9
KHOA Hon 2.000 hình minh họa màu • Các mục theo trình tụ thời gian và theo chú đè

NN652: Bách Khoa Thư Lịch Sử - Kingfisher

Embed Size (px)

DESCRIPTION

Chứa đầy các những sự kiện lôi cuốn và những thông tin giá trị, cuốn Bách khoa thư lịch sử được bổ sung và cập nhật sau nhiều lần xuất bản, là chiếc chìa khóa để mở ra quá khứ. Từ sự kiện thành lập La Mã và đế quốc Byzantine đến cuộc đổ bộ đầu tiên lên Mặt trăng của loài người và sự chấm dứt chế độ phân biệt chủng tộc ở Nam Phi, tất cả lịch sử thế giới được thổi cho sức sống mới dưới một ngôn từ chắt lọc và am hiểu. Mang trong mình những mô tả sự kiện thú vị, những minh họa phong phú, những bức ảnh chất lượng cao, cuốn cẩm nang sẽ là một niềm hứng thú vô bờ với các độc giả trẻ quan tâm tới lịch sử. - Tranh ảnh màu ấn tượng, kích thích độc giả tìm hiểu thêm - Lời văn rõ ràng, sinh động và am hiểu - Tiểu sử các nhân vật lịch sử quan trọng có đi kèm minh họa - Làm nổi bật trong khung các mốc thời gian chính về những sự kiện chủ yếu của mỗi thời đại - Có riêng các phần về nghệ thuật, kiến trúc và công nghệ của mỗi thời đại...

Citation preview

KHOA

H on 2.000hình minh họa màu

• Các mục theo trình tụ thời gian và theo chú đè

MUC LUC • •

G ió i th ié u v iiL jch sí’r la g i? v i ¡i

THÍ? G lÓ l THÓI THÜONG CÓ 3 4 0 .0 0 0 -5 0 0 TCN)N h ífn g c o n n g ifó i d;1u t ié n 6N h ífn g n ó n g d a n ck lu t i c n 8S u m e r v a A k k a d 9Ai C a p C 6 d a i 10C h á u A u c \ f th a c h 1 2N e n v a n m in h s o n g Á n 14C re te C o d a i 1 6N gifó i M y c e n a e 17T r ié u d a i n h á T h ifO n g 18N gifó i H itt itc 20B a b y lo n 21N gifó i A ssy ria 2 2N gifó i D o T h á i c o 24A i C ü p : th ó i k y T a n V ifo ttg q u o c 26 N gifó i P h o e n ic ia 2 8C h a u P h i 30C h a u M y 32A n D ó th ó i A iy a n 33T h a n h R o m e 34B a b y lo n p h u c h ifn g 36H y L ap: T h ó i d a i D e n to i 3 8N h á C h u 39D e q u o c B a T if 40N g h e th u a t 42K ié n ( rú e 4 4K h o a h o c v a k y ih u a t 4 6

THE GI(Vl CÓ DAI 49(4 9 9 TCN—5 0 0 CN)H y L ap C o d a i 52T h i q u o c H y L a p 54A le x a n d e r D a i D é 56A n D o : DO“ ( ju o c M a u ry a 57T r u n g Q u o c : n h á T;1n 58

C h á u P h i 6 0J u d e a 61

C o n g h ó a La M á 62

D é q u o c L a M á 6 4C u ó c s o n g La M á 6 6N g ifó i C elt 6 8T r u n g Q u o c : n h á H a n 7 0D a o K i-tó 72Ngifc'íi P a rth ia v á tr ié u S assan id 74C h á u My 7 6T r ié u d a i G u p ta 7 8D é q u o c La M á s u y v o n g 8 0C á c m a n to e 8 2N h a t B a n 8 4N gifó i M aya 8 6N gifó i P o ly n e s ia 8 8N g líe th u á l 9 0K ié n t r u c 9 2K h o a h o c v á k y th u á t 9 4

THCÍI SO' KY TRUNG DAI 9 7(5 0 1 -1 1 0 0 )D é q u o c B y /a n t in e 100C h e d o tu k ín 102T r u n g Q u o c th ó i T ü y v á D ifó n g 104D a o H ó i 106S if b ife h a i n g ifó i D o T h á i 108B á c M y 110N gifó i B u lg a r ia v á S lav 112T r ié u d a i C a ro lin g ia n 114T r ié u d a i A b b a s id 116G h a n a 117N h a t B a n th ó i F u jiw a ra 118N gifó i M a g y a r v á B o h e m ia 120N ifóc A n h c ü a ng ifó i A n g lo -S ax o n 122D é q u o c La M á T h á n th á n h 124N ifóc P h á p th ó i C a p e tia n 126C h á u M y 128N g ifó i V ik in g 130N g ifó i N o rm a n 132N gifói T h o Scljiik 134T r u n g Q u o c : n h á T o n g 136N g h é tlu iá t 138K ié n tru c 140K h o a h o c v á k y th u á t 142

THCVl TRUNG DAI 145(1 1 0 1 -1 4 6 0 )C á c c u ó c T h f ip T if C h in h 148T á n g lefp h i é p s í ISOH e n ry x i í A n jo u 1S2I r e la n d 154S h o g u n v á s a m u ra i 156T lu ío n g m a i c h íiu Á u 158V e n ic e 160H ié n c h if d n g v á N g h j v ie n 162M ali v á E th io p ia 164B e n in v á Z im b a b w e 166T o n g iá o thcíi T r u n g d a i 168D é q u o c M ó n g C o 170XgiYó'i A / te c v á ng ifó ’i In c a 172C á c n h á ih á m h ié m th ó i T ru n g d a i 174 C h ié n t r a n h T rá m N ü m 176C á i C h é t D e n 178T r u n g Q u o c : t r ié u M in h 180C o n s ta n t i n o p lc 182D é q u o c K h m e r 184N g h é th u a t 186K ié n tru c 188K h o a h o c v á k y th u a t 190

T l l d l KY PIIUC HÜNG 193(1 4 6 1 -1 6 0 0 )Ngifó'i A z tec 196D é q u o c In c a 198C u ó c ta i c h ié m T á y B a n N h a 200T h ó i P h u c h ifn g 202Ita ly ^ 204C á c n h á th á m h ié m c h á u Á u 206D é q u o c S o n g h a i 208B a T ií th ó i S a fa v id 209X ir A n h th ó i T u d o r 210D é q u o c B ó D á o N h a 212C á i c á c h to n g iá o 214D é q u o c O tto m a n 216A n D o : n g ifó i M o g h u l 218T á y B an N h a c h in h p h u c c h á u M y 220D é c ju o c T á y B a n N h a 221D ó n g h o H a b s b u r g 222H a m d ó i T á y B a n N h a 223Cá c cu g c ch ién tran h to n g iáo ó P háp 224

NUtfc N g a 226H a L an d o c la p 228Bdc M y 230Nhai B a n v a T ru n g Q u o c 232X gh£ th iu lt 234Kien tru e 236K hoa h o c v a k y th u a t 238

tit MmTHlfdNG MAI VA Df? QU<Sc 241 (1601-1707)Nhat B an thoi k y lx* q u a n to a c a n g 244 T ri^u d a i S tu art ta i A n h 246X htfng ngifcri c h a u A u d jn h c u dau tie n d c h a u M y 248D e q u o c T h u y D ie n 250C hien tr a n h B a mUWi N flm 252NUdc P h a p v a R ich e lieu 254Tily B an N h a su y ta n 256C ac c o n g ty D o n g A n 258DO* q u o c I la L an 259Noi ch iC n A n h 260T ru n g Q u o c : n h a T h a n h 262An Do: tr ieu d a i M oghu l su y ta n 265 D e q u o c O tto m a n 266Ky n g u y e n Ly tr i 268N an n o le v a c iftfp h ie n 270C ac q u o c g ia c h a u P h i 272Ire land 274NiftJc N g a m<V ro n g 276Dai c h ie n B ile A u 278T ran g n g o i k e v i l ay B an N h a 279 C h;lu M y th u 6 c d ia 280N ghe thuAt 282Kicn tru e 284K hoa h o c v a k y th u a t 286

CÁCH MẠNG VÀ ĐỘC LẬP 289(1708-1835)Á o v à P h ổ 292Scotland: q u á n J a c o b i te 293C ách m ạ n g N ô n g n g h iệ p 294Cách m ạng C ông n g h iệp thòi kỳ d ầ u 296 N hửng th a y đ ổ i ở Â n Đ ộ 298C uộc C h iến tra n h B ay n ă m 300B ác M ỹ 302B uôn b á n v ớ i T ru n g Q u ố c 304Kỷ n g u y ê n c ủ a lô -g ic 306ll iệ n d ạ i h ó a n ư ớ c N ga 310T h ám h iể m c h a u D ạ i D ư o n g 312N hật B an VÌI Đ ỏ n g N am Á 314T hành lập l lọ p ch ủ n g quốc H oa Kỳ 316

C ách m ạ n g P h á p 318C á c c u ộ c c h iế n t r a n h N a p o le o n 320C h ấ m d ứ t c h ế đ ộ n ô lệ 322N gười A n h ở Ấ n Đ ộ 324C u ộ c n ổ i d ậ y ỏ' c h â u Mỹ L a-tinh 326B ất ổ n ờ A n h 327M ỹ: c u ộ c d i c ư s a n g p h ía tâ y 328N g h ệ tlu iậ t 330K iến trú c 332K h o a h ọ c v à k ỷ th u ậ t 334

A • ' ¿ r ■'

"nr*TRÀO IXÎ11 THỐNG NHÂT VÀTHựC DÂN HÓA 337(1 8 3 6 -1 9 1 3 )C á c h m ạ n g C ô n g n g h iệ p 340T e x a s v à M ex ico 342N am P h i 343C h iế n tr a n h N h a p h iế n 344N iìm C á c h m ạ n g 346N e w Z e a la n d 348C h iế n t r a n h C rim ea 350N h ậ t B ản 352N ộ i c h iế n Mỹ 354C h ấ m d ứ t n ộ i c h iế n Mỹ 356C a n a d a 357Italy 358Đ ứ c 360X âu x é c h â u Phi 362Ire la n d 364Đ ô n g N am Ả 366Đ ế q u ố c A nh 368M ỹ: C h iế n tr a n h D ồ n g h à n g 370K h ở i n g h ĩa N g h ía H ò a Đ o à n 372Q u y ề n b ầ u c ử 373A ustra lia 374C h iế n t r a n h B a lk an 376N g h ệ th u ậ t 378K iến trú c 380K h o a h ọ c v à k ỳ th u ậ t 382

THẾ GIỚI THỜI CHIẾN TRANH 385 (1 9 1 4 -1 9 4 9 )C h iế n tr a n h t h ế g iớ i I b ù n g n ổ 388C á c tr ậ n d á n l ì tr o n g C h iế n tra n h t h ế g iớ i I 390Ire la n d : n ộ i lo ạ n 392N g a 3941 lậu q u ả c ủ a C hiến tran h th ế giói i 396

C h ỏ n g h ĩa p h á t x ít trỗ i d ậ y 398N ư ớ c Mỹ g iữ a h a i c u ộ c c h iế n 400T ru n g Q u ố c 402Đ ạ i Suy th o á i 404C ộ n g h ò a \V e im ar v à H itle r 406N ộ i c h iế n T â y B an N h a 408N h ậ t B a n đ á n h T ru n g Q u ố c 410N ư ớ c Đ ứ c b à n h trư ớ n g 412C lìiố n tr a n h t h ế g iớ i II b ù n g n ổ 413C h iế n tr a n h ở m ặ t tr ậ n p h ía T â y 414 C h iế n tr a n h ở T h á i B ìn h D ư ư ng 416H ò a b ìn h ỏ' T h á i B ìn h D ư ơ n g 418Liên H ợ p Q u ố c 419Italy v à B a lk an 420Ấ n Đ ộ d ộ c lạ p 421Israe l 422K hối L iên h iệ p A n h 424T ru n g Q u ố c 425N g h ệ th u ậ t 426K iến trú c 428K hoa h ọ c v à k ỳ th u ậ t 430

THẾ GIỚI HIỆN ĐẠI 433(từ 1950 đ ế n nay)C h iế n tra n h lạ n h 436Lên v ũ trụ 438T ru n g Q u ố c 440K inh t ế t h ế g iớ i 442C h iế n t r a n h ở c h a u Ả 444Q u y ề n d â n sự 446C h ủ n g h ĩa k il lin g h ố 448N ạ n đ ó i tạ i c h â u Phi 449C á c q u ố c g ia m ó i 450C h iế n tr a n h ở T ru n g D ỏ n g 452C á c h m ạ n g k h o a h ọ c 454M ôi trư ờ n g 456C á c n ề n k in h t ế c lìù u Á 458G ìn g iử h ò a b ìn h 459N h ữ n g đ iể m h ấ t ổ n tr ê n t h ế giởi 460N a m Phi 462C u ộ c c h iế n c h ố n g k h ủ n g b ô 464

N iên b iểu tra cứu 465

LỊCH SỬ LÀ GÌ?Từ "h isto ry" ( l ịc h sử ) t r o n g t i ế n g A n h Ixit n q u ổ n từ từ

"lìisto" tr o n g t iế n g U y L ạp c ổ , c ó n g h ĩa là "b iế t đ iề u n ày " . T ro n g t iế n g H y L ạp. "tôi b iế t" c ù n g c ó n g h ĩa là "tôi đ à n h ìn th ấ y " , v à ”1 list o rco " th à n h ra c ó n g h ĩa là "b iế t n h ờ đ iề u tra". N gườ i H y L ạp c h o r ằ n g h ạ n k h ô n g t h ể b iế t b ấ t k ỳ đ iề u g ì tr ừ p h i đ à đ ư ợ c c h ứ n g k iế n lậ n m ắ t h o ặ c đ iẻ u ira v ề n ó . Sử g ia I iy L ạp T h u c y d id e s v iế t r ằ n g c ó q u á n h iề u n g ư ờ i s ẩ n s à n g tin n g a y v à o c â u c h u y ệ n đ ầ u t i ê n m à

h ọ n g h e đ ư ợ c . N gườ i H y L ạp c ổ đ ạ i đ ã h iể u đ ư ợ c b ả n

c h ấ t c ủ a lịc h sử . T h ứ n h ấ c , h iể u b iế t v ề lịch

s ử p h ả i d ự a t r ê n b à n g c h ứ n g . T h ứ h a i, l ịc h s ữ

k h ô n g p h ả i là m ộ t m à là n h iề u c â u c h u y ệ n . T h ứ h a .

m ọ i s ự k iệ n đ ề u p h a i đ ư ợ c k iế m c h ứ n g x e m c ó sa i só t h a y k h ô n g . C á c s ử g ia c ố g ỉín g tìm h iể u k h ô n g c h í v ẻ đ iề u g ì đ à x ả y ra , m à c ả tạ i s a o n ỏ x a y ra.

Bởi vậy m à từ "lịch sử " c ó n h iề u ý n g h ĩa . Đ ó là v iệ c tư ờ n g tr ìn h n h ữ n g s ự k iệ n x ả y ra t r o n g q u á k h ứ , đ ư ợ c s á p x ế p cheo r à n h tự th ờ i g ia n ; là v iệ c n g h iê n c ứ u c á c s ự k iệ n , n g u y ê n n h â n v à h ọ q u a c ủ a c h ú n g ; v à là tấ t c ả n h ữ n g g ì đ ư ợ c lưu g iữ h a y g h i n h ó ' v ề q u á k h ứ . Đ ể c ó b ằ n g c h ứ n g , c á c n h à s ử h ọ c d ự a v à o c á c tà i l iệ u g h i c h é p , đ ồ t ạ o tá c n h ư c ô n g c ụ la o đ ộ n g h o ặ c v ù k h í. v à c á c c â u c h u y ệ n tru y ề n m iệ n g . Đ ể n h ớ m ộ t s ự v iệ c , c o n n g ư ờ i ch ư ờ n g v iế t n ó ra , h o ặ c n h á c n h ở b à n g c á c h n à o đ ó . Vì c á c s ự v iệ c n à y , d ù là q u a n trọ n g , c ũ n g s è b ị q u ê n là n g h o ặ c lầ n lộ n . C u ộ c s ố n g c ủ a c h ú n g la n g à y n a y c ó t h ể đ ả k h á c s o với q u á k h ứ . n h ư n g m ộ t s ố th ứ v ầ n k h ô n g th a y đ ổ i; n h ữ n g c o n đ ư ờ n g th ờ i La M à v ẫ n đ a n g lư u th ô n g h à n g n g à y v à c á c trò ch ơ i n h ư m ô n đ á n h c ờ th ì n g ư ờ i t a đ à c h ơ i từ n h iề u t h ế k v trước.

Người Ai Cập cò đại dế lạ i những ghi chép hành ch ính và tôn g iáo v iế ! bằng chữ tượng hình trên g iấy papyrus (g iấy làm từ c â y có i)

LỊCH sữ ĐỊA PHƯƠNGNhCfng c â u c h u y ệ n tru y ề n m iệ n g là m ộ t n g u ồ n tư liệ u có g iá tr ị v ề lịc h s ử đ ịa p h ư ơ n g . V iệ c lá n g n g h e n l ìữ n g h ồ i ứ c c ủ a lớ p n g ư ờ i g ià , X C I 1 1 ả n h v à c h ia s ẻ v ớ i h ọ n lìử n g k ỷ n iệ m s è h é lộ n h iề u đ iề u v ẻ q u á k h ứ . L ịch s ử g ia tộ c là m ộ t p h ầ n c ủ a lịc h s ử đ ịa p h ư ơ n g . Á n h c á c th à n h v iê n g ia đ ìn h c ò n lư u g iử đ ư ợ c c ó t h ể lù i x a đ ế n t ậ n t h ế h ệ c á c c ụ k ỵ tổ l iê n . C á c s ự k iệ n q u a n tr ọ n g tr o n g g ia tộ c th ư ờ n g đ ư ợ c v iế t n g a y ở t r a n g đ á u g ia p h ả . C á c k h o lưu tr ừ đ ịa p h ư ơ n g c ò n g iữ c ả n h ậ t k ý , th ư từ , h ồ s ơ đ i ề u tra d â n s ố , ả n h c ù , tà i l iệ u v é c á c bấc đ ộ n g s ả n lớ n . n h ậ t k ý trư ờ n g h ọ c , b á o c á o k in h d o a n h c ủ a n i l ừ n g c ô n g ty đ à n g ừ n g h o ạ t d ộ n g từ lâ u . T à i l iệ u lư u tr ữ c ủ a m ỗ i g iá o p h ậ n c h o b iế t c h i t iế t v ề c á c b u ổ i lễ rử a tộ i, lò cư ớ i, đ á m ta n g . C á c g ia tộ c A n h từ n g c ó m ố i l iê n h ệ v ớ i m ộ t đ ịa d a n h n à o đ ó từ c á c h đ â y h ơ n n g h ìn n ă m c ù n g c ó t h ể tìm th ấ y đ é m ụ c (h a m k h ả o l iê n q u a n đ ố n g ia đ ìn h m ìn h

Bằng chửng dạng văn bản rất quan trọng dối với c ả c sử gia. Các g ia tộc Anh từng có mối liên hệ với một đ ịa ơanh nào dó từ cách đây hơn nghìn nám cũng có thê tim thấy đế m ục tham khảo liên quan đến gia dinh minh trong s ố đién thổ. biên soạn năm 1086. Cuốn sá ch này luu g iữ thông tin vé chù nhân cùa từng thừa đất. a i sống trẽn đó. trị giá cùa thửa đất v ả thuê' đất phài nộp.

C á c cô ng trin h x â y dựng ch o chúng ta b iế t nh iểu đ iếu v ẽ quá khứ. Đáu th ế kỷ X V II . hoàng d ế A kb ar v ĩ đại thuộc vuơng triéu Moghul đã được an táng trong khu lăn g tẩm trạng tr í lộng lẫ y n à y , h iệ n vẫ n cò n tọa lạ c ò thành pho Fatehpur S ik r i . Â n Đ ộ.

t r o n g S ổ đ iề n th ổ (D o m e s d a y B (x)k ) b iê n s o ạ n n ă m 1086 th e o l ệ n h c ủ a h o à n g đ ế W illia m - N gư ờ i C h in h p h ạ t (W illia m t h e C o n q u e ro r ) .

CÔNG VIỆC CỦA CÁC SỬ GIAN h à s ử h ọ c đ íc h th ự c đ ầ u t iê n là H e ro d o tu s . C h ín h ô n g đ à ( lù n g từ "h is to r ia " t r o n g t iế n g H y L ạ p v ớ i n g h ĩa là "đ iều tra " . M ặ c d ù v iế t s ử v à o th ờ i m à a i c ù n g v ầ n c ò n t in c u ộ c đ ờ i h ọ d o th ầ n lin h c a i q u ả n , H e ro d o tu s v ẫ n tìm k iế m n h ữ n g lờ i g ia i th íc h h ợ p lý v à là n g ư ờ i đ ầ u t i ê n c h ú ý tới m ố i q u a n h ệ n h â n q u ả c ủ a c á c s ự k iệ n . Đ ô i k h i , lịc h sử d o c h ín h n h ữ n g n h â n v ậ t đ ó n g m ộ t v a i tr ò lớ n tro n g q u á tr ìn h l ịc h s ử đ ó v iế t ra . Ju liu s C a e s a r đ à v iế t v ề c á c trậ n c h iế n ở x ứ G a u l (n ư ớ c P h á p n g à y n a y ) v à T h ủ tư ớ n g A n h W in s to n C h u rc h il l v iế t v ề h a i c u ộ c C h iế n t r a n h T h ố g iớ i.

)

*

K h ô n g p h ả i s ử g ia n à o c ù n g t ậ n m ắ t c h ứ n g k iế n c á c s ự k iệ n m à h ọ v iế t. H ầ u h ế t đ ề u d ự a t r ê n n h ử n g tà i liệu , v ă n tự ra đ ờ i v à o th ờ i đ iể m đ ó . N gư ờ i v iế t s ử p h á i lu ô n ý th ứ c v ề tlìiên k iế n h a y đ ịn h k iế n c ủ a c h ín h m ìn h v à c ủ a c á c n h à v iế t sử k h á c . T h iê n k iế n n g h ĩa là c h ịu tá c d ộ n g c ủ a m ột q u a n đ iể m c ụ th ể n à o đ ó , c ò n đ ịn h k iế n đ ơ n g iả n c ó n g h ía là " p h á n trước" d ù c h ư a x e m x é t tấ t c ả c á c d ữ k iệ n . C ác s ử g ia c ũ n g c ầ n p h ả i t r á n h sa i lầ m là v iế t v ề q u á k h ứ n h ư th ể m ọ i s ự k iệ n đ ề u d ư ợ c d ẫ n d ắ t b ở i m ộ t m ụ c đ íc h ấn đ ịn h s ầ n h ư ớ n g đ ế n h iệ n tạ i.

CÔiNG VIỆC CỦA CÁC NHÀ KHẢO CỐK hảo c ổ h ọ c là n g à n h h ọ c n g h iê n c ứ u v ề c o n n g ư ờ i tro n g q u á k lìứ th ô n g q u a v iệ c p h â n tíc h m ộ t c á c h k h o a h ọ c n lìừ ng d i v ậ t d o c o n n g ư ờ i đ ể lạ i. C á c n h à k h ả o c ổ n g h iên c ứ u đ ồ v ậ t ( đ ồ t ạ o tá c ) , c ô n g tr ìn h (n h à c ử a ) , y ế u tố s in h th á i (h ạ t g iố n g , x ư ơ n g đ ộ n g v ậ t) . K h ả o c ổ h ọ c c ó th ể c h o c h ú n g ta b iế t v ề n h ữ n g x à h ộ i lừ n g tồ n tạ i trư ớ c cả th ờ i k ỳ c ó v ă n tự , v à b ổ s u n g c h o v ố n tr i th ứ c c ủ a c h ú n g ta v ề c á c n ề n v ă n m in h . C á c n h à k h ả o c ổ co i n h ữ n g v ậ t m à h ọ k h a i q u ậ t đ ư ợ c là đ ầ u m ố i đ ể k h á m p h á

ra đ ờ i s ố n g c ủ a n l ìừ n g n g ư ờ i đ à s ử ] ~ d ụ n g c h ú n g . Đ ô i k h i, c á c n h àỊ ^ k h ả o c ổ p h á t h iệ n đ ư ợ c n lìừ n gL - t o ^ lý d o d ẫ n đ ế n n h ữ n g th a y dổ i¡ặ lớ n la o tro n g c á c x ã h ộ i m à

h ọ đ a n g n g h iê n cứ u . Ví d ụ , n ă m 1952, tro n g k h i đ a n g

k h a i q u ậ t k h u J é r ic h o , n h à k h ả o c ổ K a th lee n

* ///Ũ tK Ể Ê tÊ ÍÊ Ê tt K e n y o n đ ã p h á t h iệ n r à n g c ú c tư ờ n g

th à n h ở đ ó đ à b ị p h á hủy 1 " tr o n g c á c th ờ i k ỳ n ê u tro n g K inhT h á n h , n h ư n g d o lử a , c h ứ k h ô n g p h ả i d o â m

th a n h t iế n g k è n c ủ a n g ư ờ i D o T hái!K h ảo c ổ h ọ c c ó t h ể c u n g c ấ p c h o g iớ i s ử h ọ c n lìử n g

b ằ n g c h ứ n g k h iế n h ọ p h íi i x e m lạ i q u a n đ iể m c ủ a m ìn h v ề c á c x à h ộ i s ơ k h a i. N ă m 1939, n g ư ờ i ta p h á t h iệ n th ấ y xác m ộ t tà u c h ở k h o b á u c ủ a n g ư ờ i A n g lo -S a x o n tạ i S u tto n H oo ở A n h . N h ữ n g đ ồ tạ o lá c tìm ih ấ y tr ê n tà u đ ã c h o th ây m ộ t x à h ộ i k h ô n g hề* s ơ k h a i " đ e n tố i" lu y th u ộ c m ộ t thờ i k ỳ v ố n đ ư ợ c g ọ i là 'T h ờ i đ ạ i Đ e n tối". K ể từ n h ữ n g n ăm 1950 c ủ a th ố k ỷ XX, c á c n h à k h ả o c ổ đ à q u a n tâ m đốn v iệ c tìm ra IIh ừ n g h ọ c th u y ế t tổ n g q u á t n g ỏ h ầ u lý g ia i n h ữ n g th a y đ ổ i x ả y ra tr o n g x ã hộ i loài người. H iệ n n a y , h ọ đ a n g c ố tìm h iể u nguyên n h â n tạ i s a o n g h ề n ô n g p h á t t r iể n ở M exico v à o k h o ả n g 7 0 0 0 n ă m T C N v à tạ i sa o c á c đ ô th ị đ ầ u t iê n p h á t t r iể n ở C ậ n Đ ô n g . IN gày n ay , h ọ c ó th ể d ù n g m á y tín h đ ể x ử lý ị n |s ố liệu th ố n g k ê , n h ờ v ậ y m à p h ầ n c ô n g v iệ c II n g lìiên c ứ u n à y n h a n h c h ó n g v à h iệ u q u a I -lu m rấ t n h iề u . I

C á c d ồ t a o tá c n h ư tiề n x u , đ ồ g ố m , c ô n g

Trong khi khai quật, c á c nhà khào cổ rấ t chú ý g iữ nguyên cổ vậ t. Họ chăng m ộl tấm lưới đế xác định và g iữ nguyên v ị t r i ch inh xá c . kích cờ và hiện trạng cùa cổ v ậ t . Tất cả đất lấy tử đ ịa d iểm khai quật d i» c cho vào một cá i thùng, sau dó sàng qua rây . đ ể không bò sót những cò vậ t nhò. C ác nhà khào cổ ghi chép ch ính xác v ả chụp ảnh từng phán hiện trưởng khai quật.

Tượng netsuke tinh xào giúp chúng ta hiểu rỗ hon ■ vế cuộc sống V cùa người Nhật tt Bàn vào thế AÀ kỷ XVIII

Những đổ vật này các nhà khảo cổ tim thấy được trong xác con tàu mang tẻn Mary Rose. cho thấy các thủy thù có thể đã mang những gì khi di biển vào năm 1536. Chúng góm một ch iếc túi nhò đeo lưng, luọc chà i đáu. cải cỏi và chuỗi tràng hạt

c ụ la o đ ộ n g v à v ũ k h í đ ô i k h i đ ư ợ c tìm th ấ y với s ố lư ợ ng lớ n . K hi n g h iê n c ứ u n h ữ n g đ ồ v ậ t n à y , c h ú n g ta h iể u b iế t th ê m v ề lịc h s ử x ả h ộ i v à q u á n s ự c ủ a từ n g th ờ i kỳ.N h ữ n g d i v ậ t h à m c h ứ a th ô n g t in v ề s in h th á i n h ư xương , d a d ộ n g v ậ t, h ạ t c â y g iú p c h ú n g ta b iế t đ ư ợ c h ìn h th ứ c la o đ ộ n g c ủ a con n g ư ờ i v à loạ i lương th ự c h ọ ă n . N hữ ng h ứ c hình, b ứ c h ọ a c ủ n g c u n g c ấ p n h iề u tlìỏní» tin í»iá trị. Chúng ta c ó th ể b iế t đ ư ợ c d iệ n m ạ o c ủ a con ngư ờ i v à c ô n g v iệ c h ọ là m q u a c á c h ìn h v è tro n g h a n g đ ộ n g , c á c b ứ c b íc h h ọ a , h ìn h c h â nd u n g v à h ìn h v è tr ê n — ----------k ín h m à u . / / ' "***■-—

Th ế Giớ i Th ờ i Th ư ợ ng c ổ

(40.000-500 NĂM TCN)Đây là thời kỳ lịch sử đầu tiên của nhân loại, khi con người chuyển từ sống trong hang động sang sinh sống bằng nghề nông, cư trú thành làng, rồi

tiến tới sống ở thành thị và tạo nên những nền vãn minh đầu tiên. Vào khoảng năm 40.000 (Trước

Công Nguyên), con người đà biết xây nhà, sáng tác nhạc và vẽ tranh lên vách hang. Cho đ ế n khoảng năm 8000 TCN, các làng nông nghiệp và thương

mại được hình thành và 5.000 năm nữa (hay là 250 th ế hệ) trôi qua thì các nền văn m inh có ảnh hưởng lớn mới xuất hiện ở Ai cạp và khu vực

Lường Hà (Mesopotamia).

▲ N gư ờ i n g u y ê n th ủ y s ố n g t ro n g h a n g đ á v à t ạ o ra lử a b ằ n g c á c h d ù n g d â y c u n g x o á y trò n m ộ t th a n h g ỏ d ự n g d ứ n g t r ê n m ộ t m ả n h g ỗ k h á c đ ể là m p h á t ra t ia lửa.

< N g ư ờ i A i C ậ p c ổ đ ạ i tin v à o k iế p s a u . H ọ th ờ n h iề u vị t h ầ n , t r o n g đ ó c ó t h ầ n O s ir is , t ứ c t h ầ n C h ế t . H ìn h ả n h c ủ a v ị t h ầ n n à y đ ư ợ c m ô t ả t r o n g m ộ t b ứ c t r a n h t r ê n lă n g m ộ v u a H o r e m h e b .

3

s ơ Lược TOÀN CẲNH THẾ GIỚI(40.000-500 TCN)

Mặ c d u c ó n h ữ n g b à n g c h ứ n g h ó a th ạ c h c h o th ấ y n g ư ờ i n g u y ê n th ủ y x u ấ t h iệ n c á c h đ â y ít n h ấ t

1 3 0 .0 0 0 n ă m ở c h â u P h i. n h ư n g c u ộ c s ố n g c ủ a h ọ c ự c k ỳ đ ơ n g iả n s o v ớ i c u ộ c s ố n g c ủ a c h ú n g t a n g à y n a y . Đ ế n k h o ả n g n ă m 4 0 .0 0 0 T C N , lo à i n g ư ờ i đ à h ọ c c á c h d ù n g lử a đ ể sư ở i ấ m , n ấ u :1n v à x u a đ u ổ i t h ú clử . T ừ c h ỗ c h ỉ b iế t s ă n h á n v à h á i lư ợ m , c o n n g ư ờ i d ầ n c ỉần b i ế t c á c h t r ồ n g c â y lư ơ n g th ự c v à n u ô i g ia s ú c . K h o ả n g n ă m 8 0 0 0 T C X . c u ộ c s ố n g t r ở n ê n p h o n g p h ú h ơ n k h i c á c là n g n ô n g n g h iệ p h á t t r i ể n m ạ n h ở k h u v ự c T r u n g Đ ô n g . P h á i rấ i lâ u s a u , c á c k h u v ự c k h á c t r ê n t h ế g iớ i m ớ i p h á t t r iể n tư ơ n g tự n h ư k h u v ự c n à y . T r o n g v ò n g 3 -0 0 0 n ìlm s a u đ ó , x u ấ t h iệ n c á c

h o ạ t đ ộ n g q u a n t r ọ n g c ơ b ả n c ủ a c o n n g ơ ờ i n h ư x â y đ ự n g , c a n h t á c đ ấ t đ a i , l à m g ố m , c h ế t á c đ o đ ồ n g , m a y v á , c h ă n n u ô i . M ài đ ế n n ă m 3 0 0 0 T C N , c á c đ ổ tlìị đ ầ u t i ê n m ớ i h ìn h t h à n h d ọ c t h e o c á c c o n s ô n g ở Ai C ậ p , k h u v ự c L ư ỡ n g H à v à T r u n g Q u ố c . N ă m 2 6 0 0 T C N , c á c c ô n g t r ìn h lớ n n h ư k im tự t h á p A i C ậ p , v ò n g t r ò n đ á Đ ô n g  u , c á c n g ô i đ é n đ ầ u t i ề n ở P e r u đ à đ ư ợ c x â y d ự n g . C ũ n g v à o k h o ả n g th ờ i g ia n n à y , n g ư ờ i d â n v ư ơ n g q u ố c K u sh ở Đ ỏ n g P h i h ọ c c á c h c h ế tá c k im lo ạ i v à c á c n h à th i ê n v ă n T r u n g Q u ố c l ầ n đ â u t iê n k h á m p h á r a h i ệ n tư ợ n g n h ậ t th ự c . N ề n Viìn m in h b á t đ ầ u h ìn h th à n h .

T R U N G

TRUNG VÀ NAM MỸồ T ru n g M ỹ (M ex ico ) trư ớ c n ă m 2 0 0 0 T C N , ở d ã y n ú i A n d e s b ắ t

đ ồ n g n g ư ờ i P e r u s ố n g b ằ n g c ó n h iề u n g ư ờ i đ ịn h c ư tro n g

h à n g t r ă m n ă m , c á c n g ô i t r iể n r ộ n g lớ n h ơ n , trở 2 6 0 0 T C N , n h iề u đ é n th ờ e n b iể n P e ru , g ầ n n h ư c ù n g

c á c v ò n g t rò n đ á đ ầ u th á p ở Ai C ậ p c ổ đ ạ i. O lm e c x u ấ t h iệ n ở

5 0 0 n ă m T C N , n g ư ờ i M ay a ở M ex ico c ũ n g x à y d ự n g kim tự th á p .

4

CHÀU ÂUC á c c ộ n g đ ổ n g n ồ n g n g h iệ p x u ấ t h iệ n ở Đ ò n g N am Au k h o ản g 6 0 0 0 n ă m T C N , n h ư n g ph ả i đ ển 4 0 0 0 n ă m TC N m ới x u ấ t h iệ n ở T ây B ă c Âu. V en b ờ Đ ại T ây D ương, m ộ t n é n v ăn m inh tiên tiến đ ã b ắ t d ầ u b iết x ây d ự n g n h ữ n g c ô n g trinh nh ư đổi gò , vòng tròn đ á v à o k h o ản g K r,4 0 0 0 n â m T C N . V òng tròn đ á c ổ n h ấ t StÁtrong s ố n ày h iện v ẫn c ỏ n ở Ireland ^ ,^ 5(Ailen), c ó n h iéu v ò n g tròn b ằ n g đ á rấ t ấ n h . ■ tượng ở Anh, S c o tla n d v à v ù n g B rittany .c ủ a P h á p . Vé s a u . trong thời kỳ k é o dà i JB tr ■ t đ ế n n ăm 5 0 0 T C N , ngừờ i C e lt đ ã th ố n g jL y *trị c h â u Âu. n h ư n g n ề n v ăn m inh đ ò thị / L j tiên tiến n h ấ t lại th u ộ c v é ngườ i M y cenae ờ Hy L ạp v à người E tru sca n ở Italia. . '

CHÃU ÀC ó b ố n tru n g tâm p h á t triển ở c h â u Á. ổ vùng c h â u th ổ sô n g Ấn (n ay là P ak is tan ), m ột n ề n v ăn m inh liê n tiế n đ ã p h á t triển từ k h o ả n g n ă m 2 6 0 0 T C N . M ặc dù c á c c ộ n g đ ô n g n ô n g n g h iệp đã p h á t triển m ạ n h ở m iền B ắ c T rungQ ụ ố c lừ 4 0 0 0 n ă m T C N , n h ư n g ỆỂt y vn ề n v ăn m inh T rung H o a đ ư ợ c íc h o là b ắ t đ ầ u từ k h o ản g 2 7 0 0 ^ 8 ! S 8 rn ă m T C N , từ khi có n h â n vậ t h u y ền th o ạ i H o àn g Đ ế. Haitru n g tâm k h ác là c h â u th ổ ¡ M a l l e i J I I I I Isô n g M ekong ở Đ ô n g N am Ávới n ề n v ăn m inh lú a nước v à W K i& g ty iựN ew G u in ea , c ũ n g p h á t triển vền g h ề n ô n g . v S Ê ? 1, - >v

C H Â U ÁC H Â U Ã U

C H Â U PHI V À

T R U N G Đ Ô N GỨC-Ã

S o vớ i ngườ i d â n ở c á c nơi k h á c t rê n t h ế giới, c ó lẽ th ổ d â n A borig ine ở lục đ ịa A u s tra lia c ó m ộ t lịch s ử ít b iến đ ộ n g n h ấ t. Họ k h ô n g trả i q u a n h ữ n g b iế n c ố kịch tính , n h ữ n g s ự kiện lớn như c á c n ề n văn h ó a k h á c . N gười A borig ine s ố n g rải r á c k h ắ p lụ c đ ịa b ằ n g n g h ề s ă n b ắ n h á i lượm s u ố t h à n g n g h ìn n ă m . N ew Z e a la n d h ầ u n h ư k h ô n g có n g ư ờ i ở . T rê n q u ầ n đ ả o P o ly n e s ia , n ể n v ă n h ó a đi biển L ap ita trở n ê n m ạ o h iểm hdn từ k h o ả n g 3 0 0 0 n ă m tr.C N . Tởi k h o ả n g 1 5 0 0 n ă m tr.C N , người d â n nơi đ â y đ ã c ó n h ữ n g c h u y ế n v ư ợ t đ ạ i d ư ơ ng đ ế n k h á m p h á c á c h ò n đ ả o x a xôi t r ê n k h ắ p T h á i B ình D ương.

CHÂU PHI VÀ TRUN G ĐÔNG

C á c c ộ n g đ ồ n g b iế t n ô n g n g h iệp nh ấ t đ ư ợ c b iế t đ ế n h inh th à n h ở v ù n g Lưỡng H à (n a y là Iraq), nơi g iao n h a u g iữa c h â u Âu v à c h â u Á. T ại S u m e r, c á c thị

trấn b u ô n b á n n h ỏ p h á t triển th à n h đô W thị từ k h o ản g 3 4 0 0 n ă m T C N . N ằm d ọ c / / th e o s ô n g Nile, Ai C ậ p d ã p h á t triển th àn h

m ộ t n ề n v ă n m inh tièn tiến tổ n tạ i tởi 2 .5 0 0 n ă m . ở n h ữ n g v ù n g k h á c c ủ a c h â u Phi, c o n

ngườ i s ố n g h o a n g s ơ h ơ n th e o lối d u c ư h o ặ c s ă n b ắ n há i lượm.

5

KINGFISHERBÁCH KHOA THU

LICHSU

G iá : 420.000đI S B N 9 7 8 - 6 0 4 - 7 7 - 1 1 1 4 - 7

8 1 0 3 5 2 3 5 2 0 4 0 7 2

C hua đày nhũng sụ kiện lói cuốn và th õ n g tin giá trị, c u ố n Bách k h o a Lịch sú K ingfisher, đuọc bó sung và cập n h ạ t sau nh iẻu lãn xuá t b an , là ch iếc ch ìa k h ó a đẽ mo ra quá khù. Tù sụ kiện thành lặp La Mã vã đẽ quóc Byzantine đến cuộc đỗ bộ đău tiên lên Mạt trâng cua loài nguòi và sụ chám dút chẽ độ phân biệt chung tộc tại Nam Phí, tát ca lịch sú th ế giới đuợc thỏi cho súc sống m ối duới một ngón tù _ chát lọc và am hiếu. M ang trong minh nhùng m ô tả sụ kiện thú vị, nhũng J0SỊỊf^ minh họa phong phú, nhũng búc ảnh chát luọng cao, cuốn cám nang f e j ẩ | i sẽ là mòt niềm húng thú vô bò vói độc giá tré quan tâm tới lịch su. .

CÁC ĐIÉM ƯU VIỆT:• T ranh anh màu án tuọng, kích thích độc giá tìm hiếu thêm• Lòi van rò ràng, sinh đỏng vã am hiéu• T iểu sú các nhãn vặt lịch su quan trọng có kèm

m inh họa• Làm nói bậ t trong khung các mốc thòi gian chinh

vẻ nhũng su kiện chu yẽu của mỏi thòi đại• Cỏ riêng cac phân vè nghệ thuật, kiến trúc và cống nghệ

cua mỏi thời đại• Niên biẻu tra cuu liệt kẽ các nhãn vật chu chốt và các sụ

kiện theo trinh tụ thòi gian

w w w .n hanam .vn