NO KA ‘ÏLIOMO‘O

KAWEHI AVELINOHA‘I HOU ‘IA NA EVE FURCHGOTTKAHA KI‘I ‘IA NA

Ha i hou ia na

Kawehi Avelino

Kaha ki i ia na

Eve Furchgott

Unuhina Pelekänia na

Lilinoe Andrews läua o Kiele Akana-Gooch

NO KA ‘ÏLIOMO‘ONO KA ‘ÏLIOMO‘O

He alu like ka ho opuka ia ana o këia püka ina puke e ka Hale Kuamo o

a me nä Kula o Kamehameha.

No ka Ïlio Mo o

Kuleana Kope © 2008 na ka Hale Kuamo o

Nona nä kuleana a pau.

ISBN: 978-0-87336-167-5

Pa i ia këia mo olelo ma ka ölelo Hawai i ma ka atikala o Nä Aui o ke

Au Kahiko o Ka Nüpepa Kü oko a lä 15 o Okakopa 1925 a ma ka ölelo

Pelekänia ma Sites of O ahu © 1978 na Bishop Museum Press. Ho omohala

ia na ka Hale Kuamo o ma Ka Haka Ula O Ke elikölani o ke Kulanui o

Hawai i ma Hilo me ke kälä ha awina na ka Oihana Ho ona auao Pekelala

no ka Ho ona auao Öiwi Hawai i.

Luna Ho okele Pähana: Keiki Kawai ae a

Luna Ho olauka i Pähana: Alohalani Housman

Ha i Hou ia na Kawehi Avelino

Unuhina Pelekänia na Lilinoe Andrews me Kiele Akana-Gooch

Kaha Ki i ia na Eve Furchgott

Ho oponopono ia na Keoni Kelekolio

Käko o Hakulau: Kaulana Dameg

Hale Kuamo o–Kikowaena Ölelo Hawai i

Ka Haka Ula O Ke elikölani Ke Kulanui o Hawai i ma Hilo

200 West Käwili Street

Hilo Hawai i 96720-4091

hale_kuamoo@leoki.uhh.hawaii.edu

www.olelo.hawaii.edu

Ka Papa Ho opuka o Kamehameha

567 South King Street

Honolulu Hawai i 96813

www.kamehamehapublishing.org

NO KA ‘ÏLIO MO‘ONO KA ‘ÏLIO MO‘O

2

O O AHUALUA ka mokupuni. Aia i laila o Könähuanui o ia ke kuahiwi

i uka o ka pali kaulana o Nu uanu.

4

HE PU U KO LUNA o Könähuanui kahi e noho ana he wahine u i. I ko ka

wahine ki ei ana iho i lalo i ka waiho helahela o nä Ko olau ua ike päpü ihola

ia i nä känaka o lalo e pi i mai ana no Honolulu.

6

AIA HO I MA HONOLULU ma ka lae o Ka auku u kahi e noho ana

ka Mö ïwahine o Ka ahumanu. Ua ono a ela ka mö ï i ka ïlio kälua a me ka

poi lehua. O ke kauoha akula nö ia o ka mö ïwahine i kona kanaka lawelawe

penei E hele aku oe iä Kanakali ili i i ïlio i kälua ia. E hele aku ho i oe iä

Kanaka ole i poi lehua i ku i ia a ae ae. A mäkaukau e lawe ia mai i ai na u.

8

HE MAU KÄNAKA o Kanakali ili i läua o Kanaka ole e noho ana ma

Kailua Ko olaupoko. He hänai ïlio o Kanakali ili i oiai ua ai ia nö ka ïlio

e like ho i me ka moa a me ka pua a. Hänai o ia i nä ïlio a küpele ia ke kino

a pu ipu i. O Kanaka ole he kanu kalo o ia. Mahi o ia i ke kalo ma nä lo i a

möhähä.

10

HA ALELE KOKE ka elele iä Ka auku u a holo akula no Kailua. Pupu u

ho olei loa o ka hö ea akula nö ia o ia nei i ka äina i ka pä aheahe mai o ka

Malanai. Hui maila o ia nei me nä känaka elua o ia ho i o Kanakali ili i läua

o Kanaka ole.

A lohe mai läua i ka mana o o ka Mö ïwahine o Ka ahumanu o ka ae koke

akula nö ia o läua. Hö ike ia aku nö ho i i ka elele ka mana o o läua o ia ho i

e lawe aku läua i ka ïlio kälua a me ka poi lehua na ka mö ïwahine i kekahi lä

a e nö. Ho i a ela ko Ka ahumanu elele i Ka auku u.

12

O KANAKALI ILI I ua hopu akula o ia i ïlio mo o. Ua kälua ia a mo a a

ho okomo ia i loko o ka umeke. Ho opa a ia akula ia umeke i loko o ke kökö

a ua mäkaukau ho i no ka halihali ia ana i o ka mö ïwahine ala.

14

O KANAKA OLE ua hana o ia e like me käna hana kümau. Ua huki o ia

i ke kalo lehua a ho omo a ma ka imu. I ka mo a pono ana o ke kalo o ke ku i

akula nö ia ona i ka ai a loa a mai ka poi lehua ono e like me kä Ka ahumanu

i kauoha mai ai. Ua ho okomo ia ka poi i ka umeke ai a mäkaukau ihola no

ka lawe ia i Honolulu.

16

HO OMÄKAUKAU AKULA o Kanakali ili i läua o Kanaka ole i nä

ukana a läua no ka auamo ana a hiki loa aku i Honolulu. Ua mälie ia

kakahiaka a olu olu ka hele ana ma ke alahele.

O ka pi i akula nö ia o läua no luna o ka pali o ia ho i o Nu uanu. A hö ea

läua i laila huli akula i ka lae ma kai.

18

I KA MALU O KA PALI a ole läua i ike i ka wahine u i e noho ana ma

ua pu u ala o Könähuanui. Nïnau maila ka wahine I hea ana oukou e hele

a e nei?

Pane akula kekahi leo ë mai loko mai o ka umeke E hele a e ana mäkou i ka

auwae äina o läua nei.

20

A OLE O KANA MAI ka pü iwa o läua nei. Ke wala au nei nö kä ho i kahi

ïlio mo o! Ölelo a ela o Kanaka ole Lapu ho i ka ïlio iä käua!

Pane akula o Kanakali ili i Ola ho i ka ïlio! O ke komo nö ia o ka maka u i

loko o läua.

22

O KE KIOLA AKULA nö ia o läua nei i ke kökö a me ka umeke a

mahuka koke iho no kai. Mämä nö ko läua holo ana—kani ka pola o ka malo!

O ka holo akula nö ia o läua a hiki loa i ka lae o Ka auku u o ia kahi

e noho ana o Ka ahumanu.

24

I KO LÄUA HÖ EA ANA i mua o Ka ahumanu a ohe a läua mea ai na

ke ali i! Ua nele läua i ka ukana ole— a ohe ïlio kälua a a ohe poi lehua na

ka mö ï. Komo hou ihola ka maka u i loko o läua o ho opa i ia e Ka ahumanu.

Ua ulupuni läua i ka maka u loa!

I ole na e läua e pau i ka make o ko läua mihi nui nö ia iä Ka ahumanu. Hö ike

akula läua nei i ka mo olelo no ka ïlio mo o.

26

A ANO Ë A ELA ka no ono o o Ka ahumanu i kä ka pepeiao i lohe mai

ai. I loko nö o ke ano ë o ka mo olelo a me ka nele i ka ïlio a me ka poi

lehua ole a ole i pi i iki ko Ka ahumanu huhü. Ua kala ia o Kanakali ili i läua

o Kanaka ole.

28

NO KA WAHINE U I e noho ana ma luna o Könähuanui a ole o ia i ike

pinepine ia. Akä ua ike ia nö na e kona ano he e epa maoli nö. O ke ano o

kona kino he hapa mo o hapa kanaka. A wahi a kahiko he pilina ko ka mo o

me ka ïlio mo o.

No ia mo olelo kupanaha nei ua hele a laha loa i ka ao nui ho i i waena o ke

alo ali i a me ko ka äina laulä. Nani ho i ka maopopo i ka nui känaka no ke

ano ë o ka ïlio mo o ua lilo ka ïlio i mea e maka u ai nä känaka hele i ka pö.

A i ka hele ana o ko Ko olau i Honolulu a ho i aku ho i mua nö i ka wä ahiahi

oko a i ole e pilikia hou i ka ïlio mo o kupanaha.

‘ELIMA MANA‘Oe käko o ana i nä ha awina o këia puke

1. No ka öpioMa këia mo olelo hö ea o Kanakali ili i läua o Kanaka ole i Honolulu

me ka loa a ole o ka mea ai a Ka ahumanu i kauoha ai. Ua komo nö

ka maka u i loko o läua i ka no ono o a e i ko läua hopena pono ï iho

eia nö na e o ka ha i i ka oia i o wale nö kä läua. He aha ka pane

a Ka ahumanu? He lä mälie a he lä ino e ha i mau ia nö ka oia i o.

No ke aha?

2. No ka ohanaHe mau ano pilina ko ke kanaka me ka holoholona. O kekahi he

hänaiahuhu o kekahi he mea ai a o kekahi he aumakua. E kükäkükä

me kou ohana no nä holoholona nui a waiwai paha iä oukou. He

mo olelo paha ko kou ohana no kekahi holoholona?

3. No ka papa kulaMa ka mö aukala Hawai i he mea nui ko iko i ka Mö ïwahine

o Ka ahumanu ka i komo iki na e ma këia mo olelo nei. Noho

pü o Ke eaumoku läua o Nämähana a hänau ia maila o

Ka ahumanu ma Ka uiki Maui i ka makahiki 1768. O ia ho i

ka wahine punahele a Kamehameha. Ma käu papa e kama ilio

oukou no kä Ka ahumanu hana ma këia mau mea penei:

ana o nä kapu kahiko

okumu ia ana o ka ho omana Kalikiano ma Hawai i nei

4. No ke kaiauluUa akamai a mäkaukau loa nö ho i o Kanakali ili i läua o Kanaka ole

ma kekahi hana. O Kanakali ili i he hänai ïlio a o Kanaka ole he

mahi ai. Noho o Ka ahumanu ka mö ïwahine i Honolulu he äina

mamao loa nö a kama äina nö na e i ka po okela o kä läua hana. He

aha käu hana akamai? Pehea oe e kökua ai i kou kaiaulu ma ka ho okö

pono ana i ia hana?

5. No ka lähui Ua hele a laha loa ka mo olelo no ka ïlio mo o i waena o ke alo ali i a

me ko ka äina laulä. I këia au pehea käkou e ho oka a ike ai i ka ike

ko iko i i ko nä pö ai like ole o ko käkou lähui? He aha ho i nä mana o

nui e ho oka a ike ia nei i waena o ka lähui i këia mau lä?

KA HALE KUAMO‘O

Käko o a paipai ka Hale Kuamo o–Kikowaena Ölelo Hawai i i ka

ho okumu ana i ka ölelo Hawai i o ia ka ölelo kaiapuni o nä kula

o ke aupuni o nä oihana like ole i lohe ia mai ho i ka ölelo Hawai i

mai ö a ö o Hawai i Pae Äina.

Na ka Hale Kuamo o e ho omohala nei i nä ha awina e pono ai ka

holomua o ka ölelo Hawai i ana ma nä ano pö aiapili like ole e like ho i

me ka ha awina ölelo Hawai i no nä kula ölelo Hawai i nä papahana

käko o kumu ka nüpepa o Nä Maka O Kana a me ka puke wehewehe

o Mämaka Kaiao.

Ua ho okumu ia ka Hale Kuamo o e ka Aha ölelo o ka Moku äina o Hawai i

i ka makahiki 1989. O ka Hale Kuamo o ke ke ena Moku äina ölelo Hawai i

mua loa a puni o Hawai i. Inä makemake oe e käko o i nä pahuhopu a me

nä hana o ka Hale Kuamo o ma ka lülü mai i ke kälä hä awi manawale a

e ho ouna mai i ka University of Hawai i Foundation–Hale Kuamo o ma ka

helu wahi i hö ike ia ma ka ao ao ho okuleana.

KA PAPA HO‘OPUKA ‘O KAMEHAMEHAI Oha Nä Pua

Käko o ka Papa Ho opuka o Kamehameha i ke ala nu ukia o nä

Kula o Kamehameha ma ka ho opuka a ho omalele ana aku i nä huahana

ölelo a mo omeheu Hawai i a me nä huahana na ke kaiaulu i mea e hoihoi

ai nä haumäna a e ho oikaika a ho oulu ai ho i i ke ola mauli Hawai i.

Ua ho okumu ia nä Kula o Kamehameha i ka makahiki 1887 e ka

ho oilina a ke Ali i Bernice Pauahi Bishop ka mo opuna kuakahi a ka Mö ï

Kamehameha Ekahi. Ua ike maka ke Ali i Pauahi i ka pöpilikia na au auä

o ka po e Hawai i a no ono o ihola o ia o ka ho ona auao ka mea ko iko i loa

e ho oikaika a ho öla ai i kona lähui aloha. Ua lilo nä Kula o Kamehameha

he önaehana kä oko a e mälama nei i ekolu mau kahua kula mälaa o a

i ka papa umikumamälua he kanakolu a oi mau kula kamali i a me nä

papahana ho ona auao ma nä kaiaulu like ole o ko Hawai i pae äina.

Hä awi pü aku nä Kula o Kamehameha i ke kälä kökua haumäna a me ke

kälä käko o i nä kula ho ämana i nui mano nä haumäna e käko o ia ana ma

ko läkou imi na auao ana i këlä me këia makahiki.

A division of Kamehameha Schools

NO KA ‘ÏLIOMO‘O

A division of Kamehameha Schools

Hale KuamooPrinted in Korea $14.95

Puke 3 Püka ina Ku una

Hoolilo ia ke kälä mai ke küai ia aku o këia puke no ke pai a hoomalele aku i nä huahana ölelo Hawai i ë a e.

Nä Po oinoa ma ka Püka ina Ku una

No ka Elepaio Kolohe

No ke Kumu Ulu

Ka Mo olelo no ka O opu

No ka Ïlio Moo

No ka Wai o ka Puna Hou

He Ka ao no ka Anae

‘A‘OLE I KÖ KÄ KA‘AHUMANU KAUOHA KI‘I ‘AI MA MULI O KEKAHI ‘ÏLIO MO‘O A ME NÄ HANA ÄIWAIWA MA KÖNÄHUANUI.