norma 1 1998

7/22/2019 norma 1 1998

1/204

NORMA

220 GODINA OBRAZOVAWA U^ITEQA

^ASOPIS ZA TEORIJU I PRAKSU

VASPITAWA I OBRAZOVAWA

SOMBOR, 1998.

UDK 37 YU ISSN 0353-7129

1

7/22/2019 norma 1 1998

2/204

UDK37 Norma, godina IV, 1/98 YU ISSN: 0353-7129

NORMAâsopis za teoriju i praksu vaspitawa i obrazovawa

IZDAVA^ UREDNI[TVOU~iteqski fakultet Sombor Dr \or|e \uri},

glavni i odgovorni urednikZA IZDAVAÂ Dr Stojan BerberDr Jano{ Pinter Dr Jelena Kosanovi}

Dr Jovo Male{evi}SAVET ASOPISA Dr Jano{ PinterDr Velimir Sotirovi}, Novi Sad,predsednikIlija Vari}ak, Sombor KORICEDr \or|e \uri}, Sombor Mr Dragan Savi}, akad. slikarMr Miodrag Igwatovi}, BeogradDr Ilija Kupre{anin, SomborDr Dragan Kokovi}, Novi Sad PREVODILACDr Milan Lipovac, Sombor Mr Gorana Rai~evi}Dr Nenad Petrovi}, SomborDr Margit Savovi}, Subotica

Jovan Stri~evi}, Sombor LEKTORDr Tomislav Cvetkovi}, Sombor Dr Dragoqub Gaji}

* * * TEHNI^KI UREDNIKMr Slavko Kneèvi}

ADRESA UREDNI[TVA

U~iteqski fakultet Sombor

Re{ewem Ministarstva zainformacije Republike Srbijebr. 632-1215/94-03 od 16. 01. 95.~asopis Norma je registrovan podbrojem 1844. Podgori~ka 4

25000 SomborTel. (025) 22-030, 28-986Faks (025) 26-461@iro ra~un: 46300-603-5-2047

Mi{qewem Ministarstvaprosvete Republike Srbijeod 5. maja 1995. godine ~asopisNORMA oslobo|en je pla}awaporeza na promet PRIPREMA

U~iteqski fakultet SomborIzdava~ka delatnost

* * ** * *

âsopis izlazi tri putagodi{we. [TAMPARIJARadovi se recenziraju ikategori{u.

"GRAFIKA"Apatin

Rukopisi se ne vra}aju. Stojana Mati}a 63

7/22/2019 norma 1 1998

3/204

7/22/2019 norma 1 1998

4/204

UNIVERZITET U NOVOM SADU

U~iteqski fakultet Sombor

NORMA^ASOPIS ZA TEORIJU I PRAKSUVASPITAWA I OBRAZOVAWA

1

220 GODINA OBRAZOVAWA U^ITEQA

SOMBOR, 1998.

7/22/2019 norma 1 1998

5/204

S A D R @ A J

Dr \or|e \uri}:

Znameniti profesori i u~enici U~iteqske {kole

u Somboru (Re~ urednika) ............................................................................ 9

Djordje Djuric Ph.D.

The Editors Word Distinguished Teachers and

students of the Teachers School in Sombor ..................................................... 19

Dr Strahiwa K. Kosti}:

Avram Mrazovi} - osniva~ "Norme" ........................................................ 27Dr Radmilo Dostani}:

Uro{ Stefan Nestorovi} - osniva~ i prvi upraviteq

Srpske u~iteqske {kole u Sentandreji ............................................... 39Dr Milan Bakovqev:

\or|e Nato{evi} - {kolski savetnik

i nadzornik srpskih {kola ....................................................................... 51Dr Rade Rodi}:

Nikola Vuki}evi} - vi{egodi{wi profesor

i upraviteq U~iteqske {kole u Somboru ........................................... 61Dr Dragoqub Prodanovi}:Mi{a Petrovi} - profesor matematike i prirodnih nauka

u U~iteqskoj {koli u Somboru ............................................................... 71Dr \or|e \uri}:

Paja Radosavqevi} - |ak i profesor U~iteqske {kole

u Somboru, profesor Wujor{kog univerziteta ................................. 83Dr Stojan Berber:

Vasa Staji} - Profesor U~iteqske {kole

u Somboru, pisac i nau~nik ....................................................................... 97

7/22/2019 norma 1 1998

6/204

Dr Nikola Potkowak:

Vojislav Baki}, |ak U~iteqske {kole, za~etniknau~ne pedagogije u Srbiji ....................................................................... 113Dr Milan Lipovac:

Dimitrije Mita Ne{kovi}, |ak U~iteqske {kole,

pedago{ki pisac i urednik ~asopisa .................................................... 125Dr Jelena Kosanovi}:

Joakim Vuji}, |ak Norme, osniva~

i upraviteq prvog srpskog pozori{ta ............................................... 143Dr Tomislav Cvetkovi}:

Isidora Sekuli}, |ak U~iteqske {kole

u Somboru, veliki srpski pisac ............................................................. 155

Mr Violeta Jovanovi}:

Jovan Du~i}, |ak U~iteqske {kole

u Somboru, veliki srpski pesnik .......................................................... 165

Mr Milovan Mi{kov:

Josif Marinkovi} i Petar Kowovi}, |aci

U~iteqske {kole u Somboru, slavni srpski kompozitori ............ 181

Mr Dragan Savi}:

Ivan Radovi}, |ak U~iteqske {kole,

lirski slikar Vojvodine .......................................................................... 195

7/22/2019 norma 1 1998

7/204

C O N T E N T S

Dr \or|e \uri}:

Znameniti profesori i u~enici

U~iteqske {kole u Somboru (Re~ urednika) .....................................9


The Editors Word Distinguished Teachers and

students of the Teachers School in Sombor ..................................................... 19

Strahinja K. Kostic Ph.D.

Avram Mrazovic The Founder of Norma .................................................. 27

Radmilo Dostanic Ph.D.

Uros Stefan Nestorovic The Founder and

the First Director of Serbian Teachers School in Sent-Andrea ....................... 39

Milan Bakovljev Ph.D.

Djordje Natosevic and Sombor Teachers School ............................................ 51

Rade Rodic Ph.D.

NIkola Vukicevic for Many Years the Teacher and

Director of the Teachers School in Sombor ................................................... 61

Dragoljub Prodanovic Ph.D.Misa Petrovic The Teacher of Mathematics and Natural Sciences

in the Teachers School in Sombor ................................................................... 71


Paja Radosavljevic The Student and Teacher of the

Teachers School in Sombor and New York University Professor ................... 83

Stojan Berber Ph.D.Vasa Stajic The Teacher of the Teachers School

in Sombor, Writer and Scientist ........................................................................ 97

7/22/2019 norma 1 1998

8/204

Nikola Potkonjak Ph.D.

Vojislav Bakic The Student of the Teachers School,the originator of Scientific Pedagogy in Serbia .............................................. 113

Milan Lipovac Ph.D.

Dimirije Mita Neskovic, the Student of the Teachers School,

Pedagogical Writer and the Editor of Magazines ........................................... 125

Jelena Kosanovic Ph.D.

Joakim Vujic, The Student of Norma, Founder and

Director of the First Serbian Theatre ............................................................. 143

Tomislav Cvetkovic Ph.D.

Isidora Sekulic, The Student of the Teachers School

in Sombor, the Great Serbian Writer .............................................................. 155

Violeta Jovanovic MA

Jovan Ducic, The Student of the Teachers School

in Sombor, The Great Serbian Poet ................................................................ 165

Milovan Miskov MA

Josif Marinkovic and Petar Konjovic, the Students of the

Teachers School in Sombor, the Great Serbian Composers .......................... 181

Dragan Savic MA

Ivan Radovic, the student of the Teachers School,

Lyrical Painter of Vojvodina .......................................................................... 195

7/22/2019 norma 1 1998

9/204

UDK37 Norma, godinaIV, 1/98 YU ISSN: 0353-7129

Re~ urednika:

ZNAMENITI PROFESORI I UÊNICI

UÎTEQSKE [KOLE U SOMBORU

Prvog maja ove godine navr{ilo se dvesta dvadeset godina

institucionalnog obrazovawa srpskih u~iteqa u Somboru. Davne,

1778. godine, Avram Mrazovi}, {kolski nadzornik svih srpskih

{kola u aradskom, potom i u ba~kom okrugu tada{we Austrougarske,

po~eo je da odràva normalne te~ejeve za pripremawe u~iteqa, u

gradskoj (glavnoj) {koli u Somboru. Norma, od tada prihva}eni

naziv za normalne te~ajeve, postaje tako prvi oblik institucional-

nog obrazovawa u~iteqa u Srba. Pripremawe u~iteqa u Normi

trajalo je pune trideset tri godine, a glavni predava~ i upraviteqbio je Avram Mrazovi}.

Kao odgovor na nove zahteve u pripremawu u~iteqa, Uro{

Stefan Nestorovi}, vrhovni nadzornik svih pravoslavnih srpskih,

rumunskih i gr~kih {kola u Austrougarskoj, otvara 1812. godine

prvu Srpsku u~iteqsku {kolu ("Kraqevski pedagogijum naroda

ilirskog") u Sentandreji. Time je obrazovawe srpskih u~iteqa

postavqeno na tada vladaju}e moderne osnove {kolovawa ovih

kadrova u Austrougarskoj monarhiji. Nakon ~etvorogodi{weg rada u

Sentandreji, U~iteqska {kola je preseqena u Sombor - grad u kome

pripremawe u~iteqa traje kontinuirano sve do danas: u U~iteqskoj

{koli (Somborskoj preparandiji, od 1816), Pedago{koj akademiji od

1973/74), na U~iteqskom fakultetu (1993).

Obrazovawe u~iteqa u Somboru pro{lo je, dakle, dug raz-

vojni put i dalo ogroman i trajan doprinos prosvetnom, kulturnom i

nacionalnom razvoju Srba. U~iteqi, {kolovani u Somboru, naro~i-to u osamnaestom, devetnaestom i po~etkom dvadesetog veka, obav-

qali su veliku prosvetiteqsku, op{tekulturnu i nacionalnu misiju

u svim krajevima u kojima su Srbi ìveli: u Srpskoj Vojvodini,

7/22/2019 norma 1 1998

10/204

\uri}

Hrvatskoj, Bosni i Hercegovini, Ugarskoj, Srbiji i Crnoj Gori. Taj

veliki doprinos Somborske preparandije, kako su [kolu s ponosomzvali weni profesori i u~enici, ali i {ira javnost, ocewivan je

visoko i uz op{tu saglasnost, posebno povodom va`nih godi{wica.

Pozitivne i op{teprihva}ene ocene nisu sporne ni danas. One se,

~ak, posmatrano sa istorijske distance i sa godinama kontinuiranog

obrazovawa u~iteqa, programskog boga}ewa i osavremewavawa, vre-

menskog produàvawa i podizawa na nivo vi{e {kole i fakulteta,

sve vi{e potvr|uju i prihvataju kao istorijske ~iwenice.

Visoko vrednovawe op{tekulturnog, prosvetiteqskog i na-

cionalnog doprinosa u~iteqskog obrazovawa u Somboru navedeno je

u brojnim prigodnim, stru~nim i nau~nim publikacijama, koje su, ako

se izuzmu neka ideolo{ka prenagla{avawa, uglavnom komple-

mentarne. Me|u ovim publikacijama pomiwemo posebno slede}e:

- Iz pro{losti U~iteqske {kole u Somboru (K. T. Kosti},

1938),

- Spomenica U~iteqske {kole u Somboru (1953),-Dvesta godina obrazovawa u~iteqa u Somboru (1978),

- Od Norme do U~iteqskog fakulteta (1993).

Ovim sve~anim brojem Norme, ~asopisa koji U~iteqski

fakultet u Somboru izdaje ~etvrtu godinu, sada{wa generacija

profesora èli da obnovi se}awe na svoje znamenite prete~e:

osniva~e Norme i U~iteqske {kole, istaknute profesore i u~enike

koji su svojim delom zna~ajno doprineli razvoju prosvete, nauke ikulture u Srba. Budu}im generacijama, me|utim, ostavqa se da, sa

potrebne istorijske udaqenosti, vrednuju doprinose i zasluge nas-

tavnika i studenata Pedago{ke akademije i U~iteqskog fakulteta.

Veliku broj istaknutih profesora i u~enika - od kojih su

neki u stru~nom, nau~nom ili umetni~kom radu prevazi{li svoje

u~iteqe, kao i ne mali broj drugih qudi koji nisu neposredno

u~estvovali u nastavi, ali su svojim radom uticali na razvoj

obrazovawa u~iteqa, predstavqa izuzetno prosvetno i kulturno

bogatstvo na{eg naroda. Otuda, svaki poku{aj da se izdvoje samo neka

imena znamenitih i zaslu`nih nosi rizik arbitrarnosti, te se moè

10

7/22/2019 norma 1 1998

11/204

RE^ UREDNIKA

osporavati, ako ne u pogledu doprinosa, onda bar u pogledu nepot-

punosti spiska izabranih. Mada je na prvi pogled paradoksalno, ipakje ta~no, da se pro{irivawem izbora ublaàvaju kriterijumi, a time

pove}ava verovatno}a da izostane jo{ ve}i broj onih koji bi trebalo

da su u dru{tvu izabranih.

Prihvataju}i rizik da od velikog broja zaslu`nih qudi

izdvojimo samo petnaest, navodimo kriterijume od kojih smo po{li

pri wihovom izboru:

- osniva~i prvih institucija za obrazovawe u~iteqa: Norme

i U~iteqske {kole,

- istaknuti pojedinci izvan {kole, ali sa vi{egodi{wim

uticajem na wen rad,

- zna~ajni profesori i direktori [kole koji su, uporedo sa

plodnim nastavnim i vaspitnim radom, uticali na razvoj

prosvete, nauke i dru{tvenog ìvota na {irem planu,

- znameniti |aci U~iteqske {kole koji su kasnijim radom

ostvarili izuzetne rezultate u prosveti, nauci, kwièv-nosti, likovnoj i muzi~koj umetnosti.

Polaze}i od navedenih kriterijuma, izabrani su zaslu`ni

profesori i |aci ~iji su ìvot i rad prikazani u ovom broju Norme.

To su: osniva~i i utemeqiva~i u~iteqskog obrazovawa u Somboru:

Avram Mrazovi}, Uro{ Stefan Nestorovi}, \or|e Nato{evi}, Ni-

kola Vuki}evi}; istaknuti profesori: Mita Petrovi}, Paja Rado-

savqevi}, Vasa Staji}; slavni u~enici: pedagozi -Vojislav Baki},

Mita Ne{kovi}, kwièvnici - Joakim Vuji}, Isidora Sekuli},Jovan Du~i}, muzi~ari- Josif Marinkovi}, Petar Kowovi}, slikar -

Ivan Radovi}.

Kao dopunsko obrazloèwe navedenog izbora dodajemo

nekoliko podataka o svakom od pomenutih.

Avram Mrazovi}, (1756-1826), {kolski nadzornik, upra-

viteq srpskih {kola, osniva~ i glavni predava~ Norme (1778-1811);

postavio temeqe obrazovawu srpskih u~iteqa; pisao i prevodio

uxbenike i druga dela; gl. dela: Uputstvo za slovensku gramatiku,

1794. (koje je bilo uzor Vuku Karaxi}u za Pismenicu), Uputstvo za

slovensko krasnore~je.

11

7/22/2019 norma 1 1998

12/204

\uri}

Uro{ Stefan Nestorovi}, (1765-1825), vrhovni nadzornik

pravoslavnih {kola u Austrougarskoj carevini, osniva~ prve Srpskeu~iteqske {kole u Sentandreji (1812) koju posle ~etvorogodi{weg

rada preseqava u Sombor (1816); pisac uxbenika Pedagogija i

metodika (1817); utemeqiva~ modernog obrazovawa u~iteqa u Srba.

\or|e Nato{evi}, (1821-1887), {kolski savetnik i nad-

zornik srpskih {kola pri Namesni{tvu za Srpsku Vojvodinu i

Tami{ki Banat; istaknuti pedagog i reformator {kola; predava~ na

te~ajevima za usavr{avawe u~iteqa; pisac Kratkog uputstva za

srbske narodne u~iteqe (1857) i Uputstva za predavawe bukvarskih

nauka u~iteqima narodnih u~ili{ta u Austrijskom carstvu

(1858); usmeravao rad Somborske preparandije tokom trideset godina

sara|uju}i sa Nikolom Vuki}evi}em; pokrenuo i ure|ivao [kolski

list, prvi pedago{ki ~asopis u Srba iDodatak k [kolskom listu

koji se smatra prvim listom za omladinu.

Nikola Vuki}evi}, (1830-1910), pedeset godina profesor i

vi{egodi{wi direktor U~iteqske {kole u Somboru; u saradwi sa\or|em Nato{evi}em, dao veliki doprinos obrazovawu u~iteqa,

razvoju U~iteqske {kole i unapre|ewu rada osnovnih {kola u

Somboru; predavao pedago{ke i psiholo{ke predmete; organizovao

te~ajeve za usavr{avawe u~iteqa i bio glavni predava~; ure|ivao

[kolski list i kao dodatak uveo Prijateq srbske mladeì - list

za decu i omladinu koji se smatra prvim de~jim listom.

Mita Petrovi}, (1848-1891), profesor matematike i pri-

rodnih nauka u U~iteqskoj {koli u Somboru; vi{e godina je uspe{-

no sara|ivao sa Nikolom Vuki}evi}em u organizaciji rada [kole;

istraìvao je probleme prirodnih nauka (npr. sastav pija}e vode u

Somboru i dr.); napisao skoro sve uxbenike prirodnih nauka za

u~iteqske i vi{e devoja~ke {kole i jedan uxbenik za gimnaziju;

sara|ivao u prosvetnim listovima.

Paja Radosavqevi}, (1879-1958), |ak a potom i profesor

psihologije i pedagogije u U~iteqskoj {koli u Somboru; jedan odnajpoznatijih istraìva~a u oblasti eksperimentalne psihologije i

eksperimentalne pedagogije; doktorirao iz eksperimentalne psiho-

logije (Cirih, 1904) i iz eksperimentalne pedagogije (Wujork, 1908);

12

7/22/2019 norma 1 1998

13/204

RE^ UREDNIKA

profesor Wujor{kog univerziteta; objavio preko hiqadu radova na

srpskom, engleskom, nema~kom i ruskom jeziku; sara|ivao u mnogim~asopisima i prosvetnim listovima; gl.dela: Napredovawe zabo-

ravqawa sa vremenom (1904), Uvod u eksperimentalnu psihologiju

(1. deo 1908, 2. deo 1909), Uvod u eksperimenta pedagogiju (1. deo 1910,

2. deo 1912).

Vasa Staji}, (1878-1947), profesor U~iteqske {kole u

Somboru, istaknuti prosvetni, nau~ni i dru{tveni radnik,

publicista; sekretar Prosvetnog odeqewa Matice srpske; urednik

Letopisa Matice srpske, vi{e listova za omladinu i kwièvnih~asopisa; gl. dela: Svetozar Mileti}, ìvot i delo (1926), Jovan

Jovanovi} Zmaj(1933), Novosadske biografije (1-5, 1936-1940), Gra|a

za kulturnu istoriju Novog Sada (1951), Gra|a za politi~ku

istoriju Novog Sada (1951), Velikokikindski di{trikt, 1776-1878).

Vojislav Baki}, (1847-1926), |ak U~iteqske {kole u

Somboru; prvi doktor pedagogije i za~etnik nau~ne pedagogije u

Srbiji;profesor Velike {kole u Beogradu; plodan pedago{ki pisac;sara|ivao i ure|ivao vi{e prosvetnih listova; gl. dela: Rusovqeva

pedagogika sa gledi{ta filozofske pedagogike (1874), Nauka o

vaspitawu, ude{ena za predavawe u u~iteqskim {kolama (1877),

Op{ta pedagogika (1897), Posebna pedagogika, s posebnim obzirom

na gimnazijsku metodologiju (1901), Pouke o vaspitawu dece u

roditeqskoj ku}i (1880).

Dimitrije Mita Ne{kovi}, (1846-1907), |ak U~iteqske

{kole u Somboru; istaknuti u~iteq i {kolski nadzornik, autor ve}egbroja pedago{kih radova; saradnik pedago{kih ~asopisa i kwièvnih

listova; urednik de~jih listova i stru~nih ~asopisa za u~iteqe; gl.

dela: Roditeqi i {kola (1887), Jovan Jovanovi} Zmaj kao pedagog

(1891), Amanet Srpkiwama (1892), Zbirka pedago{kih radova (1895),

Istorija srpskih {kola u Austro-Ugarskoj monarhiji (1897).

Joakim Vuji}, (1772-1847), zavr{io Mrazovi}ev normalni

te~ajza u~iteqe; radio kao u~iteq u vi{e mesta; pisao i prevodiopozori{ne komade i druga dela; slaveno-serbski spisateq; osnovao i

rukovodio prvim pozori{tem u Srba (Kwaèvski teatar srpski);

gl. dela: Zemqeopisanije (1825), Francuska gramatika (1805).

13

7/22/2019 norma 1 1998

14/204

\uri}

Isidora Sekuli}, (1877-1958), |ak U~iteqske {kole u

Somboru; kasnije zavr{ila prirodno-matemati~ku grupu predmetana Pedagogijumu u Budimpe{ti i doktorirala u Nema~koj iz

filozofije; profesor Vi{e devoja~ke {kole u Pan~evu; jedan od

najzna~ajnijih srpskih pisaca, weni rani lirski, introspektivni

radovi smataju se po~etkom savremene srpske proze, pisala naro~ito

izuzetne eseje i studije o mnogim na{im i stranim kwièvnicima;

kao poznati kwièvnik izabrana u SANU; gl. dela: Saputnici

(1913), Pisma iz Norve{ke (1914), Kronika palana~kog grobqa

(1940), Zapisi o mome narodu (1948), Wego{u, kwiga duboke odanosti

(1951), Mir i nemir (1957).

Jovan Du~i}, (1872-1943), |ak U~iteqske {kole u Somboru;

studije nastavio u @enevi i Parizu gde je zavr{io Pravni fakultet;

radio skoro ceo radni vek u diplomatskoj slu`bi u Sofiji, Rimu,

Atini, Madridu, @enevi, Budimpe{ti, Bukure{tu, Lisabonu; kao

istaknuti pesnik izabran u Srpsku akademiju nauka; pesme je pisao

jo{ kao |ak i mnoge objavio u somborskom Golubu; mada je jedan odnajve}ih srpskih pesnika - knez srpskih pesnika, pisao je i u prozi;

osim samostalnih zbirki, mnoge Du~i}eve pesme su uvr{tene u

brojne antologije; gl. dela: Pjesme (1901), Pesme (1908), Sabrana dela

(1929), Blago cara Radovana (1932), Grof Sava Vladislavi}, jedan

Srbin diplomat na dvoru Petra Velikog i Katarine (Pitsburg

1942; Sarajevo, 1969), Lirika (1943), Staze pored puta - moji

saputnici; Jutra sa Leotara (îkago, 1951; Sarajevo, 1969).

Josif Marinkovi}, (1851-1931), |ak U~iteqske {kole u

Somboru; istaknuti muzi~ki stvaralac; napisao prve vokalne

kompozicije jo{ kao |ak (Ustajte, bra}o; Smesa srpskih narodnih

pesama) i izvodio ih sa {kolskim horom; kasnije komponovao preko

dvesta dela, nadahnut nacionalnom romantikom, naro~ito horske

muzike; uvodi klavirsku pratwu u srpsku horsku muziku; dirigent

poznatih beogradskih horova; dopisni ~lan Kraqevske akademije

nauka; gl. dela: Kola, Opelo, Liturgija, Poto~ara, Molitva,Kantata Disiteju Obradovi}u, Srpske igre.

Petar Kowovi}, (1883-1970), |ak U~iteqske {kole u

Somboru; istaknuti srpski kompozitor, profesor muzike, dirigent,

14

7/22/2019 norma 1 1998

15/204

RE^ UREDNIKA

prevodilac, muzi~ki pisac i kriti~ar; inspiracije za svoje kompo-

zicije nalazio u narodnoj muzici; komponovao u duhu neoromantizma;postavio temeqe srpskoj operi; napisao veliki broj kompozicija:

pet opera, scensku muziku, simfonijske kompozicije, horska dela,

solo pesme; gl. dela: @enidba Milo{eva, Knez od Zete, Maksim

Crnojevi}, Ko{tana, \ido, Simfonija u ce molu, Simfonijske

varijacije.

Ivan Radovi}, (1894-1973), |ak U~iteqske {kole u Somboru;

kasnije studirao slikarstvo; lirski slikar Vojvodine; doprineo

razvoju modernog likovnog izraza u nacionalnom slikarstvu;likovni pedagog; ~lan SANU; gl. dela: Selo u Vojvodini pod snegom

(1928), Rumunski seqak u vagonu 3. klase (1931), Vojvo|ansko selo

(1939), Motiv iz Vojvodine (1945), Ba~ko selo (1946), Seqaci sa

kowima (1946).

O navedenim profesorima i u~enicima U~iteqske {kole u

Somboru, u ovom broju Norme, op{irnije su pisali istaknuti uni-

verzitetski profesori: dr Strahiwa Kosti}, dr Radmilo Dostani}, dr

Milan Bakovqev, dr Rade Rodi}, dr Dragoqub Prodanovi}, dr \or|e

\uri}, dr Stojan Berber, dr Nikola Potkowak, dr Milan Lipovac, dr

Jelena Kosanovi}, dr Tomislav Cvetkovi}, mr Violeta Jovanovi}, mr

Milovan Mi{kov i mr Dragan Savi}.

Radovi o znamenitim profesorima i u~enicima [kole nisu

pore|ani po vrednosnom kriterijumu jer to nije ni mogu}e niti pot-

rebno, ve} je wihov redosled utvr|en kombinovawem hronolo{kog

kriterijuma i vrste delatnosti pojedinaca.

Izbor petnaest znamenitih li~nosti od velikog broja pro-

fesora i u~enika U~iteqske {kole u Somboru, kao {to je re~eno,

nu`no je ograni~en. Otuda je potrebno pomenuti jo{ neke pojedince

~ije je delo izuzetno, a o kojima, ovom prilikom, nije op{irnije

pisano. Me|u ovima, hronolo{kim redosledom, pomiwemo slede}e:

Atanasije Zari}, (1756-1830), blizak saradnik Avrama Mra-

zovi}a, somborski prota i nastavnik veronauke u [koli vi{e od

trideset godina;Kosma Josi}, (1756-____), prvi nastavnik Nestorovi}eve

U~iteqske {kole u Sentandreji, prethodno zavr{io te~aj u

Mrazovi}evoj "Normi", jedan od pionira srpskog {kolstva;

15

7/22/2019 norma 1 1998

16/204

\uri}

Avram Maksimovi}, (1772-1845), Mrazovi}ev u~enik, potom

profesor veronauke i pisac prve kwige o p~elarstvu; jedan odosniva~a Srpske ~itaonice u Somboru;

Dimitrije Isailovi}, (1783-1853), profesor U~iteqske

{kole u Sentandreji, i jedan od najobrazovanijih qudi svog doba;

osnovao Vi{u {kolu (prvu gimnaziju) u Srbiji; glavni sekretar

Dràvnog Saveta Kneèvine Srbije, jedan od prvih ~lanova Dru{-

tva srpske slovesnosti (kasnije Srpske akademije nauka); napisao

vi{e zna~ajnih dela, me|u kojima i Predloènije Pedagogije ili

nauke djetovospitanija (1814);Vasilije Buli}, (1786-1826), prvi profesor matematike i

prirodnih nauka u U~iteqskoj {koli u Sentandreji i u Somboru;

pisac uxbenika matematike i geografije;

Pavle Platon Atanackovi}, (1788-1867), jedan od najobra-

zovanijih Srba svoga vremena; prvi profesor pedagogije, veronauke i

crkvenog pojawa u Srpskoj u~iteqskoj {koli u Sentandreji, a potom

i u Somboru; episkop budimski i ba~ki; predsednik Matice srpske;

pisac uxbenika pedagogije, zatim poznatog "Platonovog bukvara"(Bukvar za srbska u~ili{ta) i drugih uxbenika; osnovao

"Platoneum" - fond za pomagawe siroma{nih |aka; Gimnaziji u

Novom Sadu poklonio {tampariju, a Matici srpskoj svoju biblio-

teku; pomagao Srpsko narodno pozori{te i podigao zagradu srpske

osnovne {kole u Novom Sadu; ~lan Dru{tva srpske slovesnosti;

Adam Dragosavqevi}, (1800-1862), jedan od najznamenitijih

|aka U~iteqske {kole u Somboru, kasnije saradnika Vuka Karaxi}a

u sakupqawu srpskih narodnih pesama, narodnih re~i i starina;

sara|ivao u Letopisu matice srpske i objavio vi{e radova iz

filologije, kwièvnosti i istorije u kojima se zalagao za narodni

jezik i Vukov pravopis; napisao vi{e uxbenika, posebno Mali

Bukvar Srbski; dopisni ~lan Dru{tva srpske slovesnosti;

Georgije Brankovi}, (1830-1907), somborski okru`ni prota,

profesor i upraviteq U~iteqske {kole (1861-1871); reorganizovao

[kolu i uveo novi nastavni plan i program; doprineo izgradwi

zgrade [kole u porti pravoslavne crkve, a potom, kao patrijarh

srpski (1890-1907), podigao zgradu Preparandije (1895), koju danas

koristi U~iteqski fakultet.

16

7/22/2019 norma 1 1998

17/204

7/22/2019 norma 1 1998

18/204

RE^ UREDNIKA

17

Spisak poznatih profesora i u~enika U~iteqske {kole u

Somboru koji zasluùju da budu pomenuti, a wihova dela da buduanalizirana i vrednovana, ni ovim nije zavr{en te ostavqamo

drugima da na{ izbor dopune, pro{ire ili revalorizuju.

Sve~anim brojem Norme, posve}enom znamenitim profeso-

rima i u~enicima U~iteqske {kole i slavnim prete~ama dana{wih

u~iteqa budu}ih u~iteqa, U~iteqski fakultet obeleàva dvesta

dvadeset godina dugu tradiciju obrazovawa u~iteqa u Somboru i

petogodi{wicu svoga rada.

Na kraju, èlimo posebno da se zahvalimo autorima priloga

koji su, sa velikim zadovoqstvom, predano{}u i nau~nim pristupom

u obradi gra|e, doprineli da se obnovi se}awe na ìvot i dela

istaknutih profesora i u~enika Somborske preparandije, velikana

na{e prosvetne i kulturne istorije.

Zahvalnost upu}ujemo i svima drugima koji su omogu}ili da

ovaj rad bude uspe{no zavr{en.

U Somboru, 1. maja, 1998. g. Dr \or|e \uri}

7/22/2019 norma 1 1998

19/204

UDK37 Norma,year IV, 1/98 YU ISSN: 0353-7129

The Editor s Word

DISTINGUISHED TEACHERS AND STUDENTS OF THE

TEACHERS SCHOOL IN SOMBOR

On May 1st was 220th anniversary of institutional education of Serbian

teachers in Sombor. In ancient 1778 Avram Mrazovic, a school supervisor of

all Serbian schools in the districts of Arad and Backa in Austria-Hungary,

started to deliver normal courses for the preparation of teachers in the City

(main) school in Sombor. Norma- from that time on accepted name for normal

courses - began the first form of institutional education of Serbian teachers.

Preparation of teachers in Norma lasted for 33 years, and the main teacher and

director was Avram Mrazovic.

As a response on new demands in the preparation of teachers UrosStefan Nestorovic, a supreme supervisor of all orthodox Serbian, Rumanian

and Greek schools in Austria-Hungary opened in 1812 the first Serbian

Teachers School (Kings Pedagogium of Illyrian People) in Sent-Andrea.

Education of Serbian teachers was in such a way set on contemporary bases of

schooling for this profession in Austria-Hungarian Monarchy. After the four

years work in Sent-Andrea, The Teachers School was moved to Sombor the

city in which preparation of teachers lasted without break until these days: in the

Teachers School (Sombor Preparatory School, from 1816), Pedagogical

Academy from 1973/74 and on the Teachers Faculty (1993).

Education of teachers in Sombor hence passed long developmental way

and gave enormous and persistent contribution to educational, cultural and

national development of Serbs. The teachers schooled in Sombor, especially in

18th, 19th and at the beginning of 20th century, carried out great educational,

cultural and national mission in all areas inhabited by Serbs: in Serbian

Vojvodina, Croatia, Bosnia and Herzegovina, Hungary, Serbia and Montenegro.This great contribution of Sombor Preparatory School as it was called proudly

by its teachers and students and by broader public as well, has been estimated

very highly with general consensus, especially on the occasions of big

7/22/2019 norma 1 1998

20/204

Djuric

anniversaries. These positive and generally accepted judgments are still

valuable. From the historic distance and after the years of continual teacherseducation, program enrichment and modernization, those judgments have been

even more confirmed and accepted as historic facts.

High evaluation of cultural, educational and national contribution of

teachers education in Sombor has been present in numerous appropriate

specialist and scientific publications being, with an exception of some

pedagogic overstressing, mainly complementary. Amongst these publication we

mention especially the following:

-From the Past of the Teachers School in Sombor(K.T. Kostic, 1938)

-Anniversary Volume of the Teachers School in Sombor(1953)

- 200 Years of Teachers Education in Sombor(1978)

-From Norma to the Teachers Faculty (1993)

In this issue ofNorma, the periodical that has been published by the

Teachers Faculty for four years already, the present generation of teachers

wants to refresh the memory on its famous teachers and students whose work

significantly contributed the development of education, science and students of

the Pedagogical Academy and the Teachers Faculty.

A large number of prominent teachers and students - some of which

have overreached their teachers in specialist, scientific, or artistic work, and also

not very small number of people that have not immediately participated in

instruction, but influenced development of teachers education, represent

exceptional educational and cultural richness of our people. Hence, every

attempt to sort out only a few names of the prominent and meritorious brings the

risk of arbitrarity and can be challenged, if not in terms of contribution, but in

terms of incomplete list of the chosen ones. Although at the first sight might

seem as a paradox, it is very true that to broaden the choice might as well be

judged as softening of the criteria and in turn enlarging the possibility of

missing even greater number of those who should be in the company of the

chosen.

Excepting the risk to single out only 15 of great number of prominent

people, we want to explain criteria from which we have started:

- Founders of the first institutions for teachers education: Norma and

the Teachers School,

20

7/22/2019 norma 1 1998

21/204

THE EDITOR'S WORD

- Distinguished individuals outside the School with longer influence on

its work,- Eminent teachers and directors of the School which, parallel to their

fruitful instructional and upbringing work, have influenced

development of education, science and social life on the broader plan.

- Famous students of the Teachers School which in their later work

made exceptional results in education, science, literature, art and

music.

Starting from the criteria cited above, we have chosen distinguished

teachers and students whose life and work is shown in this issue ofNorma;Those are: founders of teachers education in Sombor: Avram Mrazovic, Uros

Stefan Nestorovic, Djordje Natosevic, Nikola Vukicevic; prominent teachers:

Mita Petrovic, Paja Radosavljevic, Vasa Stajic; famous students: pedagogues

Vojislav Bakic, Mita Neskovic, writers Joakim Vujic, Isidora Sekulic, Jovan

Ducic, musicians Josif Marinkovic, Petar Konjovic, a painter Ivan Radonic.

As a complementary explanation of the choice we offer several data on

each of the persons mentioned above:

Avram Mrazovic (1756-1826), a school supervisor, the director of

Serbian schools, founder and main teacher in Norma (1778-1881); established

the bases of Serbian teachers education; wrote and translated textbooks and

other works; main works:Instruction for Slavic Grammar, 1994 (being a model

for Vuk Karadzic Pismenica),Instruction for Slavic Eloquence.

Uros Stefan Nestorovic (1765-1825), the supreme supervisor of

orthodox schools in Austria-Hungarian Monarchy, founder of the first Serbian

teachers school in Sent-Andrea (1812) that was moved to Sombor after four

years of work (1816); writer of the textbookPedagogy and Methodic (1817);

establisher of modern education of Serbian teachers.

Djordje Natosevic(1821-1887), a school counselor and the supervisor

of Serbian School at the Deputys office for Serbian Vojvodina and Tamis

Banat; distinguished pedagogue, and school reformer; teacher on the courses for

advanced training of teachers; the writer of the Short Instruction for Serbian

Peoples teachers (1957) and theInstructions for the Textbook Training for theTeachers of Peoples Schools in Austrian Monarchy (1858); directed the work

of Sombor Preparatory school for 30 years in cooperation with Nikola

Vukicevic; started and edited the School magazine (Skolski List). the first

21

7/22/2019 norma 1 1998

22/204

Djuric

Serbian pedagogic magazine and The School Magazine Supplement, being

considered the first magazine for youth.Nikola Vuki cevic(1830-1910), for 50 years the teacher and for several

years the director of the Teachers School in Sombor; in cooperation with

Djordje Natosevic gave big contribution to the education of teachers,

development of the Teachers school and improvement of the work of

elementary schools in Sombor; taught pedagogic and psychological subjects;

organized advanced training courses for teachers and was the main teacher;

edited the School Magazine and as its supplement The Friend of Serbian Youth

a magazine for children and youth being considered the first magazine for

children.

Mita Petrovic(1848-1891) the teacher of mathematics and natural

sciences in the Teachers School in Sombor; several years successfully worked

with Nikola Vukicevic in organizing the Schools work; studied the problems

concerning natural sciences (for example the structure of drinking water in

Sombor, etc); wrote almost all textbooks of natural sciences for teachers

schools and higher school for girls and one textbook for the grammar school;contributed to educational magazines.

Paja Radosavljevic (1879-1958), the student and afterwards the

psychology and pedagogy teacher in the Teachers school in Sombor; one of the

most famous scholars in experimental psychology and pedagogy; achieved

Ph.D. in experimental psychology (Zurich 1904) and in experimental pedagogy

(New York 1908); the teacher of New York University; published over thousand

essays in Serbian, English, German and Russian; contributed to many

magazines and educational reviews; main works: Progression of Forgetting in

Time (1904), Introduction to Experimental Psychology (I volume 1908, II

1909),Introduction to Experimental Pedagogy (I volume 1910, II 1912).

Vasa Staj ic (1878-1947) the teacher in Teachers School in Sombor,

distinguished educational, scientific and social worker, publicist; secretary of

Educational department in Matica srpska; editor of the magazineLetopis Matice

srpske, and of several journals for youth and literary magazines; main works:

Svetozar Miletic, life and work(1926),Jovan Jovanovic Zmaj (1993),Novi SadBiographies (1-5, 1936-1940), Material for Cultural History of Novi Sad

(1951), Material for Political History of Novi Sad (1951), District of Velika

Kikinda (1776-1878).

22

7/22/2019 norma 1 1998

23/204

THE EDITOR'S WORD

Vojislav Bakic (1847-1926) the student of the Teachers School in

Sombor; the first doctor in pedagogy and initiator of scientific pedagogy inSerbia, teacher of the Big school in Belgrade; main works: Rousseaus

Pedagogy from the Standpoint of Philosophic Pedagogy (1874), Science on

Upbringing for Instruction in Teachers Schools (1877), General Pedagogy

(1897), Special Pedagogy, with Regard to Grammar School Methodology

(1901),Instructions on Upbringing of Children at Home (1880).

Dimitr ij e M ita Neskovic (1846-1907) the student of the Teachers

School in Sombor; distinguished teacher and school supervisor, author of

numerous pedagogical essays; contributor of pedagogical reviews and literarymagazines; editor of childrens magazines and specialists journals for teachers;

main works:Parents and School(1887),Jovan Jovanovic Zmaj as a Pedagogue

(1891), Testament to Serbian Women (1892), Collection of Pedagogical Essays

(1895),History of Serbian Schools in Austria-Hungarian Monarchy (1897).

Joakim Vuj ic(1772-1847) finished Mrazovics Normal course for

teachers; worked as a teacher in several cities; wrote and translated theatrical

plays and other works; wrote in Slavic-Serbian langualge; founded and managed

the first Serbian theatre (The Princes Serbian Theather); main works:

Geography, French Grammar.

I sidora Sekul ic (1877-1958), the student of the Teachers School in

Sombor, later finished natural sciences and mathematics in Budapest

Pedagogium and in Germany acquired doctorate in philosophy; the teacher in

the Higher School for Girls in Pancevo; one of the most significant Serbian

writers, her early lyrical introspective works are being regarded as the beginning

of contemporary Serbian prose; wrote extraordinary essays and studies on manydomestic and foreign writers; as a distinguished writer chosen in Serbian Aca-

demy of Arts and Sciences; main works: Travelling Companions (1913),Letters

from Norway (1914), Small-town Graveyard Chronicle (1940),Inscriptions on

My People (1948), To Njegos, a Book of Great Devotion (1951), Rest and

Unrest(1957).

Jovan Ducic (1872-1943), the student of the Teachers School in

Sombor; continued studies in Geneva and Paris where finished the Faculty ofLaw; worked almost whole life in diplomacy in Sophia, Rome, Athens, Madrid,

Geneva, Budapest, Bucharest, Lisbon; as a distinguished poet chosen in Serbian

Academy of Arts and Sciences; wrote poems already as a student and published

23

7/22/2019 norma 1 1998

24/204

Djuric

many of them in Sombor magazine Dove (Golub); although one of the greatest

Serbian poets the prince of Serbian poets, wrote the prose as well; besideindividual collections, many of his poems were included in numerous

anthologies.

Josif Marinkovic (1851-1931) the student of the Teachers School in

Sombor; distinguished creator of music; wrote first vocal compositions as a

student (Stand-up Brothers, Mix of Serbian Peoples Songs) and played them with

the school chorus; later composed over 200 works, inspired by national

romanticism, especially the choir music; introduce accompaniment of the piano in

Serbian choir music; conductor of famous Belgrade choruses; correspondence-

member of the Kings Academy of Sciences; main works: Kola, Requiem,

Liturgy, Water Mill, Prayer, Cantata to Dositej Obradovic, Serbian Dances.

Petar Konjovic (1883-1970) the student of the Teachers School in

Sombor; distinguished Serbian Composer, teacher of music, conductor,

translator, musical writer and critic; inspiration for his compositions found in

the national music; composed in the spirit of neo-romanticism; set the bases for

Serbian Opera; wrote a great number of compositions: five operas; music for the

theatre, symphonic compositions, works for chorus, solo songs; main works:

Wedding of Milos, Princ of Zeta, Maxim Crnojevic, Djido, C minor Symphony,

Symphonical Variations.

I van Radovic (1894-1973) the student of the Teachers School in

Sombor; studied painting lately; lyrical painter of Vojvodina; contributed to

development of modern artistic expression in national painting; pedagogue of

visual arts; member of the Serbian Academy of Arts and Sciences; main works:

Snow-covered Village in Vojvodina (1928), Rumanian Peasant in 3rd

ClassCompartment (1931), Village in Vojvodina (1939), Motive from Vojvodina

(1945), Village in Backa (1946),Peasants with Horses (1946).

On the teachers and students of the Teachers School in Sombor

mentioned above in this issue ofNorma wrote in more detail eminent University

teachers: Strahinja Kostic Ph.D., Radmilo Dostanic, Ph.D., Milan Bakovljev,

Ph.D., Rade Rodic, Ph.D., Dragoljub Prodanovic, Ph.D., Djordje Djuric, Ph.D.,

Stojan Berber Ph.D., Nikola Potkonjak Ph.D., Milan Lipovac Ph.D., Jelena

Kosanovic, Ph.D., Tomislav Cvetkovic Ph.D., Violeta Jovanovic MA, Milovan

Miskov MA, and Dragan Savic MA.

24

7/22/2019 norma 1 1998

25/204

THE EDITOR'S WORD

The essays on distinguished teachers and students are no lined up

according to evaluative criterion because it is neither possible nor needful;instead the order has been established on the bases of combined chronological

criterion and the individual area of work.

The choice of fifteen distinguished persons amongst great number of

teachers and students of the Teachers School in Sombor, as it has been already

said, is necessary limited. Hence we should mention some other persons whose

wok is exceptionable and of whom it hasnt been more extensively written on

this occasion. Among those, in chronological terms, we mention the following

ones:

Atanasije Zaric (1756-1830) close associate of Avram Mrazovic, the

archpriest of Sombor and the catecheses teacher in the school for more than 30

years.

Kosma Josic (1756- ) the first teacher in Nestorovic s Teachers

School in Sent-Andrea, previously finished the course in Mrazovic s Norma;

one of the pioneers of Serbian schooling.

Avram Maksimovic (1772-1845) Mrazovic s student, lately the

teacher of catechesis and writer of the first book on apiculture. One of the first

founders of the Serbian Reading-room in Sombor.

Dimitij e I sailovic (1783-1853) the teacher of the Teachers school in

Sent-Andrea, one of the most educated men of his time, founded the Big School

(the first grammar school) in Serbia; chief secretary of the State Council of

Serbia Principality, one of the first members of Drustvo srpske slovesnosti (later

Serbian Academy of Science); wrote more significant works among which:Pedagogy the Science of Children Upbringing(1814).

Vasil ij e Bul ic(1786-1826) the first teacher of mathematics and natural

sciences in the Teachers School in Sent-Andrea and Sombor; writer of

textbooks in mathematics and geography.

Pavle Platon Atanckovic(1788-1867) one of the most educated Serbs

of the time; the first teacher of pedagogy, catechesis and church singing in the

Serbian Teachers School in Sent-Andrea, then in Sombor; orthodox bishop of

Budim and Backa, president of Matica srpska, writer of pedagogy textbook and

of famous Platons Spelling- book (Spelling-book for Serbian Schools) and of

the other textbooks; founded Platoneum a fund for support of poor students;

25

7/22/2019 norma 1 1998

26/204

Djuric

26

gave printing firm to Novi Sad Grammar School and his library to Matica

srpska; supported Serbian National Theatre and built Serbian elementary schoolin Novi Sad; member of Drustvo spske slovesnosti.

Adam Dragosavljevic (1800-1862) on of the most distinguished

students of the Teachers School in Sombor, lately associate of Vuk Karadzic in

collecting of folk songs, words and antiquities; contributed to Letopis Matice

srpske and published numerous works in philosophy, literature and history,

pleading for peoples language and Vuks orthodoxy; wrote several textbooks,

esspecially Little Serbian Spelling-book; correspondence member of Drustvo

srpske slovesnosti.

Georgij e Brankovic(1830-1907) the archpriest of Sombor district,

teacher and director of the Teachers School; reorganized the school and

brought new curriculum; helped the construction of the school building in the

orthodox churchyard; then as Serbian patriarch (1890-1907) raised the building

of Preparatory School (1895) which is nowadays used by the Teachers Faculty.

The list of the famous teachers and students of the Teachers faculty in

Sombor that should be mentioned and whose works worthy to be analyzed and

evaluated is not completed yet and were leaving to others to supplement,

broaden or reevaluate our choice.

By this festive issue ofNorma dedicated to significant teachers and

students of the Teachers School and famous predecessors of today teachers of

future teachers the Teachers Faculty marks 220 years long tradition of teachers

education in Sombor and five years of its work.

Finally, we want specially to thank the authors of essays who, withgreat pleasure, devotion and scientific approach in the treatment of the material

refresh the memory on life and work of the distinguished teachers and students

of the Sombor Preparatory school of great men of our educational and cultural

history.

We are also grateful to all these who helped this work to be

successfully completed.

In Sombor 1998 May 1st Djordje Djuric Ph.D.

7/22/2019 norma 1 1998

27/204


Dr Strahiwa K. Kosti}

Filozofski fakultet

Novi Sad

AVRAM MRAZOVI] (1756 - 1826)

- {kolskii nadzornik, osniva~, profesor i rukovodilac Norme -

Osamnaesti vek doneo je

zna~ajne i velike promene u

Evropi. Paralelno ili smewu-

ju}i jedan drugog, to su merkan-

tilizam, racionalizam itd. i

gotovo svi su ostavili dubokog

traga na sve dru{tvene slojeve.

Ta strujawa zahvatila su i Hab-

sbur{ku dr`avu, odnosno one

na{e pokrajine koje su se na{le

u woj. Diskusije o promenamakoje su bile nu`ne, osobito pos-

le zavr{etka sedmogodi{weg

rata (1756-1763. u kome su se

Austrija i Pruska na{le na

suprotnim stranama), vo|ene su

i u Be~u i u Berlinu. I na

jednoj i na drugoj strani konstatovali su i Marija Terezija i pruski

kraq Fridrih II da su imali velikih problema {to je me|u vojnicima

jedva mogao da se na|e neko pismen za vo|ewe vojne administracije u

mawim jedinicama. I ta ~iwenica nije igrala malu ulogu u

7/22/2019 norma 1 1998

28/204

Kosti}

diskusijama o potrebi da se {kolama, prvenstveno osnovnim, zadovoqe

bar elementarne potrebe za pismenim qudima.Za Srbe u severoisto~nom Banatu je 2. 11. 1776. objavqen

"[kolski ustav za ilirske trivijalne male {kole u Temi{varskom

Banatu"; vrhovni nadzor nad ovim {kolama poveren je bio

{kolskom nadzorniku koji je preko Zemaqske administracije u

Temi{varu obave{tavao Dvorsku kancelariju u Be~u. Deo na{eg

naroda je potpadao pod takozvani Provincijal. Ove su {kole imale

urediti sporazumno Ilirska dvorska deputacija u kojoj ni jedan ~lan

nije bio Srbin i Ma|arska dvorska kancelarija po uzoru na {kole uTemi{varskom Banatu ili na osnovu zakona koji je 1777. donet za

ma|arske {kole. Na osnovu ovog odobrenog sporazuma sve su srpske

osnovne {kole u provincijalnom delu Ma|arske i Hrvatske bile

podeqene na tri okruga, a na ~elu svakog okruga je bio postavqen po

jedan {kolski nadzornik: Za Eparhiju sremsku, gorwokarlova~ku i

pakra~ku - Stevan Vujanovski iz sela Br|ana, Banija; za Eparhiju

ba~ku i budimsku - Marko Servicki, veleposednik iz Kawiè, a za

aradsku Avram Mrazovi} iz Sombora. Kako se Servicki zahvalio napoloàju, to je Mrazovi} nadzirao i {kole u Ba~koj. Todor

Jankovi}-Mirijevski rodom iz Sremske Kamenice, jo{ je ranije bio

postavqen za {kolskog nadzornika u Temi{varskom Banatu.

Jankovi}, Vujanovski i Mrazovi} su prethodno svr{ili stru~nu

pedago{ku {kolu u Be~u (Kosti}, 1938).

Kada je do{ao na poloàj direktora srpskih {kola u

Tolnajskoj, Barawskoj i Ba~koj ùpaniji, Mrazovi} je veoma lako

mogao da konstatuje da Srbi nemaju ni dobrih {kola ni spremnih

u~iteqa. Istina, imamo danas podataka da je bilo srpskih {kola u

Vojvodini i pre seobe od 1690. godine, a pogotovo da ih je bilo posle

toga. Jo{ 1607. godine je radila srpska osnovna {kola u manastiru

Koviqu, na qudski vek posle seobe gotovo svako ve}e srpsko mesto

ima osnovnu {kolu. No, te {kole su vi{e tavorile nego {to su

radile. [kolske zgrade su najve}im delom bile nepodesne za

izvo|ewe nastave. U~iteqi materijalno nikako nisu biliobezbe|eni; zavisili su potpuno od sve{tenstva, crkvenih op{tina

i crkvenih vlasti. Te{ko da su mogli uìvati kakav ugled kada se na

28

7/22/2019 norma 1 1998

29/204

AVRAM MRAZOVI]

jednom mestu ~ak predvi|a pravo u~itequ da u vreme berbe gro`|a

nosi po vinogradima putuwu i formalno prosi gro`|e i vino. Onekakvoj sistematskoj pedago{koj i stru~noj spremi u~iteqa te{ko

da se uop{te moè govoriti. Bio je jedan od ideala u~iteqa: da

jednoga dana budu rukopoloèni za sve{tenike. Obi~no su

sve{tenici vaìli kao najobrazovaniji sloj srpskog naroda u

Vojvodini u XVIII veku. U zvani~nim ocenama srpskih sve{tenika i

kalu|era XVIII veka nalazimo, me|utim, frapantne zabele{ke

nadle`nih foruma. Kod velikog broja sve{tenika i kalu|era se

konstatuje slaba sprema: vrlo mali broj wih zna potpuno da ~ita,

pi{e i poje. Najslabije je stojala sama pismenost; bilo je slu~ajeva

da ni osmoglasnik nije bio potpuno savladan. Ako ovome dodamo da su

u~iteqsku du`nost obavqali ili biv{i crkvewaci ili qudi koji

nisu mogli da budu rukopoloèni ili uop{te wima sli~ni

kandidati, onda moèmo da shvatimo kakav je bio kvalitet u~iteqa,

koji su uz to zavisili od onako obrazovanih sve{tenika. Osim toga

{to su bili slabe spreme, u~iteqi su se ~esto i selili, te biodlazili iz jednog mesta pre nego {to su poverenu im decu nau~ili

najelemetarnijoj pismenosti (Kosti}, 1953 a).

Takvom stawu stvari moralo se stati na put; to je

imperativno nalagalo nastupaju}e gra|anstvo koje je upravo po~elo

da se budi, kao i op{ti duh vremena. Kod Nemaca u Austriji se vr{i

proces posvetovqavawa nastave koja se uzima iz ruku jezuita i

civilna vlast sve vi{e èli da ima uvida u rad {kola. Vlada u Be~u

je, s druge strane, èlela da re{i i pitawe nastave brojnih naroda

austrijske imperije. Be~u je, dodu{e, malo bilo stalo da podigne

kulturni nivo Srba; namera je bila da Srbi prekinu svaku kulturnu

(pa i politi~ku) vezu sa Rusima, da ne dobijaju vi{e iz Moskve

uxbenike za svoje {kole i da u gospodaru Rusije ne gledaju vi{e svog

za{titnika. Tako je 1770. godine izra|en "Regulament" u kome ve} ima

re~i i o planovima za ure|ewe srpskih {kola. To pitawe {kola u

Srba je najzad re{eno ve} navedenim "[kolskim ustavom" koji je1776. izradila Ilirska dvorska deputacija i koja }e za vi{e decenija

biti osnova {kolskog sistema u Srba. Tu je odre|eno da uz

29

7/22/2019 norma 1 1998

30/204

Kosti}

pravoslavnu parohiju mora da postoji i pravoslavna {kola, da

{kolska zgrada mora da odgovara potrebnim uslovima, da u~iteqimoraju da budu materijalno obezbe|eni, itd. (Kosti}, 1953 a).

Mrazovi} je na svom podru~ju veoma energi~no i zdravo

postupio. On je najpre materijalno obezbedio u~iteqe; svakom

u~itequ je obezbedio stan i 16 jutara oranice, te su u~iteqi tako

postali materijalno nezavisni. Po{to ih je ovako osigurao,

Mrazovi} je od u~iteqa s pravom stao da zahteva vi{u stru~nu

spremu. Tako je on 1. maja 1778. godine u Somboru otvorio Normu kroz

koju je morao da pro|e svaki u~iteq, pa bilo da je u slu`bi, bilo da

se tek spremao za u~iteqski poziv. Niko nije mogao da postane

stalni u~iteq, dok ne zavr{i Normu. Ova prva srpska {kola koja je

u~iteqima davala sistematsko obrazovawe bila je u stvari

tromese~ni te~aj koji se odràvao svake godine tokom maja, juna i

jula. Svaki polaznik je morao da pose}uje te~aj tokom dve {kolske

godine. Na kraju {kolovawa odràvani su vrlo strogi ispiti.

Svr{enim kandidatima su na latinskom istavqane diplome koje je,sem Mrazovi}a, potpisivao i vrhovni upraviteq Pe~ujskog

{kolskog okruga. Tek posle uspe{no poloènih ispita u~iteqi su

sticali stalnost (Kosti}, 1953 a).

Upraviteq i glavni predava~ u Normi bio je Avram

Mrazovi}. Po ugledu na "normalni" te~aj koji je poha|ao u Be~u,

Mrazovi} je svojim kandidatima osigurao teoretsku i prakti~nu

nastavu. Predavawa su dràna u zgradi koja se nalazila na mestu gde su

danas kancelarije Pravoslavne crkvene op{tine. Mrazovi} je

predavao ra~un, slavensku gramatiku i metodiku. Nastava ra~una je u

stvari obuhvatala ~etiri osnovne ra~unske radwe. Na ne{to vi{em

stepenu bila je nastava slovenskog jezika. Sam Mrazovi} je kasnije

napisao i dva uxbenika za ovaj jezik: "Rukovodstvo k slovenstjej

gramaticje" (1794) i "Rukovodstvo k slovenskomu pravo~teniju i

pravopisaniju" (1797). Oba uxbenika su se dugo odràla u {kolskoj

upotrebi u Srba. Iz prvog je ~ak i Vuk Karaxi} nau~io svoje osnovnegramati~ke pojmove. Oba Mrazovi}eva uxbenika zadovoqavala su

onda{we potrebe; wegovoj "Slovenskoj gramatici" ne umawuje

30

7/22/2019 norma 1 1998

31/204

AVRAM MRAZOVI]

vrednost ~iwenica {to je pisana prema ruskim gramatikamaXVII veka.

Poznati su "Retorika" i "Ra~unica za osnovne {kole", kao i"Poqsko Domostroiteqstvo". Prevodio je sa latinskog jezika

Ovidija, neke nema~ke pisce, a 1787. godine je na "îsto serbskom

jeziku" preveo "Pou~itelni magacin za djecu" i to po savetu Dositeja

Obradovi}a. Ve}i broj svojih radova ostavio je Mrazovi} u rukopisu;

ne{tampani rukopisi su izgoreli ili upropa{}eni u revoluciji 1848-

49. godine, {to je nesumwivo {teta za na{u kulturu (Kosti}, 1953 b).

Metodika sa pedagogijom je nesumwivo bila centralni predmet

u Normi. Taj predmet je predavao po "Ru~noj kwizi" koju je na nema~kom

jeziku sastavio Felbiger, a koju je 1776. na srpski (slovenski) preveo i

preradio Teodor Jankovi}-Mirijevski (Kosti}, 1953 a).

Norma je radila sve do 1811. godine. Nemamo vi{e ta~nih

podataka ko je sve, sem Mrazovi}a, radio kao nastavnik {kole. Znamo

da je tokom ~itavog perioda opstanka Norme desna ruka Mrazovi}eva

bio Atanasije Zari}. Ro|en je u Somboru 1756. godine, zavr{io je

Normu i bio je neko vreme u~iteq, a zatim sve{tenik u Somboru. NaNormi je besplatno predavao veronauku (nauku vere, tuma~ewa

jevan|eqa, tipik i pojawe). Za svoj rad je dobio i visoka odlikovawa.

Umro je 1830. godine u Somboru i sahrawen je u kapeli na Uspenskom

grobqu (Kosti}, 1953 a). Kasnije je u Normi bio nastavnik i

nekada{wi joj u~enik, a kasnije sekretar vrhovne {kolske uprave Dr.

Phil. Jovan Beri}. Predavawa je drào u zgradi ovda{we Pravoslavne

srpske crkvene op{tine, u porti sv. \ur|evskog hrama, u kojoj je jo{

1759. bila srpska veroispovedna osnovna {kola. Metodiku je predavao

po na~inu kako ga je sa nema~kog preradio za srpske {kole Teodor

Jankovi}-Mirijevski. (Kosti}, 1938).

Iz pregleda nastavnih predmeta vidimo da je Norma za ono

vreme davala solidno teoretsko obrazovawe. Vaqa ista}i da su

kandidati za budu}e u~iteqe imali prilike da se od samog osnivawa

Norme ve`baju u prakti~noj nastavi. Ovakav sistem rada je

Mrazovi} preneo od Felbigera iz Be~a (Kosti}, 1953 a).Naàlost, danas vi{e nemamo podataka i dokumenata o tome

koga je sve Mrazovi} osposobio za prve stru~nije prosvetne radnike

31

7/22/2019 norma 1 1998

32/204

Kosti}

me|u Srbima. Znamo da se jedan broj svr{enih slu{alaca Norme ili

zamona{io ili postao sve{tenik, kao i da su episkopi u Ba~koj,Banatu i Barawi veoma cenili takve kandidate. Imamo ne{to

podataka samo za one qude koji su u na{oj kulturnoj i politi~koj

pro{losti imali kakvu zna~ajnu ulogu. U prvoj generaciji Normu

zavr{avaju, sem Atanasija Zari}a, jo{ i Maksa Grigorovi}, u~iteq u

Somboru, pa Kosma Josi} i Todor Sekuli}. Kosma Josi}, rodom iz

Sombora, bio je u~iteq u Pe{ti, a bio je i nastavnik U~iteqske

{kole dok je ova radila u Sentandreji. Todor Sekuli} je poznati

novosadski "Todor madjistar". Kasnije Normu zavr{avaju druge poznate

li~nosti. Jovan Savi} (Ivan Jugovi}, 1773-1813) docnije je postao

pisar Praviteqstvuju{~eg sovjeta, osniva~ i profesor Velike

{kole u Beogradu itd. Nikolaj [imi} je bio poznati pisac prve

srpske logike. Vasilije Kova~i} i Gedeon Petrovi} tako|e imaju

svoje mesto u na{oj kulturnoj pro{losti. Pomenuti dr Jovan Beri}

je bio prijateq Vuka Karaxi}a i istaknuti pedago{ki pisac. Pavle

Atanackovi}, potowi vladika Platon (1788-1857), bio je dugopredsednik Matice srpske i ~lan mnogih stru~nih i nau~nih

dru{tava. On je za osnivawe pravne akademije ostavio zgradu u kojoj

je bila sme{tena Vi{a pedago{ka {kola u Novom Sadu, a danas je

Odelewe Srpske akademije nauka u Novom Sadu itd. Te{ko da }e se

ikada vi{e pokupiti ta~ni podaci o nastavnicima i u~enicima

Norme, prete~i U~iteqske {kole u Somboru. Sigurno je bez daqega

da je Norma odigrala vanrednu ulogu me|u Srbima u Vojvodini i da

su weni u~enici ispuwavali zadatke koje je narod od wih u tom

istorijskom trenutku o~ekivao (Kosti}, 1953 a).

"Ova se somborska normalna {kola smatrati mo`e kao

prethodnica sada{we srbske u~iteqske {kole somborske...", rekao

je 1881. tadawi wen upraviteq Nikola \. Vuki~evi}. A na 33. strani

{kolskog izve{taja za 1900/01. izme|u ostalog se ~ita i ovo:

"...Pravoslavna srbska u~iteqska {kola u Somboru najstarija je

u~iteqska {kola u Srbstvu... Ona je kao normalna {kola srbska uSomboru zajedno sa takovim {kolama u Temi{varu i u Oseku

ustanovqena jo{ za vlade carice i Kraqice Marije Terezije... pod

32

7/22/2019 norma 1 1998

33/204

AVRAM MRAZOVI]

upravom slavnoga kwièvnika i {kolskog nadzornika Avrama

Mrazovi}a i u woj su se spremali za u~iteqsko zvawe sinovi narodasrbskog, naro~ito iz Ba~ke i Barawe, koji su potom kao u~iteqi, a

neki od wih docnije i kao voqeni sve{tenici... narodu srbskom

dugo, verno i dostojno sluìli..." (Kosti}, 1938; str. 8).

Koliki su ugled vremenom ovi Mrazovi}evi normalisti

stekli, vidi se i po tome {to su ih episkopi kao dostojno spremne

rukopolagali za |akone i sve{tenike, pa ih postavqali po Banatu,

Ba~koj i Barawi, a mnogi su se istakli i u drugim granama na{eg

narodnog ìvota. Bilo kao u~iteqi sve{tenici, bilo kao drugi

javni radnici, biv{i u~enici somborske Norme su podizali i

snaìli versko-nacionalnu svest svog naroda (Kosti}, 1938).

Tako je onda{wa Norma, prvo vreme Srbske u~iteqske

{kole u Somboru, bila dostojan rasadnik versko-nacionalne

prosvete Srba Vojvo|ana od 1778 do 1811. (Kosti}, 1938).

*Avram Mrazovi} ro|en je 12. marta 1756. godine u Somboru

gde mu je otac Georgije pola stole}a bio sve{tenik; mati Ana poti~e

iz porodice Brankovi}a. Tada je u Somboru ve} bila {kola i Avram

Mrazovi} je tu zavr{io osnovnu slovensku i latinsku {kolu koja je

proradila 1759. godine. Ne znamo ta~no koje je sve predmete u ovoj

latinskoj {koli mogao Mrazovi} da u~i, ali je latinski jezik

svakako bio najva`niji predmet. Mo`da mu je bio i u~iteq Stevan

Morokva{i} koji je za 50 forinti godi{we predavao sve predmete,

sem latinskog jezika, dok je ovaj predmet predavao neki frawevac, i

to za 200 forinti godi{we. Gimnaziju je Mrazovi} poha|ao u

Segedinu (dve godine), a potom za tri godine i filozofiju u Be~u,

gde je po~eo da slu{a i pravne nauke (Kosti}, 1953 b).

U to vreme stawe {kola u Austriji bilo je veoma r|avo. U

pore|ewu sa {kolama drugih prosve}enih naroda austrijske su bile na

veoma niskom stupwu. Nastupaju}e gra|anstvo je zahtevalo modernije{kole i otuda je Marija Terezija (vladala od 1740 do 1780) pregnula da

stawe koliko toliko popravi. Od pruskog kraqa Fridriha zatraì i

33

7/22/2019 norma 1 1998

34/204

Kosti}

dobije onda ve} poznatog pedagoga Felbigera (Johann Ignac von Felbiger,

1723-1788). Felbiger je posle zavr{enih teolo{kih studija od 1762.godine bio opat u Saganu i tada je tajno pose}ivao Hekerove ustanove u

Berlinu. Tu je stekao i oformio svoje pedago{ke poglede i kako se brzo

pro~uo, pruski ministar grof [labrendorf ga je postavio na ~elo

{kola u [leziji i grofoviji Glac. Felbigerovo je delo

"Landschulreglement" (1775) za [leziju. Godinu dana ranije, 1774, do{ao je u

Be~, izradio "Allgemeiner Schulplan fuer die deutschen Schulen in den K. und K.

Erblaendern"i time je postavio temeqe modernijem {kolstvu u Austriji.

Pri crkvi svete Ane osnovao je oglednu {kolu i carica Marija

Terezija je naredila da se sa wegovom metodom nastave upoznaju svi

narodi wene imperije. Tako je od Srba za slu{aoce Felbigerovog

te~aja, sem Stevana Vujanovskog i Todora Jankovi}a Mirijevskog,

do{ao i Avram Mrazovi} (Kosti}, 1953 b).

Mrazovi} je zavr{io Felbigerov te~aj 1777. godine, a ve} 29.

novembra iste godine postavqen je za nadzornika srpskih {kola u

Tolnajskoj, Barawskoj i Ba~koj `upaniji sa sedi{tem u Somboru.Somborci su sa simpatijama primili Mrazovi}a. On je odmah iste

godine osnovao narodnu srpsku {kolu, i to u zgradi koja se nalazila

na mestu dana{we Gimnazije. Uz Mrazovi}a u {koli su bili u~iteqi

i Atanasije Zari} i Maksa Grigorovi}. U toj {koli se u~ilo: u

prvom razredu poznavawe pismena po prvoj {tici "Ru~ne kwige"

Mirijevskog; u drugom razredu velika i mala pismena, {tampana i

rukopisna, suglasnici, samoglasnici i dvoglasnici (po drugom delu

"Ru~ne kwige" Mirijevskog), zatim sricawe, pa ~itawe iz bukvara. Utre}em razredu se ~itao ~aslovac, prepisivao se tekst i na srpskom

jeziku su se u~ile molitve, Vjeruju i bo`ije zapovesti. U~io se

ra~un, pa pravila lepog pona{awa. U ovom zavr{nom razredu u~ili

su se otprilike oni predmeti koji su predavani u prvom razredu

onda{wih gimnazija. Tako je pribli`no izgledala prva srpska

savremenija {kola (Kosti}, 1953 b).

Idu}e godine osnivawem Norme Mrazovi} }e sebi da osigura

posebno mesto u istoriji na{eg {kolstva (Kosti}, 1953 b).

Znamo da je Mrazovi} imao visoko obrazovawe, da je

raspolagao potrebnim pedago{kim znawem i taktom i otuda ne

34

7/22/2019 norma 1 1998

35/204

AVRAM MRAZOVI]

sumwamo u kvalitet wegovog rada u {koli. Sa~uvani dokumenti

re~ito kazuju o wegovom trudoqubivom radu i agilnosti na podizawunarodne prosvete. Sem toga, on je aktivan i van oblasti koja mu je

poverena. Kada je postao glavni nadzornik {kola u Ba~koj, Barawi i

Tolnajskoj ùpaniji, kako je ve} navedeno, te poloàje zauzimali su

Stevan Vujanovski u Sremu i Slavoniji, a Todor Jankovi}

Mirijevski u Banatu. Ovaj posledwi je stekao velikih zasluga ne

samo svojim brojnim prevodima i preradama pedago{kih dela sa

nema~kog jezika nego i {to je branio }irilicu pred vlastima koje su

htele u Srba da zavedu latinicu. No godine 1782. do|e u Be~ kao gost

cara Josifa ruski prestolonasledik Pavle Petrovi}u koji

zatraì kakvog Srbina koji bi u Rusiju preneo Felbigerov metod.

Mitropolit Mojsej Putnik preporu~i mu tada Jankovi}a i ovaj jo{

iste godine dobije otpust iz austrijskog podanstva, sa porodicom

pre|e u Petrograd i tu osnuje "Pedagogi~eskoe zavedenie". Tako je

Jankovi} obu~avaju}i nove ruske u~iteqe najsna`nije uticao na

razvoj {kola u Rusiji. Wegov rad u Rusiji je bio veoma cewen; on jedobio mnoga odli~ja i umro je kao ~lan vrhovnog dràvnog {kolskog

odbora 25. maja 1814. godine. Po Jankovi}evom odlasku u Rusiju,

Mrazovi} ga je punih {est godina zamewivao ìve}i polovinu

godine u Ba~koj i obu~avaju}i normaliste u Somboru, a polovinu

godine putuju}i po Banatu i predaju}i u Normi u Temi{varu.

Udarawe temeqa osnovnoj nastavi i ure|ewe materijalnog poloàja

u~iteqa u Banatu je tako i Mrazovi}eva zasluga (Kosti}, 1953 b).

Mrazovi} je izgleda prvi u Srba po~eo da primewuje

Dositejeve misli o {kolovawu ènske dece. U {kolama pod wegovom

upravom bilo je i devoj~ica koje su se kasnije, sem doma}im

poslovima bavile i ~itawem lepih kwiga Mrazovi}a, Dositeja,

Stojkovi}a i dr. (Kosti}, 1953 b).

Vaqa jo{ ista}i i rad Mrazovi}ev na terenu i wegove

intervencije kod dràvnih vlasti kada su to iziskivali interesi

{kola wegovog podru~ja. U aktu iz Budima od 12. decembra 1786.godine koji su potpisali baron Johan Medejanski i Jozef fon Limp

kaè se kako je vladar, izme|u ostalog, blagoizvoleo narediti i ovo:

35

7/22/2019 norma 1 1998

36/204

Kosti}

1. Da "vla{ka" {kolska omladina tokom nekoliko godina

dobija besplatno {kolske kwige i druge sli~nepotrep{tine.

2. Da se ne primaju nikakvi drugi u~iteqi, sem normalno

ispitani, a koji znaju nema~ki jezik.

3. Da bi se spre~ile zloupotrebe u dodeqivawu u~iteqskog

poloàja, ni jedan u~iteq ne sme da bude name{ten u svom

mestu ro|ewa.

4. Da se svake godine popi{u sva deca oba pola dorasla za

{kolu, i da se iznova ozbiqno opomiwu roditeqi da {aqu

svoju decu u {kolu, poglavito za vreme zime; roditeqi

koji se pokaù u ovom pitawu nemarni i koji su ve}

opomenuti imaju se kazniti umerenom telesnom kaznom

(Kosti}, 1953 b).

Daqe se u ovom aktu pisanom na nema~kom jeziku traì od

Ba~kog komitata da deca ne ~uvaju stoku, da se postavi zajedni~kipastir, da sve{tenici i na ven~awu isti~u one bra~ne drugove koji

su poha|ali {kolu; a da naro~ito prote zaloè i uti~u da deca

poha|aju {kolu (Kosti}, 1953 b).

Mrazovi} je iz uputstava dràvnih vlasti znao da razlikuje

ono {to je korisno po srpski narod od onoga {to mu nanosi {tete.

Intervenisao je gde god je ne{to zapelo. Tako se 10. maja 1787. obra}a

"Slavnom komitatu" u Baji i u aktu na nema~kom jeziku traì da

komitat "izda potrebna nare|ewa da ilirske neujediwene {kolske

zgrade delom budu popravqene, delom - ~ak najve}i broj nanovo bude

sazidan; .. do sada se ovome nije obra}ala nikakava pa`wa". Istoga

dana kod istoga komitata protestvuje Mrazovi} {to mu neke op{tine

i li~nosti uprkos nare|ewu komitata ne daju potreban prevoz kolima,

i to za gotov novac. Komitat je 31. maja 1787. odgovorio Mrazovi}u da

je izdao nare|ewa o popravqawu i izgradwi {kola, a i da je izvestio

podru~ne op{tine da mu se daju kola za prevoz. Istog dana je komitatpozvao lokalne vlasti da stupe u vezu sa Mrazovi}em i da se dogovore s

wim o popravci i izgradwi {kola. Istoga dana somborskom komesaru

36

7/22/2019 norma 1 1998

37/204

AVRAM MRAZOVI]

Lauru je upu}en akt u vezi sa Mrazovi}evom àlbom u kome se, izme|u

ostalog, kaè: "Ovim se imenovanom nare|uje da pomenutomMrazovi}u po poslovima obilaèwa {kola dodeli potrebna kola za

gotov novac" (Kosti}, 1953 b).

Komitat iz Baje je zaista uvek brzo intervenisao na

Mrazovi}eve proteste. Tako se 2. jula 1787. godine Mrazovi} àlio

kako Herr von Mlinarics, prefekt iz Futoga, pravi nepotrebne smetwe

{koli, a komitat ve} 10. jula iste godine interveni{e u korist

Mrazovi}eve teze. Mrazovi} se 7. oktobra 1787. àlio {to se "Der

Notar des Cameral Ortes Racz Miletics" uselio u {kolsku zgradu, a deca

ostaju bez nastave i {to je u Paragama sru{ena {kolska zgrada, a

nova nije podignuta. On se 29. novembra 1787. àli "Slavnoj

kraqevskoj ùpaniji" {to je Herr Rittmeister Stahl iz dvorazredne

starobe~ejske {kole izbacio klupe i name{taj, i {kolu pretvorio u

bolnicu. Takvih intervencija Mrazovi}evih bilo je i ranijih i

kasnijih godina, a ove koje su sa~uvane jasno pokazuju koliko se on

zalagao za narodnu prosvetu (Kosti}, 1953 b).Tako je Mrazovi} vr{io prosvetiteqsku du`nost pune tri-

deset tri godine, sve do 1811. kada je prestala sa radom Norma i kada se

on zahvalio na poloàju koji je toliko dugo zauzimao. Novo vreme je

zahtevalo moderniju {kolu; on se tada u 55-oj godini ìvota povukao

iz {kole, a bio je duhom i telom zdrav i krepak (Kosti}, 1953 b).

Razume se, sav kwièvni rad Mrazovi}ev davno i davno

pripada istoriji, iako ne treba da padne u zaborav. Wegove kwige su

u svoje vreme vr{ile vrlo koristan uticaj i on je dobio razna

priznawa. Kada se 1811. godine zahvalio na poloàju, postao je

gradski senator i tu je du`nost vr{io ta~no i savesno sve do svoje

smrti (Kosti}, 1953 b).

Za svoje velike zasluge i rad Mrazovi} je bio veoma uvaèn i

cewen. Od ~etiri austrijska vladara, koja je nadìveo, be{e

nagra|en raznim vi{im odlikovawima. Car Leopold ga je

odlikovao ugarskim plemstvom sa pravom nasle|a. Episkop ba~kiJovan Jovanovi} mu je kao carski poverenik 1792. sve~ano predao

zlatni orden Franca (Kosti}, 1938).

37

7/22/2019 norma 1 1998

38/204

Kosti}

38

Avram Mrazovi} umro je u Somboru 8. 02. 1826. godine. U

prisustvu tada{weg kraqevskog poverenika za Sombor AndrijeForaije Soborsinskog i mnogobrojnog naroda; telo je Mrazovi}evo

opojano u Sv. \ur|evskom hramu i sahraweno sa desne strane

zapadnih vrata sv. uspenskog hrama grobqanske kapele. Tadawi

katiheta ove {kole Pavle Atanackovi} mu je dr`ao nadgrobni govor

(Kosti}. 1938).

Literatura:

1. Kosti}, Konstantin (1938): Iz pro{losti U~iteqske {kole uSomboru. Pre{tampano iz Godi{waka Istorijskog dru{tva u

Somboru za 1936/37. Prilozi za prou~avawe na{eg narodnog

`ivota u Somboru. Kwiga . Sombor.2. Kosti}, Strahiwa (1953 a): Iz istorije somborske U~iteqske

{kole. Norma. Spomenica U~iteqske {kole u Somboru 1778-1953;

str. 25-28. U~iteqska {kola, Sombor.

3. Kosti}, Strahiwa (1953 b): Avram Mrazovi} (12. 1756 - 8. 1826).Spomenica U~iteqske {kole u Somboru 1778-1953; str. 28-32.

U~iteqska {kola, Sombor.

7/22/2019 norma 1 1998

39/204


Dr Radmilo Dostani}

Filozofski fakultet

Novi Sad

URO[ STEFAN NESTOROVI] (1765 - 1825)

- osniva~ i prvi upraviteq Srpske u~iteqske {kole -

Uro{ Stefan Nesto-

rovi} je prvi vrhovni nadzor-

nik srpskih {kola u Austriji.

Ovu du`nost je vrlo uspe{no

obavqao od 1810. do 1825.

godine. Ve} u prvoj godini

preduzeo je obimno inspekcij-

sko putovawe koje je trajalo

skoro ~etiri meseca. Upozna-

vawe sa stawem {kola bilo je

osnova wegovog svestranog ra-da na unapre|ivawu srpskih

{kola. On je autor dve {kolske

uredbe (1811. i 1813), kojima je

stvorena pravna osnova wego-

vog prosvetnog delovawa kao

vrhovnog nadzornika {kola.

Nestorovi} je nastojao da se crkvenoslevenski jezik u srpskim

{kolama zameni srpskim jezikom. Zna~ajna je wegova aktivnost na

poboq{awu materijalnog polo`aja u~iteqa. Nema sumwe da je

najzna~ajniji rezultat wegove prosvetno-pedago{ke aktivnosti bilo

7/22/2019 norma 1 1998

40/204

Dostani}

osnivawe Prve srpske u~iteqske {kole u Sentandreji 1812. godine.

U ovom radu iznose se novi podaci kako je osniva~ video i doìveoosnivawe Sentandrejske preparandije.

*

Uro{ Stefan Nestorovi} se rodio u Budimu 1765. godine.

Gimnaziju je zavr{io u Pe{ti, a filozofiju u Vroclavu. Studije

prava okon~ao je u Be~u. Jedno vreme je radio u ilirskoj dvorskoj

kancelariji, a kada je ona bila ukinuta, Nestorovi} je u istom zvawu

(kanceliste i notara) preme{ten u Kraqevsku ugarsku dvorskukancelariju. Na ovim du`nostima se morao ista}i jer je imenovan za

dvorskog agenta. Nije slu~ajno {to je 1800. godine postao po~asni

gra|anin Budima.

Godine 1810. Nestorovi} je postavqen na du`nost vrhovnog

{kolskog nadzornika pravoslavnih srpskih, rumunskih i gr~kih

{kola u Austiji. On je prvi dobio ovu visoku du`nost i na woj je

ostao petnaest godina, sve do smrti 1825. godine. Te godine su

zna~ajne za razvitak srpskih {kola u Habsbur{koj mpnarhiji, jer je

wihov rad bitno unapre|en delovawem prvog vrhovnog {kolskog

nadzornika.

*

Iako nije {kolovan za prosvetnu struku, Nestorovi} je vrlo

ispravno postupio u odre|ivawu redosleda svojih aktivnosti. Pre

dono{ewa bilo kakvih zna~ajnih odluka, èleo je da se upozna sastawem srpskih {kola u Austijskoj carevini. Iste godine kada je

postavqen na du`nost vrhovnog {kolskog nadzornika, Nestorovi} je

ostvario detaqan uvid u stawe srpskih {kola u Austriji. U tom

ciqu obavio je dugotrajno inspekcijsko putovawe. Ono je trajalo od

po~etka juna do druge polovine septembra meseca. Za to vreme

obi{ao je veliki broj {kola u Ba~koj, Budimskoj i Vr{a~koj

eparhiji, Temi{varskom i Sremskom {kolskom distriktu,

Temi{varskoj i Petrovaradinskoj grani~arskoj regimenti.

Nastojao je da sloènu problematiku stawa srpskih {kola

{to potpunije sagleda. Izvori Nestorovi}evih informacija bili su

40

7/22/2019 norma 1 1998

41/204

URO[ STEFAN NESTOROVI]

veoma razli~iti. Osim neposrednih uvida, ispita i razgovora sa

u~iteqima, on je ostvarivao kontakte sa svakim ko mu je mogaopruìti bilo kakve podatke o {koli i u~iteqima. Iscrpno je

razgovarao sa mitropolitom, episkopima, distruktualnim {kolskim

nadzornicima, sve{tenicima, {kolskim direktorima, pa ~ak i sa

u~eni~kim roditeqima.

Na|eno stawe bilo je veoma lo{e. Tu situaciju najboqe

ilustuju slede}e Nestorivi}eve re~i: "Na{ao sam neporedak u svi

djeli, skudost i ubeèstvo u svakom uglu, padawe i o~ajanije i vis-

o~aj{em stepenu. Poloènije i sostojanije cjelog tjela {kolskog

na{ao sam polumertvo. Uàsnuo sam se".1)

Radi popravqawa stawa {kola, Nestorovi} stvara dve zna-

~ajne {kolske uredbe. Objavqene su pod istim naslovom - "Plan Uro-

{a Nestorovi}a o organizaciji srpskih i rumunskih pravoslavnih

{kola u austrijskim naslednim zemqama".2) Prva uredba od 1811.

godine je potvr|ena 1812, a druga je doneta i potvr|ena 1813. godine.

Prva uredba se odnosi na spoqa{we ure|ewe {kola (organisatioexterna) a druga se odnosi na unutra{we ure|ewe {kole (organisatio

interna).

Osnovna Nestorovi}eva namera je bila da se ovim uredbama

sistem vaspitawa i obrazovawa pravoslavnih naroda u Austiji

uskladi sa dru{tvenim promenama. Time je stvorena pravna osnova

wegovog celokupnog delovawa kao vrhovnog {kolskog nadzornika na

unapre|ewu rada {kola. Osnovni ciq tog delovawa bio je, kako onkaè, da se postigne èqeno blagostawe gra|ana na dobrobit

pravoslavnog sveta u Monarhiji.

Nestorovi} je brzo uo~io da jezik nastavnog rada3) u srpskim

{kolama predstavqa ozbiqnu smetwu wihovom napretku. O tome

vrlo lepo svedo~i jedan napis iz 1866. godine: "U ne~emu mnogo je

ovom zlu kriva i na{a {kola, koja je na àlost u prvoj polovini

ovoga stole}a veoma nali~ila na neku haoti~nu u~ionicu stranihjezika, nego na srbsku {kolu; jer u woj se osim crkveno-slovenskog

jezika, u~ilo nema~ki, ma|arski, gde {to romanski, pa i latinski,

samo ne srbski".4)

41

7/22/2019 norma 1 1998

42/204

Dostani}

U poznatom pismu Kopitaru Nestorovi}, izme|u ostalog,

pi{e: "Mi treba da se sluìmo sa svim skoro tu|im jezikom, kojimne govori ni jedan od vi{ih ili niìh u~iteqa, koji na{a deca

nikad ne}e nau~iti, a o~evi i matere wihove ni jednu re~cu mu ne

razumeju".5) Iz toga zakqu~ujemo da se u {kole mora uvesti jezik

kojim roditeqi razumeju svoju decu a deca roditeqe. Nestorovi} je

~inio i prakti~ne poku{aje da se srpski jezik uvede u srpske osnovne

{kole. U rukopisu je predao Dvorskoj kancelariji nekoliko

uxbenika za srpske osnovne {kole 1813. godine. Osam godina je ~ekao

da mu rukopisi budu vra}eni sa odgovorom "... da se po izvestiju

zapitanih narodnih stare{ina kwige te ne mogu u {kole uvesti,

{to su na prostom jeziku spisane".6) Nestorovi} je uporno ponovio

svoje zahteve 1822. i 1823. godine, izri~ito izjavquju}i da se u

{kolama uspeh ne moè posti}i dok se u {kolama budu

upotrebqavale kwige iz 1777. godine i "... dok se ne spi{u kako po

jeziku tako i po sadràju vaqane kwige {kolske".7) Zbog otpora

crkvene jerarhije Nestorovi}ev rad i nastojawa na uvo|ewu srpskogjezika u srpske osnovne {kole Austrije ostali su bez rezultata.

Pro}i }e vi{e od tri decenije nakon wegove smrti kada }e se po~eti

sa zamenom crkvenoslovenskog jezika srpskim jezikom u {kolama

Srba u Austriji.8)

Prilikom prvog obilaska {kola Nestorovi} se uverio u

veoma lo{ materijalni poloàj u~iteqa u pravoslavnim {kolama.

Ve} u Uredbi od 1811. godine on je napisao: "Me|u mnogim znatnim

uzrocima koji ne samo da su malo po malo doveli do potpunog

propadawa {kola neunijatskog obreda, nego su doprineli da se

protiv istih podiè takva odvratnost, koju sam pojedina~no

~esto spomiwao, a koja je u velikoj meri prouzrokovana ne samo

krajwe r|avim, nego i veoma nesigurnim i nejednakim pla}awem

u~iteqa".9) Ono {to je za u~iteqe i wihove porodice bilo veoma

zna~ajno - Nestorovi} je osnovao fond iz koga su u~iteqima

ispla}ivane penzije. Svi u~iteqi su prihvatili i pismeno seobavezali da }e celu svoju godi{wu platu odjedanput ili u vi{e rata

uplatiti u ovaj fond.10)

42

7/22/2019 norma 1 1998

43/204


Osnivawe Prve srpske u~iteqske {kole

Nije sporno da je najzna~ajniji rezultat Nestorovi}eve

delatnosti kao vrhovnog nadzornika pravoslavnih {kola u

Austrijskoj carevini bilo osnivawe u~iteqskih {kola. Nestorovi}

je 1812. godine osnovao tri u~iteqske {kole, i to Srpsku u

Sentandreji, Rumunsku u Aradu i Gr~ku u Pe{ti. Ova tre}a nije

zaìvela zbog otpora gr~ke jerarhije. Ovoga puta predmet

razmatrawa bi}e samo osnivawe srpske u~iteqske {kole. U

monografiji "200 godina obrazovawa u~iteqa u Somboru", izdatoj

1978. godine, dr Nikola Gavrilovi} je kazao sve {to je bilo zna~ajno

o osnivawu Prve srpske u~iteqske {kole. To je u~inio na sasvim

solidan na~in. Pisati o osnivawu Sentandrejske preparandije

zna~ilo bi na neki na~in ponavqati ono {to je dr Gavrilovi}

napisao u pomenutoj monografiji. Zbog toga smo se odlu~ili da

pi{emo o osnivawu Prve srpske u~iteqske {kole izostavqaju}i

op{tepoznate podatke. Umesto toga, saop{ti}emo dileme, mi{qewai stavove osniva~a {kole Uro{a Stefana Nestorovi}a o ovom

zna~ajnom poduhvatu. Sve {to }e se re}i o ovoj temi, do danas nije

prevedeno sa nema~kog jezika, pa na neki na~in predstavqa novinu.

Sve je to vrlo interesantno i moglo bi se svrstati pod naslov

Vi|eno o~ima osniva~a {kole.

Ve} je pomenuto da se Nestorovi} prilikom ~etvoromese~nog

obilaska {kola 1810. godine uverio u veoma lo{e stawe srpskih{kola u Austrijskoj carevini. Osnovni uzrok takvog stawa video je u

nedovoqnoj obrazovanosti srpskih u~iteqa. O tome on pi{e: "Kako

li se duh i serce moje uàsnulo, kada sam sa udivlenijem vidio, u ~ije

su ruke draga de~ica, nasqednici plemena na{eg, i budu{}i carstva

gra`dani, u ~ije su, velim, ruke do{li. Na{ao sam u nastavnici

krajwe neveèstvo u na~inu predanija samo vozmu{tenije".11)

U poznatom pismu Kopitaru Nestorovii} je napisao slede}e

re~i: "Potpuni nedostatak {kolovanih, vaspitanih i obrazo-

vanih u~iteqa doveo je do propasti {kola i doveo je do op{te

zapu{tenosti morala kod obi~nog naroda".12)

43

7/22/2019 norma 1 1998

44/204

Dostani}

Da je Nestorovi} ne samo osniva~ nego i inicijator

osnivawa u~iteqskih {kola, svedo~i slede}e: "Pristupio sam iz-radi predloga po kome sam zamolio za otvarawe triju preparandija"

(naziva ih Pflandzschule - rasadna {kola).13)

Nove podatke o osnivawu {kole daje slede}i tekst:

"Veli~anstvo... nije 1811 odobrilo moj predlog, nego mi je naloìlo

da pribavim potreban novac za izdràvawe ovih ustanova, da

napi{em potrebne kwige i {to pre osnujem ove {kole".14)

Sa kakvim je sve problemima bio suo~en osniva~ u~iteqskih

{kola vidi se iz slede}eg: "U tom vremenu bilo mi je mu~no, kako i

na koji na~in da ostvarim ovu nameru, po{to u to vreme niti sam

imao potrebne zgrade u koje bih ove {kole smestio, niti sam imo

ijednu forintu da bi ih opremio i podmirio ostale potrebe, niti

sam iz ovih naroda poznavao dovoqno qudi kojima bih mogao

spokojno poveriti {kolske katedre".15)

Za{to se Nestorovi} odlu~io da U~iteqsku {kolu osnuje

ba{ u Sentandreji? Za to, po wemu, postoji vi{e razloga. "Ovokrunsko trgovi{te nalazi se u zdravom kraju, udaqeno 1 sat od

glavnog grada Budima, sa dosta stanovnika i sa takvim ku}ama u

kojima je mlade` u svakom pogledu dobro i sigurno sme{teno".16)

Vrlo je interesantan slede}i razlog osnivawa {kole u

Sentandreji. Navodimo ga u celini: "Bilo je neophodno i primereno

svrsi da se srpska preparandija osnuje u onom delu Kraqevine

Ugarske gde je kultura naroda na vi{em stepenu, moral plemenitiji

i uop{te narod obrazovaniji... U~iteq ne moè biti samo pou~en,

nego mora biti i vaspitan da bi mogao vaspitavati i druge. Svi mi

znamo da su na{i dosada{wi u~iteqi, i oni koji su ih vaspitavali,

spadali u najsiroviju vrstu qudi. Kako je moglo biti druga~ije,

kada u rodnom kraju nisu ni ~uli za vaspitawe a vaspitawe kod

drugih naroda im je tuma~eno kao nipoda{tavaju}i izum ili

moda".17)

Nije zanemarqiv razlog {to su u Sentandreji postojale

slobodne prostorije za {kolu (ceo sprat iznad osnovne {kole) i

{to su ga gra|ani velikodu{no ponudili za U~iteqsku {kolu. "Bez

primedbi i ne}kawa doneli su plemenitu i velikodu{nu odluku da

44

7/22/2019 norma 1 1998

45/204


traèni gorwi sprat na ve~ito i besplatno ustupe preparandiji...

sa velikom rado{}u {to mogu ne{to da doprinesu napretkunacionalne kulture".18)

Nestorovi}evim naporima i delatnosti na osnivawu U~i-

teqske {kole bilo je i otpora. To se najboqe vidi pri ustanovqewu

tre}eg tasa, koji je bio glavni izvor finansirawa u~iteqskih

{kola. Nestorovi} napomiwe da se u svakoj pravoslavnoj crkvi svake

nedeqe i praznikom nose dva "`rtvena tasa", od kojih prvi sluì za

potrebe te crkve, a drugi za pomo} mesnoj sirotiwi. "Ako se prvi

tas nosi da bi se od tog novca podizali veliki torwevi, ili

nabavqalo vi{e zvona, skupoceno crkveno posu|e i liturgijski

ornati, za{to ne bi mogao da se prikladno uvede tre}i tas, od

~ijih bi se priloga izdràvale preparandije, iz kojih }e iza}i dobri

vaspita~i i obrazovani u~iteqi".19)

Nestorovi} navodi da se prikupqawu priloga tre}im tasom

pristupilo nemarno, da u mnogim mestima nekih eparhija nije ni

zapo~eto, bez obzira na nekoliko naknadno donetih naredbi sanajvi{eg mesta. Na jednom mestu on kaè da je tre}i tas uveden tek

pre nekoliko meseci iako je preporu~en svugde jo{ pre ~etiri

godine.20)

Vrhovni nadzornik se brinuo o tome da u~iteqsku {kolu

poha|aju dobri a siroma{ni u~enici. "U~inio sam sve da zadovoqim

ovu veliku potrebu i da savladam siroma{tvo, koje je velika

smetwa sada{wem i budu}em obrazovawu u~iteqa, i da olak{am

boravak u~enika i u~iteqa pri pedago{kim zavodima u Sentandreji

i Starom Aradu, i da bih osigurao egzistenciju, uspelo mi je, uz

dozvolu najvi{e vlasti, da osnujem konvikt u Sentandreji 1814.

godine.21) Ovaj zavod za opskrbu osnovao sam ja, iako u to vreme nije

bilo ni najmawe novca za wegovo izdràvawe, i obezbedio sredstva

i to ni na ~iju {tetu".22)

O popularnosti u~iteqskih {kola koju su one imale u na-

rodu Nestorovi} pi{e: "O prednostima, koristi i svrsishodnosti

ovih zavoda ube|en je svako koji poznaje wihovo unutra{we

ustrojstvo. Uo~qiva je razlika u obrazovawu i u~enosti jednog

sada pripremqenog nastavnika i pre|a{weg, putem negda{weg

45

7/22/2019 norma 1 1998

46/204

Dostani}

direktora nametnutog u~iteqa bi}e uo~qiv svakom".23) Pa zatim

nastavqa: "Semestralnim ispitima prisustvuje nebrojano mnogoqudi, koje tera znatièqa, a drugi obhrvani èqom da saznaju duh i

organizaciju i da se uvere u dobar napredak nastave i obrazovawa

ove mladeì, koja studira, puna nade".24)

Ovako je razmi{qao Uro{ Nestorovi}, prvi vrhovni

{kolski nadzornik srpskih {kola u Austrijskoj carevini i osniva~

Prve srpske u~iteqske {kole, u velikom poslu i brojnim

problemima koji su pratili osnivawe prve srpske preparandije.

Uz nesporno veliki doprinos razvitku srpkih i uop{te

pravoslavnih {kola u Habsbur{koj monarhiji, Nestorovi} je i za

ìvota i posle smrti bio èstoko napadan. Naj~e{}i napadi

dolazili su od predstavnika crkvene jerarhije. Ilustracije radi,

nave{}emo {ta jedan episkop misli o Nestorovi}evom radu: "Ovim

na~inom moglo bi se popraviti ono, {to je Nestorovi} pokvario,

ovim na~inom istrebilo bi se iz preparandije ono zlo i poznata

tendencija protiv svja{~enstva ratovi i opoziciju voditi".25)

Osnovni razlog nezadovoqstva wegovim radom bila je jasno

izraèna namera Nestorovi}a da se sve{tenstvu ograni~i uticaj na

{kole. Ve} u Prvoj uredbi on je napisao slede}e: "Najstroìje bi se

zabranilo... a naro~ito sve{teni~kom staleù, koji ubudu}e

ionako ne}e imati ni najmawi uticaj na u~iteqsku struku..."26)

Posle ovoga, sasvim je bio razumqiv stav crkvenih stare{ina prema

wegovom celokupnom radu.

Ako bismo danas, sa ove vremenske distance, procewivali

Nestorovi}evo delo sa osnovnim pitawem da li je i danas pone{to

od toga aktuelno odgovor bi, bez dvoumqewa, bio - da. Izdvajamo

wegova tri najzna~ajnija postignu}a:

- Svestrani uvidi u stawe {kola i nastave moraju biti

osnova svakog unapre|ewa vaspitno-obrazovnog rada. Nestorovi} je

to ne samo na~elo proklamovao, nego i prakti~no pokazao.

Neposredno po stupawu na du`nost glavnog {kolskog nadzornikapreduzeo je obimno inspekcijsko putovawe, koje je trajalo skoro

~etiri meseca. Interesantan je i na~in prikupqawa podataka o

stawu {kola. Osim neposrednog uvida i ispita, koji su bili glavni

46

7/22/2019 norma 1 1998

47/204


izvori saznawa, Nestorovi} je ostvarivao kontakte sa svakim ko mu

je mogao

Documents

norma 1 1998