Sámis 8/2010 1

SámisSámi čálakultuvrralaš áigečála • Nr. 8 Juovlamánnu 2010 NUVTTÁ

EllE, sárgojuvvon Bajimušbihtás 27.7.1852 Elle, a half breed, half norsk half lapp. Considered to be a great beauty. J o h n Fr a n c i s c a m p b e l l

lUBmEN ja dasa gUllEVaš dÁBiT

l i l l To v e Fr e d r i k s e n

sámedáidda oaivvegavpogis

S i r e K . G a S K i

Mikael Svonni

Mikael Svonni, r. 1950, lea doaimmahan dán girj­ji Johan Turi giehtačállosa vuođul. Svonni lea sámi giella diehtaga professor Romssa universitehtas 2008 rájes. Son nákkáhalai 1993 doavttirgrádabargguin sámi skuvla mánáid giellamáhtu ja giellageavaheami birra. Svonni lea doaimmahan moanaid giellabargguid, ee. jorgalan mánáid­ ja nuoraidgirjjiid sámegillii, ja almmuhan sámi­ruoŧa, ruoŧa­sámi sátnegirjji, 1990. Sátnegirji almmuhuvvo viiddiduvvon hámis 2011. Son ja Samuli Aikio doaimmaheigga Johan Turi Muita-lus sámiid birra ođđa davvisámegiela čállinvuohkái, 1987. Son lea maid doaimmahan Ella Karin Blind girjji Eallima govat, 1992, su giehtačállosa vuođul, ja Stina Gaup Westerlund girjji Muittu bálgát, 1992, ja maid máinnasčoakkáldaga Silbavárri (1992). Dál son lea dutkame Johan Turi giela ja lea dan oktavuođas vuđolaččat dárkkistan Johan Turi giehta­čállosiid. Dat bargu lea dagahan vejolažžan addit olggos Muitalus sámiid birra Johan Turi iežas giehta čállosa vuođul.

ISBN 978­82­8263­019­1ISSN 1891­4519

Johan Turi

Johan Turi riegádii Guovdageainnus 1854 ja jođii bearrašis mielde Dálmmá čerrui, Čohkkirasa suohkanii, 1870­logus. Son jámii 1936. Sii ledje boazosámit, vaik­ko Johan Turi gal ieš leai eanet bivdoolmmái. Sus leai guhká leamaš jurdda čállit girjji sámiid dili birra – ja leai maiddá álgán čállit suomagillii, muhto ii su jurdda orron goassege šaddame duohtan. Muhto de gávnna­dii dánskalaš etnográfain Emilie Demant málbmatogas davvin ja álggiiga humadit, muhto go Turi ii máhttán go sámi­ ja suomagiela de soai eaba gulahallan, muh­to de soittii leat olmmái das gii máhtii sihke suoma­ ja ruoŧagiela gii doaimmai dulkan sudnuide. Dan mátkkis soabadeigga ahte Johan Turi lohpidii Emilie Demantta niegu dahkat duohtan čuovvut boazosámiid olles jagi. Emilie bealistis lohpidii Johána veahkehit čállit su girjji. De šattai ge nu ahte Emilie čuovui Johána vielja veaga olles jagi 1907–1908, ja go gearggai doppe, de son orui Johániin ovttas unna stobožis Torneträsk­nammasaš gilážis 6–8 vahku čakčat 1908. Dan oanehis áiggis čálii Johan Turi – Emilie Demant vehkiin – olles girjji Muitalus sámiid birra. Emilie Demant doaimmahii Johan Turi giehta­čállosa girjin ja dat addojuvvui olggos – oktan su dánsk­ka jorgalusain – vuosttas geardde 1910 ja seamma jagi bođii girji olggos vel nuppádis ja jagi maŋŋel vel goalm­mádis. Girji lea jorgaluvvon duiskka­, ruoŧa­, eaŋgalas­, fránskka­, suoma­, uŋgára­, itália­ ja japánagillii. Boaht­te jagi almmuhuvvo girji maid dárogillii ja eaŋgalasgillii ođđa dárkkistuvvon materiála vuođul. Johan Turi lea maiddá almmuhan Lappish Texts, 1920, ja son čálii mátkemuitalusaid ja eará teavsttaid mat addojuvvojedje girjin Från fjället, 1931. 1994 alm­muhii Nils­Aslak Valkeapää Boares nauti -nammasaš girjji, mas leat Johan Turi reivvet, maid son čálii Emilie Demant Hatt:ii. Dat girji lea Turi iežas čállinvuogi mielde.

Muitalus sámiid birraČálliidLágádusAuthorsPublisherForfatternesForlag

TjállijAlmmudahkaTjaelijiBerteme ISBN 978-82-8263-019-1

9 7 8 8 2 8 2 6 3 0 1 9 1Neahttagirjegávpi – wwwBookstore: www.calliidlagadus.org

Johan Turi M

uitalus sámiid birra

ČálliidLágádus

1854 –1936

Johan Turi

2010:s lea čuohte jagi áigi dassá go Johan Turi girji Muitalus sámiid birra ilmmai vuosttas geardde. Girji lea sámi klassihkar, ja almmuhuvvo dál ođđasit ávvugirjin. Girji ilbmá Sámi academica-ráiddus gudnejahttin dihtii Johan Turi dehálaš saji ja mearkkašumi sámi kultur­historjjás, ja maiddá dan dihtii go Muitalus-girji lea guovddáš ja árra sámi čilgehus sámi di­liid hárrái, mii heive hui bures oktii otná álgoálbmotdutkama eavttuiguin. Girjjis leat mielde Johan Turi sárgumat, main lea iežaset árvu lassidiehtun dasa maid čála muitala. Johan Turi dáidá ge leat vuosttas sámi multidáiddár ja dutki.

ČálliidLágádus SÁMIacademica Nr 3Ráiddu doaimmaheaddji Harald Gaski

turidustcover13.10.indd 1 13.10.2010 14.43

2 Sámis8/2010

Sámi fágalaš girječálliid ja jorgaleaddjiid searvi (SFS) doalai 2010 jahkečoahkkima Skottlánddas! Dat soai­tá vuosttas lohkamis čuodjat veahaš imašin, muhto ii dattege leat dan. SFS lea moanaid jagiid bargan ja berostan unnitlogugielaid dilis, dainna vuođuštusain ahte giella­ ja kulturdilli sáhttá leat sullasaš iešguđet ge joavkkuid gaskkas. Mii sáhttit oahppat guđet guim­miideamet vásáhusain, vaikko vel politihkalaš dilli ii leažžá ge álo ovttalágan. Dan mii oahpaimet jo moatti jagi áigi go finaimet Irlánddas oahpásmuvvamin sin giella­dillái, ja seammá vásáhus mis lei mannan geasi go gallesta­laimet Skottlándda. Máŋgga dáfus gálálaš kulturrahčamuš sulastahttá sápmelaččaid vig­gamuša oažžut stuorát kul­tuvr ralaš autonomiija ja ea­net ieš stivrejumi siskkáldas áššiin. Seammás lea hui čielggas ahte sápmelaččaid álgo álbmotposisišuvdna addá lasi dimenšuvnna min rahčamuššii, nammalassii njeal ját máilmmi soli­daritehta geažil. Dan dilis leat olu ovda munit, muhto okta heajut bealli lea ahte eana­ ja čáhce oamastan­gáibádusain čuvvot juridihkalaš bealit mat dávjji­musat gártet juristtaid háldui – mii loahpa loahpas mearkkaša uhcit politihkalaš kontrolla. Nubbin váikku­hussan lea dávjá ahte giella­ ja kultur politihkalaš áššit bázahallet, dan dihtii go dainna ii leat seammá árvu juristtaid gaskkas. Dan dihtii leamaš miellagiddevaš oahpásmuvvat eará unnitgiellajoavkkuid vugiide mo ovddidit ja čoavdit áššiid. 2012:s lea SFS 20 jagi. Dan mii smiehttat ávvu­dit baskálaččaid guovllus Spanias. Dat šaddá min goalm mát olgoriikka oahppaladdanmátkki, maid mii leat gohčodan kollektiivvalaš stipeandaruhtageava­heapmin. SFS lea miellahtuid searvi, ja maid searvvi

jahke čoahkkin mearrida, dat šaddá ge njuolggadus­san searvvi doibmii. Dan dihtii SFS lea geavahan oalle stuorra oasi iežas buhtadusruđas oktasaš stipeand­dai de masa buot searvvi miellahtut besset mielde dan sadjái go juohkit daid ovttaskas olbmuide. Min vásáhus ovttaskas stipeanddaiguin ii leamaš nu buor­re go fágagirjjálaš foanda livččii hálidan, de dan dih­tii lea foandda ja searvvi stivrrat ovttas mearridan joat kit oktasaš stipeanddaiguin go dain sáhttet visot

searvvi lahtut ávkkás tallat (sii guđet servet kurssaide ja jahkečoahkkimátkkiide). Mii dattege máhccat stipeanda­juohkimii 2011, ja foandda stivra lea suokkardallamin mak kár almmuheami ráhkadit. Dan dihtii go 2010:s eai juhkkojuvvo ovttaskas stipeanddat, lea SFS baicce

seastigoahtán ruđaid 2012 mátkái, ja nuppe dáfus Sámis­bláđi almmuheapmái, masa searvi lea lohpi­dan mielruhtadeaddjin. Lea eren oamáš dehálaš dál go Sáme diggi ge lea juolludan Sámisii doaibmadoarjaga, ahte SFS čájeha man dehá lažžan mii ieža atnit min ma­gasiinna. Apropos Sámis: Mii hálidivččiimet ahte eane­but searvvi lahtuin geava hivččii Sámisa gaskkustan­gaskaoapmin. Dan olis leat smiehttan ordnet árvvoš­tallan kurssa masa vuostta žet tiin searvvi miel lahtut, muhto maiddá earát, bovde juvvo jit oasálastin. Kur­sa lágiduv vo guovt ti oasis, ja dan čálalaš boh tosiid hálidivččii doaim ma hus almmuhit sierra árvvoš tallan­nummiris. De dál ii eará go smiehtta goahtit makkár fága­ dahje čáppa girjjálaš vuođa čállosiid dus lea miel­la árvvoštallat, ja sáddet du vuost tas evttohusa kursa­lágideaddjiide SFSa čállin gotti bokte. Ja sávan vel hui buori ođđa čállinjagi 2011! Harald Gaski, SFSa stivrajođiheaddji

SFS čiehka

Unnitlogujoavkkut ja giella

Sámis 8/2010 3

SÁMIS Sámi čálakultuvrralaš áigečála,man dál ČálliidLágádus almmuhaSámi fágagirjjálaš čálliid- ja jorga-leaddjiidsearvvi ovddas. Nr. 8 Juovlamánnu 2010ISSN 0809-7410

Doaimmahus Harald Gaski ja John T. Solbakk

Ruhtadeaddjit Norgga Sámediggi ja SFSSámi fágagirjjálaš foanda.

Sámis artihkkaliid ja govaid ii oaččo almmuheaddji, čálli dahje govvi- deaddji lobihaga máŋget.

Gráfalaš bargu Minna Saastamoinen, Studio Borga, Ohcejohka

Deaddilan Waasa Graphics Oy, Vaasa

SFS Sámi fágagirjjálaš čálliid- ja jorgaleaddjiid searvvi stivra

Ovdaolmmoš Harald Gaski Rautindveien 8, 9100 Kvaløysletta

Stivralahttu Lill Tove Fredriksen Grøholtvn. 5, 9010 Tromsa

Stivralahttu Trond Are Anti Buolbmát, 9845 Deatnu

Sadjásaččat Leif Eriksen Nordre Ringvei 19, 9500 Alta

Laila Susanne Vars 9520 Guovdageaidnu

Seija Guttorm Niitošjogaš 21, 9730 Kárášjohka

Čállingoddi Jođiheaddji John T. Solbakk Fitnodatgeaidnu 13, Pb 140, NO-9735 Kárášjohka Tel. +47 78 46 83 30, +47 91 59 06 06 Faksa +47 78 46 83 29 E-poasta: samifaga@samifaga.org

Sámis lea nuvttá. Dán sáhttá maid diŋgot almmuheaddji neahttagirje-gávppis www.calliidlagadus.orgSámis artihkkaliid sáhttá maiddái lohkat dás:

www.samifaga.org

Dearvvuođat doaimmahusas!

Dieđusge galgá láitit go lea sivva dasa, ja rámiidit go soamis dan ánssáša. Mii dál juo rámiidat Sámedikki go áigu gáibidišgoahtit bohtosiid guovtte­gielat milliuvnnaid ovddas, sullii 60 milliuvnna oktiibuot, maid gielddat ja fylkkagielddat ožžot jahkásaččat. Fuomášahttit ahte Sámedikki hálddahusas lea giellajoavku bargan erenoamáš buorre barggu vuođđodokumeanttaiguin maŋŋá go Finnut buvttii guorahallanraporttas mannan gease. Sámediggeráđđi ovddida evttohusas guovvamánu dievasčoahkkimii. Mii jáhkkit olles čoahkkin lea ovttamielas das ahte dán rádjai ii leat Sámedikki stuorimus eaŋkil ruhta­poasta ovddidan sámegiela, vaikke lea fargga moaddelogi jagi guoddán giellanama. Dasto doaivut ahte min politihkkárat dál gáibidišgohtet čielga bohtosiid.

Sámediggeráđđi ii leat vel ovddidan loahpalaš evttohusa, go lea vuordán gielddaid oaiviliid juovlamánu 1. b. rádjai. Ná lea goit vuos evttohuvvon:

1. Vuođđodoarjja gielddaide ja fylkkagielddaide detáljaraportta haga mii galgá geavahuvvot vuođđogoluide go lea sámegiela hálddašan­guovllu gielda. Dása bidjet 25% olles juolludeamis, ja buot gielddat ožžot seamma olu.2. Bálvalusoassi mii galgá gokčat goluid gieldda ja fylkkagieldda bálvaleami oktavuođas sámegillii. Dása bidjet 50% olles juolludea­mis. Dás šaddet stuorimus sámegielddat vuoitin, go sihke sámegiel’ oahppiid ja sámi jienastuslogu logut leat juogadeami vuođđun.3. Ovddidanoassi mas deattuhuvvo sámegiela ovddideapmi guoske­vaš gielddas ja fylkkagielddas. Dása bidjet 25% juolludeamis. Dás de besset gielddat čájehit ahte sii duođaid leat giellaovddideaddjit.

SFS ii leat leamaš gulaskuddanoassálaš, dušše gielddat ja fylkkagield­dat. Mis gal dattege lea čielga oaivil dása. SFS lea 2004 ”Buolbmát­jahke­čoahkkima” rájes cuiggodan ja nevvon áššis. Mii leat dáhtton ja dáhttu­mis dáhtton čájehit čielga giellaovddideami bohtosiid. Nu mii dáhttut ahte diet proseanta­juohkáseapmi baicce livčče ná: 1. 25%, 2. 25% ja 3. 50%. Dakkár juohkáseapmi ain buorebut deattuhivččii bohtosiid, ja buhtadivččii maiddái maŋemuš 15 jagi máŋga čuođi milliuvnna duššás geavaheami. Boahtte Sámis nummiris, mii ilbmá beassážiidda, čuovvolat dán ášši. Dalle diehtit maid de mearridii Sámediggi. Ja mii beassat oaivvil­dit maid dat livččii galgan mearridit. Dearvuođaiguin, Harald Gaski ja John T. Solbakk

4 Sámis8/2010

S Á M I S Nr. 8 Juovlamánnu 2010

Á r v v o š t a l l a n

48 sámi skuvlahistorjá Harald Gaski

M u đ u i

52 govvamuittut Aage Solbakk

62 8 gažaldaga ja 8 gohččuma dutkamii ja eallimii

Harald Gaski

K o s e r i i j a t

64 Boares headjevierut Elle Márjá Vars

66 gullevašvuohta Harald Gaski

Alla duoddariid nalde goahti. – B. Skierreguhpá. – Skirriid gaikome. – Skierreguhpá. – Dolvon biegga loavdagiid ja guokte olbmá dollet goađi vai ii biegga gaikkodit beasa. – Gietkka. – Biegga gaikkodii goađi, dušše olbmot báhce loidui.

n j u n u š č Á l l o s a t

2 Unnitlogujoavkkut ja giella Harald Gaski

3 dearvvuođat doaimmahusas!

Harald Gaski ja John. T Solbakk

a r t i h K K a l a t

6 sáme dáidda oaive gávpogis Sire K. Gaski

14 sápmelaččat ledje deaŧalaččat árktalaš dutkanmátkkiin

Aage Solbakk

18 johan Turi – muitaleaddji ja čálli Mikael Svonni

26 Knut Hamsun johan Turii 1911 Harald Gaski

27 johan Turi Knut Hamsunii 100 jagi maŋŋá

Mikael Svonni

28 sápme laččaid máinnas teami birra Emilie Demant Hatt, 1922

30 lávllapoesia Harald Gaski

32 sámiin lei oanehis oaiveskálžu Aage Solbakk

38 lubmen ja dasa gullevaš dábit Lill Tove Fredriksen

42 jus mis livččii dállu Sire K. Gaski

46 Hukset sámegillii Amund Johnskareng

Sámis 8/2010 5

ČIŊAHUVVON ÁVVUGIRJI /JUBILEUMSBOK I PRAKTUTGAVE ✶ KALEANDDAR / CALENDAR 2011

Nossimin ullautecum everisit, quias consentis es molorias et quam sequatur?

Qui dolupti occat. Naturesti int pelit inci rescias elenis et doluptae rem ni

berisim aximus.Rum nonecea volores siminto berro blaut quaturest eatem nimin

nieturemque voluptae quo tem landem rae ne necum sita debitam quias adis

esciducit veliquat laborios elia quis abo.

Kaleanddar Calendar 2011Muitalus sáMiid birra 1910 (2010) sitahtaiguin / with Quotations

Johan Turi: Muitalus Sámiid birra 1910 - 2010Doaimmaheaddji/Redaktør: Professor Mikael Svonni

Garra olggoš/InnbundetISBN 978-82-8263-019-1 Haddi/Pris: kr. 395,-

Johan Turi Kaleanddar/Calendar 2011Johan Turi sárgosat ja sitáhtat sáme- ja eŋgelasgillii. Johan Turis tegninger og sitater på samisk og engelsk.

Doaimmaheaddjit/Redaktører: Mikael Svonni ja/og Harald Gaski. Haddi/Pris: kr. 198,- Diŋgo dás/Besti ll her: www.calliidlagadus.org dahje jeara girjegávppis! / eller spør hos din bokhandel!

d

Girjjálašvuođadutki boktala ja neavvu

Harald Gaski: luottat bálgát Ođđaset sámi girjjálašvuohtaJoatkaskuvlla sámegiela fáddágirji, muhto heive buohkaide geat berostit girjjálašvuođas.ISBN: 978-82-92044-61-2 87 s. NOK 140,-

Harald Gaski: Čálistii čázi SátneduojitDán girjái leat muhtunráje čohkkejuvvon Harald Gaski sátneduojit mat leat Sámeradios gullon. Koseriijat leat ođasmahtton ja heive huvvon čálahápmái. Girji heive sihke vuoiŋŋastanlogusin, ođđa jurdagiid boktimii ja vaikkoba oahppomateriálan čába- ja fágagirjjálašvuođas. ISBN: 978-82-8263-005-4 260 s. Garra olggoš. NOK 200,-

Diŋgo dás/Bestill her: www.calliidlagadus.orgDahje jeara girjegávppis!/eller spør hos din bokhandel!

d

d

d

d

6 Sámis8/2010

Sire K. Gaski, čállán ja govven

Iver Jåks lei riikkaidgaskasaš dáiddár Idjajávrris, jus­te dego Munch lei riikkaidgaskasaš dáiddár Os­los, ja Picasso lei riikkaidgaskasaš dáiddár Spanias .

Nu orui goittotge jurdda leamen go Norsk Samtids­museum ráhkadii seminara beakkán Ivvár Ivvára birra. Semináratittel lea vuosttas oassi mu vuosttas cealkagis, seminára lei Oslos golggotmánu álggus, ja mii dohko, dieđusge. Seminára lei dan oktavuođas go ”Hommage à Iver Jåks”­čájáhus rahppojuvvui Oslo kunstforeningas.

”Hommage à Iver Jåks” lea čájáhus mii lea johtán mieh­tá Norgga dáiddaservviin. Dat rahppui vuosttas háve Tromssas 2008 čavčča, ja das leat čiežalogi dáiddabarg­

gu maid guhttalogi dáiddára leat ráhkadan. Dollojuv­vui rabas gilvu masa buohkat sáhtte searvat, áidna eak­tu lei ahte dáidda galggai leat smávit go 20x20x20 cm. Ii ge dárbbašan buot dáidagiin lea makkárge sáme dovdu, muhto ahte dain lea – jus ii eará go sturrodagas – Jåk­sa vuoigŋa.

Jus leat váccašan Tromssa universitehtas, de leat várra oaidnán veháš makkárge Jåksa dáiddabargguid, go dat gávdnojit doppe, sihke govat ja skulptuvrrat. Dán gea­si lei maiddái čájáhus Nordnorsk kunstmuseumas, ”Iver Jåks rekonstruert”, gos čájehedje Jåksa skulptuvrraid ja bidje daid oktii eará dáiddáriiguin geat doibme sulli seamma áigge go son ieš.

Oslos ain dáhpáhuvvet muhtumin mielle giddevaš áššit. SáMiS lei doppe go oaive gávpotássit galge beassat gullat beakkán ivvár ivvára birra.

Sámis 8/2010 7

Mii maid leat okta nášuvdna mii galggašii áddejuvvot

– giella, dáidda, eallin Seammás go lei seminára ja čájáhusrahpan, de ledje guovtte eará sáme dáiddáris čájáhusat oaivegávpogis: Kristin Tårnesvik čájehii ”Between today and tomor­row (the earth will have moved)” Fotogallerietis, ja Geir Tore Holm čájehii ”Vedbilder/Muorragovat/Wood Images” Interkulturelt museumas. Vuostažettiin várra lea beanta sensašuvdna ahte golbma sáme dáiddára leat beassan oktanaga Osloi – vaikko vel okta dain ii lean ieš fárus čájáhusas – ja nubbin sáhttá maid ohcat ja čájehit sullasašvuođaid daid čájáhusaid gaskka.

irene Snarby sihterii ingvild Buhauga jurdagiid su barggu, Vår, birra: Dat lea mu

mielastuhttán ahte bácciid lea juoga láhkai vejolaš áddet stuorádussan iige unnamállet

dáiddan.

Hommage à iver Jåks

8 Sámis8/2010

Sihke SápMELAš JA MáiLMMEBOArGárCharis Gullikson, Nordnorsk Kunstmuseuma, NNKM veahkkekonservator, lei vuosttas gii hálai, ja son há­lai eanemusat ”Iver Jåks rekonstruert”­čájáhusa birra, mas son lei váldokurator. ”Iver Jåks rekonstruert” isk­kai, nu mo namas jo gullo, rekonstrueret Iver Jåksa . Dát dahkkojuvvoi dan láhkai ahte Jåksa skulptuvrrat – dušše dat ledje farus, eai govat – biddjojuvvojedje oktii eará dáiddáriiguin geat ledje doaibmamin sullii seamma áigge go son, nu ahte sáhtii dulkot Jåksa ođđa vuogi miel. Lei maiddái duohta rekonstrukšuvdna, go NNKM lea ožžon guokte skulpturinstallašuvnna: ”Det er, er det?” ja ”Pålene” – guktot installašuvnnat leat ráhka duvvon maŋgga muorraoasis. Aslaug Juliussen lea rekonstrueren daid installašuvnnaid.

Čájáhus lei hui stuorra menestus, 8836 olbmo ledje oaidnán dan, rievttimiel gal ledje várra dušše 8833as, go mun fitnen golbmii geahččamin dan. Ii fal da­nin go lei nu erenamaš miellagiddevaš, muhto baicce nuppegežiid: mun in veadján fáhtet juste maid dat ledje dahkamin dáidagiin, de mun fitnen moddii vel iskamin

ahte lei go son čielgasebbo dán háve. Dađebahábut ii šaddan dan, muhto mun lean ge girjjálašvuođa olmmoš, de in áiggo sivahit dušše čájáhusa aiddo das gal.

Muhto okta oassi váttisvuođas mii mus lei, lea maid hui čielggas čájáhuskatalogateavsttas, go Charis Gul­lickson čállá ”ahte leat dulkon Ivvár Ivvára guovt­ti rollas, vuos ollu buvttadeaddji sámi dáiddárin, das­to riikkaidgaskasaš ođđa­áigásaš dáiddárin.” Lea maid nubbi sitáhta ”Son maid ovttastahtii ’sápmelašvuođa’ ja olggobealde vuolggahuvvon váikkuhusa.” Lea čallon ahte ”Njunušdáiddárat guđet ovdal ledje dáida­gii váldán atnui sierranas kultuvrraide gullevaš osiid, fuomášuhtte dán vejolašvuođa Ivvár Ivvárii.” Mun in leat dáiddačeahppi, muhto orru veháš ártegis jurdda ahte sáme dáiddár gávdná inspirašuvnna iežas kultuvr­ra dáidagii eará dáiddáriin geat leat ’dušše geavaheamen’ earáid kultuvrraid. Lea maid dakkár deattuhus das ahte Jåksa vejii leat sihke sápmelaš ja máilmmeboargár, mii orru eahpelunddolaš, muhto sáhttá leat danin go mun lean nu nuorra, ahte munnje ii oro gávdnomin eará vuohki go leat goappašagaid. Ii olmmoš gal heaitte lea­

Geahččit ja lanjadievva smávva dáiddabarggut.

Hommage à iver Jåks

Sámis 8/2010 9

mes sápmelaš bere danin go fuopmá ahte lea olles máil­bmi Sámi olgobealde?

Lea maiddái fuomášanveara ahte čájáhuskataloga ”Iver Jåks rekonstruert”­čájáhusas lea ráhkaduvvon nu ahte dárogiella boahtá vuos, ja de lea eaŋgalasgiella, ovdal go sámegiella boahtá maŋimužžan. In eisige hálit insinue­ret maidege, muhto ii livččii lean eahpelunddolaš jus dan katalogas maid ledje dahkan nu mo dat lea ”Hom­mage à Iver Jåks”­katalogas, gos lea sámegiella, dáro­giella ja de eaŋgalasgiella. Muhto oassi rekonstrueremis lea várra dahkat Jåksa eanet riikkaidgaskasažžan, ja dalle várra ii sáhte bidjat sámegiela vuosttasin.

OđđA DáLLu riDDuDuODDAriiIrene Snarby gii bargá konservatorin RidduDuottar­Museas ii hállan nu ollu ieš Jåksa birra, su valdoságas­tallan lei eanáš RidduDuottarMuseaid (RDM) ja sin bargguid birra. Čilgii maiddái mo sin definišuvda sá­me dáidagis lea, RDM lohká ahte sáme dáidda lea dat maid sámi dáiddárat leat ráhkadan, ja sámi dáiddárat leat sii geat besset fárrui Sámi dáiddačehpiid searvái.

Muitalii ahte máŋgasis lea dat jurdda ahte sáme dáidda leat bohccot ja sáme mytologiija, muhto deattuhii ahte ”vaikko mis leat ollu bohccot min čoakkáldagain, de lea ollu eará maid!”

Hálai maid duodje­ ja dáiddadoahpagiid birra, ah­te gávdno dáiddaduodji ja duodjedáidda, ja mo dat sierra lagan doahpagat ráhkadit váttisvuođaid sisriik­ka dáiddainstitušuvnnaide, go sidjiide ii leat nu álki ád­det erohusa. Snarby dajai ahte Jåks lei doppe, dáidaga ja duoji gaskkas – ahte vaikko barggai máŋggalágan stiil­lain, de deattuhii árbevirolaš, čiekŋalis duodjeáddejumi.

Muhto Snarby geavahii eanemus áiggi deattuhit dan ahte sii dárbbašit ođđa váldomusea, ja man guhká leat jo bargan dainna – muhto dajai ahte son doaivu ah­te mađe eanet son muitala dan olbmuide, dađe stuorit vejolašvuohta lea ahte viimmat šattašii duohtan. Doa­lahii ahte gávdnojit máŋga dehálaš sáme institušuvnna mat barget sáme identitehtain, muhto ahte dat ásahusat mat barget sáme dáidagiin ja kultuvrrain eai oaččo seam­má doarjaga, ja dat mearkkaša ahte sáme kultuv ra ii leat

Marianne Hultman, Oslo dáiddasearvvi hoavda, ja irene Snarby, ridduDuottarMusea konservator, rahpaba Hom-mage à iver Jåks-čájáhusa.

Tone Thørring Tingvoll, Charis Gullickson (selggiid) ja Maaike Halbertsma, seminara jođiheaddji, hálešteamen Hommage à iver Jåks-čájáhusrahpamis.

10 Sámis8/2010

seammá bures sihkkaraston go sáme identi tehta. Ja ođđa sáme dáiddamusea lea oassi sáme nášuvndahuksemis, muhto lea maid dehálaš danin go sámekultuvrras lea eará dáiddaoaidnu (­áddejupmi) go daža kultuvrras.

RDM áiggošii váldit vára sáme daidagis, buot sáme­guovlluin – dat lea lunddolaš, go jo mii Norggas leat dan lihkolaš dilis ahte mii leat buoremusat vuoru­huvvon dain riikkain gos sápmelaččat orrot. Sii leat dál, maŋemuš jagi, ožžon vejolašvuođa maiddái oas­tit dehálaš guovddáš bargguid, dakkárat maid eai leat sápmelaččat ráhkadan, muhto mat liikkáge berrejit leat oassin sin čoakkáldagas. Hálidit maid vejolašvuođa oainnusin dahkat ja gaskkustit máhtu álgoálbmot dáidaga birra. Ja nášunala museat eai sáhte goassi­ge buot ođđa vugiid ja ságastallamiid fátmmastit, da­nin darbbašuvvojit sierra museat ja organisašuvnnat. Ii RDM sáhte jođihuvvot dakkár ásahusa mihtuid mielde mii lea 200 miilla duohken.

DáiDAGA GáVDNá BErE rABAS MiELAiNTone Thørring Tingvold, gii bargá dáiddadiehtaga sti­pendiahtan Tromssa Universitehtas, hálai Jåksa dái­daga birra, ja son muitali ahte Jåks anii vuođđun sih­ke primitiivvalašvuođa ja ođđaáiggi, ja ahte lea váttis čilget Jåksa dáidaga jus ii dieđe maidege sámi eallima birra. Tingvoll maid namahii dan ahte muhtumat dad­jet ahte Jåks lea šaldehuksejeaddji, go dat implisere ah­te olmmoš ovttastahttá áššiid mat leamaš sierralagaid – jea rai maid ahte jus Jåks lea johtán dáža máilbmái, lea bat oktage gii lea johtán sámi máilmmi guvlui?

Sámi skulptuvrras leat máŋga máŋggageardásaš mearkka šumi, ja hápmi lea dehálaš danin go das lea kulturduogáš, ii dáidda rahpas albmaláhkai ovdal go deaivvada olbmuin geas lea rabas miella. Deattuhii ah­te Jåks lei dadjan ahte sus lea guovttegearddeš handi­cap, go lea sápmelaš ja dáiddár, Jåksa lei ohcan identi­tehta sihke siskkobeal ja olggobeal sáme árbevieruid – ja lei maid hálidan almmuhit juoidá mii lea sihke sáme ja dáža árbevieruid doaresbealde.

Geir Tore Holm: Muorra govat

Geir Tore Holm Muorragovat-čájáhus.

Sámis 8/2010 11

Juste nu mo Jåks ieš lea dadjan ahte sápmelašvuohta ii leat miellagiddevaš iešalddes, muhto das maid dat sáhttá addit, lei Thørringa váldočuoččuhus ah­te ii leat miellagiddevaš ahte jođii go Jåks sámedáida­ga siskkobealde vuoi olggobealde, lea dáidda ieš mii lea miellagiddevaš. Dat ahte Jåks geavahii muoraid iežas skulptuvrrain, muhto ahte ii hálidan rievdadit daid dađe eanet go maid muorra ieš dagai – Jåks lávii bidjat muorra bihtáid olggos, nu ahte sáhtte luodda­naddat nu mo lei eanemus lunddolaš – čájehii maid su sámeduogáža.

MO DE, BOAHTTEáiGi?Jåks geavahii muora ollu iežas bargguin, ja ”Muorra­govat”­čájáhusas Geir Tore Holm lea dahkan seammá, muhto son ii leat bargan maidege ieš muorain, son lea dušše govven dan: muoraid meahcis, čullojuvvon muo­rat, olles prosessa álggus gitta lohppii – áidna mii váilu lea govva muoras go lea oapman siste – leat vel govat su mánnávuođaviesus, muorraviessu, maid sáhttá geahččat oassin dan ráiddus. Holm ieš dajai ahte dát čájáhus ii

leat čielga sámečájáhus, son hálida čájehit eanet dehálaš luondduaspevttaid, ja ii fal dan identitehtaproblemati­serema mii guhká leamaš hui dehálaš máŋgasiidda.

Ii leat nu váttis lohkat Holma ekologálaš smiehttama nu ahte heive sáme jurddašanvuohkái. Ii bat olles sá­me jurddašanvuohki, dalle áigá dolin, lean ekologálaš? Ja ii go son sus leat duohta ahte livččii buoret jus ea­net ol bmot smihttet eanet luonddu birra ja veháš un­nit iežaset?

Kristin Tårnesvik ii geavat dan lágan materialaid, su čájáhusas ledje eanáš collage ja bábergovat, ja ii leat nu álki lohkat sáme jurdagiid dáid bargguide. Dat leat hábme juvvon govat, cowboya, mánnoseaivun, tuisk­ka soahte cuigehusat ja amerihká politihka, diek­kár áššit. Čájáhusinformašuvnnas lea ge čallojuvvon ”Barggut čatnasit Tårnesvika guhkesáiggi iešdovddu ja gullevašvuođa ohcamii, muhto ohcanvuođđu lea sirdásan geografias politihkalaš ideologiijii”. Sus leat maid dat dáiddabarggut maid lea váttis fáhtet, ferte­

Muorragovat-čájáhusas, ovdabealde oidnojit “Norsk standard”-govat, duogábealde leat vuosttas govat Muorra govva-ráiddus.

Vuosttas latnja dan golmma lanjas gos Muorragovat čájehuvvui.

12 Sámis8/2010

jin omd. lohkat preassadieđáhusa ovdal go áddejin ah­te ”The Man­ráidu deattuha olbmuid fámuhisvuođa stuorra váldegottiid fápmopolitihka hálddus”.

In áiggo dadjat ahte Tårnesvik ieš lea smiehttan dan guvlui, muhto go mun fitnen geahččamin su dáidda­bargguid maŋŋá go ledjen oaidnán sihke Jåksa geassečájáhusa Tromssas, ”Hommage à Iver Jåks” ja ”Muorragovat,” lei miella lohkat “Between today and tomorrow (the earth will have moved)” nu ahte son ii dušše moaitán stuorra váldegottiid, dahje vaikko­ba Norgga, totaliteara jurddašanvuogi, muhto ah­te maid sáhttá dulkot dan kritihkkan totaliteara sáme konsensus jurdagiid hárrái. Go eat mii várra sáhte leat áibbas sihkkar ahte min ovtta oaivilo vuohta lea nu olu buoret go dieid earáid konsensus.

Lei buorre seminara, vaikko lei gal nu ahte go lei fitnan seminaras mii lei Tromsø kunstforeningas moadde vah­ku ovdal – “Seminar om samisk kunstkuratering” – de lei gullan ollu daid seammá áššiid. Muhto dál besse gul­lat dan dat earát, dažat ge, sii doppe oaivegávpogis, ja sii han dárbbašit gullat sáme dáiddáriid birra vai muitet ahte dat maid leat. Ja jus sii fitnet geahččamin Geir Tore Holm ja Kristin Tårnesvik čájáhusaid ja eai oppa dieh­tán ge ahte soai leaba sápmelaččat, de mii vel buoret go dan? Mii čájehivččii ge buorebut dahje čielgadebbo ah­te ii álo dárbbaš geavahit bohccuid ja boares sáme myto­logiija govaid ráhkadit sáme dáidagii? Gal dat goasnu várra bohtet diehtit ahte ledje sáme dáiddárat, ja de doai vumis imaštit mo lei ahte eai oppa fuopmán ge dán.

Geahča maid: “Go daža jearaha sámi dáidaga birra,” SáMiS nr. 5, 2009.

Kristin Tårnesvik: Between today and tomorrow

(the earth will have moved)

Kristin Tårnesvik čájáhus.

Sámis 8/2010 13

FÁKTAGIRJJIT NUORAIDE

Heikkiarmas LukkariEallit SámisGirjjážis gávnnat oanehis ja oppalaš dieđu elliid birra, ja dasto maiddái gova juohke eallis. ISBN 789-82-92044-60-5 Haddi/Pris: NOK 130,-

Nils Ole GaupDavvi mearaid ja čázádagaid GUOLIT JA NJIČČEHASATGirjjážis leat čohkkejuvvon guliid ja mearranjiččehasaid namahusat.ISBN: 978-82-8263-005-4Haddi/Pris: NOK 130,-

Diŋgo dás/Bestill her: www.calliidlagadus.orgDahje jeara girjegávppis!/eller spør hos din bokhandel!

d

FAKTAGIRJJE NUORAJDA l FÁKTAGIRJI NUORAIDE l REEKTEGÆRJA NOERIDE

Anne Lene Turi l Margrethe Bals

“Sii gehčče eará guvlui”Mii lea givssideapmi ja movt dan bisseha.ISBN 978-82-8263-016-0

“Sij gæhttji ietjá guovlluj”Mij la givseldibme ja gåktu dav ganugahttá.ISBN 978-82-8263-020-7

“Dah mupbien bealan vuartasjieh”Mij dïhte neerrehtimmie jïh guktie dam orrijehtedh. ISBN 978-82-8263-021-4

Haddi /Pris: NOK 200 pr bok

Diŋgo dás/Bestill her: www.calliidlagadus.orgDahje jeara girjegávppis!/eller spør hos din bokhandel!

“Mij dïhte neerrehtimmie jïh guktie dam orrijehtedh

Anne Lene Turi jih Margrethe Bals

ČálliidLágádus

“

Dah mubpien bealan vuartasjieh

ČálliidLágádus

Jis mijjieh gaajhkesh åssjoem neerrehtimmien bïjre jarkoestibie dellie vïenhtebe buektiehtibie neerrehtimmiem orrijehtedh.Gærja lea noeride. Gærja aaj galka learoehkidie jïh

lohkehtæjjide haestedh edtjieh ussjedalledh jïh digkiedidh mij neerrehtimmie lea, jïh mannasinie mijjieh neerrehtibie. Gaajhkesh, dovne maanah, noerh jïh geervealmetjh leah neerrehtimmiem vaaseme. Neerrehtimmie lea skuvli jïh aaj siebredahki dåeriesmoere. Ulmie lea neerrehtimmien bïjre åssjoem juhtiehtehtedh.Daate lea voestes gærja dennie tjaalegeraajterisnie maam ČálliidLágádus buakta.

Åarjelsaemien gïele

Turi jih Bals: “Dah m

ubpien bealan vuartasjieh” Mij dïhte neerrehtim

mie jïh guktie dam

orrijehtedh ČálliidLágádus

Anne Lene Turi (r. 78) jïh Margrethe Bals (r. 76) lægan jaepien 2003 raejeste maanaj- jïh noeri psykologinie barkeme. Daelie lægan dåakterestipendiatine Romsen Univer-sitetesne jïh Noerhte-Nöörjen Universiteten skïemtjegåetesne Romsesne barkeminie.

“

Mij la givseldibme ja gåktu dav ganugahttá

Anne Lene Turi ja Margrethe Bals

ČálliidLágádus

“

Sij gæhttji ietjá guvlluj

ČálliidLágádus

Jus divna guotto ja dago ietjájduvvi givseldime hárráj, de máhttá ganugahttet ja gáhttidahttet givseldimev.Girjje le nuorajda. Ulmme le oadtjot jåhtuj ájádusájt givseldime

birra. Girjje galggá aj hásstalit oahppijt ja åhpadiddjijt ájádalátjit ja dagástalátjit mij givseldibme le, ja manen givseldip. Divna, aktan máná, nuora ja ållessjattuga li givseldimev væsedam. Dat la aj skåvlåj ja sebrudagá gássjelisvuohta.Girjje le vuostasj girjje dokumentárrarájdon majt ČálliidLágádus almmudahtjá dájna girjijn.

Davvisámegillii

A. L. Turi ja M

. Bals: “Sij gæhttji ietjá guvlluj” M

ij la givseldibme ja gåktu dav ganugahttá ČálliidLágádus

Anne Lene Turi (r. 1978) ja Margrethe Bals (r.1976) libá 2003 rájes barggam mánáj ja nuoraj. Dála libá dåktårgráda stipendiáhta ja barggaba psykologan Tråmså Universitehta skihppijvieson.

dd

d

“

Mii lea givssideapmi

ja movt dan bisseha

Anne Lene Turi ja Margrethe Bals

ČálliidLágádus

“

Sii gehčče eará guvlui

ČálliidLágádus

Jos buohkaid guottut ja dagut rivdet givssideami ektui, de

sáhttá bissehit ja eastadit givssideami.

Girji lea nuoraid várás. Ulbmilin lea oažžut johtui jurdagiid

givssideami birra. Maiddái galgá girji hástalit ohppiid ja

oahpaheddjiid jurddašallet ja digaštallet mii givssideapmi

lea, ja manne mii givssidit. Buohkat, sihke mánát, nuorat

ja rávisolbmot leat vásihan givssideami. Dat lea maiddái

skuvllaid ja servodaga váttisvuohta.

Girji lea vuosttas dokumentáraráiddus maid ČálliidLágádus

almmuhiš goahtá dáinna girjjiin.

Davvisámegillii

A. L. Turi ja M

. Bals: “Sii gehčče eará guvlui” Mii lea givssideapm

i ja movt dan bisseha ČálliidLágádus

givssi_omslag.indd 1

07-11-10 23:19:58

14 Sámis8/2010

ruOŧŧA NJuNNOšiSJagiid 1878–79 Nordenskiöld borjjastii Ruošša riddo­gátti gitta Sibirjái ja duođaštii ahte sáhtii borjjastit bir­ra Eurohpá ja Ásia. Son lei jagi 1870 fitnan Ruoná­eatnamis muhto dušše mearrarittus. Dáppe lei son oahpásmuvvan inuihtaide geat guolástedje ja bivde njurjuid, morššaid ja jiekŋaguovžžaid.

Jagi 1883 son dagai fas dutkanmátkki Ruonáeatnamii. Dál háliidii guorahallat siseatnan ávdin guovllu. Ii ok­tage lean ovdal rasttidan siseatnan jiekŋaváriid. Dan­ne son háliidii oažžut fárrui olbmuid geat ledje hárjá­nan čuoigat. Ja ruoŧŧelaččat eai máhttán čuoigat. Dat ii lean sin árbevierru. Son diđii sápmelaččat ledje buo­rit čuoigit. Ja loahpas son hálahii guokte Johkamohki sápmelačča, geat vulggiiga fárrui. Soai leigga Pavva Lars Tuorda (1847–1911) ja Anders Rassa (1844–1917). Nordenskiöld čálii muitalusa mátkki birra, mas son rá­midii Pavva Lásse ja Ántte čehppodaga ja sávrivuođa. Dan lassin soai leigga duođaštan ahte sabehat ledje buo­remus neavvut dákkár muohta­ ja jiekŋabáikkiin.

NOrGA SEArVáNorgalaš dutki Fridjof Nansen movttáskii dutkat Ruonáeatnama siseatnama jieŋa ja rasttidit dan. Dan son dagai 1888–89. Jagi ovdal son bivddii rávvagiid Nordenskiöldas. Dáhtui diehtit mo su Ruonáeatna­ma dutkanmátki lei lihkostuvvan. Nordenskiöld rávvii Nansena váldit mielde sápmelaččaid:

Ekspedišuvnnat muohtaávdin-guovlluin eai bir-ge sámiid haga. Danne go sii gávdnet rivttes luot-ta ... Muohtaborgan ja guoldun ruoŧŧelaš dahje norgalaš, leažžá dal man jierbmái, gale duššašii go lea 1000 m eret dealttás. Son galbmošii jámas.

Nansen fidnii de mielde Ole Ravna (1841–1906) ja Samuel Balto (1861–1921), guktot Kárášjogas eret.

Girjjistis På ski over Grønland (1890) Nansen dovd­daha ahte čuoigan ii leat norgalaččaid fuomášupmi. Čuoigan lea leamaš doloža rájes sámiid árbevierru. Dan leat norgalaččat oahppan sápmelaččain.

árktalaš dutkan šattai hui bivnnuhin 1800-logu gaskkamuttu rájes. ruoŧŧelaččat ledje njunnošis dáid guovlluid luonddu ja olbmuid dutkamis. ruoŧŧelaš professor Adolf Erik Nordenskiöld (1832–1901) lei polarguovllu dutkama beakká-nis davviriikkalaš almmái.

Aage Solbakk

sápmelaččat ledje deaŧalaččat árktalaš dutkanmátkkiin

Sámis6/2010 15

Kárta čájeha ruoŧa dutkanmátkkiid árktisas 1837–1880.

Pavva Lars Tuorda (1847–1911) ja Anders Rassa (1844–1917), Johka-mohkis eret, leigga Nordenskiöld dutkanmátkki mielde ruonáeatnamii 1883:s.

Gonagas Oskar ii logai mátkemui-talusa man Nordenskiöld lei čállán ja almmuhan dalá maŋŋá go bohte ruŧŧii ja mas son rámidii sápmelačča-guoktá. Gonagas mearridii ahte páv-va Lásse ja ánte galggaiga oažžut goabbáge muito medálja silbbas masa gonagasa gov va lei deaddi-

luvvon. Soai bovdejuv vuiga boahtit Johka mohki girkui muhtun basse-beaivve ovdalaš juovllaid. ipmilbál-valusa maŋŋá báhppa dahje girko-hearrá geigii de sudnuide gonagasa medálja. Son celkkii dearvuođaid gonagasas ja giittii sudno čuoigan-mátkki ruoná eatnama jieŋa alde sá-niiguin: Ráfálaš guorahalli dahká ea­net ávkki go ollu soalddáhat ja soahte­albmát.

Govva girjjis: Kai Söderhjelm: Čuoigit, 1990

ledje deaŧalaččat árktalaš dutkanmátkkiin

16 Sámis8/2010

Norgalaš Carsten Borchgrevink (1864–1934), gii lei fár­ren Austráliai 1888, dagai dutkanmátkki Antárktisii 1898–1900. Maiddái sus ledje guokte sápmelačča miel­de: Per Jon Savio ja Ole J. Must, guktot Mátta­ Várjjagis eret. Soai galggaiga erenoamážit bearráigeahččat ekspe­dišuvnna beatnagiid. Soai leigga vuosttaš sápmelaččat geat oruiga badjeldálvvi Ántarktisas.

NOrGGA NAMMA GALGGAi DArVE­HuVVOT árKTALAš DuTKAMiiNorgalaš Roald Amundsen (1872–1928) lei vuosttaš olmmoš gii duolmmastii julggiidis Máttapola guovddá­žii. Dan su ekspedišuvdna dagai juovlamánu 14. beaiv­ve 1911:s. Dát erenoamáš dáhpáhus čeavludii norga­laččaid. Dál lei deaŧalaš darvehit Norgga nama árktalaš dutkamii. Ulbmilin lei dutkat earret eará eamiálbmo­giid Ruošša bealde gitta Sibirjái.

Dutkama sáhtášii álggahit Guoládatnjárggas, gos maiddái ásse sápmelaččat. Eiseválddit juolludedje ruđaid dutkanmátkái. Dutkanjoavkku jođiheaddjin válljejuvvui Kristian Nissen (1879–1968), gii lei boazo­doallo bearráigeahčči ja lei maiddái bargan Kárášjoga

báhppan jagiid 1902–1913. Joavkku miellahttun ledje earret eará gielladutki ja professor Konrad Nielsen (1875–1953) ja doavttir ja professor Kristian Schreiner. Ja joavku lei gárvvis johttát Norgga stuorra árktalaš dut­kamii, mii galggai álggahuvvot Guolágatnjárggas mii lei Ruošša bealde.

ruOššA rEVOLušuVDNA OruSTAHTii SiBirJá DuTKANMáTKKi ­ šATTAi áVKiN SáME GiELA OVDDiDEApMáiMuhto Ruoššas lei stivrejupmi rievdaduvvon revo lu­šuvnna maŋŋá 1917:s. Ruošša ođđa eiseválddit gáibi­dedje ahte dieđuid čohkken ja dutkan galggai dáhpá­huvvat ruoššalaš eavttuid vuođul. Ruošša dutkit gal­ge maiddái leat mielde dutkanjoavkkus. Galggai leat Norgga­Ruošša dutkanjoavku. Dan ii dohkkehan Nor­ga. Nu dán dutkanmátkkis ii šaddan mihkkige.

Maid de galggai Norga dahkat. Ledje go eará dutkan­vejolašvuođat? De ledje, oaivvildii Konrad Nielsen . Norg gas han ásse eanaš sápmelaččat, ja danne lei lund­dolaš ahte Norga lei njunnošis dán dutkamis. Ovdal go sápmelaččat jávke ja hávke dáruiduhttinbiekka sisa, de

Nansen ekspedišuvdna ovdal go vul-ge ruonáeatnamii. Gurut ravddas: Ole Ravna (1841–1906). Olgeš ravddas : Samuel Balto (1861–1921). Guktot leigga Kárášjogas eret.

Per John Savio (1877–1905) ja Ole J. Must (1878–1934) ovddasvástádus lei bearráigeahččat ekspedišuvnna beatna-giid. Govvejuvvon Tasmanias ovdalaš go borjánedje Antárktisii. Govva girjjis David Vogt: Vår glemte polarhelt, 2008.

Kristian Nissen (1879–1968). Son lei báhppan Kárášjogas jagiid 1902–1913. Dan maŋŋá son doaimmai boazodoalu bearráigeahččin man doaim-mas son lei 1926 rádjái.

Sámis 8/2010 17

lei deaŧalaš čohkket nu ollu dieđuid go vejolaš sin bir­ra. Lei maiddái deaŧalaš viiddidit ja nannet sámi dávver­čájáhusa Romssa museas, mii lei álggahuvvon 1872:s. Nu ruhtaeiseválddit dohkkehedje Konrad Nielsena dutkanevttohusaid.

Konrad Nielsen sáhtii gárvvistit davvisámi oahppo­girjjiid (1926–1929). Dasa lassin son bargagođii sátne­girjjiiguin. Dán bargui son fidnii guokte veahkke­bargi dahje assisteantta: Asbjørn Nesheim (1906–1989) ja Deanu sápmelaš Hans J. Henriksen (1903–1977). Almmustuvve oktiibuot njeallje assás girjji ái­godagas 1932–1962. Dát erenoamáš sátnegirjjit ja oahppo girjjit leat leamaš viehka stuorra ávkin earret eará sámi stuđeanttaide geat lohkagohte davvisámegiela 1960­ logu loahpageaži rájes.

Ovtta láhkai sáhttá dadjat ahte Ruošša revolušuvdna 1917:s váikkuhii maiddái davvisámegiela ovddi­deapmái. Gáldu: Aage Solbakk: Sápmi & Máilbmi. Eurohpá maŋŋá 1800. Historjá 3, 2010.

Heandarat­Hánsa – Hans J. Henriksen (1903–1977), riegádan ja bajásšaddan Fanasgiettis Deanus. Son lei ee. Konrad Nielsena giellačeahppi ja assisteanta.

Asbjørn Nesheim (1906–1989) lei sátnegirjjiid prošeavtta mielbargi ja doaimmahii dan loahppabarggu maŋŋá go Konrad Nielsen jámii. Nesheim lei Norgga álbmot-musea sámi ossodaga hoavda 1951–1976. Lassin son lei sámi giela ja kultuvrra professor Oslo universitehtas 1959 rájes. Son jođihii Sámekomitea 1956–1959 mii čielggadii sámegažaldagaid ja árvalii eiseválddiide guođđit álfárot dáruiduhttin-politihka. Govva: Norsk Folkemuseum.

Konrad Nielsen (1875–1953) lei Oslo universitehta sáme-giel ja suomagiel professor. Son nákkáhalai doavtter gráđa Buolbmága suopmanis Helssega universitehtas 1903. Dá govas dutkamin Buolbmága nissona Báhpa­Elle – Ellen Olsen (1865–1962), gii lei su giellameašttir. Konrad Niel sen čálii ja doaimmahii davvi sámi oahppo-girjjit ja sátnegirjjit. Su mielbargin leig ga professor Asbjørn Nesheim ja fanasgieddelaš Hean darat-Hánsa – Hans J. Henriksen. Govvejuvvon 1898. Govva: Norsk Folkemuseum.

18 Sámis8/2010

Mikael Svonni

Mikael Svonni, r. 1950, lea doaimmahan dán girj­ji Johan Turi giehtačállosa vuođul. Svonni lea sámi giella diehtaga professor Romssa universitehtas 2008 rájes. Son nákkáhalai 1993 doavttirgrádabargguin sámi skuvla mánáid giellamáhtu ja giellageavaheami birra. Svonni lea doaimmahan moanaid giellabargguid, ee. jorgalan mánáid­ ja nuoraidgirjjiid sámegillii, ja almmuhan sámi­ruoŧa, ruoŧa­sámi sátnegirjji, 1990. Sátnegirji almmuhuvvo viiddiduvvon hámis 2011. Son ja Samuli Aikio doaimmaheigga Johan Turi Muita-lus sámiid birra ođđa davvisámegiela čállinvuohkái, 1987. Son lea maid doaimmahan Ella Karin Blind girjji Eallima govat, 1992, su giehtačállosa vuođul, ja Stina Gaup Westerlund girjji Muittu bálgát, 1992, ja maid máinnasčoakkáldaga Silbavárri (1992). Dál son lea dutkame Johan Turi giela ja lea dan oktavuođas vuđolaččat dárkkistan Johan Turi giehta­čállosiid. Dat bargu lea dagahan vejolažžan addit olggos Muitalus sámiid birra Johan Turi iežas giehta čállosa vuođul.

ISBN 978­82­8263­019­1ISSN 1891­4519

Johan Turi

Johan Turi riegádii Guovdageainnus 1854 ja jođii bearrašis mielde Dálmmá čerrui, Čohkkirasa suohkanii, 1870­logus. Son jámii 1936. Sii ledje boazosámit, vaik­ko Johan Turi gal ieš leai eanet bivdoolmmái. Sus leai guhká leamaš jurdda čállit girjji sámiid dili birra – ja leai maiddá álgán čállit suomagillii, muhto ii su jurdda orron goassege šaddame duohtan. Muhto de gávnna­dii dánskalaš etnográfain Emilie Demant málbmatogas davvin ja álggiiga humadit, muhto go Turi ii máhttán go sámi­ ja suomagiela de soai eaba gulahallan, muh­to de soittii leat olmmái das gii máhtii sihke suoma­ ja ruoŧagiela gii doaimmai dulkan sudnuide. Dan mátkkis soabadeigga ahte Johan Turi lohpidii Emilie Demantta niegu dahkat duohtan čuovvut boazosámiid olles jagi. Emilie bealistis lohpidii Johána veahkehit čállit su girjji. De šattai ge nu ahte Emilie čuovui Johána vielja veaga olles jagi 1907–1908, ja go gearggai doppe, de son orui Johániin ovttas unna stobožis Torneträsk­nammasaš gilážis 6–8 vahku čakčat 1908. Dan oanehis áiggis čálii Johan Turi – Emilie Demant vehkiin – olles girjji Muitalus sámiid birra. Emilie Demant doaimmahii Johan Turi giehta­čállosa girjin ja dat addojuvvui olggos – oktan su dánsk­ka jorgalusain – vuosttas geardde 1910 ja seamma jagi bođii girji olggos vel nuppádis ja jagi maŋŋel vel goalm­mádis. Girji lea jorgaluvvon duiskka­, ruoŧa­, eaŋgalas­, fránskka­, suoma­, uŋgára­, itália­ ja japánagillii. Boaht­te jagi almmuhuvvo girji maid dárogillii ja eaŋgalasgillii ođđa dárkkistuvvon materiála vuođul. Johan Turi lea maiddá almmuhan Lappish Texts, 1920, ja son čálii mátkemuitalusaid ja eará teavsttaid mat addojuvvojedje girjin Från fjället, 1931. 1994 alm­muhii Nils­Aslak Valkeapää Boares nauti -nammasaš girjji, mas leat Johan Turi reivvet, maid son čálii Emilie Demant Hatt:ii. Dat girji lea Turi iežas čállinvuogi mielde.

Muitalus sámiid birraČálliidLágádusAuthorsPublisherForfatternesForlag

TjállijAlmmudahkaTjaelijiBerteme ISBN 978-82-8263-019-1

9 7 8 8 2 8 2 6 3 0 1 9 1Neahttagirjegávpi – wwwBookstore: www.calliidlagadus.org

Johan Turi M

uitalus sámiid birra

ČálliidLágádus

1854 –1936

Johan Turi

2010:s lea čuohte jagi áigi dassá go Johan Turi girji Muitalus sámiid birra ilmmai vuosttas geardde. Girji lea sámi klassihkar, ja almmuhuvvo dál ođđasit ávvugirjin. Girji ilbmá Sámi academica-ráiddus gudnejahttin dihtii Johan Turi dehálaš saji ja mearkkašumi sámi kultur­historjjás, ja maiddá dan dihtii go Muitalus-girji lea guovddáš ja árra sámi čilgehus sámi di­liid hárrái, mii heive hui bures oktii otná álgoálbmotdutkama eavttuiguin. Girjjis leat mielde Johan Turi sárgumat, main lea iežaset árvu lassidiehtun dasa maid čála muitala. Johan Turi dáidá ge leat vuosttas sámi multidáiddár ja dutki.

ČálliidLágádus SÁMIacademica Nr 3Ráiddu doaimmaheaddji Harald Gaski

turidustcover13.10.indd 1 13.10.2010 14.43

Johan Turi – Muitaleaddji ja čálli

Johan Turi girji MuITALuS SáMIID BIRRA almmu huv vui vuosttas geardde 1910 ja lea dal – 100 jagi maŋŋá – ođđasis addojuvvon olggos.Mikael Svonni lea doaimmahan dan su giehta-čállosa vuođul Johan Turi: Muitalus sámiid birra. Kárášjohka: ČálliidLágádus. SáMiacademica nr 3. 2010.

professor Mikael Svonni, romssa universitehta ❈ Govat Johan Turi

Johan Turis leai guhká leamaš jurdda čállit sámiid dili birra go leai oaidnán got guohtuneatnamat dađistaga gáržot ja got sápmelaččat fertejit mák­

sit dákstta guohtuneatnamiid ovddas sihke Ruoŧas ja Norggas. Su doaiv va leai ahte jus olbmot dovdet sámiid dili, erenoamážit mii gullá boazoealáhussii, de buore­but ipmirdit daid dárbbuid mat leat sápmelaččain. Tu­ri leai hupman ol bmuiguin dan birra ahte sus leai miel­la ja áigumuš čállit girjji sámiid birra, muhto eai olbmot orron jáhkkime su ala ja ii orron goassege šaddame su

áigumuš duohtan. Su jurdda leai čállit girjji suomagil­lii, vai eanet olbmot sáhtáše lohkat girjji – ja son álggii čálašit suomagillii sámiid birra, muhto girjji čállin šattai duohtan iežáládje go son oba sáhtii jurddašit ge. Son soittii oaidnalit togas dánskalaš etnográfain, gean nam­ma leai Emilie Demant, ja dat oaidnaleapmi mielddis­buvttii guokte ášši: Emilie Demant niehku mánnán juo, ahte čuovvut boazo sámiid eallima olles jagi, šattai duohtan ja Johan Turi áigumuš čállit girjji sámiid birra šattai maiddá duohtan (gč. MSB 2010: 193ff ).

Sámis 8/2010 19

GirJJi ČáLLiNJohan Turi čálii girjjis sullii guovtti mánus čakčat 1908. Su veahkkin leai Emilie Demant, guhte orui suinna ovt­tas unna stobožis dan áigge go Turi čálii. Turi oaivvis gal vissásit leai girji leamaš guhká, go son leai guhká jurddašan daid áššiid birra. Su váldojurdda leai čállit sá­miid historjjá birra ja sámiid dili birra. Turi čálii mui­talusaidis smávva girjjážiidda ja go álggii čállit de son vuosttažettiin čálii daid áššiid birra maid leai ieš áigon – ja maid ovdal juo muhtin muddui leai čállán suoma­gillii. Ja go girji leai addojuvvon olggos 1910 ja Knut

Boahinásti. – Čuoiggaheaddjit. – Fávdnadávgi. – Fávdna. – Gilvoolbmot. – Fávnna gilvoolmmái. – Gállá bártnit. – Boahinástti birra lea veháš muitalus ná, ahte Boahinásti doallá álmmi bajás ja go maŋimus beaivi: Fávdna báhčá dainna dávggiinis Boahinástti, de albmi gahččá vulos ja de cuovkana eatnan ja buollá olles máilbmi ja dalle lea loahppá visot.

20 Sámis8/2010

12. rievssatgárdi. 11. Juolgelat návdi geasset. Son ruohttá váris vulos vuovddi guvlui ja 2 sámi viegahit nu olu go nagadit amas eai biestte láhppot ja 2 beatnaga doaruhit mu[hto] ii son geahčastan veháš ge vaikko beatnagat gásket. Son leai hui skibas ja de sámit viegahe ja báhče revol[ver]iin.

10. Nils Kemi. 9. Johan Thuuri. 2 gova dan seammá olbmos. 8. Fálli dahje jakfálke.7. rievssat heađis go fálli lea doarrideami goddit.6. Goaskin čohkká stohki nalde.5. Guovža.

4. Geatki.3. rieban.2. Njálla.1. Jápma boazu. Návdi lea goddán ja gaikkodan. Siskelušat olggos, čoavji ja čoalit.

t. Čoalit.T. Čoavji.A. Garjá borrá ráppi.B. rievssat lea gárddis dáhje gielas ja garjá lea borrame.

Sámis 8/2010 21

Hamsun leai árvvoštallan dan (gč. Sámis nr. 5, s. 28ff ) ja váldán ovdan muhtin áššiid mat gullet boazo dollui, de Turi čálii vástádusa smávva čállingirjjážii, maid mon easkaládje gávdnen go ledjen dárkkisteame Turi giehtačállosiid, ja dal vástádus easka almmuhuvvo – 100 jagi maŋŋá (gč. iežá sajis).

Girjji sisdoallu várra maid šattai iežálágán go Turi ieš leai vuosttažettiin jurddašan. Emilie Demant čállá su ovda­sánis (Muittalus samid birra, 1910) ahte Turi eahkediid, go leai geargan čállimis, muitalii olu áššiid ja dáhpáhu­said birra, ja Demant gohčui su maid čálliid daid áššiid ja fearániid birra ja Turi dagai nai dan – muhto ii lahka ge visot maid leai muitalan. Girjji sisdoallu šattai danin veahá iežálágán go Turi ieš leai jurddašan.

MuiTALANVuOHKiVaikko Turi ii lean goassege (skuvllas) oahppan čállit – ii suoma­ ii ge sámegiela – de son vissásit máhtii muitalit ja oahpai ja oahpahalai maid čállit vuohččan suoma gillii čállosiid ja de maŋŋá maiddá sámegillii. Su muitalan vuohki lea erenoamáš. Go son attii ovda­mearkkaid mii sáhttá dáhpáhuvvat boazomeahcis, de son čilgii visses dáhpáhusa, mas son ieš leai leamaš miel­de, ja dat oaččui leat ovdamearkan dasa mo sáhttá geav­vat muhtumin. Son čállá ovdamearkka dihte dáhpáhu­sa birra go noađđehearggit jođidettiin ballájit ja ruht tet meahccái. Ja nuppi beaivve vulge ohcat daid herggiid mat ledje mannan nođiiguin, de muitalus joatkašuvvá čuovvovaččat:

Ja go sii manne dan báikái gos herggit besse, de sii vulge dohko, goppos sii dihte mannan. Ja go sii vulge, de sii gávdne ovttaid nođiid, muhto nuppit noađit velá ledje váili. Ja go sii beaivvi ohce ja eai gávdnan, de ii lean sis dilli ohcat nuppi beaivvi. Ja dál láhppoje guokte hearggi ja ovttat noađit, muhto daid sii ferteje guođđit. (MSB 2010: 25f )

Muitalus ii leat muđui čállojuvvon nu ahte livččii vis­ses dáhpáhus, muhto ovdamearka bures čájeha ahte fer­te leat visses dáhpáhus maid Turi muitá ja man birra son čállá.

Go Turi čállá juoigama birra, dalle son váldá ovdamear­kan nieiddaid ja bártniid gulahallama juoigama bokte ja son váldá guokte bára heajaid ovdamearkan goas jo mo juigojuvvo. Turi čállá Máhte ja Márjjá mátkki birra hea­jaide ja muitalusas lea čáppagirjjálašvuođa hápmi, muh­to de son ieš nai ilbmá muitalussii:

Ja de dat vulget vuodjit ain. Ja de Máhtte bijai Márjjá hearggi ain maŋŋái. Ja de vudje dassážii go bođii nuppi siidda geaidnu nai dan geidnui, gok­ko leai min nai geaidnu, ja de šadde olu vuod djit, ja daid mielde leai Niillas ja Elle. (MSB 2010: 173) (Mu kursiveren.)

Lohkki ipmirda bures ahte Turi ieš lea leamaš mielde Máhte ja Márjjá heajain ja maiddá Niillasa ja Elle hea­jain, gos soamis leai juhkan badjel meari:

Ja de dál juige ovtta jitnii nu ahte ii gullon ii mih­kege. Ja de álge bártnit diggodit gaskaneaset ja de doarráje nu, ahte olbmot ferteje mannat ja ea­ruhit ja humahallat, vái sii heaittáše – ja sii hei­te. Okta leai gean ferteje čatnat gitta ja veaddit dassážii go čielggai. (MSB 2010: 179)

Ii lean dušše nu ahte Turi ieš leai mielde goappašiid hea­jain, muhto son vissásit leai mielde juoigame nai dalle. Son muitá goas luođit juigojuvvojit ja son máhttá ieš daid luđiid juoigat:

Ja go leat hearggit veaháš mátkki ruohttan, de leat veaháš váiban, ja de álget mannat siivvubut, ja de lea hávski vuodjit, ja de álget juoiggadit ná:Voja voja voja voja nana nana nana nana,rievttes vuojániid dál ruohtadedje, voja voja voja nana nana, manadedje dego biegga, voja voja voja nana nana nana, manadedje dego bissu nu njuolga, voja voja voja nana nana nana, ealu čoarvámus hearggit, voja voja voja nana nana nana.(MSB 2010: 171)

22 Sámis8/2010

GOVViDEApMiLuđiin geavahuvvojit olu govat, omd. ”manadedje de­go biegga” ja ”manadedje dego bissu nu njuolga” ja Tu­ri geavahii olu govaid su muitalusain nai – ii dušše dalle go veardádalai, muhto su čilgehusat lea muhtumin de­go govva:

Ja nubbi goansta lea, go ceggejuvvo duolba geađggi ala njuoska gáhkku ja das jorggohallá dassá go goiká. Boares áiggis leat goikadan rissiid alde ja dolla vuolde, dalle go lea headju muorra ja hoahppu duoddariid alde. (MSB 2010: 54) (Mu kursiveren.)

Muđui son geavaha olu metaforaid, ja dan vuogi bok­te sáhttá seammás čiehkat váldoášši soames lohkkái ja nubbái fas dahkat ášši čielgaseabbun. Go son lea mui­taleame ”ceviid” birra, makkár vuogi sii geavahit go vál­det bohccuid, de muitalus fáhkkestaga lea lottiid birra, muhto lea eanas lohkkiide álki ipmirdit ahte leat bohc­cot jearaldagas:

Go sámiin besse ealut luksa, de ceavit iđihe daid beassan bohccuid – ja dalle álge geahččat man assát dain leat mielggat – ja rehkenaste loahpa rádjái man olu dat leat. Ja gal dat olleje, vaikko ledje stuorit nai doahkki – loddemoahti – main leat guhkes garra dolggit oaivvis, nu ah­te dárbbaša ákšu, [ovdal] go oažžu daid dolggiid gaskat. Ja dakkár loddebivddu sii atnet velá dál nai. (MSB 2010: 59)

Ja go čállá dálolaš bivddu birra, de muitala got dálolaččat bidje firpmiid goikeeatnamiidda ja de joatká:

Ja go leat ožžon maid leat háliidan, de álgá čoallun bargu. Čuomat gal leat buorit dain gu­liin, muhto gal dat šaddet báhcit dávjá čoallun­báikkiide. Čuomat – dat leat imaš čuomat – mat leat váralaš čuomat. Dat vigget bostit [su] gii daid álgá golggahit mielde – daid geat vašuhit ja ráh­kistit. (MSB 2010: 60)

Čakčat, ragatáigi. Eallu livvasajis.

Sámis 8/2010 23

Eahpitkeahttá lea sáhká dálolaččaid boazosuolabivddu birra. Ja muitalus joatkašuvvá iežá metaforain:

Ja dakkár bivdooahppa lea šaddan stuo­rit vuoib mái dain baikkiin, gos ii leat boaldán álddagas dolla. Muhto dain báikkiin gos lea dat dolla boaldán, doppe leat basttohuvvon guollečoallunniibbit – jos ii ilbmečeahppi beasa sadjit sin niibbiid fas. (MSB 2010: 60)

Ii leat seamma álki dulkot dán oasi, muhto ”álddagas­dolla” lea risttalašvuohta ja doppe gos olbmot leat ristta­gasat, doppe ii leat dakkár boazosuolavuohta.

GiELLATuri čállá muitalusaid ja dáhpáhusaid ja čilgehusaid ja geavaha olu gielalaš vugiid buktit ovdan áššiid. Go son čállá návddi ja návdebivddu birra, de son ii dušše čájet

su árbevirolaš máhtu, muhto čájeha maiddá hui čeahpit su gielalaš ja stilistihkalaš máhtu:

Ja gumppes leat ovtta olbmo fámut ja ovcci olbmo mielat. Ja dat guhte ruopmasa galgá riekta biv­dit, dat galgá diehtit visot namaid sámegillii stálp-pis dain báikkiin gos návdi golgá. Ja vel dát: gal­gá jurddašit ovcci lágaš bivdogoanstta dalle go ál­gá bivdit návddi, ja dan galgá guođđit maŋimussii maid áigu bidjat. (MSB 2010: 109f ) (Mu kursi-veren.)

Son ii dušše čilge ahte olmmoš gii galgá riekta máht­tit bivdit gumppe, ferte diehtit visot namaid gumppes, muhto son geavaha daid namaid muitalusas.

Turi geavaha máŋga gielalaš vuogi mo son sáhttá iežas olggudit dáhpáhusain, ahte son ii ieš daga dan mii mui­taluvvo. Go čállá meavrresgári birra de geavaha sihkke passiivva hámi ja muitala ahte ”sii” dahket dan:

Soagŋovuoddjit. – B. Beargalat.

24 Sámis8/2010

Dat leai okta noaidebierggas – dat meavrresgárri – ja dat dahkkui ná: dan sisa bidje rikkiid ja áhčeš­eani lávžegihpuid ja de cábme veahčiriin, ja njur-go, ja muhtumin bániid gáske. Ja dainna lágiin sii daid noaidegoansttaid dahket. (MSB 2010: 139) (Mu kursiveren.)

Ii teavsttas boađe ovdan ahte son goassege livččii dah­kan meavrresgári – ja son várra ii leat ge dakkára dahkan – ja son bidjá maiddá čilgehusa vássán áigái. Go čállá doavttirgoansttaid birra, de lea dálá áiggi birra, muhto son dávjá čiehká dahkki – go geavaha passiivva hámi:

Jiektavihkái maiddá luito varra. Dat galgá luitot olggobealde gieđas ja olggobeale juolggis giesa­haga báikkiin, gokko oidno suotna buoremusat. (MSB 2010: 124)

Jearaldat lea manin son ii geavat seammá vuogi go mui­tala got elliid galgá bivdit, de son hal baicca siskkida iežas, go čállá ahte “galgá” dahkat dan, ii ge báljo geavat passiivva hamiid:

Go geatki lea borrame bohcco goruda, mii lea jápmán dahje návdi goddán dahje geatki ieš, de galgá caggat ruvddiid geatkki iežas luotta ala. Ja go lea caggan seammá ládje go návdái ja lea válm­mas, de galgá bálkestit goaivvuin muohttaga ba­jás, ja go dat muohta gahččá eatnamii, de lea dego livččii almmis muohttime. Ja de ii dovdda ii okta­ge meahciealli, ahte das leat varas luottat. Ja dan galgá dahkat juohke meahcieallái, go lea caggan

ja gokčan ruvddiid. (MSB 2010: 100) (Mu kursi-veren.)

Dalle go Turi čálii girjjis ledje sihkkarit ain sihke noaid­dit ja gunstarat, ja Turi geavahii pasiivva hámiid go ii háliidan muitalit geat ledje noaiddit dahje gunstarat. Noaidegoansttaid son bijai muitalusain dološ áigái ja doavttirgoansttaid dálá áigái, muhto liiká geavahii vuo­gi čiehkat dahkkiid. Bivdogoansttaid čilgemis – nuppi dáfus – ii lean dárbu čiehkat goassege maidege.

Lea maiddá miellegiddevaš oaidnit mo son govvida máilmmi giela vehkiin, omd. go son čállá stáluid birra ja ulddaid birra:

Stálut ledje dat olbmot, geat leat goase olmmoš ja goase mánnelaš dahje beargalat. Son leai giev­ra ja son leai diehtti. (MSB 2010: 145) (Mu kur-siveren.)

Ja ulddat leat dakkár olbmot mat orro eatnama vuolde ja bávttiid siste ja dat leat dan sogas, maid vuosttaš vánhemat leat bidjan eatnama vuollái. ­­­ Ja sii atnet bohccuid, ja sin bohccot leat olu čábbábut go sámiid bohccot. Ja ulddaid bohccot leat girjjagat ja jievjjat ja čuoivvagat ja gálbben­junit ja juohkelágáš girjjagat. (MSB 2010: 158) (Mu kursiveren.)

Turi bidjá stáluid eallima dološ áigái – ja ahte dat eai šat gávdno, muhto ulddat gal ain gávdnojit.

→ Baháguren guossi čohkkáda nuppos čalmmiid vel go olbmuin lea heahti go eai oaččo ealu gárdái. – Váiban reainnárat ja beana ja lea dain ráhkisvuohta nai. Dat leat nieida ja bárdni.

Sámis 8/2010 25

26 Sámis8/2010

Dát šattai gal oalle somás ja erenoamáš áššin: Sámis nr. 5 mii almmuheimmet vuosttas geard-de sámegillii beakkán norgalaš girječálli ja Nobel-bálkkašumi vuostáiváldi, KNuT HAM­SuN, árvvoštallama JOHAN Turi girjjis MuiTA­LuS SáMiiD BirrA, mii ilmmai dárogillii VEr­DENS GANG áviissas 15.1. 1911. Hamsun rámi-dii girjji ja girječalli, ja gohčodii dan imašlemos čálusin maid oktage sápmelaš leš goassige almmuhan.

Dássážii ii leamaš dihtosis ahte Johan Turi lei oaidnán ja lohkan Hamsuna čállosa; ii ge das galle, son vástidii dasa gokko oaivvildii Hamsu-na leat su boastut ádden. Lea beanta imaš vuos almmuhit SáMiS ovddit nummiris Hamsuna čállosa sámegillii, ja dasto dán nummiris Johan

Turi vástádusa Hamsunii. ášši lea namma lassii ná: Dárkkistaladettin Turi giehtačállosiid, Mikael Svonni gávnnai daid gaskkas Johan Turi vás-tádusa Hamsuna árvvoštallamii. Dát vástádus ii leat goas sige ovdal almmu huvvan, ii man ge hámis; de dá lea vuosttas geardi ahte Turi jietna gullo Hamsuna čállosii vuoste jietnan. SáMiS doaimmahussii dát duođaid lea artegis dáhpedorbmi: Orru measta dego Johan Turi ja Knut Hamsun livččiiga sámegillii gulahallamin ja nákkáhallamin, vaikko eaba eisige. Leat gol-lan čuohte jagi dan rájes, muhto min mielas lea somás ja erenoamáš áššin min áigečállagii alm-muhit ságastallama dál. Eat sáhte dáđebahábut lohpidit boahtte nummirii Hamsuna vástádusa, go ballat ahte oaivillonohallan dál lea nohkan.

Harald Gaski

28 Sámis 5/2009

KNuT HAMSuN čállán, HARAld GASKi jorgalan ja ráhkadan introdukšuvnna

nuppi beali alddis go árvvoštallá johaN TUri Muitalus sámiid birra -girjji hui erenoamáš girjin. Hamsun gii ieš álo lei ozus mo ođđa láhkai čállit ja muitalit, dáiddii vuohttit Turi čállinvuogis maiddá juoidá ođđasa. Čálus ilm-mai vuosttas geardde Verdens Gang -áviissas ođđajagimánu 15. b. 1911, ja Turi girjji alm-muhuvvui jagi ovdal. dáid áiggiid go ohpihii lea sáhka rádjakommišuvnna šiehtadusa birra Norgga ja Ruoŧa gaskkas lea miellagiddevaš oaidnit maid Hamsun áiggistis evttohii čoavd-dusin. lea maiddá miellagiddevaš dárkot mo Hamsun, čeahpes čállin, čuovvula Turi čállin- ja muitalanvuogi iežas čállosis, ja dahká iežas girjeárvvoštallama beanta dialogan guoktása gaskkas geainna lea áibbas goabbatlágan oaivilat ja mas norgalaš dálon ja ruoŧabeale badjeolmmoš eaba boađe ovttaide. [Teavstta ruođuid siste lea sámegiel jorgaleaddji lasihan].

dán jagi lea 150 jagi dan rájes go beakkán Norgga girječálli ja Nobel bálkkašumi vuoiti, kNUT hamsUN, riegádii. Norggas leat diev-va doalut miehtá jagi muittašan dihtii Ham-suna. Hamsun lea máilmmebeakkán girječálli gii ođasmahtii románašaŋgera, ja su čállosat dutkojuvvojit eanet go goassige ovdal. Ham-sun ii čállán álo nu vuohkkasit sápmelaččaid birra, ee. lea Gilbert lapp govvejuvvon oalle eahpesympahtalaččat Rosa & Benoni romá-nain, ja beakkán Markens grøde -girjji álg-gus sápmelaš lea govvejuvvon dego livččii erohus sápmelačča ja olbmo gaskkas. Muđui sápmelaččat leat dávjá sihke gáhtašat ja láht-tejit unohasat earáid vuostá. Hamsun doarjjui Tuiskka nuppi máilbmesoađi áiggi, ja dubme-halai dan dihtii maŋŋil soađi. dan dihtii leat ge olusat ohcan Hamsuna teavsttain fascistoida guottuid. dan teavsttas maid Sámis dál pren-te vuosttas geardde sámegillii, Hamsun čájeha

Knut Hamsun árvvoštallan Johan Turi girjji Muitalus sáMiid birra

”Imašlemoš čálus maid sápmelaš leš goassige dahkan”

SÁMIS5.indd 28 31.8.2009 12.53

Sámis 5/2009 29

Knut Hamsun čállá artihkkalistis ahte son muitá sámegie-la iežas mánnávuođa rájes, ja liiko dasa go jorgaleaddji lea bisuhan sámegiela cealkkahámiid. Hamsun atná Turi-girjji hui erenoamážin, ja fuomášahttá ahte girji lea sihke dokumeanta ja girjjálašvuohta. Govvideaddji: Anders Beer Wilse. Norsk folkemuseum luoikan gova.

SÁMIS5.indd 29 31.8.2009 12.53

Sámis 5/2009 bláđis Knut Hamsun, árvvoštallan sámegillii Johan Turi girjjis Muitalus sámiid birra, mii ilm-mai dárogillii Verdens gang áviissas 15.1. 1911.

Knut Hamsun >Johan Turii 1911

Sámis 8/2010 27

Mikael Svonni

Johan Turi >

Knut Hamsunii 100 jagi maŋŋá

Hamsun lea veaháš vearru ipmárdusas dan báik kis go son doaivu ahte Ruoŧa dálolaččat vuojehit sámiid giđđat Norgii árrat, muh­

to dan in leat mon gullan ahte sápmi lea šaddan giđđat Ruoŧas máksit maidege – dat duottarsápmi man birra lea jur ášši jearramušas. Hamsun lea lohkan dan birra Muitalus sámiid bir-ra ­girjjis ahte sápmi lea vuojehuvvon Ruoŧas nai duod­darii, muhto ii goit dan girjjis leat nu, ahte sápmi lea giđđat árrat vuojehuvvon Norgii, muhto sápmi ferte mannat bohccuidisguin dohko ain gos doaivu bohcco biepmu gávdnat. Sápmi lea dan juo duhát jagiid áiggis dutkan gos leat giđđa­ ja geasseboazobáikkit. Hamsun ipmirda ahte sápmelaččat vuojehit ára­but duoddarii go dárbbašit, muhto eai sámit johttá dálve orohagain eret ovdal go cuoŋuda ja go sii gávdnet ealáda dahje bohcco biepmu, de sii bisánit dasa nu guh­ká go bistá biebmu ellui. Ja jos duottarbohccuiguin ál­gá orrot vuovdái, de bieđganit ja go bieđganit, de man­net duoddarii ja nu ain Norgii. Ja de dahket easka ila olu vahága, muhto go sápmi johtá su vierus mielde ja doal­vu geaidnoráiggid vai eai mannat beasa stuorimus lájuid badjel. Ja dat lea maid, jos dain biirriin mat leat johtin­geainnuid rastá doaresvuvddiid, de dakko leat stuora lájut nai, ja de ii beasa badjel lájuid, nu ahte ii vahága da­ga lájuide. Muhto go muohtan johtá badjel, de ii daga

vahága, ja doalvu mearragátteváriide gos eai leat lájut. Ja nubbi lea dat, ahte go lulde reainnidit dat geat leat or­ron davimus biirriin, de sii bistet goit ge muhtun bohc­cuid ja de dat dahket álo bahámus vahágiid. Hamsun ii lean gullan Norgga sámiid bárgume, ahte sii leat biestán Ruoŧa dálolaččaide sin guođohan­eatnamiid. Na dat lea duohta. Ii dat leat ge biestan Norgga sápmelaš Ruoŧa bealde, muhto Norgga bealde gal doaivvun šaddat bárgut Norgga sámit, ahte sii leat biestán sin boares orohagaideaset Norgga dálolaččaide. Ja dasa vel lassin ahte dáppe Ruoŧas háliidit ahte Norgga sámit birgele liikká go oami sámit. Ruota máhearrá láve addit lobi čuohppat láhppobeziid Norgga sámiide nai ja lea son lohpidan válmmas suinniid nai addit skeaŋkan Norgga sámiide liikká go oami riikka sámiide nai. Muh­to dat addojit dalle go lea garra boazonealgi ja dárbu. Muhto gal moai dan ferteje dadjat, ahte Ruoŧas ja Norggas leat soapmásat dakkárat ahte háliidit vear­rut váldit nuppi olbmo oami. Mon muitalan ovtta ášše­soartta, go okta Norgga dálolaš guođohii sávzzaid ovt­ta báikkis guhká ja de válddii dákstta man olu lea vahát šaddan – muhto sápmi fal máksit. Ja fas seamma biirres válddii dákstta ja das ledje gusa baikkat ja bohccoguolggat dan báikkis ja de fuo­mašuvvui ahte daid guolggaid siste leat árpobinnát ja ain dakkár roaskkit ja duokkit ahte álkit ipmirduvvui ahte dat leat bukton dasa.

2010

”

”

28 Sámis8/2010

Teaksta lea heivehuvvon ja jorgaluvvon oasáš Emilie Demant Hatt VED iLDEN -nammasaš girj ji ovdasánis. Girji lea sámi máinnasčoakkáldat maid Emilie dagai ovttas iežas isidiin, Gudmund Hatt. Muitalusaid son lea čoaggán iešguđet ge gálduin, ja máŋga dain son gulai ieš dan áiggi go orui Sámis, ja ee. movttidahtii ja veahkehii Johan Turi čállit MuiTALuS SáMiiD BirrA. SáMiS hálida dáinna lágiin gudnejahttit Emilie Demant áŋgiruššama juohkit dieđuid sámiid birra.

sin dollagáddái, go borramušruitu heaŋgá skierttehis ja lievllasta suovain fárro laga reahpenráigge balvvaid ja mierkká sisa olgun, de sápmelaš vuoiŋŋasta ja muit­tut bohcidit dego niehku oađđi olbmos. Ovddeš áiggiid muitalusat ja vierut leat ain dat gaska oamit maid bok­te sápmelaš gávdná jeđđehusa ja movtta. Gáldut leat gal goikagoahtán, ođđaáiggi eahpekultuvra deavdá daid geđg giiguin ja suoidni šaddá badjel. Muhto jus lea nu lihk koš ahte veadjá jávkadahttit daid gokčasiid, de beas­sá fas gullat ádjaga. Sihke vuorrasiid ja nuorabuid ama­dajut báitet dovddideami mojiin go rivttes muitalead­dji deaivá rivttes šuoŋa ja nubbi lasi hastá gokko váilu. Dávjá leat sánit álbmái, eará háviid dego čábbasemos poesiija ja muhtumin leat muitalusat nu geldosat de­go noidošeamit. Sápmelaččat máht tet ain, sihke nuora­but ja vuorrasebbot, muitalit hui eallasit ja jáhkehaht­ti go fal bere dovdet iežaset oadjebassan ja leat oahppá­siid gaskkas. Máinnas ieš čohkká árran gáttis. Dolla hu­

Emilie Demant Hatt, 1922

Sápme laččaid máinnas teami birra

Lean gohčodan dán girjjá ža Dollagáttis danin go visot mii das čuožžu lea muita luvvon árrangát tis. Sáp me lažžii lea dolla buot buoremus mii gávd no

earret boazu gal dieđusge. Dolin lei dolla dakkár fáp­mu masa oaffarušai, ja man ii moktige hálidan suorgga­hit. Lei erenoamáš gaskavuohta muoraide maid bolde, vuostta žettiin soahki ja beahcci. Daidda ledje čuollan ”čalmmiid” vai dat ”oidne buollit riekta.” Gávdnojit ain garra njuolggadusat man láhkai bidjá muoraid árran ­geđggiid ala. Jus daid ii čuovo, de oaivvildit goittot ge vuorraset olbmot ahte surgadis bárttit sáhttet geavvat . Sápmelaččaide lea dolla eanet go dušše čuovga ja liek­kas, dat lea ”ustit ja guoibmi,” gean bálddas lea oadjabas. Gos dolla buollá, doppe lea ruoktu. Beaivit lea sápmelaččas, dego eará olbmuin ge, dievva beaivválaš doaimmat. Muhto go seavdnjadas čohkke

Sámis 8/2010 29

mada, njuokčamat gorgŋot ja njidjet, čuvgejit birrasa, dolla juohká ruoksada ja seavdnjada. Loavdagiid vuos­tá olbmuid ja beatnagiid suoivanat, somádit gárvodan olbmot ja beatnagat jierbmát dego olmmoš. Suoivaniid duhkoraddan vuollegis dola dihtii leat dego hervejuv­von govat muitalusaide. Dola oadjebas čuovggas dustet namahit balddonasaid mat seavdnjadasas áitet. Olgun mierkká siste vádjolit jámežat, vuoiŋŋat, bahás jurdagat maid nubbi olmmoš nuppi maŋŋái sádde. Doppe olgun leat váivves jienat, riđđu ja balvvat, mánnu, násttit ja guovssahas. Doppe lea boraspiret, idja, ja visot mii dasa gullá. Dáppe lávus lea dolla, dáppe lea ruoktu, oadjebas­vuohta. Lea dušše muttarseaidni dahje ráigeloavdda mii doallá seavdnjada ja buot eará olgun. Lea unna rieggáš, jorba sajáš dola birra meahcis, mii lea ruoktu. Liikkáge dát ruoktu lea seammá ráhkis go stuorra viesuid vuogas­vuohta.

Visot maid lean gullan dollagáttis, lea báinnahallan dan dilálašvuhtii ja čuvgii maid dalle vásihin, ja soaitá váik­kuhit dasa ahte muitalus orui čábbasebbo dalle go elii iežas lagas birrasis go maid orru daid mielas geat dušše besset dan lohkat girjjis. Lea dego geđggiiguin maid čohkket čáhcegáttis mat šearrájit ja dedjot njuoskkasna­ga, muhto go boađát ruoktut daiguin, de leat ivnnehea­mit ja goikan. Lea erohus muitalusas maid gulat muita­leaddji iežas muitaleamen dan sadjái go dan lohkat girj­jis. Muhto sin várás geat eai leat nu lihkkoš ahte ieža besset mátkkoštit ja čohkket muitalusaid, fertejit dohk­ket dat girjjálaš muitalusat [...]

Badjin govva maid Emilie ieš lea sárgon illustrašuvdnan muh tun muitalussii VED iLDEN -nammasaš máinnas-čoakkál dahkii.

Harald Gaski jorgalan dánskkagielas.

30 Sámis8/2010

Lávlla poesiaNie čilgejuvvo dáža dilli. Mo leš Sámis dieinna áššiin? Min gaskkas gal árvvoštallan lea hui hárve dáhpá­hus, vaikko musihkka navdimis lea dat dáiddašládja mii oažžu eanemus fuomášumi sámi mediain. Datte­ge eai árvvoš tallojuvvo lávllateavsttat gal measta goas­sige, lea musihkkabealli mii deattuhuvvo. Ja ÁRDNA­nammasaš TV­saddagis illá goassige árvvoštallojuvvo mihkkige, dat orru doaibmamin buhtes lanseren­ gaska­oapmin. Evttohin oktii áigá SÁMERADIOI prográm­maráiddu mas lei áigumuš presenteret ja árvvoštallat álgo sámi musihka Áillohačča ja Deatnogátte Nuoraid rájes, Mari Boine bokte ja gitta dassážii go ođđa tekno­ juoigan nivellerii sámi musihka hui ovttaláganin ja ovttadimenšunálan. Dál lea dilli buorre lihkus fas buor­ráneamen, ja muhtun min ođđa lávluin ja joavkkuin duođaid arvet lávlut, eai ge dušše ho­loi­la­lastit – go ii dat šatta juoiggusin vaikko vel čugge ge gaskii muh­tun ho­loi­la­lo­a deavddasániid. Dohkkehan ahte sá­mi musihkkárat fertejit beassat iskkadit ja eksperimen­teret, muhto ovtta gaskka gal orui seammá kompa ja čuovusšuoŋat lei dal juoiggus dahje lávlun, árbevirolaš dahje ođđa musihkka.

Mu jurdda prográmmaevttohusain lei geahčadit teavst­taid ja dulkot daid áiggi mearkan, ja čuovvut rievdama

Harald Gaski

KLASSEKAMPEN­áviissas (19.6.2010) moai­tá dáža lávllapoehta, ­jorgaleaddji ja diktačálli Håvard Rem norgga musihkkaárvvoštalliid go

sis váilu vuođđodiehtu poesias, de dan dihtii eai máh­te árvvoš tallat lávllateavsttaid. ”Dáza lávllateavsttaid árvvoš talla ma sáhtášii buohtastahttit dainna ahte njuorat máná bálkestit olggos gumppiid ovdii”, dadjá Rem, ja oaivvilda gullat dáhpedorbmái mo lávllateavst­tat áddejuvvojit. Rem oaivila mielde lei njálmmálaš po­esia historjjálaččat seammá dehálaš go čálalaš. Dan dih­tii leat lávllateavsttat seammá olu poesia go diktagirjjit. Lea lágádusaid siv va ahte poesia áiggi vuollái lea čadnon prentejuvvon dikta girjjiide. Ovdalis áiggiid ii lean dil­li nu. Ja dál lea su mielas dilli fas rievdamin. Ođđa teknologiija geažil lea dáidda beassagoahtán gáržžes meroštallamiin, de dál ii šat hállojuvvo dušše skearruid birra, muhto olles musihkka fitnus. Girjeárvvoštallit eai ge leat máhttán lávllateavsttaid birra maidige dadjat, go sin ohppui gullá dušše čálalaš poesia árvvoštallat nu go dat ihtá girj jiin. Dát dilli addá áibbas jorggu gova das makkár poe sia lea beaivválaš geavahusas, diktagirjjit il­lá lohkkojuv vo jit, ja dat lyrihkka mainna nuorat deaivi­dit lávllateavsttaid bokte ii oppanassii árvvoštallojuvvo. Oaivvilda Håvard Rem.

Sámis 8/2010 31

Lávlla poesiadassá go teavsttaid mearkkašupmi váiddui ja musihk­ka šattai dehálemosin. Dalá Sámeradio hoavddaid mie­las ii orron diet miellagiddevaš programmaidea, ja soai­tá sis lei duohta. Dál ihtigohtet ođđa lávlut geat deat­tuhit musihka ja teavstta oktiigullevašvuođa. Olu sá­mi artisttat leat maid geavahišgoahtán etablerejuvvon diktačálliid ráhkadit alcceseaset teavsttaid. Dáiddášii fas galgat evttohit Sámeradioi populármusihka birra prográmmaráiddu.

Sámi musihkas lea muđui guhkes árbevierru seaguhit sihke alla­árvosaš lyrihka ja argabeaivválaš geavahus­poesia, ja lávllateavsttain lea dávjá – diehtomielalaččat vai ii – deattuhuvvon servodatberoštupmi ja gulahal­lan gulda leaddjiiguin, olu eanet go lea daid divttain mat leat girjjiid várás čállojuvvon. Dát lea iešalddes hui miella giddevaš fuomášupmi, mii áinnas galggašii dárki­lebbo guora hallo juvvot. Sámi populárkultuvra galggašii ge šaddat dutkan fáddán sihke Sámi allaskuvllas ja uni­versitehtas. Erenoamážit dán áigái goas nugohčoduvvon etablere juvvon alla­kultuvra rahčá oažžut geahččiid ja gulda leaddjiid beroštumi. Orru veahá jorgut geavahit buot dutkan­ ja oahpahanresurssaid árbevirolaš ovdan­buktin hámiide go dálá kommunikašuvdnadilli lea aib­bas nuppás tuvvamin ja geavaheaddjiid beroštumit sakka

rievdamin. Dattege lea dieđus čielggas ahte klassihkalaš poesia oahppa lea ávkin go galgá árvvoštallat ođđaáiggi lávlla lyrihka, muhto go gis geahččá mii eanemusat oidno ja gullo, de lea oppa čielggas ahte dárbbašuvvošedje sea­rat čuovvut, registreret ja dutkat populár­kultuvrra ge. Jus árbevirolaččat galggašii smiehtadit ášši, de sáhttá áinnas čuoččuhit ahte ovdalis áiggiid epihkalaš juoigan lei sihke alladásat ja árgabeaivválaš oktanaga – eai lean vel ásahuvvon servodahkii earuheaddji ortnegat mat sirrejedje olmmošjoavkkuid gaskkas. Anders Fjellnera muita leaddji vuelieh ja historjjálaš juigosat maid Jakob Fellman čálii informánttaidis mielde, ovdanbuktojuvvo­jedje sihke duođalaš myhtan ja astuáigegollun. Dalle lei ee. noiddiid ja eará árvvusadnojuvvon olbmuid doaib­man hálddašit ja sirret daid teavsttaid gaskkas maid ii lean lohpi rievdadit – mat ledje oskui čadnon ja maid dušše erenoamáš servodatlahtut ožžo juigat – ja gis dat luođit mat gulle álbmogii ja ovddastedje álbmotdáida­ga. Eurohpas lei sullasaš dillii omd. Homer­ádjá eposiid gaskkas ja maŋitáiggiid riddárlávlagiid juohkebeaivválaš fáttáid hárrái.

De seammá mo mii jorahat ášši, Sápmi maid jorrá, váik­kuha ja váikkuhuvvo dasa mii máilmmes muđui jorrá...

32 Sámis8/2010

Eurohpás badjánii nationalisma 1800-logu mielde. Dalle čuožžilii sosiáladarvinismma ideo logiija. Norga ja ruoŧŧa maiddái báidnojedje dasa. Lei vilges eurohpalaš gii lei ideála , erenoamážit davvi riikkalaš olmmoš gii lei čuovgat ja geas lei guhkes oaive skálžu. Sámiin gis lei oanehis oaiveskálžu. Danne eai lean nu jierbmái.

Nu historihkkárat ja girječállit dáhtto ovddidit Norg­ga buhtes dábiid ja vieruid ja oažžut olbmuid čájehit duohta vánheneatnama ráhkesvuođa. Sii gudnejahtte Norgga historjjá ja dáhtto dan dahkat dovddusin dolo­ža rájes. Boares vikiŋgaáigi lei Norgga golleáigi ja riik­ka stuorra bargun lei fuomášit ja váldit atnui boares našuvnnalaš vieruid. Eanadoallu gehččojuvvui kultuvr­ra guovddážin. Go olbmot bargagohte eanadoallin dah­je boandan, de sáhtte searvat stáhta ovdáneami doaim­maide. Norgalaččat ledje Norgga boarraseamos ál­bmot dahje ”eamiálbmot”. Ja dárogiella, man dážat dah­je norgalaččat hálle, lei boarraseamos ja buhttáseamos giella Davviriikkain.

ruoŧa doavttir ja dutki Anders retzius (1796–1860)

Aage Solbakk

sámiin lei oanehis oaiveskálžu Danne eai lean nu jierbmái

SápMELAČČAT LEDJE HiLSKuT NOrGGA KuLTurEANADAGAS Sápmelaččat ledje vieris álbmot. Sii ledje johtti olbmot ja elle ”primitiiva” eallima. Dán álbmogis ii lean mihkki­ge maid buktit omd. Norgga stáhtahuksemii. Deaŧalaš politihkkan šattai geahččalit bisuhit dáža dahje norgalaš čeardda buhtisin. Buhtistit Norgga norgalaččaide. Dan­ne lei deaŧalaš hehttet olmmošlaš hilskuid, dego sápme­laččaid, viidáneames. Ja hehttet ahte čearddat seaguhuv­vojit. Oainnat sápmelaččain ii lean kultuvra. Sis ii lean eallinnákca ja várra iešalddis loahpas jávke. Dáruiduht­tin­politihkka galggai jávkadit sin.

Gáldu: Aage Solbakk: Sápmi & Máilbmi. Eurohpá maŋŋá 1800. Historjá 3, 2010.

Sámis 8/2010 33

GuHKES JA OANEHiS OAiVESKáLžžuTŠattai deaŧalažžan dutkat olbmuid hámi ja neagu. Lei ruoŧŧelaš doavttir ja dutki Anders Retzius (1796–1860) gii systematiserii dahje vuogádahtii olbmuid oivviid dutkama. Juo jagi 1843 son lei almmustahttán iežas dutkosa ”Davviolbmuid oaiveskálžžuid hámiid birra”. Das son almmuhii doahpagiid ”guhkes oaiveskálžu” ja ”oanehis oaiveskálžu”. Son lei gávnnahan ahte davvi­riikkalaš vilges olbmuin lei guhkes oaiveskálžu, mii mahkáš duođaštii dan ahte sis ledje buorit návccat ja veajut. Sápmelaččain gis lei oanehis oaiveskálžu. Danne sis ledje fuones návccat, ja sii eai lean nu jierbmái.

Eurohpá dutkit geavahišgohte su mihtidanvuogi go dutka gohte olbmuid oivviid. Dán dutkanvuogi bok­te doivo oažžut čielggasin mat álbmotčearddat ledje boar raseamosat dahje álgoálgosaččat. Ja gos ledje boah­tán dan guvlui gos dál ásse. Danne šattai maiddái deaŧalažžan gávnnahit gos sápmelaččat ledje boahtán ja ledje go sii eamiálbmot. Earret eará duiskalaš antropo­logiija dutki R. Virchov beroštišgođii maiddái jápmán sámiid oaiveskálžžuin ja dávttiin. Daid son fidnii kás­said mielde sáddejuvvot Unjárggas. Sáddejaddji lei Ceavcca geađggi gávpealmmái Andreas Georg Nordvi (1821–1889), geasa lei dát gávpi stuorra dienasin.

Kristian Schreiner čohkken sámi oaiveskálžžut Oslo universitehtas, govve-juvvon 1986:s.

34 Sámis8/2010

ruoŧŧelaš doavttir Gustaf retzius (1842–1919), gii lei Anders retzius bárdni, jotkkii áhčis bargguid. Dá lea son áigumin mihti-dit muhtun mátta sápmelačča oaivvi.

NOrGGA DuTKiT SErVETEai Norgga dutkit ge háliidan leat fuonit go olgo­riikka laččat. Erenoamážit maŋŋá go Norga viimmat lei šaddan sierra riikan 1905:s, ja nationalisma lei liđiidan. Norggas han ásse eanaš sápmelaččat. Danne lei deaŧalaš čohkket dieđuid sin birra ovdal go dáruiduhttin jávka­dii sin. Erenoamáš deaŧalaš lei čohkket sámi dávviriid museaide.

Sámi dávvirat čohkkejuvvojedje Etnográfalaš Mu­seai Oslos, mii lei vuođđuduvvon 1857:s. Mu­sea sámečájáhusa deaŧalaš mielbargit ledje Unjárg­ga sápmelaš ja oahpaheaddji Isak Saba (1875–1921) ja sámemiššuvnna sárdni deaddji Bertrand M. Nilsen. Erenoamážit Nilsen, gii lei dáža, čohkkii ja sáddii ollu sámi dávviriid ja dujiid museai. Lea daddjon ahte son muhtun láhkai ”hohkahii” sápmelaččaid addit sutn­je dujiid mat galge dahkat sámi kultuvrra dovddusin dážaide.

Ollu sámi dávvirat sáddejuvvojedje maiddái Romssa Museai, mii lei vuođđuduvvon 1872:s.

Anatomiija instituhta hoavda ja professor Kristian Schreiner (1874–1957) dutkagođii ”sámeoivviid”. Son vuoruhii Davvi­Norgga. Go dáppe han ii lean velá nu ollu nálle­seaguhus dáhpáhuvvan. Dáppe ásse ain ”buh­tes” sápmelaččat.

Geassit 1914 son bođii vuosttaš geardde Divtasvud­nii. Sus lei mielde ártegis apparáhta mainna mihtidii sápmelaččaid. Son áiggui duođaštit ahte Norgga bea­le sápmelaččain ledje oanehis oaiveskálžžut. Danne eai lean nu jierbmái go guhkes oaiveskálžžot dážat.

Schreiner bođii nuppe geardde Divtasvudnii 1921:s. Dalle lei su eamit, Alette, mielde, gii govvii. Dál galge sápmelaččat mihdiduvvot ja govvejuvvot juohke goađis

Sámi dávvirat čohkkejuvvom Etno gráfalaš Museai, govve juvvon 1900-logu álggus.

Sámis 8/2010 35

ANDREAS GEORG NORDVI (1821–1892)Ceavccageađggis unjárggas ásai gávpealmmái geas ledje erenoamáš beroštumit. Andreas Georg Nordvi (1821–1889) váccii skuvlla Køben-hápmanis. Doppe son logai sihke luonddudiehtaga ja arkeologiija. Go su áhčči jámii 1839:s, de fertii Andreas gaskkalduhttit lohkama ja váldit badjelasas bearraša stuorra gávppi Ceavccageađggis. Muhto su váibmoášši lei arkeo-logiija. Son diđii dieid sámi hávddiid mat ledje Ceavccageađggis ja dakko lahkosiin. Daid han sáhtá šii geavahit ávkin su gávpái. Son goaivvui ja rok-

kai ollu sámi oaive skálžžuid ja dávt-tiid dáid hávddiin ja vuvddii daid Eurohpá museaide. Sutnje lei dát gávpi stuorra dienasin. Son čohkkii maiddái ollu sámi dávviriid mat ledje vuođđun ásahit romssa Musea, mii dáhpáhuvai 1872:s.

Andreas Georg Nordvi giehtačála.

ja viesus. Nu mo dábálaš lea primitiiva olbmuin, de sápmelaččat ledje vuostemielas mihtiduvvot, erenoamážit jos galge nuoladit, váidala Alette Schreiner. Muhto eatnašat mihte go hálahii sin ja sii ožžo skeaŋkkažiid. Muhtumin fertejedje geavahit veahkeválddi go galge mihtidit sin. Oktiibuot mihtiduvvojedje 114 almmái­olbmo/dievddu ja 96 nissona Divtasvuonas.

Seamma jagi (1921) Kristian ja Alette Schreiner finaiga Finnmárkkus mihtideamen ja govvemin sápmelaččaid.

Schreinera ealli sámiid dutkan ii addán bohtosiid maid lei vuordán. Sutnje ii lihkostuvvan gávdnat ”buhtes” sápmelačča, geas ledje oanehis juolggit, guhkes gieđat, čáhppesruškes čalmmit, fiskesruškes liiki ja govda áma­dadju. Eanaš sápmelaččain ledje gale govda ja oanehis oaiveskálžžut, muhto nu ledje maiddái norgalaččaid gaskkas, geat ledje mihtiduvvon.

Schreiner čohkkii ja dutkkai maiddái jápmán sá­miid oaiveskálžžuid, mat dál leat Anatomiija insti­tuhta vuorkkás Oslos. Oaiveskálžžut ja dávttit roggo­jedje sámi boares hávddiin earret eará Guovdageain­nus, Kárášjogas, Unjárggas, Čuđegiettis, Báhčeveajis ja Njávdámis. Guovllu olbmot vuostálaste roggamiid, muhto ii ábuhan.

Okta Schreiner mielbargiin lei doavtterstuđeanta Bjar-ne Skogsholm (1892–1978), gii maŋŋá lei doavttirin Čáhcesullos. Golbma geasi, 1912, 1913 ja 1914, Skogs­holm rokkai sámi oaiveskálžžuid ja dávttiid sámi hávd­diin Unjárggas ja Kárášjogas ja sáddii daid Anatomii­ja instituhttii Osloi, man Schreiner jođihii. Kárášjogas Skogsholm illá oaččui veahki goaivut ja rahpat hávd­diid mat ledje Njoammeldievás. Dát girkogárdi lei viha­huv von jagi 1767. Muhto leansmánni vehkiin son fidnii muhtuma goaivut. Son lei bargan ovdal hávde goaivun.

Herr Professor Sehreiner, Kristiania.Jeg opholder mig nu her i hjertet av Finmarken, og havde ikke myggen og dens blodtørstige slægt været til, kunde man neppe ha ønsket sig et bedre op­holdssted.

Man kan neppe, uten selv at ha været her gjøre sig en forestilling om i hvilken grad mennesker og dyr herop­pe lider av myggplagen.

I juli maaned paabegyndte jeg ut­gravning paa Angsnæs, men støtte nu paa de steder hvor der tidligere har væ­ret gravet. Jeg skulde anta at der nep­pe vil kunde findes mere paa Angsnæs.

Jeg haaber at de ca. 15 skeletter av voksne individer og etpar barneskelet­ter som jeg sendte, er kommet vel frem.

l de siste dage av juli reiste jeg saa fra Vadsø indover Varangerfjorden, med hest til Seida, et sted paa Tana­elven, hvorfra man tar baatskyds de 22 mil til Karasjok. Dette er en lang og noksaa besværlig reise. Reisen tar 4–5 dage, beroende paa hvor flinke stakere man har. Hvis veiret er uheldig kan rei­sen være alt andet end behagelig. Paa denne tid av aaret er vandmængden i elven saa liten, at det mange steder

bare er saavidt man kan komme frem.Det viste sig at være vanskelig at

faa arbeidshjælp da slotten nu er i fuld gang, og lapperne her er latterlig over­troiske.

Efter en tid fik jeg dog ved lens­mandens hjælp tak i en mand som tidligere har været graver, og som jeg nu har havt megen nytte av.

Begravelsespladsen ligger ikke langt fra kirkestedet; man tar baat­skyds et lite stykke op elven.

Pladsen er ganske liten, ca. 20 m i firkant. jeg har nu gravet op ca. halv­parten av arealet og bragt frem 15 ske­letter hvorav kranierne er meget godt conserveret, ikke spor deformeret. De øvrige skeletdele er tildels ganske gode, en del er dog temmelig optæret.

Efter at ha talt med lensmanden og landhandleren paa stedet har jeg besluttet at pakke materialet godt ned, og faa det kjørt ned paa første vinter­føre til Kalvik inderst i Porsangerfjord. At føre det ned Tanaelven er vistnok saa at si umulig nu, og vilde i tilfældet bli meget kostbart.

Derimot er transporten om vinte­ren forholdsvis billig: 6 øre pr. kg. og

materialet kommer neppe til at over­skride 100 á 150 kg.

Det indpakkede materiale kom­mer altsaa til at staa her i Karasjok hos en landhandler ved navn Karl O. Suhr som har paatat sig at kjøre det paa første vinterføre der i alm. intrær i be­gyndelsen av december. Han vil veie kasserne og efter transporten indsende fragtregningen til Det anatomiske in­stitut.

Fra Karasjok var det min mening at reise over fjeldet til Kautokeino. Imid­lertid strømmer der ind efterretning fra utenverdenen, som gjør at folk her skal ha sig saa altfor godt betalt for alt det de gjør; optrækkeriet florerer paa alle kanter.

Det er meget vanskelig nu at faa folk med sig, selv om man betaler dem extraordinairt.

Jeg tror derfor at jeg iaar faar stan­se ved Karasjok og naar jeg er ferdig, ta ned til Porsangerfjorden. En strækning paa ca. 12 mil som tilbakelægges efter en fotsti.

Haaber professoren undskylder brevets feltmæssige præg. Ærbødigst Bjarne Skogsholm.

Doavtterstuđeanta billistii sámi hávddiidGeasset 1914 doavtterstuđeanta Bjarne Skogsholm (1892–1978), gii maŋŋá barggai doavttirin Čáhce-sullos, finai roggamin sámi hávd-diid unjárggas ja Kárášjogas. Son barggai professor Kristian Schrei-ner ovddas gii lei Oslo universitehta Anatomiijalaš instituhta hoavda. Dá oassi reivves man Skogsholm sád-dii borgemánu 11. beaiv ve 1914 Kárášjogas Schreinerii:

Bjarne Skogsholm (1892–1978). Govva Finnmárkku girjerájus.

Dološ hávdesadji Njoammeldievas Kárášjogas. Govva: John T. Solbakk

Sámis 8/2010 37

Geassit 1914 ja 1921 Kristian Schreiner dutkkai ja mihtidii Divtasvuona sápme-laččaid. Jagi 1921 lei maiddái su eamit Alette mielde, gii dá lea govven Sunna Johnsen mánáinis.

Schreiner govven earret eará dáid Guovdageain­nu sápmelaččaid: Anders Mikkelsen Sokki (1872–1956). Boazosápmelaš.

Berit Jørgensdatter Bals (1849–1939). ”Eanaš sápmelaš”, čállá Schreiner.

Schreiner­guovttos mihdideigga ja govviiga maiddái sámi soalddáhiid:

Kárášjoga soalddát, 160 cm guhku. Sápmelaš.

Buolbmága soalddát, 151 cm guhku. Bargi. Sápmelaš.

unjárgga soalddát, 160 cm guhku. ”Eadni sápmelaš ja áhčči sápmelaš ja kvena”, čállá Shreiner.

38 Sámis8/2010

Lill Tove Fredriksen

Vuos ferte veaháš plánet ovdal go dohppe spánnja gih­tii ja dolle meahccái. Go diehtá ahte dál leat luopmánat láddan buoremus bovnnain, de galggašii ollet oalle ár­rat uksaráiggi olggos amaset kránnját háhppehit čavget daidda buoremus báikkiide. Mun, eanu, ipmi ja edno vil­bealli leat nuppi beaiv vi fárrolaga fas mannamin meahc­cái lubmet, muhto eat leat gal nu árrat jođus. Ádjáneim­met veaháš go geahčaimet Beijing OG­sáddaga ovdal go gearggaimet vuolgit. Dán áigge TV­gaivámis leat gusto buorit bealit maiddái. Kránnját ledje árvideames justa dan seammá sáddaga geahččan, ja maŋŋonedje vel eanet go mii. Mii oinniimet sin veaháš davábealde go leimmet joavdan vuosttas luohká ala, muhto sii eai lahkonan gal go oidne guđe guvlui mii leimmet mannamin. Jos lea buori oahpu ožžon lubmema dábiid ja njuolggadusaid

Lubmemii gullet ollu muitalusat ja ollu muittu­hu sat. Maŋŋil 2008 geasi lean máŋgii jurdda­šaddan iežan vásihusaid lubmema oktavuođas.

Dát geas si lea báhcán bures mu muitui, go dan jagi fer­tejin váldit liigetuvrra Porsáŋgui, lubmema dihte. Álgo­geassi lei hui čoaskkis, ja dat dagahii ahte luopmánat ládde viehka maŋŋit. Oainnat doppe gos láven lubmet, de lávejit luopmánat oalle maŋŋit láddat, ja dán jagi gearggai mu geasseluopmu nohkat ovdal go bessen fit­nat meahcis luopmániid maŋis viehkamin. Ii das gal­le, borgemánu loahpas válddán vuosttas girddi Troms­sas Levdnjii. Beal čieža áiggi iđđes lea eanu mu vuordi­min biillain girdišiljus, ja de ii eambbo go vajot jeaggái. Mun nje bohte millii muittuhusat maid lean áiggi čađa ožžon go áiggun fitnat lubmemin.

Lubmen ja dasa gullevaš dábit

”Ále fal muital olbmuide.”

Sámis 8/2010 39

birra, de ii vikka bahkket dohko gosa oaidná ahte earát leat mannamin, ii ge heive bajidit leavttu vai joavddašii ovdal. Sihke mii ja kránnját leat buori oahpu gazzan, ja kránnját de jotke eará guvlui go mii. Gáibida oain­nat oalle stuorra territoria go lubmet galgá, ja báiki gosa mii leimmet jođus lea erenoamáš buorre luomebáiki, jos doppe lea láddan. Ná ii livčče geavvan, jos livččiimet galgat meahccái lubmet dalle go áddjá lei ain eallimin ja goasttai guhkás vázzit. Son guhte háliidii ádjá miel­de lubmet, galggai árrat lihkkat, golmma njeallje áiggi ihkku, ollen dihte ovdal earáid (kránnjáid). Ja gánne­hii gal árrat lihkkat ádjá mielde mannat, go son dovd­dai buoremus sajiid ja diđii goas doppe lei láddán luomi. Áhkkurohki lei maid diekkár olmmoš, guhte árrat iđit vázzilii luomemeahccái. Son dovddai dadjat juo juoh­

ke bovnna dies lahkosis, son guhte lei bajásšaddan dop­pe. Eadni lea muitalan ahte soai leigga áhkuin oktii olles ija čohkohaddan rohtorávddas, vuordimin iđitčuovgga, vai beasaiga dalán bovnnaid lusa.

Ovtta hui dehálaš muittuhusa bessen dávjá gullat go áhkku lei ain eallimin: ”Ále fal muital olbmuide”. Go lei sáhka lubmemis, de váruhii hirbmadit ahte in galg ga muitalit justa gos lean fitnan, in ge man ollu lean gávd­nan. Dát guoská maiddái bivdimii. Muhtin almmái muitalii munnje moadde jagi áigi ovtta semináras ád­já birra doppe su guovllus. Áddjá lávii luosa bivdit. Go luossa dohppii de áddjá ii dalán gaikon luosa fatnasii. Son divttii fatnasa golgat dassážii go joavddai iežas dá­lu lusa. De son guđii fatnasa johgáddái ja vázzilii sto­

áhkku, Jovnna-Lemet Kirste 1996s. 90-jahkášas mannamin luomejeaggái. Govven: Lill Tove Fredriksen

40 Sámis8/2010

bu lusa. Easkka eahkes, go buohkat ledje oađđimin, de áddjá manai ja gálgalii luosa vuokkas, čollii dan ja doal­vulii dállui. Dan guovllus lei nu ahte ii galgan čájehit kránnjáide jos lei luosa goddán. Mas ba son dát boahtá? Lea go várrugasvuohta, gáđašvuohta, vai lea go mii nu eará? In dieđe sihkkarit, muhto vuohtán ahte dát ain lea eallimin olbmuid gaskkas. Goitge luopmániid dá­fus. Luossa bivddu ektui gal ferte leat rievdan, go Finn­márkku aviissaid deháleamos geasseođđasat leat čájehit govaid go olbmot leat goddán luosa, gii lea stuorimusa goddán ja gos.

Buohkat geat lávejit meahcis vánddardit dihtet ah­te eai luopmánat eai ge buorit luomesajit leat vátná­sat Finnmárkkus, vaikko vel olmmoš muhtumin gil­vala kránnjáiguin beassat daid buoremus sajiide. Mii leat maid hárjánan dasa ahte buot finnmárkolaččain lea vuoigatvuohta lubmet dadjat juo gos háliidit, eat ge dárbbaš geasage máksit. Finnmarken aviissa doaimma­headdji Kari Karstensen kommentere Nordlys aviissas borge mánu 2. b. 2010 ahte guokte boazodoallobiirre leat sádden gáibádusa Finnmárkkukommišuvdnii mas gáibidit oamastanrievtti olles Unjárgga gildii. Finn­márkku kommišuvdna galgá guorahallat makkár pri­váhta vuoigat vuođat finnmárkolaččain leat eatnamiid­da ja čáziide, muhto ii dáidde deaivat buot stuorimus hástalusaid justa dan oktavuođas ahte gii oažžu guđe bovdnii lubmen lobi. Olbmot besset suige boahtte­

áiggis maid lubmet gos dáhttot, sii geat ain gillejit dan bargat. Karstensen jearrá maid manne ba son eai leat eanet ol bmot sádden eananoamastan gáibádusaid kommišuvdnii. Son árvala ahte soaitá leat dan dihte go olbmot ávkkástallet luonddus nu mo álo leat dah­kan, almmá menddo ollu byrokratiija haga. Karstensen loahpaha iežas kommentára ná: ”Nuorat aŋkke dihtet ahte bierggu ja guoli fidne buvdadiskkain, luopmánat gal báhcet dušše guohcadit jeaggái.” Dán oainnán mun maiddái, ahte dán áiggi nuorat olbmot eai šat beroš nu ollu lubmemis. Eai leat gallis mu agis (ja mun in leat erenoamáš boaris, in ge šat nu nuorra) geat gillejit jek­kiid duolbmut ja čuoikkaid fáiput, vai beassá deavdit spánnjaid. Dan seammá deattuhii munnje mu eanu, maŋŋil dán jagáš luomemátkki. Mun in lean oaidnán in ovttage olbmo meahcis olles beaivvi. Mu eanu dajai ahte dál leat jámadeamen dat olbmot, geat dán guovl­lus lávejedje fitnat lubmemin. Nu geavai ahte dán jagi in oba ge dárbbašan gilvalit jekkiid alde, beassan dih­te buoremus bovnnaide. Ja dajan, Rauni Magga Luk­kari mielde, go son Lex Sápmi girjjis kosere Finnmárk­ku opmodaga ja vuoigatvuođaid birra: ”Dán rádjái lean lubmen buriin oamedovdduin máŋgga sajis Finnmárk­kus. Dan lean dahkan iežan máttuid árbbi vuolis, vaik­ke leange ássan Tromssas. In leat jurdilange jearrat lobi. Oainnat son gii jearrá lobi, lea juo jearramiinnis dovd­dastan earáid oamastusa.” Nu lean mun ge jurddašan joat kit.

Sámis 8/2010 41

Duojár ja dutki Maja Dunfjeld čállá girjjis Tjaalehtjim-mie. Form og innhold i sørsamisk ornamentikk mo son lea dutkan máttasámi duoji ornamentihka mearkkašumi ja eahpeformála máhtu birra mii fievrriduvvo buolvvaid gaskkas. Girjjis son namuha juoidá mii gohčoduvvo fortrolighetskunnskap, luohttevašvuođa máhttu. Lea máhttu mii ii sáhte oahpahuvvot. Olmmoš ferte ieš vá­sihit ášši dahje fenomena mas lea sáhka, ja iežas vásihu­said bokte olahit luohttevašvuođa máhttui. Dan bir­ra sáhttá dattege kommuniseret, omd. metaforaid ja ovda mearkkaid bokte. Dát muittuha maŋimuš jagiid go láviime áhkuin mannat lubmet. Son lei dalle badjel 90 jagi, ii šat goastan nu guhkás vázzit. Son sáhtii vál­dit smávva tuvrra lagamus jekkiin, muhto go mun man­nen guhkit tuvrra, de son lei ruovttus vuordimin mu go mun bohten nođiin meahcis. Son diđii justa man bir­ra ledjen hállamin go muitalin gos ledjen leamašan ja makkárat doppe ledje luopmánat. Sus lei oainnat kárta oaivvis, guovllu kárta, muhto maiddái kárta man son lei ráhkadan ollu jagiid vásihusaid vuođul: guđe guovllus ja guđe bovnnain lávejit ollu luopmánat, ja gosa ii gán­net vuolgit. Son dovddai guovllu ollu buorebut go mun, vaikko ieš ii šat sáhttán vázzit daid jekkiid mielde. Lei diekkár buorre dovdu diehtit ahte son lei viesus vuordi­min go jovden fas ruovttoluotta, son sáhtii árvvoštallat mu vásáhusa ja maiddái luopmániid maid ledjen gávd­nan. Lei measta dego muhtin rituála go son árvvoštalai makkár ivdni lei, man stuorrá ledje, ledje go čáhppes

dielkkut ja man sivas lei nu jos ledje, ja man ollu ledjen loahpa loahpas gávdnan. Son sáhtii searvat mu vásihus­sii ja árvvoštallat mu sállaša iežas mentála kártta ja vási­husaid vuođul. Son diđii mo lei vázzit juste gokko mun ledjen fitnan, mii oidno, makkár lottit gullojit, makkár hádja lea. Dát govvida munnje dakkár luohttevašvuođa máhtu, man birra Maja Dunfjeld čállá.

Dakkár máhtus maid lei sáhka dál maŋimuš go fit­nen Keaissas lubmemin. Sáddejin dieđu iežan ipmái go ledjen geargan, muitalit ahte lean dál mannamin ruovtto luotta. Eanu bođii ovddal ja vieččai mu njeallje­juvllagiin. Son dajai munnje: ”Mun dieđán man lossat lea vázzit nođiin go olles beaivvi lea leamašan olgun lub­memin.”

Ferten vel dás loahpas muitalastit ahte 2008 čakča­geasi lubmentuvra lihkostuvai loahpa loahpas pean­ta bures. Gávnnaimet veaháš luopmániid, sihke mun, eanu, ipmi ja edno vilbealli. Eat ge oaidnán eará ol­bmuid min lahkosis dan beaivvi. Gearggaimet ruovtto­luotta velá geahččat TVa go Norgga nieiddat vuite Bei­jing OG giehta spáppa finála. Ja jos vel gii nu sihtá dieh­tit man ollu mun láven gávdnat go finan gos nu Keais­sas, beavžžabeale Porsáŋgguvuona, lubmemin, de anán muittus dan maid áhkku lávii daguhit: “It galgga eisege muitalit earáide man ollu leat gávdnan.” Ja mun lohpi­din, in ge mun gal muital.

Son árvvoštalai makkár ivdni lei, man stuorrá ledje, ledje go

čáhppes dielkkut ja man sivas lei nu jos ledje, ja man ollu ledjen

loahpa loahpas gávdnan.

42 Sámis8/2010

Sire K. Gaski, čállán ja govven

Jus mis livččii dállu

Girjjálašvuođaviesus lágidit ieža ollu doaluid, muhto lea maid vejolaš láigohit lanja ja lágidit vaikko manlá­gan doaluid doppe. Sihke Aftenposten, Morgenbladet ja NRK geavahit lanjaid veháš makkárge háleštallamiidda. Girjjálašvuođasearvvit dego Norsk kritikerlag, Norsk forfatterlag, Norsk tidsskriftforening, Norsk P.E.N. ja Leser søker bok – mas livččii várra sáhttit leat namma Norsk leser søker norsk bok, jus geahččá eará namaid ektui – sis leat fásta deaivvadeamit.

Gávdnojit maid guokte sierra lanja mánáide ja nuo­raide, Sjeherasad ja Nedjma – namat bohtet beakkán 1001 ija girjjis, ja Kateb Yacina algeriagielalaš románas mii almmuhuvvui 1956as. Mánáidlatnja lea erenamašit heive huvvon mánáide: uksa lea unnit go dábálaš, ja táhkka lea vuoliduvvon, nu ahte smávit olbmot sáhttet dovdat iežaset stuorisin. Lágidit dakkár váhnenbeassan­lávvardagaid, gos mánát besset váhnemiin eret, ja sáht­tet stoahkat ja lohkat ja guldalit muitalusaid moadde tiimmu. Leat maid ollu eará doalut erenamašit ráhka­duvvon mánáide. Njamid lea nuoraidlatnja, doppe lea vejolaš doallat máŋggalágan workshopaid, čájehit film­

Girjjálašvuođadállu Oslos rahppojuvvui 2007, ja lea šaddan hirbmat suksessa, juohke jagi lea sullii 250.000 olbmo geat fitnet doppe, gul­

daleamen juohkelágan logaldallamiid ja girje ovdan­buktimiid. Sáhttá maid ahte sii fitnet doppe danin go hálidit orustit kafeas mii lea vuosttas gearddis, dahje dan fiinna girjegávppis, gos vuvdet buotlágan girjjiid, muhto erenamašit, dieđusge, daid girječálliid geažil geat ain leat guossin dálus.

Lea stuorra dállu mii geavahuvvo girjjálašvuođadállun, muhto lea sadji vaikko masa ge; ii leat dušše kafea ja girje gávpi, gávdnojit vihtta sierra lanja gos lágidit buot­lágan doaluid, ja maid sáhttá láigohit. Leat máŋggalágan girjjálašvuođaservviid kantuvrrat dálus, ja muhtun smávit áigečállagat. Gávdno sierra girječálliidásodat, gos sáhttet orrut beakkán guossit, sihke internašunala ja našunala. Ja leat 45 čállinsaji maid buot Norgga girječállit sáhttet geavahit, buohkat geat leat miellaht­tun ovtta Norgga girječálliidservviin, ja earát geat oh­cet saji.

Ii fal girje rájus, muhto girjeanolašvuohta

Sámis 8/2010 43

maid, ja muđui maid bargat girjeáššiiguin, dahje lágidit debáhtaid.

Guktii jahkái almmuhit smávva gihppagačča mas alm­muhit buot mii geavvá dan jahkebeali. 2010­čakčii lei čuohtesiidosaš čálus, ja dalle eai lean vel joavdan guhkit go golggotmánnui – dat mearkkaša ahte sin unna girjjáš mas muitalit iežaset dáhpáhusaid lea guhkit go eanáš sá­me diktagirjjit!

Olles dállu lea dego niehku girjjálašvuođaentusiastii, ja dohkkešii measta doarvái buorre sivvan fárret Osloi. Muhto jurddaš jus dal olbmos ii leat nu miella Oslos or­rut, muhto liikkáge livččii hálidit diekkár dalu – livččii go son dan sáhttit ásahit Sápmái?

Livččii sáhttit leat stuorra fiinna dállu Sámedikki báld­das – ii fal danin go buot galget leat Kárášjogas, muh­

to go Sámedikkis lea stuorra, fiinna girjerájus, livččii dan láhkai heiven – máŋggain etášain. Vuosttas etášas gávnnašii Kafé Sápmi ja Sámegirjegávpi, livččii stuor­ra logaldatlatnja gos Sámeradio, Ávvir ja Ságat lonu­haddet doallat dehálaš debáhtaid oktii mánnui, ja gos buot sáme girjjálašvuođasearvvit dollet ságastallamid buot máilmmelágan dehálaš sámi áššiin. Lanjas livččii dieđusge leat Johan Turi ­namma, go mis gal maid leat dehálaš girječállit min historjjás.

Eará lanjat livččii sáhttit leat Læstadius, erenamaš vuogas geavahit smávit girkodebáhtaide ja diekkár vuoiŋŋalaš áššiide, Fjellner­latnja, ja dieđusge Elsa Laula Renberg ­latnja – ii darbbaš kánske olles namma, muhto somá­mus Elsa Laula Renbergain han lea dat ahte sus lea nu čáffadis namma – go mis han leat dehálaš nissonat geaid galgat rámidit.

44 Sámis8/2010

Ja ferte nuoraidlatnja, das sáhtášii leat namma Kátjá , muittuhan dihtii sámi vuosttas nuoraidromána, ja mánáid lanjaš, mas lea namma Ámmol gudnejahttin dih­tii min vuosttas mánáidgirjji. Galggašii leat unni sáme­flágga ivnniiguin, ja doppe dieđus ge gávdnošii juoh­ke áidna sámegiel mánáidgirji mii lea čallon, ja juohke nuppi vahku bovdešii gean nu čeahpes muitaleaddji gii muitala mo lei Sámis dalle áigá ja mo lea dál, ja gii livč­čii deattuhit ahte muitala buot sámi guovlluid birra, nu ahte vel smávimus mánát ge ohppet ahte gávdnojit vaik­ko man máŋga vuogi mo leat sápmelaš.

Ja bajimuš etášas livččii girječálliid ásodat, Áillohaš­namas, mii livččii oabbáprošekta Lásságámmái, sidjide geat eai hálit orrut Ivgobađas, jus dal gávdnojit dakkár olbmot. Guovdageainnu gielda luoikkašii muhtun ráje iežas Áillohaš­dáidaga dasa. Das gal oččošii juohkehaš inspirašuvnna go sáhttá geahččat sihke čába dáidaga ja Kárášjotguovllu.

Livččii čáhkket saji sáme áigečallagiidda; Š nuoraid­bláđđi, Gába, kánske vel dat áigečala ge maid dál leat lohkamin. Ii livččii gal várra šaddat čuohtesiidosaš gir­ji guktii jahkái buot dáhpáhusain, muhto gal dat livččii doarvái jus leat gákcilot siiddu jahkái – eai sápmelaččat liiko geavahit menddo máŋga sáni ain hávil, de dat heivešii midjiide.

Lea várra viehka eahperealisttalaš, muhto jus dal ii fidne šii Kárášjohkii – dahje gosanu Sáme guovlluide, eat go son livččii veadjit boahtit ovttaoaivilii ahte gos dat galgá leat, diekkár dállu. Sáhttá goittot ge doaivut ahte girjjálašvuođaviessu maid muhtun bargojoavku hálida álggahit Tromsii, oažžu buorre sáme fokusa – go dat gal dađebahábut ii leamaš Oslos dán rádjai.

Jurddaš jus oktii šattašii Sáme girjjálašvuođaviessu maid, eará beakkán girjjálaš vuođa-viesuid searvái.

Sámis 8/2010 45

ČÁLLIIDLÁGADUS

almmuha ođđasit 2010/ relandserer 2010

Áltta-filmm

at • Alta-film

er

ČálliidLágádus – 2010

Mo Sámi váldet /

Slik tar de Sameland.

MIELDE / STAB :

Regiija / Regi: Skule Eriksen, Kåre Tannvik

Kommentára / Kommentar: John Trygve

Solbakk

Govvideaddjit / Foto: Frode Kristiansen,

Paul René Roestad

Musihkka / Musikk: Nils Aslak Valkeapää

Vuosttas čájáhus / Premiere 1984

Guhkkodat / Lengde 30 min

Ii oktage Sámis ráhkaduvvon filbma leat

čájehuvvon eanet filbmafestiválain, go

dokumentára filbma Mo Sámi váldet.

Filbma vuittii 1984 bálkkašumiid Troan-

dimis, Norggas, Oberhausenis, Duiskkas

ja Krakovas, Polenis. Maŋŋá dan filbma

bovdejuvvui eambbo go 30 filbmafestiválii

miehtá máilmmi.

Ingen filmer laget i Sápmi/Norge har

deltatt på flere festivaler enn dokumen-

tarfilmen Slik tar de Sameland. I 1984 vant

doku mentarfilmen priser i Trondheim,

Norge, Oberhausen, Tyskland og Krakow,

Polen. Etter disse ble filmen invitert til

mer enn 30 filmfestivaler over hele verden.

La elva leve!

MIELDE / STAB:

Regiija manus / Regi manus: Bredo Greve,

Nils Utsi

Govvideaddjit / Foto: Eric Arguillere,

Morten Skallerud

Jietna / Lyd: Magne Mikkelsen, Peik Borud

Buvttadeaddji / Produksjonsleder:

Anniken Lindaas Kolstad

Vuosttas čájáhus / Premiere 1980

Guhkkodat / Lengde 105 min.

Buvttadeaddji / Produksjon: A/S Fotfilm og A/S Filmgruppe 1

24 siidosaš gihpa Álttá/Guovdageainnu-eanu dulvadeami vuostálastima birra

24 siders hefte om motstanden mot utbyggingen av Alta/Kautokeino-vassdraget

DVD Distribušuvdna / DVD Distribusjon:

ČálliidLágádus / ForfatternesForlag / AuthorsPublisher

www.calliidlagadus.org

30�JAGI MUITUN 2010 / 30�ÅRS MARKERING 2010

2 DVD fi lmma ja gihpaÁltt á-Guovdageainnueanu stuimmi birra

2 fi lmer i DVD format og heft e omkampen om Alta-Kautokeinoelva

Gihpa/Heft e: ISBN 978-82-8263-002-3Haddi/Pris: kr. 100,-

DVD: Haddi/Pris: kr. 200,-

Diŋgo dás/Besti ll her: www.calliidlagadus.orgDahje jeara girjegávppis!/eller spør hos din bokhandel!

SÁMI SATIIRA / SAMISK SATIRE

Maren UthaugSáger somá leat sápmelažžanDuosti lis ja birolaš unna girjjáš.

ISBN: 978-82-8263-013-9Haddi/Pris: kr. 150,-

Maren UthaugGøy å være sameFrekk og fandenivoldsk liten bok.

ISBN: 978-82-8263-014-6Haddi/Pris: kr. 150,-

Garra olggoš/InnbundetDiŋgo dás/Besti ll her: www.calliidlagadus.orgdahje jeara girjegávppis! / eller spør hos din bokhandel!

46 Sámis8/2010

Huksenfágaoahpahus Sámi joatkkaskuvllas Kárášjogas galgga šii sámegillii. Mo de go eatna šat otná snihkkár-buolvvas eai hálddaš sámegiela nu mo ovddit buolva dagai, ja go gielas váilot sánit maid otná huksejeaddjit geavahit. Huksen giella šaddá dárogiella. Na, dalle ferte dáinna juoga dahkat, oaivvil dedje Joatkka skuvllas. Nu álggahedje 3 jagi dás ovdal giella prošeavtta.

Amund Johnskareng

Sámi joatkkaskuvlla giellajoavku. Huksen fágačeahppi Evald Salamonsen, EDB-čeahppi ja čálli Alf Solbakken, giellačeahppi Hans petter Boyne ja prošeakta jođiheaddji Arne Nystad.

Hukset Armeringsjern Nannenstálli ármeretstálli

Armeringsmatte Nannenfierbmi ármeretfierbmiArmeringsnett Nannenfierbmi ármeretfierbmiArmeringstegning Nannenlávva, nannentevnet ármerentevnetArmeringstråd Nannenstreaŋga ármerenstreŋgaAvfase VitnjetBindingsverk Riggeráhkadus Válddahat (i gamme)Bjelke Niská BielkaBjelkeavstand Niskágaska BielkagaskaBjelkedimensjon Niskádimenšuvdna, niskáolahat Bielkadimenšuvdna, bielkaolahatDyttemateriale Dilkenávnnas, notkanávnnasDyttestrie Dilkenstriá, notkanstriá Dilkenhorsta, notkanhorstaDytting Dilken, notkenDømling (trenagl, blindnagl) SálovardnaFall álliFals Beallebonta Falset teglstein BontatiilaFalshøvel BontaheavvalFalspanel Beallebonta skielttarFalsskjøt BeallebontalaktaHovedvegg VáldoseaidniHud (i forb. med forskaling) AssiHul (tomrom) Skoavddas Hulkil GohpelisttuHullbor GaccabovraHullplater RáigeplahttaHullsag RáigansaháHulltegl RáigetiilaHussopp DálloguohpaHusstøv DállogavjaHvelv HolveFingerskjøtt trelast Njunnesuorlaktun muorraávdnasatFirkant NjealječiegatFirkantet NjealječiegatFirkantjern Njealječiegatruovdi

Sámis 8/2010 47

Firkantspiker NjealječiegatnávliFirkantstift NjealječiegatnávllášFirkantsøyle NjealječiegatbázziFirskåret laft Njealječihkkii čuhppon cehkon Fotpanel VuođđofielluFotlinje VuolggadássiFotlist LáhttelisttuKortslutte Njuolggogiddet Kortslutning Njuolggogidden Kortstav Oanehatceaggu Kote Nivva–v­ Koteangivelse Nivvaaddin Kotehøyde Nivvadássi Kran HátnaPanel Skielttar, skoađasSpiker og stift Návli ja návllášLekke Suođđat Lekt Riibma Lekteavstand Riibmagaska Lektedimensjon Riibmamihttu Læretid Oahpahallanáigi Lærling Oahpahalli Skjøte LaktitSkjøte Šiida LuobahangirjiSkjeltre Skielttardit SkjeltreSkjøt (s) Várrádus Skjøt (s)Skjøte (v) Várrádit Skjøte (v)Skifer Ráktu SkiferStikksag SággesaháSvill Svilla Taksperrer Sparročielgi (bajit bealli) Sparročoavji (vuolit bealli)Taktro Rohpefiellu Taktroplate OlgorohpepláhttaTakskjegg Reastalasfiellu Takutspring i gavler Beđogeiggo

Joatkkaskuvlla giellajoavku lea das-to hutkan, heivehan ja ođasmahttán huksenfágatearpmaid ja sániid. Boaht te čavčča galggašii ilbmat girjjáš, lohpida joavku. Huksenfága giellaprošeavtta jođiheaddji Arne Nystad lohká eren oamážit Sámi joatkka skuvllaid huksenfága linjáid várás ráhkadeamen sátnegirjji.

– ulbmil lea ahte sihke oahpa-headdjit ja oahppit geavahišgohtet huksenfágasániid sámegillii. Goab-batge bealit dárbbašit oahpásmuv-vot ja dovdat sihke árbevirolaš, ođas-máhttojuvvon ja ráhkaduvvon huk-senfága sániid sámegillii, deattuha Nystad. Seammás doaivu Nystad earát ge, omd. snihkkárat atnet ávk-

ki huksenfága sániin maid sii leat čohkkemin.

Giellajoavkkus leat deaivvadan guktii jahkái, golmma jagi badjel . Boaht te giđa leage maŋemuš deaiv-va deapmi ovdal girji ilbmá. Dás leat dušše muhtin ovdamearkkat maid joavku evttoha. s

amegillii

Hukset sámegillii

48 Sámis8/2010

Harald Gaski

Sámi Skuvlahistorjá 3–4

Sáhttá dál jo dadjat ahte Sámi skuvlahistorjjá­ráiddu doaimmahus duođaid ánssáša buot dan rámi maid sáhttá oažžut! Váldodoaimmahead­

dji Svein Lund ovttas mieldoaimmaheaddjiidisguin Elfrid Boine, Siri Broch Johansen ja Siv Rasmussen lea dahkan imponerejeaddji barggu prošeavttain. Vaikko das leamaš sihke dát ja duot vuostegieđageavvan, de ii doaim mahus ii ge sin lágádus, Davvi Girji, leat vuollá­nan.

Dál leat jo ilbman njeallje girjji ráiddus, ja ain lea vuor­dagis guokte vel. Dákkár assás girjjiid dábálaččat alm­muhit stuorra dutkanprošeavttaid boađusin, muh­to Sámi skuvlahistorjá ii oppa leat ge ruhtaduvvon dutkanprošeaktan. Doaimmahusjoavkku konseapta ii heive dán áigásaš gáržžes dutkandoahpaga meroštallama siskkobeallái, go das eai iđe dušše dutkanbohtosat, muhto dasa leat maiddá váldon mielde beaivválaš mui­talusat ja olbmuid priváhta vásáhusat iežaset skuvladi­lis. Dan dihtii gártá prošeakta baskásii dahje, aistton dárogiel dajaldaga, gahččá guovtti stuolu gaskii. Dat leamaš sihke ovdamunnin ja heađušteaddjin prošektii. Ovdamunnin danin go dat lea dan geažil šaddan eanet priváhta ja persovnnalaš duođašteaddji almmuhussan ii ge dušše neutrála ja nghč. objektiivva čielggadus, ja gis heađušteaddjin juste seammá siva dihtii, ahte prošeakta lea iešguđet ge sámi guovlluid iežaset skuvlahistorjjá, ii ge nu olu miehtá Sámi oktasaš skuvlahistorjá.

Dán čállosis in smiehta árvvoštallat ráiddu eaŋkil­artihkkaliid, vaikko dan maid sáhtášii dahkat, muhto dán vuoro mus baicce lea miella čállit eanet oppalaččat Sámi skuvlahistorjjá prošeavtta birra, nugo dat leamaš dán rádjai. Dan lea vejolaš dál dahkat go njeallje girj­ji leat almmuhuvvon. Gáržžideapmi fáttá hárrái mii čuovvu das go bidjá man nu namahusa historjjá ovdda­beallái, dego dás skuvla­, addá vejolašvuođa konsent­reret unnit osiide dan sadjái go olles našuvnna historj­já ovdanbuktit, muhto nuppe beales dat sáhttá maiddá váikkuhit dasa ahte eksisterejeaddji ráját ja erohu­sat nannejuvvojit. Go omd. Lars Ivar Hansen ja Bjør-nar Olsen čáliiga sámi historjjágirjji, de soai loktii­ga sámi­doahpaga dakkár abstrakšuvnna dássái ahte lei vejolaš čállit olles sámi guovllu birra almmá daga­keahttá erenoamážin omd. mátta­, julev­, mearra­ dah­je eará sámi guovlluid dahje geografalaččat mearriduv­von etnografalaš meroštallamiid. Mun ge lean iskan iežan girjjálaš vuođahistorjjágirjjážiin geavahit ja deat­tuhit sámi oktasaš historjjá dainna vuođuštusain ahte mis lea eanet mii čatná oktii min historjjá go mii earuha dan. Oažžu áinnas gohčodit dan vaikko essensialisere­jeaddji pan­sámi viggamuššan, muhto goittot ge dan ul­bmil lea giehtadallat sámi našuvnna sullii seammá vuo­gi mielde go omd. ahte Norgga girjjálašvuođa histor­já čállosii olbmuid gullevašvuođa mielde gielalaččat ja čearddalaččat.

Sámis 8/2010 49

Sámi skuvlahistorjá 1 ilmmai jo 2005, ja nr. 4 gis man­nan čavčča, de prošeavttas leamaš jo viđa jagi ávvudeap­mi. Dat prošeakta lea buktán nu olu materiála albmo­sii ahte áinnas oččošii joatkit vel ođđa vihtta jagi, muh­to lea várra ballamis ahte bargit váibbašedje dan dihtii go leamaš unnán ruđalaš doarjja dán dehálaš hommái. Vaikko vel ádden ahte Norgga dutkanráđis leat doaŋggi doarjut dákkár prošeavtta (geahča eanet vuollelis), de lea sakka imaštahtti ahte Oahppodepartemeanta ii juol­lut ruđa dasa, ja áibbas áddetmeahttun jus leš duoh­ta nugo doaimmahusgoddi čállá, ahte departemeanta njulgestaga lea gieldán iežas direktoráhta (ge) doarju­mis Sámi skuvlahistorjjá. Mun namahin álggadettiin ahte Sámi skuvlahistorjá mealgadii lea dutkanprošeakta, muhto seammás go dan dajan, de ferten maid deattuhit ahte jus livččii lean buh­tes dutkanprošeakta, de das livčče dalle lean muhtun áššit maid livččii fertet dárkilebbo vihkkedallat. Dalle livčče dárbbašuvvon eanet syntetiserejeaddji artihkka­lat mat čatnet oktii iešguđet ge guovlluid rapporttaid. Nu go dál leat girjjit, de dat addet buori gova das mo ol­bmot persovnnalaččat leat dovdan diliid, muhto lohk­kiide fállojuvvojit vuosttažettiin dušše dievva ovttaskas govat, dain váilot duot čohkkejeaddji govat olles joavk­kus. Sámi skuvlahistorjá dálá hámis lea sámiid skuvla­historjá dan geažil go olbmot muitalit iežaset historj­já, muhto báhcá áibbas lohkki iežas duohkái čohkket

Sámi skuvlahistorjá lea čohkken hirpmástuhtti ol­lu dieđuid, mat ovddosguvlui šaddet sihke divrras ja ávkkálaš dávvirin juohkehažžii gii hálida oahpásmuv­vat vánhemiiddis ja ovdavánhemiid skuvladillái. Jus­te dan dihtii lea dat oassi mii dagaha ahte prošeakta ii leat dutkan, erenoamáš mávssolaš. Persovnnalaš mui­talusat ja olbmuid iežaset vásáhusat dahket lohka­ma miellagiddevažžan, ja berrešedje oalgguhit sih­ke girječálliid ja filbmadahkkiid fuomášit makkár rik­kis materiála dát čoakkáldat lea dahkat das fiktiivvalaš joatka muitalusaid.

Lea maiddá dehálaš muittuhit ahte Sámi skuvlahistor­já ii ilmma dušše girjeráidun, muhto maiddá neahtas: http://skuvla.info. Das leat dievva lassidieđut mat dah­ket prošeavtta multimediálan. In imaštivčče oppanassii ge jus olles hommá dahkkošii intermediálan ge, nu ahte lohk kit beasašedje kommenteret áššiid, muhto dasa gal várra gáibiduvvošedje eanet persovdnaresurssat. Mun goit sáhtan dovddastit ahte lean ájahallan máŋggaid tiim muid neahtas, ja lean logadan sihke aviisačállosiid, álgga headdji oahpponeavvohistorjjá (mii dieđus fága­girjjá laš searvvi jođiheaddjái lea erenoamáš miella­gidde vaš), rikkis arkiiva­ ja dokumeantadieđuid, báike­namma listtuid ja dieđus ge girjjálašvuođalisttuid. Intro­duk šuvnnat prošektii leat viđa gillii; dáro­, ruoŧa­, suo­ma­, eŋgelas­ ja ruoššagillii. Prošeakta hálida juksat guh­kás.

50 Sámis8/2010

visot guovlluduođaštusaid oktan muitalussan. Dát lea dieđus čielga válljen maid doaimmahusgoddi lea dah­kan, ja mii váikkuha dasa ahte ráidu šaddá stuoris danin go sápmelaččain gal lea olu muitaleamoš iežaset skuvlla­áiggi vásáhusain. Oktiibuot buot muitalusain mii oaid­nit ahte leat olu ovttaláganvuođat miehtá Sámi, muh­to dattege dat Sápmi mii presenterejuvvo, šaddá hui bieđgguid ja lokál­orienterejuvvon dan sadjái go fállat stuorit ovttastahtti gova sámi našunála skuvlahistorjjás. Mun eahpidan omd. ahte livččii vejolaš čállit Norgga skuvlahistorjjá mii lea juhkkojuvvon seammáláhkai go dát girjeráidu, ahte iešguđet ge guovlluid historjá oažžu nu stuorra fuomášumi ja dat mii guoská olles álbmogii báhcá lohkki háldui geassit oktii – našuvdnahuksen vs. lokála fragmentarismma.

Mun in čále dan moaitámuššan, dušše registreren dih­tii ahte ná lea šaddamin dát veršuvdna Sámi skuvla­historjjás. Lea vejolaš ja miellagiddevaš jurddašit eará veršuvnnaid, almmá heajuštalakeahttá dan maid lean lohkan. Ii dat mearkkáš dan ge ahte árvvoštalli eask­ka maŋŋil go prošeakta jo lea gárvánišgoahtimin buk­tá oaiviliid das mo dat ii livčče galgan leat – dát baic­ce leat fuomášumit mat vulget girjjiid logadettiin, ja maid ii livčče sáhttit čállit ovdal go ráidu lea ollen dan muddui go dál lea. Dat maiddá mearkkaša ahte doaimmahus goddái ain lea vejolašvuohta dahkat oktii­geassi ja čohkkejeaddji artihkkaliid maŋimuš girjái. Dat čanašii prošeavtta oktii, go vuosttas girjjis han ledje is­kamat dan guvlui ahte čálihit sámi oktasaš skuvlahis­torjjá. Viiddis materiálas mii lea čoagganan duođaid sáhtášii ráhkadit buriid oktiigeassi artihkkaliid sámi

skuvlahistorjjá birra, muhto dasa ahte dan dahkat gái­biduvvojit sihke persovnnalaš ja ruđalaš resurssat maid Sámi skuvlaprošeakta dađebahábut ii leat ožžon, ii dut­kan­ ii ge skuvlaeiseválddiin.

Lea duođaid imaštahtti ahte ii oahppodepartemeanta (ii ge “sámedepartemeanta”) leat atnán dán prošeavtta doarjunveara. Sii han goittot eai sáhte šat ballat das ahte čiegusvuođat lebbejuvvojit álbmoga ovdii – go mii goit dál diehtit ahte dáruiduhttinviggamuš ii lihkostuv van, dat baicce čanai sápmelaččaid eanet oktii ja láhkásis lei mielde bohcidahttimin dan lihkadusa mii áiggi mielde vejii ásahit sierra sámi skuvllaid (dan muddui go mis sis­doalu dáfus vel leažžá ge sierra sámi skuvla?). Juste sá­mi skuvllaid sisdoallu – mi dahká dahje dagašii skuvl­la sámi skuvlan – lea ášši mii báhcá veaháš linjáid gas­kii, danin go eanáš čállit čujuhit jogo váilevaš oahpahus­sii dahje ahte oahpahus ii oppa fállon ge, de die maiddá livččii ášši maid čuovvulit ráiddu maŋimuš guovtti girj­jis. Vai dáidá prošeakta nu jo sturron ahte šaddá vel ok­ta čihččet girji dasa, mii de easkka čohkke ja analyse­re, veardida ja buohtastahttá, ja loahpalaččat ráhkada oktasaš, miehtá­Sámi skuvlahistorjjá. Dahje soaitá ahte livččii buorre jurdda ráhkadit muhtunlágán ”best of ”­čoakkáldaga olles ráiddus sihke sáme­ ja dárogillii mása čálášii vudolaš introdukšuvnna mii geassá oktii dan maid ráidu lea buktán ovdan, ja seammás veardádal­lá makkár hástalusat ain leat ovdal go oažžut dievaslaš sámi skuvlahistorjjá. Go geađgejuolgi maid Lund gáz­zi leat ceggen, lea nanus ja gierdá eanet ja ođđa hukse­jeaddjiid ge. Vare dasa livčče eatnagat! Giitu dán rádjái barggudet ovddas ja lihkku ain ovddosguvlui!

Sámis 8/2010 51

Unnán árvvoštallan

Mii oaidnit ahte sámi girjáčálli, sigbjørn skåden , imašta go sámi mediain ii šaddan álgga ge digáštallan maŋŋil go son almmuhii Š-bláđis (58/10) ahte Ihpil ii leamaš goassige gii ge sámi čálliid, dat lea visot dušše Skådena hutkkus. – Sámi mediat eai ipmir digaštallat dáiddalaš áššiid, dah­je juo ii oktage beroš dain fáttáin, dadjá Skåden Š­bláđđái. ihpil lea nuoraid romána, maid mahkáš Ihpil­nammasaš olmmoš ieš lei čállán. Sus lei maiddá sierra blogga, muhto Skåden duođaštii Š­magasiidnii ahte son lei ieš buot visot hutkan.

SFSa árvvoštallankurssas 2011 oahpat eanet iešguđetlágan girjjálaš šaŋgeriid birra ja mo daid árvvoštallat, ja maiddá girjjálašvuođa saji birra servodagas, ja dasa lassin mo čállit buriid árvvoštallamiid sihke fága­ ja čáppagirjjálašvuođa teavsttaid birra!

Árvvoštallankursa

SFS lea mearridan lágidit árvvoštallankurssa boaht te jagi. Kursa lea guovtti oasis, mas vuosttas deaivva deapmi lea beaivvi ovdal jahkečoahkkima, ja nubbi oassi gis čakčamánus. Kurssas oahppá árvvoštallat sihke čáppa­ ja fágagirjjálašvuođa teavsttaid. Kurssas leat 3–4 oahpaheaddji, geat ieža leat oahpahan sihke fága­ ja čáppagirjjálašvuođa čállima, lassin dasa ahte doibmet árvvoštallin sihke áviissain ja áigečállagiin. SFSa miellahtuide lea kur­sa nuvttá, earát fertejit máksit 500 kruvnnu kursa­divvaga. Okta oahpaheaddji oahpaha dárogillii, muđui lea kursa davvisámegillii.

Kursii ferte ohcat, ja ohcama mielde galgá čuovvut oanehis ovdamearkateaksta, mas ohcci lea árvvoš­tallan makkár nu sámegiel čállosa. Sihke ohcan ja ovdamearkateaksta galgá leat sámegillii. Vuost tas deaivva deapmi lea Romssa universitehtas miesse­mánu 27. beaivvi. Nubbi deaivvadeapmi čakča­mánu álggus. Buori áiggis ovdal nuppi deaiv va ­deami galget oahppit leat sádden fága oahpa head­djái gárvves árvvoštallama válljejuvvon teavstta vuođul. Teaksta juhkkojuvvo buot oahppiid gask­kas, ja ságastallo juvvo nuppi deaivva dea mes. Oasse váldiidlohku mearriduvvo 12 oahppái.

SFS sámi fágalaš girječálliid ja jorga-leaddjiid searvi

52 Sámis 8/2010

Aage Solbakk

Govvamuittut

Dát govvačoakkáldat čájeha muhtun govaid maid john Francis Campbell sárggui Deanulea-gis ja Čorgašis geassit 1851 ja 1852. Son sárggui daid maid oinnii ja ivdnii daid čáppa akvareallan.

LUHkkár mathis isaksen (1827–1904). Oahpa headdji ja luhkkár. Kárášjoga sátnejođiheaddji 1867–1893. Kárášjohka 1.7.1951.Mathis Isaksen, the Postmaster of Karasjok. The Handsome Savage.

Sámis 8/2010 53

Govvamuittut

Govat leat otne skohttalaš našonál bibliotehkas Edinburg­has, ja leat leamaš uhccán dov­dosat Skotlándda olggobealde. Kopiijat Davvi­Norgga govain leat otne gávdnamis Tromssa universitehta bibliotehkas. Kopii­jaid sámi govain lea ČálliidLágádus ožžon universitehta bibliotehkas, Sigmund Nesset bokte.

John Francis Campbell (1821–1885) lei Skotlánddas eret. Sus

lei juridiikka oahppu ja barggai iešguđetlágan almmolaš bargguid. Muhto son barggai maiddái eará gelddolaš bargguid. Son lei vuost­tasin gii čohkkii gealalaš muitalu­said ja máidnasiid maid son jorgalii eaŋgalas gillii: Popular Tales of the West Highlands (1860).

Son lei čehpes astoáiggástalli geo­loga, ja beroštii das mo eanadat lei hábmejuvvon. Son lei maid čeahpes sárgu ja málejeaddji.

JoHaNasJohanas, Kárášjogas eret, Camp­bell suhkki. 22.7.1852.Johannes My Boatman. A married man with a grown son and a very idle dog.

Dáid attáldagaid son geavahii ge jođedettiin, earret eará Skandi­návias, vuosttas geardde 1849:s. Son beroštii maiddái luossa bivd­dus man son beasai návddašit Dea­nus.

Son almmustahtii girjji Frost and Fire 1865:s. Das son čállá su mátke­fearániid birra.

54 Sámis 8/2010

ÁNoT-HÁNsaHans anundsson Laiti (1791–1878). ”Hui rikkis, liiko máisttestit.” Sus lei guosse stohpu. Gálgo guoika, 3.8.1851.Hans Anondi Lait. Gæstgiver (land-lord) near Gulago goaik. A Russian Lap. Very rich, fond of drink.

oHCEjoga NiEidaSárgojuvvon Ohcejoga guoikgáttis. 24.7.1851. Utsjok goaik.

Sámis 8/2010 55

VUorrasET NisU batnimin suona Gálgo guoikkas. 4.8.1851. Old Woman spinning Reindeer sinew at Galagogoaik.

56 Sámis 8/2010

VUllE-joVNNa John Bavda (1814–1901) bearra šiinnis. Vuovdaleamen riebannáhki. Son fárrii bearrašiinis Ohcejogas Norgga beallái Geavgŋoaivái 1848. Sárgojuvvon Lákšjogas 4.7.1852. John Banda and his family trying to make a deal with a Blackfox skin for 30 dollars.

sÁrrE-gÁNdasamuel samuelsen måsø (1822–1902). Fárrii Kárášjogas vuolle Detnui 1860­logu loahpas. 9.7.1851Samuel Samuelsen Mose, Randijauri. Keeper of a mauantain station between Alten and Karasjok. Fjeld Lapps.

Sámis 8/2010 57

oVllÁ-PiErapetter (per) olsen Bigga (1827–1900). Buolbmát badjeolmmoš/ boazo sápmelaš. 1.7.1851.Petter Olsen Bygge. A Mountain Lapp. Polmak. This was a fine specimen of a pure mountaineer. Rich and wild he was miserable at standing half an hour in a house.

jUHU NiljasNiels Johnsen (1797–1877). Buolbmát leansman. Su áhčči lei dáža ja eadni sápmelaš. Sárgojuvvon Buolbmágis 13.8.1851.The Lændsmand of Polmak.

58 Sámis 8/2010

KÁrÁšjoga BadjE-gÁNda lávu olggobealde. 4.8.1852. Lapp Boy.

NiEiddaT siEiddÁ gUoiK gÁTTis 22.6.1852. Nieidak (girls) at Seida goaik (rapid ) Tana.

Sámis 8/2010 59

EllEsárgojuvvon Bajimušbihtás 27.7.1852. Elle, a half breed, half norsk half lapp. Considered to be a great beauty.

60 Sámis 8/2010

aNdErs olsENgii lei rávdi. Buolbmát, 31.6.1852.Anders Olsen Raute (Smith) at Polmak . A great character.

mEarrasÁPmElaš BÁrTNiiNis Nuoris Čorgašis. 17.6.1852A Fisher Lap and his son at Hopseidet , past of the North Cape.

Sámis 8/2010 61

mEarrasÁmi NiEida Nuorri, Čorgaš, 16.6.1852.Fisher Lapp.

62 Sámis8/2010

8 gažaldaga ja 8 gohččuma

h a r a l d G a s K i s t o a h K a n l i n d a s M i t h j a Á i l l o h a č č a v u o đ u l

LEI HuI SOMá gávdnat teavstta maid áILLOHAŠ sáddii munnje 1989:s. In dieđe vissásit ahte lea go dát teaksta goassige ovdal almmuhuvvon, muhto lei somás dáhpedorbmi go ledjen jorgaleamen beakkán álgo álbmotdutki, maori nissona, LINDA SMITH 8 gažaldaga dutkamii, ahte gávdnen seammás áillohaš­rohki 8 gohččuma mo galgá eallit, ja man dehálaš modji lea olbmuid gaskavuođas. Ohcen dasto juste dan gova áillohaččas maid OLA RøE lea govven ja man das deaddilat, mas oaidná ge su liekkus ja geasuheaddji mojáža.

MODDJáMIN LEA MAIDDá Linda Smith. Su deiven mannan dálvvi Auckland­gávpogis Aotearoas , ja govva lea váldon maori­dutkanguovddáža vuoiŋŋas ­tan lanjas universitehtas. Dutkan ja eallin gullaba ge oktii; muhtumat dutket eallima ja sáhtášii dadjat ahte earát gis ellet dutkama – muhto goittot ge lea goappašiid eallimis modji ja mokta dehálaš:

Modji ligge, čuvge máilmmi.

Gov

va: B

ritt r

ajal

a

Gov

va: O

la r

øe

Sámis5/2009 63

8 kritihkalaš gažaldaga dutkan - prošeavt taide mat gusket álgo álbmogiidda

1 Makkár dutkama mii hálidat čađahuvvot?

2 Gean várás dutkan lea?

3 Váikkuha go dutkanprošeakta dili buorideapmái?

4 Gii čađaha dutkama?

5 Mo hálidat mii dutkama čađahuvvot?

6 Mas mii diehtit ahte dutkan lea ávkkálaš?

7 Gii eaiggaduššá bohtosiid?

8 Geasa lea dutkan ávkkálaš?

L.T.Smith, 2000, s. 239Kaupapa Maori research. M. Battiste (doaim.), Reclaiming indigenous voice and vision (s. 225–247). Vancouver: uBC press, 2000. Sámás HG bokte.

8 gohččuma

1 Lokte vuolitnai baksama moddját.

Ođđa iđit. Beaivváš. Spálffut.

Duinna lea Beattet, Luondu, Čábbodat.

2 Oainne eallima buriid beliid.

Dat leat.

3 Go du sadjá, dat bávččagahttá.

Ja dus lea gal maid sadjit...

4 Leage ustitlaš earái´e vaikko it nagodivččege. Mojohala.

5 Jus it nagot dadjat čábbáid, ale daja romiidge.

6 Muitte báikkát Luonddus.

7 Leage vuollegaš.

8 Modji. Modji ligge, čuvge máilmmi.

Beattet 19.8. 1989 Nils-Aslak Valkeapää

dutkamii ja eallimii

64 Sámis8/2010

K o s e r i i j a e l l e M Á r j Á v a r s

Boares headjevierut

heađisge gievkkan, muhto doppe ledje duššat ja hivsse gat ja basadan­ ja gárvodanlanjat. De lávejed­je biđđosa vuoššat feara gos márkanis ja fievrre dit biđusgásterolaid juogo skutteriin dahje biillain falás­tallan hállii. Dahje plasthállii – nugo dalle dan gohčo­dedje. Biđusgásterolaid fievrredeapmi lei dábálaččaid áhkuid bargu. Sii šadde báhkka gásterolai guin bisse­hallat skutterreagas, ja de gárrenolbmuid gaskka dai­guin bahkket plasthálla basadanlatnjii gosa lei biddjo­juvvon borramušbeavdi.

DáLLEARKKAID LáVEJEDJE DuŠŠAČázIS doidilit ráin­nasin, sihkestit ja fas bidjat headjabevddiide. Eai dalá olbmot gal gáibidan ahte lihtiid galggai zaloin bas­sat. Lei doarvái go loikačázis daid doidilii, ja eahke da ja ija mielde lávii lieggačáhci oalát nohkkat. De šattai galbmačázis doidit gohpuid ja dállearkkaid. Ii ge mu dieđu mielde leat oktage olmmoš buohccán ii ge jápmán headjadoaluid dihtii.

EAI GE DALLE dárbbašan musihka ja dánssa atnit suohtas tallamii. Dalá olbmot máhtte ieža suohttasa ráhkadit. Dalá headjaguossit máhte oainnát albma­ládje doarrut. ádját lávejedje doarrut nu ahte stigaid vel gaikkodit. Doar run vulggii álo das go okta rám­postii man ollu boa zu sus lea. Dan diehttelas nubbi ii gierdan gullat, ja rohkkáhii duon olbmá. Ja nie sáhtte ollugat searvat doar rumii, dađimielde go ain guhte­ge gávnnahii ahte su leat vel eanet bohccot go duoin earáin geat ledje doarrán. Nu son nai girddii dieid

MII DIEHTIT BuOHKAT man dárbbašlaš lea dološ árbe­vieruid seailluhit ja bisuhit. Jus buot mii gullá doložii jávká ja billašuvvá, de eai šat min maŋisboahttit beasa oaidnit movt mii leat eallán ja birgen.

áIGI VáSSá Nu hirbmat johtilit. Oanehis áiggis dušše – de lea eallin maid mii dál eallit, ja vierut mat mis dál leat – juo juoga mii gullá doložii.

DANIN LEA GE hui dárbu váldit vára dábiin ja vieruin mat ain gávdnojit, dahje maid soames ain muitá: Ahte nie láviimet ovdalaš áiggi bargat. Ovdamearkkadihte makkár heajastallanvierut mis ledje.

MuN DOVDDAN EANEMuSAT heajastallanvieruid mat ledje Guovdageainnus muhtun moadde loht jagi dás ovdal. Dat mii dušše moaddelohkái jagi dás ovdal lei dábálaš heajain, dat ii báljo gávdno šat dál. Nie oane­his áiggis lea buot juo earáhuv van ja ođas mahtto juv­von. Dat lea hui váivi, danin go dološ headja viesuin lei ollu suohtas. Ledje ollu miella gidde vaš dáhpáhu­sat maid áinnas galggašii fas máhcahit dálá headja­doaluide.

II DALLE LEAN ge Biebmobearráigeahčču ja eará diek­kár árvvohis ásahusat mat livčče doaibman sámi doa­luin heađušteaddjin.

DALLE LáGIDEDJE HEAJAID juogo olbmuid ruovt­tuin dahje falástallanhállas. Falástallan hállas ii lean

Sámis 8/2010 65

earáid badjelii, čájehan dihtii headjagussiide ahte sus han lea stuorámus eallu dáin duovdagiin. Diekkár diehto juohkin lei hui dehálaš dan áiggi, go ii lean vel interneahtta gos sáhtte iskat man ollu opmodat ja eal­lu guđesge lea.

JA EASKA DE go doarrun šaddagođii beara ilgadin, de galggai eamitolmmoš mannat ádjás gaikut eret doar­rumis. Muhto dan ii galgan dakkaviđe dahkat go ád­ját dahje bártnit ledje doarrán. Galggai diktit olbmáid vuos bures doarrut, vai headjagussiide šaddá spean­ta. Go doarru olbmát vuos ledje čorbman ja huškon guhtet guimmideaset buot alihin, de easka galge áh­kut čuo ládit guhtege su iežas ádjá oalgái ja geassit su olggos, ja coggalit muohtaskálvái čielgat. Ja dien láhkái sii loahpa hedje doarruma hui effektiiva ládje.

DáL II ŠAT diekkár doarrumiid oainne eará TV film­main. Dalle gal lei nu ahte albma somás heajat eai lean leamaš jus headjaguossit eai lean čorbmojuvvon buot alihin ja fiskadin. Ja diet mearkkat galge oidnot áma­dajus máŋga vahku maŋŋel heajaid, dassážii giđđat áfáiduvai dan meare ahte headjemearkkat jávke. Dieid mearkkaiguin vázze dievddut stuora čeavláivuođain – dat ledje mearkan dasa ahte sii leat leamaš albma ak­tiiva headjaguossit.

OVDALAŠ áIGGE HEAJAIN lei maid earenoamáš irggástallanvuohki.

BáRTNIT GALGE NIEIDDAID juhkanoaivvis gaikut ol­les fámuin. Galge summal dohppet boahkánii dahje čuoládit gáktehealbmái ja gaikut iežas lusa nu garra­sit go nagodedje. áinnas galggai nubbe bárdni maid ribadišgoahtit dan seamma nieidda – dušše danin vai beassá álbmogii čájehit ahte son lea gievrrat go duot nubbe stáhkkár. Ja nieida – son galggai dušše curbmát ja diktit bártniid billistit iežas biktasiid. Son han lei bivnnut, ja dan galge headjaguossit beassat návddašit.

NIE LEI DIEN áiggi sámi bártniid vuohki dovddahit ráh kás nuvvama. Maid duoid hearvaliđiiguin ja lit­na sánii guin – dat gulle vieris kultuvrii. Ja dat nieid­dat geaid gávttiid ledje gaikkodan buot rimssasin, ja geaid boah kániid ja liinniid ledje buot duššin billistan – sii ledje dat albma bivnnuhis ja gudnis adnojuvvon nieiddat .

DáN áIGASAŠ NuORAT eai gal soaitte riekta ipmirdit dieid dološ heajastallanvieruid – soitet moaitit daid beara garra ja roavva suohtasin. Muhto mun jáhkán jus sii beasaše vásihit dan – man suohtas dat lávii leat – de soaittáše oahppat árvvus atnit dieid dološ árbe­vieruid. Sámi oahppolihttu galggašii lágidit kursse gos oahpahit movt dolin láveje heajastallat. Gal sui­ge dál ain gávdnoše muhtumat geain livččii máhttu ja čehppodat čájehit ja oahpahit dieid áššiid. Ovda­mearkka dihte – na, in mun dal veaje gillet dás ovttage namuhit.

66 Sámis8/2010

GO áLGEN DáINNA bargat, de lei mus hui čielga áigu­muš man guvlui mun hálidin koseriija hábmet, muhto nugo dávjá láve geavvat čállinbargguiguin, de sánit čuovvulit iežaset bálgáid. Nu geavai muinna ge dán vuoro. Mu álgojurdda lei geahčadit veaháš mo ieš­guđet ge gielat meannudit gullevašvuođa­doahpa­giin, ja erenoamážit imaštit ahte manin juste gullevaš­vuohta sáme­ ja dárogielas goit lea čadnon gullamii – gullat man nu báikái dahje sohkii. Eŋgelasgillii gal baicce lea vuolggasadjin áibbašeapmi, belong to, man vuođđun lea longing; nammalassii áibbašit gosa nu dahje gean nu lusa. Ieš dovdu maid sánit boktet, gal lea ovttalágan, muhto dat gal vuolgá sániid dovdo­potensiálas dahje assosiašuvdna­riggodagas. Dajal­dagain I LONG TO yOu ja I BELONG TO yOu lea okta­vuohta dan láhkai ahte jus vuos eazat gean nu lusa, de maid dávjá gulat sutnje. Sámegillii illatiiva­cealkka MuN GuLAN DuTNJE vástida dárogiel cealka gii JEG HøRER TIL DEG, muhto jus dárogillii guođđá pre po­si šuvnna, de lea dušše gullamis sáhka, ii ge gulle vaš­vuođas, juste dego sámegielas ge, MuN GuLAN Du.

NIE DAL LEDJEN smiehttan iskkadit ja buohtastaht­tit gielaid, muhto sániid aiddo namahuvvon assosia­šuvdna­riggodat fáhkka jorahii mu jurdagiid áibbas eará guvlui – juste jearaldahkii gosa mun gulan. Ovd­deš áiggiid diet lei nu álkkes ášši, olmmoš lei riegádan man nu sohkii ja dihto báikái, ja das dat bisui. Eai ge smiehtadan ja problematiseren dan dađe eanet go

ahte nu dat álo leamaš, de danin dat galgá seammá­láhkai joatkašuvvat. Muhto dán áigái mii hálidat leat sihke máilmmiboargárat ja guovlluolbmot oktanaga, sihke globála ja lokála – nugohčoduvvon glokála – go sániid časká oktii. Eat ge mii liiko unna gilážiidda go doppe olbmot šaddet nu oktageardánat ja čuočču­hahkes – eai máhte eai ge dáhto áššiid oaidnit eanet go ovtta bealis. Ja smávva báikkiin álkket badjánit ovda gáttut. Nu mii leat dávjá oaidnán ja gullan. DANIN ADNO DáN áigái buorebun leat urbána ja tole­ránta, rabasmielat ja dakkár gii doarju ivdnás okta­vuo đaid olbmuid gaskkas. Juste dego dološ muitalu­sain ge lei: sihke guovža, rieban, njoammil, buoidda ja diev va eará eallit birgejedje hui bures ovttas, sii doib­me ovttas dego olbmot ge dahket, sii ságastalle, čađa­hedje oktasaš prošeavttaid, muhtumin eai soabadan ja muhtumin rieban dájuhii guovžža, eará háve gis garjá riebana. Muhto sii birgejedje ovttas. Ealliid­muitalusat leat dego olbmuid ovttasbirgema speajal, ja jus mii livč čiimet ain váldit oahpu ja ovdamearkkaid muitalu­sain, mis livččii juohke smávva servodagažis oalle gir­jás ovttaseallin. Dál lea dieđus lassin boahtán dat ođđa dilli ahte olles mailbmi lea oppa áiggi jođus, de mii bák kus gártat oaidnit eanet amas olbmuid go goas­si ge ovdal. Eai dološ muitalusain ihtán tigerat dahje sjim panssat Sápmái, muhto dán áigái gal ihtet Sápmái amas olbmot, ja mii ieža ge mátkkoštat báikkiide gos ovdal eai láven sámit johtit. Nie earrána máinnas­

K o s e r i i j a h a r a l d G a s K i

gullevašvuohta

Sámis 8/2010 67

máilbmi duohta máilmmes, vaikko iešalddes ovdal lei nu ahte máidnasiin sáhtii visot dáhpáhuvvat. Dál baic­ce lea nuppe láhkai; ahte duohta eallimis sáhttá geav­vat vaikko mo. MuHTO GuLLEVAŠVuOHTA. GO olmmoš boarásmiš­goahtá, de dat nugohčoduvvon ruohttasat álget gaikut ruovttoluotta. RuOHTTASAT JA RuOVTTu LuODDA. Ođđa áigásaš dáža oaivvilda ahte ruohttasat heađuštit olbmo, dan dihtii son baicce atná buorrin go olbmos leat FøTTER, eai ge RøTTER, go dalle sáhttá johtit. Muhto álgoálbmogat gal dihtet ahte ruohtta­sat ge ellet, dat čatnet, muhto lihkadit maid. Ruohtas ii luoit te menddo guhkás eret gáidat, muhto addá dat­tege friijavuođa lihkadit. Sápmelaš gii lea čadnon eat­namii, ruovttueatnamii, duovdagiidda ja Sámieatnan duoddariidda, álo eahcá ruoktut. Liiko gal mátkkoštit, golgat, johtit. Muhto go ruohttasat čagalduhttigohtet, de son measta álo fas máhccá ruovttubálgáid ala, nugo lávlagis ge daddjo: MuN LEAN BOAHTIMIN RuOKTuT...

DivvumušOvddit nummiris čáliimet Čállagat­ ráiddu birra, ja na­ma heimmet dan okta vuo đas oktanuppelot nummira ráid­dus – eat golbma nup pe lot, nu­go čállosis dad djo. Rivt tes loh­ku oktiibuot galgá leat guhta­nuppe loh kái. Mii váidalat boas tu logu. Ar tihk kala sis doa­lu váldo ulbmil lei historjjálaš geah častat maŋos guvlui, ja mot tiin sániin gov vet muhtun guovd dáš fáttáid, ere noamážit álgonummiriin. Doaim .

Sámi skuvlahistorjá 1–4Artihkkalat ja muitalusat Sámi skuvlaeallimis

Girjjit muitalit Sámi skuvlaárgabeaivvis, nugo oahppit, oahpaheaddjit, internáhtta-bargit ja váhnemat leat vásihan dan. Dokumeanttat ja artihkkalat čájehit norgga stáhta

skuvlapolitihka váikkuhusaid, ja dan makkár rahčamuš lea leamaš ovddidit skuvlla mas lea sámi giella ja kultuvra vuođđun.

395,– girjjis

www.davvi.no

ISBN 82-7374-575-9

ISBN 978-82-7374-666-5

ISBN

978

-82-

7374

-730

-3

ISBN 97

8-82-7

374-8

16-4