i ronowei i go long lain man-gru na i go antap long bus namaunten bihain long ples. Mi noman bilong ronowei maski saposol bikpela man i redi long paitimmi. So long dispela taim mi wan-taim liklik lain mangi mipela i kamklostu long dispela man na em ikrosim mipela "yupela i nap longkisim kain dog olsem, ah?" "west-ap strong bilong yupela longpainim dispela kain dog" "em iniokam klostu, em dog ol Buke i givimmi na em i save painim kapul napik bilong mi" "nau yupela i kilimem pinis husat long yupela bai i gopainim abus bilong mi, ah?" ol biklain meri long baksait bilong dis-pela bikman ya i wok long pusimbel bilong em na tok" Oyoah!Wahuw, yu krosim ol, ol i no saveharim tok, ol i laik mekim samtingnating long laik bilong ol. Paitim ol,nogat orait yu chagim ol"Bigman ya i lukluk long mipela

wanwan na em i tok "yupela olge-ta, bai yupela i givim mi 5 paun, 5paun inap long bekim mani mi binbain dispela dog long Buke". Mi nosave long ol narapela mangi, sam-pela bilong ol em mama bilong oltu i stap na wok long pusim belbilong dispela man. Na mi man, misem pipia stret, 5 paun em bai mikisim we? Mama na papa bilongmi i stap longwei tru na ol lain mistap wantaim ol, ol i no save givimmi mani o kaikai o sampela gut-pela samting, na nau papa bilongdog i chagim mi 5 paun bai miaskim husat long dispela kainmani? Na tu, tingting bilong mi ipaul olgeta, dispela man i singautmani long mipela em i wanpelafren tru bilong papa na mamabilong mi na mi save bilip truolsem em bai i nonap krosim ochagim mi long bikpela maniolsem nau. Na meri bilong Kanautu em yet i bin tokim mipela longkilim dispela dog na nau em yet itokim papa bilong dog long chagimmipela, man het bilong mi i pen trulong tingim dispela samting tasolbai mi tok wonem. Ol narapelamangi i go nabaut long mamapapa bilong ol na mi man, misanap yet long liklik hap mi staplong em na ai bilong mi i go daunlong wesan, bikpela pinga bilonglek bilong mi i wok long digimwesan na mi krai i stap inap aiwara bilong mi i drai nating. Mi kraipinis nau mi go long liklik hausbilong mitupela sista bilong mi.Mitupela sista bilong mi i toktok isi-isi long samting i kamap na mitu-pela wantaim i sem stret longwokobaut long ai bilong ol manmeri long ples.

Hap namba 5 Nek wik...

Senis wantaim TaimLukaut bilongmitupela Ludwina

Hap namba 5

Novemba 5 - 11, 2009 WANTOK Pes 19KANAGE/PENPREN

Nem: Petrus TaitusKrismas: 18 (man)Adres: Menyamya High School, P OBox 86, Morobe ProvinsSave laikim: raitim pas, mekim fani,ektim drama na mekim pren.

Nem: Desmond HesaiKrismas: 25 (man)Adres: Skoki Trading P O Box 56,VanimoSave laikim: pilai soka, raitim pas naharim musik.

Nem: Dominica DominicKrismas: 18 (meri)Adres: P O BOX 331, Kirene PrimarySchool IalibuSave laikim: pilai, go lotu na wokgaden.

Nem: Domson RoapeKrismas: 19 (man )Adres: Kirene Catholic Sios P O BOX69, IalibuSave laikim: mekim pren , pilai tas nastori.

Nem: Kwame BaaseKrismas: 19 (man)Adres: P O BOX AD 1218, AdabrakaAccra Ghana West AfricaSave laikim: pilai soka na mekim pren.

Nem: Yaw PeprahKrismas: 19 (man)Adres: P O BOX AD 1218, AdabrakaAccra Ghana West AfricaSave laikim: pilai soka, raitim pas naharim musik.

Nem: Gifty YeboahKrismas: 17 (meri)Adres: P O BOX AD 1218 AdabrakaAccra Ghana West AfricaSave laikim: pilai spot, raitim pas namekim pren.

Nem: Lovely Cecilia WoodKrismas: 17 (meri)Adres: P O BOX AD 1218, AdabrakaAccra Ghana West AfricaSave laikim: senisim ol poto, pilai tenisna raitim pas.

Nem: Stella AndohKrismas: 28 (meri )Adres: P O BOX 87, Akim- AkrosoGhana West AfricaSave laikim: man long marit, ratim pasna ridim nius.

Nem: Kilopas TitaKrismas: 18 (man)Adres: Erap Primary School P O BOX4692, Morobe ProvinsSave laikim: pilai voli bol, harim musikna pilai mabol.

Raun wantaim Kanage olgeta wik

Ol skwat!Salim ol gutpela Kanagetok pilai i kam long:Kanage Tok PilaiP.O. Box 1982,Boroko, NCDPort Moresby.

Bai yu i gat sans longwinim “Raitman Kanage”

t-siot!

Kros long beltait

WANPELA moning, papa Kanagego wok long gaden. Em wok i gona hangere kisim em. Em kam

bek long haus na meri bilong em skelimkaikai bilong em. Kanage kaikai pinis na emtokim meri na pikinini meri bilong em, "yutupela i go na karim ol paiawut mi brukimpinis na i stap long gaden". Pikinini meribilong em les. Papa Kanage belhat na emtokim em, "Yu les long wanem! Bai yu staptasol olsem! Bihain yu marit, man bilongyu bai mekimsave long yu long dispela kainpasin". Mama harim Kanage hatim pikininimeri na em tokim Kanage, "Inap ya! Maskilong kros". Papa Kanage tanim em tokimmama, "Mi gat rait long kros na skulim emlong wok. Yu noken tokim mi long pasimmaus. Yu tupela les long mi kros, orait, yutupela i go na painim rot long kaikai nakisim mani!"

P PosouManus

Rais i no kuk yet…

KANAGE i stap wantaim meri bilong emlongpela taim nau. Wanpela apinun, meribilong Kanage i redim pot kaikai na putimlong paia. Meri hariap i go waswas bikosem ples i hot. Em tokim Kanage long waslong pot kaikai long paia. Em i go waswasna em lus tingting long kisim sop. Em i gobek long haus long kisim sop. Em i goantap long kisim sop na lek bilong em i welna turangu hariap holim sait long haus.Tasol taul i lus. Kanage lukim olsem na emi opim ai na tok, "Aiyo…., rais i no kuk yetna Ox & Palm op pinis…".

Soulist RaiiotzsMadang

Pasim meri pikinini

TAIM bilong ileksen na ol kainkainkendidet i go kempen long ples bilongKanage. Kanage pinis long gaden na wok-abaut i kam daun long rot na lukim plantikar i ron wantaim ol manmeri antap nasingaut wantaim i go long ples. TaimKanage i wokabaut i kam, wanpelakendidet i singaut long Kanage, hei paps,inap yu pasim meri pikinini bilong yu nagivim long mi. Em i min long pasim vot nagivim long em. Tasol lapun Kanage i belkaskas na tokim kendidet ya 'Yu yetpasim bilong yu na givim i kam na bai vot igo long yu'

MambuWantok Bilong Yu Yet

Inglis em yu ya

SIPI em wanpela lapun man na em i noskul long bipo. Tasol oltaim em laik tokinglis. Olsem na taim em i raun na harim olmanmeri i tok inglis, em save lokim tasollong het na stap. Wanpela taim em sin-daun wantaim Kanage na pikinini bilong emi bik het. Kanage tokim pikinini long stapisi tasol pikinini tanim na bikmaus long

Kanage. Sipi bel hat olgeta na singautlong tok inglis, "Hey Son! Don't you offthe maus to your father. I you fathergrow you big!" Kanage i laik paitimpikinini bilong em tasol isi em lusim em igo na lap stret long toktok bilong Sipi.

J BaiwaraMosbi

"I come from the stua"

WANPELA moning Kanage i go baim tin-pis long stua na wokabaut i kam bek nabungim wanpela waitman long rot.Waitman i kirap na tok moning longKanage. Waitman ya askim Kanage,"Where did you come from?" Kanage ibekim, "I come from the stua".Waitman askim gen, "What did you dothere?" Stail Kanage bekim, "To boughta tinpis". Waitman askim gen, "Whatare you going to do with that tinpis?"Kanage bekim las wan, "Jas to eatangens the rais!"

LTKavieng

Kidim feelings

PAPAS Kanage em bilong Suon ples longErap, Morobe Provins. Wanpela taim ol

lain bilong em long Kimbe salim tok longem long kam raun lukim ol. Kanage i gokisim ol lip brus bilong em long gadenna pasim ol redi long go long Kimbe.Lapun Kanage kalap long sip na i go longKimbe. Wanpela de, lapun Kanage kisimol lip brus bilong em na i go long maketlong salim. Long maket, lapun Kanagelukim wanpela yangpela meri. LapunKanage trai lek na wok long wokim ailong meri i stap. Meri ya i no bisi longKanage na em wokabaut i go. Kanagewokabaut hariap i go long baksaitbilong meri ya na holim han bilong em.Meri ya kirap nogut na tok inglis: 'Hey,what's wrong with you?' Papa Kanagebekim tasol olsem: 'I jus akism yubilong kidim feelings!' meri ya kros natok: 'Plis, I am not your partner'. Taimlapun Kanage harim dispela toktok,papa ya paul olgeta na tok: 'That'solrait. I just want to be your pren fornau tasol'. Bekim bilong Kanage wokimna ol man meri long maket holim beltasol na kaikai pinga.

Yabi NainErap

Pes 20 WANTOK Novemba 5 -11, 2009 GLASIM MUSIK

King bilong Tolai rok musikmekim albam long baim marasinbilong helpim sik pikinini

MI no klia long statim musikstori bilong dispela wik longwanemstorimi nau laik tokauti mas kamap long taim pinis.Tasol genmi no save sapos

i bin i gat taim we wanpela itraim long kamapim ol albeminsait long liklik taim olsemlong 15-pela albam long 16yia.Tasol long ol pikinini i stap

long hevi na papa i sori dis-pela em i narapela samting.Em samting yumi painim nauwantaim wanpela PNG nam-ba wan music atis emLeonard Kania. Kania i putimtingting long pilai musik,mekim mani na helpim tupelapikinini bilong em.Wanpela pikinini I gat sik

long lewa na narapela emhap bodi i bagarap long em ipundaun long diwai.Leonard husat nem bilong

em i bikpela moa long nara-pela tupela Kania brata longmusik em Uralom na Bernardi laik katim kaset long rekod-ing studio bilong Pati Doi.Mani em i kisim long salim

dispela rekod bilong em bailukim tupela pikinini bilongLeonard i kisim helpim longmarasin ausait long Rabaul.Nem bilong kaset bai stap

olsem “Lus long taim bilongwok” o long tok Inglis em“Missing inAction.”Tupela brata Uralom na

Bernard i tok long givim sapottu long wok bilong fan resing.Na rekod bilong Leonard

wantaim Doi long QuakesProdaksen i lukim tu nambawan taim we em i lusim CHMSupasaun studio na i rekodausait.“Dispela wok i kamap bi-

long lukim famili i bung wan-taim long kamapim mani nahelpim tupela pikinini em Ju-nia Leonard na Leonie.”Junia i kisimbagarap bihain

long em pundaun long diwaina Leonie i gat sik long lewa,”Mista Kania i tok.Askim i go long em long

wanem as na bihain long 21krismas em i laik mekimolsem long kamapim mani,Kania i tok bikos long em i no-gat taim.10-pela long ol album em i

bin mekim long sait bilongwok bikos em i kisim kontrakwantaim rekoding studio na

olsem em i mas kamapim 10-pela rekod wantaim studiobipo long em i kenmekimwokbilong em yet.“Dispela taim mi mekim

musik bilong mi yet na salimlong haus ples bilong mi yetlongwokim ol kaset na salim.”“Na mani mi kisim mi ken

salim tupelapikinini longkisimmarasin longnarapelahapwei isi na orait long tupela.”Nupela album i gat 10-pela

singsing, planti em songraitana musik arensa LesleyMoramoro na wanpela sings-ing bilongDoi em “Bungimyu-mi,” em George Telek i binsingim.Uralom i kamap tu long skin

bilong kaset olsem sapot sin-ga husat i singsing tu longkamapim mani na helpim tu-pela pikinini, Junia na Leonie.Uralom i singim tripela

singsing em “Missing in Ac-tion”, “Laki Man” na “BungimYu.”Doi i putim tu singsing bi-

long Junia Kopex em “RedRose” na Leonard Waliling“Luanne.”Leonard i raitim wanpela

singsing tasol em “Buin” naol-geta arapela singsing emMoramoro i raitim.Long las 21 krismas

Leonard i bin wok bunggut wantaim RaymondChin, papa bilong CHM

Supasaun Studio.Mi ken tingim long wanpela

taim CHM sif enjinia ThomasLulungan i kisim Kania i kamwantaim long ples bilong milong Boroko long wanpelaSarere moning na i askim misapos mi inap long harim nu-pela albem bilong ben bilongKokopo, ItambuweKania i gopas long singim ol song.Lulungan i tokaut long Ka-

nia longmi olsemKania husati bin rekot wantaimPasifikGolStudio long Rabaul nau i kamlongMosbi na imekim nambawan albem bilong em wan-taim CHM.Sampela ol singsing em

Kania i bin wok long ol long

nait bipo na kam long mi bi-long mi ken skelim.Long dispela moning pas-

taim long em mi bin stap natokaut long Kalang FM studiolong 20 namba wan ol sings-ing bilong PNG musik.Na go bilong Lulungan na

Kania long haus bilong miklostu long Apex Pak longBoroko iwanpelapraivetwok-abaut.Bihain long dispela mipela i

lusim haus na draiv i go insaitlong graun bilong Apex Pak.Gras i longpela namipela haitnamel, pasim glas bilong kaolgeta, putim eia kondisen napilaim dispela dami o piksakaset na harimol singsingKa-nia i singim.Bihain long dispela bung

Kania i singimwanpela sings-ingwe i tok longApexnaminosave dispela em i minim longbung bilong mipela long dis-pela hap.Na taitel bilong kaset em

KasAut (Out).Dispela em i namba wan

PNG rilis bilong 90s na ibrukim rekot we planti olsingsing bilong dispela kaset Ibin stap long top 10 bilongPNG 20 Musik Sat moa longtupela mun.I nogat wanpela kaset bi-

long PNG i bin mekim olsemwe kaset bilong Doi i bin kamklostu tasol long dispela mak.Bihainim dispela rilis nem

bilong Kania i kamap bikpelawe narapela albem em ikamapim em Haus Bensin.Sampela ol singsing olsem“Maria” long dispela albem ibin stap long top 5 long long-pela taim.Musik bilong em i kamap

bikpela taim em i lusimRabaul na kam long Mosbi.Long dispela taim Kania ikolim em yet Raggae King bi-long Tolai musik na bihain mikolim em olsem King bilongTolai Rok.Kania husat i marit tupela

taim na i gat 8-pela pikinini iwanpela namba wan musikman bilong Is Nu Briten long

apim nem bilong PNG musik.Kania wanpela musik man

husat em mi ken givim luk-save long em olsem man bi-longpilaim “faiv ki”musik.Dis-pela musik i save kamap longNiuginAilan, Sentrel, Madangna Is Sepik Provins.Long JailBird kaset, sings-

ing “ToWilliam” i go long olge-ta long kamap top 5 longYumiFM PNGMusik Sat.Tasol go bek long tingting

bilong kamapim mani longhelpim Junia na Leonie, dis-pela tupelo mangi tru tru I nobagarap olgeta na sindaunnating.Nogat. Junia olsem wantok

bilongemnaPNGdisebel etlitFrancis Kompaon i traimdisebel etletiks na Leonie i bi-hainim papa bilong em nakamap singa. Em i kamapimtupela krismas karol kaset pi-nis wantaim papa bilong emna nau i redi long kamapimnarapela long greduesen bi-long skul bilong em.Steven Igal, nupela mene-

sa bilong Kania na bes gitarisbilong X-Vibes i tok nupela al-bam bilong Kania “Missing inAction” em ol bai stat long sal-im long ol stua long Kokopo,Warangoi, Kerevat na Rabaullong Novemba 18. Opisel lon-singbai kamap longDisemba.“Mi makim Disemba 5

olsem opisel lonsing bilongdispela kaset long RalumKlab, Kokopo we Uralom,Moramoro, Andy Miro, HenryManiot Millan McCridle na miyet,” Mista Igal i tok.Em i tok wantaim sposasim

i kam long Niugini AilansEvens Oganaisa, TokiwaPrinting ol bai mekim lonsingtu long ol arapela taun na sitiolsemk Junction Nait KlablongHolide Inn,Mosbi long12Disemba na The Place longLae long18na19Disembanakambek long Mosbi longSports Inn bipo long Nu Yia,2010.Sponsasim i kam tu long LK

Prodaksens,QuakesProdak-sen, Yumi FM na RENB.Tokiwa Printing bai kari-

maut bikpelawok longpromo-tim kaset.Husat manmeri i laikim

kaset i ken ringim dispela olmobail namba em 71093691o 72951847.

MISSING IN ACTION: Nupela kaset bilong Leonard we I soim poto bilong ol musik man husta i helpimem long kamapim.

KYYMYC

TAIM Bogenvil i wok long kamap orait, ol kain gutpela wok tu i wok long kamap long planti hap bilong BukaAilan na tu, longbikples Bogenvil olsem ol dispela potoWantok i bin kisim wanpela wik i go pinis.Ol potos: Veronica Hatutasi

RISOT: Dispela nupelarisot ol i wokim i stap longSohano Ailan bai pulim olturis i go long dispela ailanbipo i bin hetkota bilongBogenvil.

Novemba 5 -11, 2009 WANTOK Pes 21NIUS POTO

Raun Lukim ol manmeri long Bogenvil

WAITHAUS O: Bogenvil igat Waithaus bilding tu yalong Arawa. Bipo longhevi, dispela waithaus i binhetkota bilong BogenvilProvinsel Gavman. Nauyet em i sanap i stap, tasoli no naispela o waitpelatumas olsem bipo bikoslong ol bagarap ol paitmani bin kamapim long taim bi-long Bogenvil hevi.

WOKIM LONG PETATS: Dispela mama i no weit, tasol em i baimwanpela pul ol mama long Petas Ailan i salim long Bogenvil YunaitetSios mama i bin salim long so bilong ol long Buka.

AILAN BILONG MI SOHANO: Dispela famili isave stap amamas long nambis ples bilong ollong Sohano i bung long Wantok i kisim poto bi-long ol.

SKRAP METOL: Dispela ka i karim olskrap o ol hap hap metol i ron i kamdaun long Panguna rot. Ol ovasis lain iwok long baim ol dispela hap hap metollong ol man long Panguna na Arawa.

DINGI SKIPA: Dispela Sohano Gret 8 sumatin (longpela manki isanap) i save ranim dingi moto long ol wiken na ol skul malolo bilongem long painim poket mani bilong em.

OL NUPELA PABLIK SEVAN HAUS: Sampelalong ol nupela pablik sevan haus ol i wokim longdispela yia tasol long Sohano Ailan, Buka.

Pes 22 WANTOK Novemba 5 -11, 2009 LAIPSTAIL

Madang not kos pipel lainlong putim teg long trauselJAMES KILA i raitim

PLANTI manmeri na ol yang-pelahusat i bin stap insait longwanpela trening em wanpelanon-gavman ogenaisesin(NGO),Makata i bin kamapimlong Karkum ples insait longSumgilbar sab-distrik longSumkar long Madang provinsi amamas tru long trening ol ikisim.Ol amamas bikos ol i lainim

planti nupela samting, na dis-pela trening i opim tingting bi-long ol long lukautim gut bus,graun na solwara bilong ol in-sait long lokal komyuniti bi-long ol we leda-bek trausel isave karim kiau na tu go stapmalolo long dispela ples.Dispela trening long

Karkum ples em Makata ikamapim wantaim sapot ikam long Turtle IslandRestoration Network, wan-pela narapela NGO we i savestap long kantri Amerika.Bikpela as-tingting bilong

kamapim dispela trening longKarkum em long skulim olpipel, givim tingting na savelong ol lokal pipel long savegut long marin ekoloji na natrausel baioloji. Na narapelaas-tingtingem longgivim tren-ing long putim mak o kapalong ol trausel we igo antaplong wesan na lukim stap naraun bilong ol na tu long saitbilong edukesin aweanes.Dispela trening i bin stap in-

sait long 5-pela de, na manhusat i bin go pas long dispelatrening i traim hat tru longputimolgeta samtingwantaimna igo daun long levol bilongolpipel longples longsavegutna bihainim ol skul insait longtrening. Saveman husat i gopas long trening em Job Opu.Mista Opu em wanpela

marin baioloji, o saveman bi-long ol enimol na ol samting isave stap insait long solwarana laip bilong ol wantaimgraun bilong ol.Planti ol manmeri insait

long komyuniti i bin amamasbikos Mista Opu i skulim ol nai bringim gutpela save bilongyunivesiti level igo daun trulong ol liklik manmeri longviles na haus-lain long save.Klostu wan handret man-

meri i bin stap long dispelatrening.Dispela ogenaisesin Maka-

ta em i min olsem “Mas KaginTapini Asosesin” na long tok-plesBel longMadangprovins,

dispela i min olsem ‘wasmanbilong Solwara’.Trening ya i bin givim

bikpela salens tru long ol lokalpipel bilong Karkum, Mirap,Tokain,Murukanam,Gildipasina tu ol lain bilong Pepaur,husat i bin kamap longdispela5-pela de trening, bikos ol le-da-bek trausel i save kisimnamel long 35 na 40 krismaslong go strong na redi longkarim kiau. Tasol planti taim,taim ol dispela trausel i stapnamel long 1 na 35-krismasplanti bilong ol dispela trauseli save lusim laip bilong ol, taimol pipel i kilimol na kaikaimitbilong ol na planti taim tru olpipel i savekisimol kiaubilongol trausel na karim igo nakukimnakaikai.Dispelapasini daunim tru namba bilongtrausel.Eksekutiv Dairekta bilong

Makata, Wenceslaus Magun,husat i bin stori wantaimWan-

tok Niuspepa long Mosbi itokaut olsem dispela trening ibin bungim gut tru ol save bi-long ol manmeri bilong pleswantaim ol save bilong sains(science) em ol bikpela save-man i save lainim long olbikpela skul na yunivesiti.Insait longdispela trening ol

lain ples manmeri i lainimplanti ol nupela samting longsait bilong ekoloji bilongmarin, bus, graun na wara.Moa long en ol pipel i massave gut long bikpela piksa bi-long wane mol samting i savehelpim ol yet insait long marinekoloji.

Marin ekoloji“Trausel em wanpela eni-

mol we i save stap long sol-wara na graun, olsem na longsave moa long dispela eni-mol, ol pipel i mas save nakisimmoa skul long save longmarin ekoloji,” Mista Magun itok.

Olsem na insait long dis-pela trening dispela marinsaintis i bin skulim ol manmerilong sait bilong ol mangro, naol kain kain mangro we i savegro, sampela long nambis,arere long maus bilong warana long taisnaol pleswe i staplong rif na kain olsem. Dispelasaintis i skulim na toksave guttru long ol pipel husat i staplong trening long wanem olbikpela wok mangro diwai isave mekim. Mangro i olsemhaus bilong ol pis long gro,kisim kaikai na tu longstrongim graun arere longwarana tu longstopimbikpelahaiwara long go antap nabagarapim ples.Narapela samting ol pipel i

bin lainim long en em ol rif wei stap insait long solwara. Dis-pela ol koral rif i save gro naem i save kisimmoa long100-yia long wanpela rif i gro igokamap bikpela. Moa long en,rif i gat planti ol wok bilong eninsait long marin ekoloji.“Planti ol lain husat i harim

skul i bin guria long saveolsem taim ol i bagarapim rif,ol i bagarapim haus bilong olpis na ol narapela enimol bi-long solwara, husat i savekisim sapot o kaikai long dis-pela ol rif,” Mista Magun i tok.Ol lain long treningya i kisim

planti ol gutpela skul toktokolsem, taim ol i bagarapim rif,ol i bagarapim haus bilong olenimol husat i save stap longhap, na taim dispela i kamapol dispela enimol bai muv igolong narapela ples o sampelataim ol i ken dai olgeta.Planti ol lain long ol viles

husat i bin stap insait longtrening i amamas tru na givimbikpela tok tenkyu tru longMakata long bringim save-man ya Mista Opu igo longKarkum ples.Mista Opu long dispela

trening i bin skulim ol pipel tulong sait bilong yusim ol klipao spesel tuls bilong putim olkapa-mak o teg long oltrausel. Dispela mak em longluksave long ol trausel longtaimolnarapela lain i painimolbihain.Insait long dispela trening,

Mista Opu i bin soim ol lainlong rot bilong yusim klipalong putim long wanem bodibilong trausel. Planti ol lain iamamas tru longskul ol i kisimlong Mista Opu na planti i tokolsem moa kain trening i maskamap gen.

Ol yanpela i bisi tru long lainim ol samting long grup

Marin baioloji Job Opu (lephan)I soim Dui Nanai long wei bi-long yusim klipa long putim teglong trausel.

Pes 24 WANTOK Novemba 5 - 11, 2009 BISNIS/RUREL INDASTRI

Olga sapotim wok divelopmenwantaim K50,000

Paulus Tali i raitim

OL manmeri long sampelahap bilong Anglimp SautWaghi nau bai lukim makbilong divelomen i kamaplong hap bilong ol.Dispela bai lukim Westen

Hailans Provinsel Gavman baimekim rot long Wampitit na golong Mukuma.Na taim i kamap bai mekim isi

long ol long salim samting bilongol long maket go mekim wok bis-nis.Dispela em bihain long

Westen Hailans Provins GavanaTom Olga is givim K50,000 manii go long wanpela lokol kontrak-ta long mekim rot.Long dispela taim ol manmeri i

save kisim taim long karim kagobilong ol long go long klostu longhap we rot i stap na bihain kisimka na go long Maunt Hagen Siti.Tasol kamap bilong dispela rot

bai mekim laip i isi liklik.Ol manmeri long dispela hap i

gat planti kopi, potato, kaukau,kapis, pik na kakaruk long salimtasol hevi bilong rot i mekim ol ino inap long salim dispela olsamting na helpim sindaunbilong ol.Longpela taim ol i wetim

Gavman long mekim rot bilongol tasol nogat wanpela mak ikam inap long dispela taim we ilukim Gavana i givim dispelamani.Long taim bilong givim dispela

mani Mista Olga i tok em i tingt-ing bilong Nesenel Gavman naProvinsel Gavman olsem rot ibikpela samting."Mipela i save olsem wantaim

rot olgeta arapela sevis bai kamna olsem mipela i mas mekimrot.""Mi givim tasol dispela liklik

mani tasol mi taim mi gat sam-pela moa mani mi laik mekim

moa rot bai ol pipel i lukim gut-pela sindaun.""Em i salens bilong olgeta

Gavman long givim sevis long olmanmeri na mi traim hat longmekim olsem," Olga i tok.Long tok tenk yu komyuniti

lida Tom Lari i tok mani em Olgai givim i bikpela samting longwanem em i krai bilong ol man-meri long dispela hap long rot imas go long ol.Na mani Gavana i givim long

kamapim rot bai helpim ol guttru."Gavana Olga, bikpela tok

tenk yu na amamas i go long yulong sapot yu givim.""Em i wok bilong Gavman long

kamapim kain sevis na olsemmipela i amamas long wokbilong yu," Mista Lari i tok.Long dispela taim tu Gavana i

givim narapela K25,000 i golong lokol komyuniti skul longstretim ol klasrum na haus tisa.

NARI long Kerevat kisimbipo kalabusman long wokLOULENs (Lowlands)A g r i k a l s u r e lEksperimen Stesin(LAES) bilong NesenelAgrikalsa Risets Institutlong Lae i kisim wan-pela bipo kalabusmanlong wok wantaim ol.Dispela man em

Bruno Johannes husati soim olsem em i kenkamapim sampela gut-pela wok bihain longstap bilong em longkalabus.Wantaim dispela ol

opisa bilong NARI i gatbilip long wok bilongem na olsem ol i kisimem long wok."Bipo mi save katim

gras, planim kaikai nakisim skul na bihainmekim wok long pros-esim vanilla, tumerik na

pepa.""Bihain long dispela

mi go wok wantaimneseri long LoulensA g r i k a l s u r e lEksperimen Stesin.""Ol dispela samting

samting em mi binwokim taim mi stapolsem kalabus man naol bosman bilongKerevat CIS kalabus isave kisim mi wantaimol narapela kalabusmanmeri kam wok longNARI."Bihain long mi pinis

long kalabus, YuropienYunion KomeselaisesinProjek lonmg LAES ikisim mi wok wantaimol."Mi wok pinis na

olsem mi tok tenk yu igo long NARI na CS

long ol i givim mi sanslong soim strong nasave mi gat long em,"Mista Johannes i tok.Long Kerevat Haus

Kalabus Johannes isave lain long planimna lukautim kokonas, olmuli, mango, guava,mangosteen, galip,vanilla, turmeric, rais,kakao, potato, taro nakasava.LAES i save wok-

bung wantaim CS longplanti yia nau.Wantaim LAES CS i

laik lainim ol manmerilong kamapim gutpelasamting long laip bilongol gen.Na wok long

Agrikalsa i wanpelabilong ol.

KISIM GUTPELA LAIP: Johannes wantaim sampela ol kalabusman long KerevatHaus Kalaus.

Lainim ol sumatin long lukautim meme

EM i isi long ol man-meri i ken lukautim olmeme long ol rurelkomyuniti bilong ol.Na wankain olsem ol

sipsip, pik, kakaruk okau, ol manmeri i kenkisim mit o susu longmeme long kaikai.Lusim tasol ol meme

long wanpela hap i gatgras o bus wantaimsampela wara ol memei ken stap gut long dis-pela hap.Long dispela as

Nesenel AgrikalsaRisets Institut (NARI) itraim hat long promo-tim kamap bilong olmeme namel long olmanmeri bilong ples.I no longtaim i go

pinis NARI long Lae ibin soim ol mangi longBubia Praimeri Skul naBugandi SekenderiSkul long rot bilongkisim susu bilong olmeme.Long taim bilong

soim ol skul mangiAtmaleo Aguyanto,

saitis bilong NARI itokim ol skul mangiolsem em i isi longmilkim meme.Tasol kism milk long

meme nating i no gut-pela. Husat manmeri imilkim meme i maskisim gutpela milk longmeme na i no kisimmilk tasol bikos em isave mekim."Ol meme i gat 3 i go

long 4 pesen bilongprotin na wantaim sam-pela liklik hap bilongfet. Na dispela fet i isilong bel i rausim moalong fet bilong kau.""Na abus bilong ol i

liklik. Bihain long kilimmeme em i no hat longpainim ples long putimabus na kaikai longbihain taim.""Em i no hat long

lukautim olsem kau ilaikim long em. Liklikhap ples inap."Em i tok moa olsem

NARI laip stok progremlong Labu long Lae iwok long ronim ol pro-

grem long helpim olmanmeri i save longlukautim ol meme.

Dispela projek i kisimwanpela yia olgetanau.

KISIM SKUL: Ol sumatinbilong Bubia Praimeri Skullain long kisim susu bilongmeme.

LNG projek bai kamapim gutpela sindaunGAVMAN bilongPapua Niugini i luksaveolsem dispelaLikwufaid Neturel Ges(LNG) projek baikamapim gutpela sin-daun bilong ol man-meri.Na long narapela 5-

pela wik, stat long dis-pela wik i go longDisemba Gavman na olprojek divelopa bai sin-daun na skelim tingtingbilong mekim fainelinvesmen disisenbilong divelopim dis-pela projek.Minista bilong Pablik

Entaprais ArthurSomare i mekim dis-pela toktok long taimGavman i redi longtokaut long 2010 ManiPlen."Mi laik tok amamas

long PNG LNG Projekna ol divelopa long ol i

pinisim gut fran endenjiaring na disaienwok painim na long ol ikisim tok orait bilongEnvaironmen Pemit nagivim long NesenelGavman.""Wok nau i stap long

han bilong Gavman

long em pinisim gutlaisens bes BenefitSearing Agrimen."Ol narapela tok orait

bai kamap long ol wik ikam bihain," MistaSomare i tok.Em i tok long

kamapim projek

ExxonMobil bai maspainim ol fainens omani manmeri longJapan, Saina naTaiwan.Em i tok ripot i kamap

long pepa i no longtaimi go pinis long maskidispela projek i kamap,

PNG bai stap taranguyet.Dispela em long

wanem Gavman i wokhat long lukim mani i golong ol rurel distrik."Mi no bilip long dis-

pela ol toktok longwanem mi bilip olsemdispela LNG baibringim gutpela sin-daun long ol manmeri.""Inap olsem 60,000

papagraun bai kisim olwin mani long dispelaprojek na narapela hapsea we Gavman baikisim bai go long olpipel bilong PapuaNiugini.""Inap olsem 1500

manmeri long PNG baikisim wok stret long dis-pela projek," MistaSomare i tok.Long dispela as em i

tok em i no bilip taim olmanmeri i kamap wan-taim kain ol tingting.

TOK ORAIT: PM Se Michael Somare i sainim tok orait wantaim Jenerel Menesabilong ExxonMobil Peter Graham. Petrolium Minista William Duma (lep han) i sin-daun na lukluk.

Novemba 5 -11, 2009 WANTOK Pes 25SPOT POTO

RON: Debbie Kaore husati save pilai ragbi yunion bi-long ol meri ron wantaimbal long wanpela resis laswik Sande long Mosbi.

SINGSING: Ol PNGTelikom Kumuls i amamasbihain long ol i winim Pasi-fik kap taitol agensim Cookailans long Mosbi las wikSande.

PULAP: Ol manmeri no wari long pundaun na kisim bagarap. Taim ples i pulap longdaunblo,m ol i save kalap i go antap long lukim pilai.

RAUSIM: Kumul senta, Menzie Yere i kamapim wanple strongpela gem agensim olCook ailans.

. POTOS: Andrew Molen.

Pes 26 WANTOK Novemba 5 - 11, 2009 SPOT

Yupela em sempion: SomaretokimKumuls

Andrew Moleni raitim

PRAIM Minista Gren Sif Sir Michael Somare i tokolsem ol Kumuls em ol sempion bilong kantri.Na bikpela amamas bilong em i kamap taim em i

lukim ol Kumuls i winim Cook ailans long fainol bi-long Pasifik kap resis las wik Sande long Mosbi.“Mi lukim gutpela pilai bilong ol Kumuls long

Sande na dispela i mekimmi amamas olsem PraimMinista bilong kantri.“Mi save olsem olgeta manmeri long PNG tu i pil-

im wankain,” Sir Michael i tok.Sir Michael i bin bung wantaim ol Kumuls dispela

wik Mande long Ela Beach hotel long Mosbi we emi tok amamas long gutpela pilai bilong ol.Em i tok win bilong ol long dispela resis long

kamap olsem nambawan ragbi lig kantri long Pasi-fik i helpim kantri long traim long putim wanpela timinsait long NRL long Australia.Sir Michael i tok amamas tu long Cook ailans, Fi-

ji na Tonga husat ol tu i kamap long dispela tona-men.

BUNG: Kumul, Charlie Wabo i toktok long ol sumatin. POTO: Pasifik kap midia yunit.

Ol Pasifik pilaia bungim ol sumatinOLPasifik kap pilaia i binbung wantaim na raun igo long ol skul insait longMosbi siti long Fonde laswikbipo long fainolbilongol las wik Sarere naSande.Wanwan tim bilong

PapuaNiugini,Tonga,Fi-ji naCook ailans i go longwanwan skul we olsumatinna tisa i amamastru long bungim ol.Ted Diro praimeri skul i

bin amamas tru longkisim ol Kumuls na Coro-nation praimeri mekimbikpela bungwantaim Fi-ji Batis.Kosa bilong Fiji, Terry

Gilogely i tok dispelabung em wanpelabikpela samting longstap bilong long PNG.“Em i wanpela gutpela

ekspiriens,” Gilogely itok.“Ol pilaia i amamas tru

longpasin ol skul imekimlong kisim ol i go insait.“Mipela ino ting ol

sumatin bai amamasolsem long kisim mipela,ol i soimbikpela amamastru na i gutpela longlukim,” em i tok.

“Ol manmeri long hia ibin gutpela long mipelaolsem na i gutpela longmipela tu i ken givimsampela samting i gobek,” Gilogely i tok.Planti ol sumatin i gat

krismas namel long 9 na15naol imekim tumbunasingsing na danis longamamasim ol pilaia.NRL refri, Steve Clark i

givimsampelaol samtingbilong pilai go long het-mistres bilong skul na bi-hain ol Kumuls, CharlieWabo na George Monipilai ragbi tas wantaim olskul mangi.“Em i gutpela long kam

aut olsem na bungim olmangi na pilai liklik wan-taim ol,” Kumuls huka,JayAshton i tok.Hetmistres bilong Ted

Diro praimeri skul, HaneOpi tok ol i amamas truolsemol biknempilaia bi-long Pasifik kap na olNLR refri kam raun longskul bilong ol.“Mipela i gat gutpela

sans long lukim ol i kamolsem na mipela baitingim dispela bung olge-ta taim,” em i tok.

BUNG: Sir Michael i amamas long pilai bilong ol Kumuls. POTO: PM’s midia yunit.

Sape Metta i raitimOL spotsmanmeri bilongIsten hailens (EHP) tim iwok long trening hat na re-di long traim na winim bektaitol bilong PNG gemstaim ol i kam long namba 4PNG gems long NCD dis-pelamun.Provins i makim pinis

600 spotsmanmeri naofisol long go long dispelabikpela pilai bilong ol gras-ruts.Isten hailens i bin winim

dispela resis tupela taimpi-nisbipo long2003na2005.Long 2007 ol i bin kam

namba tri ples na nau ol ihangre long winim gen.

Isten hailens timbai stapinsait long 19 spots resis;etletiks, boksing, bodi bild-ing, wet lifting, kikboksing,taekwando,basketbol,voli-bol, boling, golf, ragbi lignains, ragbiyunionsevens,netbol, ragbi tas, hoki, datsna spots bilong ol turangu.Ol i wok long hatwok tu

longtraimnabungimK600,000 longsalimolgetaman-meri bilong tim i go pilai.Isten hailen provinsol

spots otoriti, Peter Sakipa itok amamas long EHP ed-ministresen husat i binhelpim ol wantaim K50,000 long statim fenresingwok bilong ol.

Edministresen i baim pi-nis tuK5, 000afiliesen fi bi-longol i go longPNGgemsogenaising komiti.Ol timofisol isingaut long

9-pela memba bilongprovins,olbisnisnaolman-meri long provins tu longsapotim tim long sampelakain rot.

Novemba 5 - 11, 2009 WANTOK Pes 27SPOT

Isten hailans laikkisim bek taitol

LAS wik mi toktok long wanem ol samt-ing yu mas mekim o wok menesmen bi-long yu long lukautim tim bilong yu longdispela PNG Gems.Dispela em wanpela bikpela samting

long helpim tim bilong yu na em i bikpelasamting tu long helpim tim bilong yu i pi-lai gut na winim ol medol.Dispela wik bai mi toktok liklik long ol

wok bilong ol lain husat i go pas longlukautim ol tim bilong ol olsem menesa.Long stat, tim bilong yu imas gat strak-

sa o sanap bilong ol man husat i holimwanwanwokmenesmen olsem ofisol bi-long tim.Dispela sanap bai lukim menesmen

bilong bikpela tim i stap antap na aninitem ol menesa bilong wanwan liklik timinsait long dispela bikpela tim.Namba wan samting long mekim em

longmakim ol manmeri husat bai kamapolsem ol menesa.Dispela em bikpela wok olsem na ol

lain ol i makim i mas i gat gutpela savena ekspiriens long mekim kain wok.Dispela ol lain i mas gat pasin bilong

wok olsem lida na i gat gutpela save naekspiriens long wok olsem menesa.Timmenesa husat i gat dispela ol save

long wok bai no inap bungim planti hevitaim em i lukautim na ronim tim bilongem long taim bilong pilai.Ol lain husat i gat save na ekspiriens

long mekim kain wok bipo bai ronim gutol samting long taim bilong pilai na dis-pela bai helpim long strongim spirit bi-long tim na tingting bilong ol long pilai nawin.Saposwanpela hevi kamap insait long

tim, ol tim menesa bilong ol bai wok longstretim pastaim bipo em i go long olbikpela tim menesa.Long dispela as, ol tim menesa i mas

gat inap save na ekspiriens long stretimol hevi we i kamap long ol liklik tim bilongol bipo em i go bikpela na i go long ol timmenesa bilong bikpela tim.Ol i mas gat bilip long ol yet long stre-

tim dispela ol hevi long tim bilong ol wan-wan.Wok bilong lukautim, ron na redim tim

bilong ol yu olsem wanpela menesa imas stat hariap, bipo long taim bilong pi-lai.Em i mas stat taim tim i wok long tren-

ing yet inap long olgeta pilai pinis longtonamen.Yu bai asua stret sapos yu wet i go na

laik stat mekim ol dispela wok taim gemi laik stat.Yu mas gat moa taim long bung wan-

taim ol pilaia bilong yu na traim long savegut long ol.Olgeta samting i mas stat long yu

olsem tim lida na gutpela piksa bilong olpilaia bilong yu.

Wok bilongol tim menesana ofisol

Bisi long pilai tasol:Minista i tokPaulus Tali i raitim

MINISTAbilong petroliumna enesi na memba bi-long Hagen, William Du-ma i tokim ol manmeri bi-long Gomis long lustingt-ing long ol arapela pasinna tingting long pilai tasol.“Lusim ol autsait pasin

na bisi long pilai tasol webai bungim yumi longkamapwanpela,”emi tok.Minista Duma i mekim

dispela toktok taim em iopim ragbi lig gren fainolbilong Gomis long SandeOktoba 25 long Westenhailens provins.Dispela A gred gem i

kamap namel long AmecBrothers na MompouTribes.Brothers i win 18-14.Duma i tok bipo long

taim em ino memba yetem i save kam sapotimragbi lig long hap.“Nau mi memba na mi

kam bek yet long sapotimdispela spot long hia.“Long dispela asmi laik

yupela ol yangpela man-meri tu i mas lusim ol aut-sait pasin na tingting tasollong spots,” Em i tok.“Mi laik yupela i lusim

simok nogut olsem mari-

wana, stim na ol arapeladrak we bai no inaphelpim laip bilong yu,” emi tok.Minista Duma i tok

Gomis i kamapim sam-pela ol biknem pilaia bi-long PNG pinis olsemRodney Pora bilong Ag-mark Gurias, Simon Yakbilong Masta Mak CityRangers na Steven Mellbilong Bintangor Eaglesbilong Hagen yet.“Yumi mas amamas

olsem ol i karim nem bi-long Gomis na i gat plantimoayangpela pilaia i staphusat i ken mekimwankain,” Duma i tok.Em i tok tu olsem Ha-

gen em i namba tri siti bi-long PNG na ol manmerimas lainim long wokbungna sindaun gut wantaim.Spots em i wanpela rot

bilong ol long mekim dis-pela i kamap.Duma i givim tu K55,

000 long presiden bilongGomis ragbi lig, JamesYak long ronim spots longhap.Em i tok tu olsembihain

bai em i lukluk long putimbanis long dispela pilaigraun long mekim ikamap gut.

Tim Westen hailans no warilong gutpela samting

Pius Mon i raitim

OL i nogat gutpela samtingna ples bilong trening tasoldispela ino stopim Westenhailans tim long redi longPNGGems longMosbi dis-pelamun.Long wanpela bung bi-

longolgetatimmenesalongLutheran Guest haus longFraide,Oktoba23,ol i tokolpilaia i nogat gutpela samt-ing na ples bilong treningtasol tingting bilong ol istrong yet long winim olmedol long pilai.Ol kain spot olsem pilai

bilong ol turangu manmeri,pawa lifting na wetlifting imas igatolgutpelasamtingbilong trening tasol ol i traimstrong na save bilong ol ilongwanemsamtingoligat.Dispela bai mekim ol i

painim hat liklik long resisgut bilongwanemol i nogatol samting bilong treninglong dispela kain spotolsem longGoroka, Lae naMosbi.Menesa bilong wanpela

spot insait longprovinsibilipolsemtimbilongembaiwin-imgolmedol bilongwanemol i putim mak pinis longPNGgemsmaski ol i nogatgutpela samting.

“Mipela i nogat ol gutpelasamtingnaplesbilong tren-ing, nau yetmipela i treninglong haus tasol mipela baiwinim gol medol taimmipela i go daun longMos-bi,” Amos Wak bilongpawalifting i tok.Emitokolgetamembabi-

long pawa lifting, wet liftingna spots bilong ol turangu istap nau long ples bilongem long Kelua autsait tasollong Hagen bilong anem inogat narapela gutpela bi-long ol long stap na trening.Timmenesabilongturan-

gu spots tu i autim wankainbelhevi.Em i tok, em i askim Ha-

gen klap sapos ol i kenyusim ol samting bilong ollong trening tasol nogat bi-long wanem ol wokman iwok long stretim dispelaples i stap.Nau yet, ol tu i go bek na

trening long haus.Em tu i bilip ol bai winim

golmedolbilongwanemol ibin winim 5-pela gol medollong 2007 PNG gems longLae na i ken mekimwankain gen.Ol arapela tim bilong

Westen hailans husat tu iwok long trenhat i stap longtraimnawinimolmedol em

netbol, ragbi lig 9’s na ragbi7’s, sofbol, volibol, boksing,etletiks na taekwando.Provinsol kaunsel mene-

saJohnKousenanambatubilong em, Simon Kama itokmaski long dispela hevi,ol timmenesa imasgatgut-pela tingting long winim olmedol.Tupela i tok tu olsem tim i

mas bungim inap K700,000 long karamapim wok-abaut, stap, yunifom na olarapelakosbilongsalim timi go pilai.Kos bilong yunifom na

balus tasol bai nap longK200, 000.Ol bai salim 400 pilaia na

ofisol i go longdispela tona-men.KousenaKama i singaut

long olgeta pilaia tu long pi-nis baim ol levi fi bilong ol,sapos nogat bai ol i rausimnem bilong ol long tim.Ol i tok menesmen i

laikim dispela ol mani longhelpimwokabaut bilong timna ol i askim ol manmeri,bisnis na gavman husat in-ap long sponsaim ol.Husat i laik helpim i ken

putimmanilongTeamWHP–PNGGames2009,akaunnamba 13379617,ANZ,MtHagenbrens.

Paitim AIDS na pasin paitim meri long PNG gemsAndrew Molen i raitimTUPELAbikpelasamtingologenaisa bilong PNGgemsbai lukluk longendis-pela yia em sik AIDS napasin bilong paitim ol merinamama.Komiti bilong yusim

spots long stopim HIV(CommitteeofHIVPreven-tion Through Sports) ikamapim dispela tingtinglong traim na helpim longdaunim namba bilong sikAIDS long go bikpela.

Ol i makim PNG GemslongNCDdispelamunlongmekim bikpela aweanesstret long dispela sik.“Mipela bai mekim

aweanesnatubungnatok-tok wantaim ol etlit napainim aut hamas save ol igat long dispela sik,” sia-manbilong komiti, Sir JohnDawanicura i tok.“Sampela ol lain husat i

gatdispelasikbaikamaptulong toktok wantaim ol etlitlong dispela sik,” em i tok.

Sir John i tok tu olsem olbai givim aut sampelaaskim i go long ol etlit longkisim bekim bilong ol.Dispela bai soim hamas

save tru ol i gat long sikAIDS.“Bekim bilong dispela ol

askim bai soim ples kliasapos ol manmeri savekisim gutpela save long ol-geta aweanes na wokskulim bilong sikAIDSwe isavekamap,”SirJohni tok.Komiti kisim helpim bi-

longNationalAIDSCouncil(NAC) wantaim K150, 000long mekim dispela wok.“Yupela i lukluk long sik

AIDS tasolmi laikimyupelai lukluk tu long skulim olmanmeri long lusim pasinbilongpaitimolmerinama-ma.“Mi bilip pasin bilong

paitim na bagarapim olmeri em i wankain olsemsik AIDS, tupela i go wan-taim,” dairekta bilongNAC,WepKanawi tok.

“I gutpela kamapim dis-pela wok long PNG Gemsbilong wanem olgeta man-meri husat i kam pilai baikam long ol liklik distrik nataun bilong ol rurel pleshusat ol ino save kisimplanti toksave tumasbilongsikAIDS.“Hia long Mosbi na Lae

yumi ken tok yumi savelong AIDS tasol yumi nosave sapos ol lain long olrurel ples i gat wankainsave,” em i tok.

Wan wik: Fonde, Novemba 5 - 11 2009.Isu 1839

Publisher of the newspaper operates at Section 58, Allotment 3, Office 2, Waigani Drive

HEKARI Souths United bai kisim O’ligsoka resis i kam long PNG gen taim oli pilaim Lautoka FC bilong Fiji longMosbi dispela Sarere.Dispela em i namba tu yia bilong

Hekari insait long dispela bikpela sokaresis bilong Pasifik rijen na ol wok long

traim strong yet long apimnem bilong PNG goantap olsem wanpelastrongpela kantri bi-long soka tu.Dispela em namba

tu gem bilong Souths insait long O’ligbilong dispela sisen we bai go inaplong 2010 tu.

Hekari holim bek planti ol pilaia bi-long ol bilong 2008-2009 sisen na i gatbilip olsem ol bai kamap wankainstrongpela pilai we ol i soim bipo pinis.Ol i soim las yia olsem ol inap long

ol arapela Pasifik kantri taim ol i winimKoloale FC bilong Solomon ailan naLautoka bilong Fiji.Long Oktoba, Hekari dro wantaim

Tafea FC bilong Vanuatu long PortVilla 3-3.

Tasol Lautoka em istrongpela tim tu na dis-pela Sarere bai ol i traimHekari long asples bi-long ol.Planti moa O’lig

pilai bai kamap longPNG we bai apim levelbilong soka long PNG.Dispela em bikpela astingt-

ing bilong PNGFA taim ol ikamapim NSL resis we sempiontim bilong NSL bai go insaitlong O’lig.

Andrew Molen i raitim