Materijal iz ovog dokumenta preuzet je iz magistarskog rada Radmile Lazarevi (Frazeoloke sintagme u italijanskom i srpskom jeziku, Filoloki fakultet, Beograd 2007.)

1. TA JE FRAZEOLOKA SINTAGMA DefinicijeFrazeologija je jedna od najmanje ispitanih oblasti jezika, toliko da ni sam frazem ili frazeologizam kao njena osnovna jedinica do danas nije jasno definisan. Autori koji se bave ovom oblau ne slau se u definicijama, ak ni u nazivu onoga to se u ovom radu, prema definiciji dr Mrevi-Radovi, naziva frazeologizmom; no zato se svi slau u miljenju da je gotovo nemogue postaviti jasnu granicu izmeu frazeologizma (frazema, idioma, ustaljenih izraza...) i drugih njemu manje ili vie slinih oblika. I zaista, gde prestaje frazem, a gde pocinje stilem (ili metafora, poreenje i tome slino)? Josip Matei u Predgovoru svom Frazeolokom rjeniku hrvatskoga ili srpskoga jezika kae: "injenica je da nema jedinstvenoga miljenja o tome ta je to frazem. Prireivai ovoga rjenika, nakon iscrpnoga razmatranja literature s podruja frazeologije, kao i skupljene grae, odluili su da frazemsku jedinicu ovako definiraju: Frazemi su jedinice jezika znaenjskoga karaktera koje se kao cjelina reproduciraju u govornom aktu, raspolaui pri tome najmanje dvjema punoznanim (autosemantikim) rijeima, od kojih barem jedna upuuje na semantiku pretvorbu, jedinice koje, zbog sposobnosti uklapanja u kontekst, poput svake druge rijei, mogu vriti sintaktiku funkciju u reenici. Iz definicije proistjee da su za jezinu jedinicu koju zovemo frazem relevantni: 1. reproduciranje - znai da se frazem pojavljuje u gotovu obliku, kao vrsta veza rijei ustaljena dugom upotrebom; 2. formalno ustrojstvo - znai neralanjiv skup rijei, od kojih su najmanje dvije punoznane (autosemantike); 3. idiomatinost - znai semantiku pretvorbu najmanje jednoga lana vrstoga skupa rijei, tako da znaenje frazema nikada ne odgovara zbiru lanova; 4. uklapanje u kontekst - znai da se frazem u reenici pojavljuje kao njezin prosti lan, tj. frazem nije skup rijei u vidu vlastitoga teksta. injenica da frazem nije reenica, da on po svojoj strukturi nije samostalan tekst govori o njegovoj srodnosti s rijeju i o njegovu razlikovanju od tipova vrstih veza rijei reeninoga karaktera, kao to su

na primjer poslovice, krilatice, citati, nazivi institucija, a djelomice i takozvane situativne izreke i termini. Takve vrste vrstih veza rijei nisu uzete u obzir... " Ove granice se razlikuju od autora do autora, a veina sastavljaa i prireivaa frazeolokih renika otvoreno priznaje da u izboru nisu bili dosledni, ak da su se u nekim sluajevima rukovodili vie linim ukusom i oseanjem za jezik nego strogo naunim kriterijumima. U takvoj literaturi uzalud tragamo za nekom preciznom definicijom; autori se zadovoljavaju nabrajanjem glavnih karakteristika odabranih izraza, i eventualno kriterijuma po kojima je izvren odabir grae. Tako npr. u uvodu za renik Laure Craici (Dizionario dei modi di dire, A. Vallardi, Milano, 2001) saznajemo samo da "intesi nel loro significato letterale molti modi di dire sono incomprensibili quindi possono costituire una difficolt per chi non ha ancora acquisito un'approfondita conoscenza della lingua italiana." Kod Sandre Radicchi (In Italia. Modi di dire ed espressioni idiomatiche, Bonacci, Roma, 1997) nailazimo na isti interlingvistiki pristup, gde se polazi od jezika ne samog po sebi, ve u odnosu na druge jezike i njihove govornike: "si creduto di aver fatto utile lavoro ad esplicitare per mezzo di esempi i significati dei modi di dire riportati, considerando che proprio uno straniero nella loro interpretazione non pu fare sempre riferimento alla traduzione nella lingua materna; noto infatti che nelle altre lingue le medesime situazioni espressivo-comunicative si servono d'immagini, di metafore talvolta assai differenti." Oito je da njihovi renici nisu namenjeni izvornim govornicima, ve strancima koji ue italijanski, te stoga i ne zalaze dublje u teorijsku problematiku. B. M. Quartu je neto odreeniji: "'modo di dire' a sua volta una locuzione, trasparente nel significato degli elementi che la compongono, ma talmente fissa da essere diventata praticamente autonoma." "altri [modi di dire] sono talmente comuni da aver perso il collegamento con la loro origine e da essere considerati dai dizionari un uso particolare dei termini che li compongono." (B.M.Quartu, Dizionario dei modi di dire della lingua italiana, Rizzoli, Milano, 2000) Ni terminologija nije dosledna, to i nije udno kad se uzme u obzir nepreciznost definicije i razlike u tumaenju onome to se naziva i frazemom, i idiomom, i frazeologizmom, itd,1 u italijanskoj lingvistici fraseologismo, idioma, modo di dire, espressione idiomatica, locuzione figurata2Mrevi-Radovi [1987: 11]:"Pored pomenutih, kod nas su u upotrebi i sledei termini: idiom, idiomatska fraza, ustaljena fraza, frazeoloki obrt (izraz, konstrukcija), ustaljeni obrt (konstrukcija), frazem." 2 Casadei [1996: 31]: letichetta idiomatico si estende a ogni caso di non composizionalit creando confusioni tra espressioni idiomatiche e altri casi di non predicibilit semantica o non letteralit, che possono andare dalle parole semplici ai proverbi; e resta poco chiaro il rapporto tra le nozioni di idiomatico, convenzionale e fisso, e tra le e. i. e i fenomeni indicati da denominazioni come lessia complessa, locuzione, frase fissa, fraseologia, espressione, giro di parole, modo di dire, detto, luogo comune, clich, stereotipo, per non citarne che alcune.1

Federica Casadei produbljenije se bavila frazeologizmom (kod nje espressione idiomatica) sa semantikog stanovita. Za nju, Il termine espressione idiomatica indica espressioni polilessicali che abbinano un significante fisso a un significato convenzionale tipicamente non letterale. Vedremo che larea di fenomeni cui si riferisce questa definizione ampia e confusa; in prima approssimazione si tratta delle locuzioni comunemente dette modi di dire o frasi fatte, del tipo tirare le cuoia, vuotare il sacco, allacqua di rose, patata bollente Dal punto di vista lessicale e sintattico le caratteristiche attribuite alle e. i. sono la fissit, che le oppone alle frasi libere, e le cosiddette anomalie trasformazionali La pi importante caratteristica delle e. i. per unanimemente ritenuta la loro irregolarit semantica. Pressoch tutte le definizioni di e. i., dai lavori di fine Ottocento ai pi recenti, affermano infatti che il significato di une. i. non calcolabile a partire dai significati delle parole che compongono lespressione, ovvero, nella formulazione moderna pi ricorrente, non composizionale. Le e. i. cio, violano il principio di composizionalit, secondo cui il significato di unespressione complessa funzione di, e solo di, i significati delle sue parti e le regole con cui esse si combinano.3 Dardano se, meutim, ne slae sa njenim tumaenjem kad se radi o prevodivosti znaenja ovih izraza [2001: 206]: On nomme locutions idiomatiques des squences phrasologiques qui, comme les lexies complexes, ont une autonomie lexicale et syntaxique, telles que tagliare la corda, dare il la, tirare le cuoia. Les deux premires sont analysables, la troisime ne l'est pas. Il est souvent difficile, pour ne pas dire impossible, de dduire le sens de ces expressions partir de ses composants. Casadei (1995a: 28) fait remarquer que con e[spressioni] i[diomatiche] s'intendono espressioni polirematiche (plurilessicali), a significato fisso, e soprattutto [...] il cui significato non componenziale, cio non funzione dei significati dei componenti. Une telle dfinition intralinguistique, reprise ailleurs par Casadei (1995b et 1996) restreint considrablement le domaine des expressions idiomatiques. Rentrait dans ce domaine... tout ce qui, propre une langue, se rvlait intraduisible dans une autre. La dfinition de la linguiste, qui rsume diverses propositions formules prcdemment, non seulement rduit le domaine de l'enquete, mais modifie profondment la perspective. Il existe en effet des expressions idiomatiques traduisables dans une autre langue... Kao to vidimo, frazeologizmi i idiomatska dimenzija jezika uopte mogu se posmatrati interlingvistiki, kao specifinosti jednog jezika u odnosu na ostale, i intralingvistiki, u odnosu na pravila/strukture samog tog jezika. Prvo gledite esto vodi do preteranog

3

Ibid., [1996: 13]

proirivanja pojma "idiomatskog"4, a drugo do shvatanja frazeologizma kao anomalije u okviru pravilnog" jezikog sistema. Moda je termine u nas najpreciznije razgraniila Dragana Mrevi-Radovi [1987: 11-13]: "Termin frazeologizam upotrebljava se dvojako: 1. kao sinonim frazeolokoj jedinici, dakle kao opti naziv za jedinicu frazeolokog sistema nezavisno od njenih strukturno-semantikih i funkcionalnih osobenosti i 2. kao naziv samo za ekspresivne frazeoloke jedinice, i to u radovima onih lingvista koji u frazeoloke jedinice ubrajaju pored ekspresivnih i neekspresivne ustaljene sintagme s nominacionom funkcijom u jeziku." "Termin idiomimenuje jedinicu s iskljuivo konotativnim znaenjem. Termin idiomatska fraza odnosi se na idiom s reeninom strukturom kao osnovnim frazeolokim oblikom; na isti nain, kao sinonim za idiomatsku frazu, upotrebljava se i ustaljena fraza, ali i kao opti naziv za reeninu strukturu koju karakterie "reprodukovanje" kao ve gotove jezike jedinice. Na osnovu ove osobine mnogi lingvisti ubrajaju u frazeoloke jedinice i mnogo iri jeziki materijal, kao to su poslovice, sentence, aforizmi i sl." to se tie termina frazem, kao i frazeoloka jedinica, i ovaj naziv je sistemski (isp. fonem(a), morfem(a), leksem(a) i sl.) i stoga oba imaju izvesnu prednost nad drugim nazivima. Termin frazeologizam ili frazeoloki izraz, koji je u naoj nauci danas uobiajen, A. Menac upotrebljava da oznai tzv. neslobodne skupove rijei, tj. one koji se ne stvaraju u govornom procesu, nego se reproduciraju u gotovom obliku kakav se ustalio dugom upotrebom. Njihovi sastavni dijelovi esto pokazuju vei ili manji stupanj desemantizacije, tako da znaenje cijelog frazeologizma nije adekvatno zbroju znaenja njegovih dijelova. U tim je skupovima veza meu pojedinim dijelovima vrlo vrsta, te im je sastav, pa i redoslijed, obino nepromjenljiv." U ovom radu usvojen je termin frazeologizam/frazeoloka sintagma u skladu sa znaenjem 2. iz gornje definicije. Veina autora se slae da su frazeologizmi5:4

Ibid., [1996: 28-29]: La definizione dellidiomatico come peculiarit porta facilmente a ritenere idiomatiche tutte le frasi di una lingua, o la lingua stessa (lidioma appunto) nella sua totalit: dans ce sens, on pourrait affirmer que la langue, considre comme la structure des structures, rsultat dune volution originale et unique, est idiomatique en tant que telle [Greimas 1960: 42]. Non solo i modi di dire (casi tipici di idiomaticit a causa della loro intraducibilit) ma ogni forma lessicale o struttura grammaticale pu, in questa prospettiva, essere detta idiomatica. Cos per Roberts [1944] lidioma include, oltre a proverbi e modi di dire, pronomi, avverbi, preposizioni, congiunzioni, flessione e composizione; lidiomatico coincide con la totalit dei mezzi espressivi di una lingua A ci si legano la concezione dellidiomatico come spirito della lingua e lo slittamento a riflessioni sulla mentalit dei parlanti e della comunit linguistica.5

Chitra Fernando [1996: 3]: The widespread occurrence of these three features in common word combinations has resulted in many types of multiword expressions identified by some other term such as slang, proverbs, allusions, similes, dead metaphors, social formulae, and collocations also being identified as idioms

1. 2. 3.

sloene strukture (tj. sastoje se od vie rei) konvencionalizovani (gde je njihova konvencionalnost krajnji rezultat duge upotrebe) semantiki neprozirni, to znai da znaenje ovakvog izraza nije zbir znaenja

njegovih konstituenata. Naalost ni to nam dovoljno ne suava polje istraivanja, budui da veliki broj izraza odgovara ovakvim kriterijumima. Kod Weinreicha (1969) termin frazeoloka jedinica iri je od termina idiom, i obuhvata ga. Za Frasera (1970) glavna karakteristika koja odreuje idiom jeste da se njegovo znaenje ne poklapa sa zbirom znaenja njegovih konstituenata. McMordie (1972) odreuje leksiku celovitost kao najoigledniju karakteristiku idioma: As a general rule an idiomatic phrase cannot be altered; no other synonymous word can be substituted for any word in the phrase, and the arrangement of the words can rarely be modified. Cowie i njegovi saradnici (Oxford Dictionary of Current Idiomatic English, 1975) smatraju da su glavne osobine idioma sloenost i semantiko jedinstvo: Idiom je kombinacija dve ili vie rei koje dejstvuju kao jedinica znaenja. J. Strssler (1982) daje svoju radnu definiciju, koja ukljuuje i strukturnu i semantiku dimenziju: An idiom is a concatenation of more than one lexeme whose meaning is not derived from the meanings of its constituents and which does not consist of a verb plus an adverbial particle or preposition. Na osnovu svih prethodnih definicija, Fernando [1996: 52] zakljuuje da su glavne karakteristike idioma 1) sloenost i 2) ustaljenost, ili relativna ustaljenost rei koje ga ine. Odnosno, to je manja mogunost zamene tih rei, jai je status idioma kao jedinstvene leksiko-semantike jedinice.

Ako prihvatimo termin idiom u znaenju u kome smo odredili termin frazeologizam, odnosno frazeoloka sintagma, moemo zakljuiti da se veina definicija poklapa u sledeem:-

frazeologizam se sastoji od najmanje dve rei; znaenje frazeologizma nije zbir znaenja rei koje ga sainjavaju; struktura frazeologizma je ili nepromenjiva ili relativno ustaljena, to znai da

frazeoloka jedinica ili nije podlona uobiajenim sintaksikim promenama, ili je to u vrlo ogranienom stepenu.

U frazeoloke jedinice moemo po ovakvim karakteristikama uvrstiti i ustaljene fraze kao to su poslovice. No poslovice, kao cele reenice, nadilaze strukturu frazeolokih sintagmi kao skupova dve ili vie rei, a ovde emo se baviti pre svega sintagmama. U prouavanju frazeolokih jedinica veina autora se bavila glagolsko-imenikim sintagmama ili ak samo jednom njihovom podvrstom, kao najpogodnijim za analizu. Kako je, meutim, ovaj rad usmeren pre svega na semantiku, a ne morfoloku dimenziju, korpus e obuhvatiti sve frazeoloke sintagme koje zadovoljavaju ove glavne karakteristike.

Odnos prema frazeologizmu u lingvisticiNeki jeziki oblik moe biti proglaen frazeolokim6 ili na osnovu poreenja sa takvim oblicima u drugim jezicima (interlingvistika idiomatinost), ili na osnovu poreenja sa drugim strukturama i oblicima unutar istog jezika (intralingvistika idiomatinost). Ova dva pristupa se delimino preklapaju, u smislu da je tekoa prevoenja izraza na drugi jezik obino potvrda njegove idiomatinosti, no ipak postoji razlika: za prvi pristup karakteristina je koncepcija duha jezika i uglavnom je zastupljen u starijim tumaenjima, dok je drugom svojstveno poimanje frazeologizma kao izuzetka, nepravilnosti i anomalije, i preovladava u novijim istraivanjima. U oba sluaja definicije su veoma iroke i nejasno odreene. Najstariji pristupi tretiraju idiomatsku, odnosno frazeoloku stranu jezika, kao sve ono to je karakteristino za odreeni jezik, po emu se on razlikuje od drugih. Tako, na osnovu poreenja sa drugim jezicima, u ovakvom pristupu za idiomatski moe biti proglaen svaki element jednog jezika koga nema u drugim jezicima. Na taj nain idiomatsko postaje s jedne strane sinonim za tipino, a s druge strane za izvorno u jeziku (Makkai, 1972: 24). U XVIII i XIX veku najvie, prouavanje ove dimenzije jezika uglavnom se svodilo na poreenje upotrebe leksike i sintakse domaeg jezika sa primerima uvedenim iz drugih jezika, to je obino vodilo osuivanju stranih varvarizama i naglaavanju znaaja izvornog u jeziku (Earle 1891; Smith 1926). Na osnovu takve definicije, koja frazeolokim smatra sve ono to je za odreeni jezik karakteristino, lako se moe ovaj pojam sa ustaljenih izraza proiriti na itav jezik, pa proglasiti frazeolokim, odnosno idiomatskim, praktino sve leksike oblike i gramatike strukture (Roberts, 1944; Greimas, 1960). Stoga je ovakav pristup esto osporavan u novijim istraivanjima interlingvistikog tipa, najpre zbog nepreciznosti koja predmet istraivanja6

Federica Casadei, Metafore ed espressioni idiomatiche. La Sapienza, Bulzoni, Roma, 1996. Citirani autori preuzeti iz navedenog dela.

proiruje do nemogunosti poreenja konkretnih jezikih elemenata (Bar-Hillel, 1955; Greimas, 1960). U novije vreme ipak se u frazeolokim prouavanjima ee usvaja intralingvistiki pristup, koji frazeologizme definie prema nepravilnostima u njihovoj strukturi, te tako i u ralanjivanju, u odnosu na pravilne oblike u okviru istog jezika: dakle, frazeologizam se odreuje kao leksiko-sintaktika i semantika anomalija. Ovaj pristup jeste donekle precizirao i suzio polje istraivanja u odnosu na prethodni, ali i dalje nije dovoljno precizan, u smislu da pored figurativnih glagolskih, imenikih i prilokih sintagmi obuhvata i sve sluajeve ustaljenih fraza, semantikih nepredvidljivosti, i uopte svih jezikih oblika koji se ne mogu tumaiti doslovno, od pojedinanih rei do reenica kao to su poslovice. Nije jasna razlika izmeu frazeolokog, konvencionalizovanog i ustaljenog, a ni terminologija nije opte usvojena i nedvosmislena, to se vidi ve i iz broja sinonima koji se koriste da bi opisali iste ili sline pojave.7 Pre strukturalista, prve definicije frazeologizma bliske modernim dali su Paul i Bral. Paul smatra frazeologizme izolovanim grupama rei ije se a) znaenje ne moe izvesti iz pojedinanih elemenata, koji nisu ni prisutni u svesti govornika, i b) iji se poredak ne moe menjati.8 Po istom principu, Bral za tzv. groupes articuls smatra sve izraze upotrebom ustaljene u jedinstven oblik, a u kojima se moe ouvati i neka arhaina sintaktika struktura ili znaenje.9 U kasnijim prouavanjima evropskih strukturalista takoe se istiu dve karakteristike frazeologizma koje su ve istakli Paul i Bral: s jedne strane ustaljenost izraza, a s druge njihovo jedinstveno znaenje. Strukturalizam e precizirati osnove tradicionalnog pristupa frazeologizmu. U Kursu opte lingvistike De Saussure pominje frazeologizme u vezi sa opozicijom langueparole, gde se u takvim kombinacijama, za razliku od asocijativne slobode individualnih iskaza koja karakterie parole, ispoljava konvencionalna dimenzija jezika kao langue: ovi izrazi "ne peuvent tre improviss, ils sont fournis par la tradition", i svojstveno im je da su "les locutions toutes faites, auxquelles l'usage interdit de rien changer, mme si l'on peut y distinguer, la reflexion, des parties significatives".10 Od drugih pojmova koji su znaajni za razvoj prouavanja frazeologizma, iako se direktno na njega nisu odnosili, izdvaja se ideja da sloeni7

Kod nas: frazem, frazeologizam, ustaljeni obrt, idiom, izraz, idiomatski izraz, ustaljena fraza, frazeoloka jedinica, itd; na italijanskom idioma, espressione idiomatica, modo di dire, lessia complessa, locuzione, frase fissa, espressione, giro di parole, detto, luogo comune itd; na engleskom idiom, locution, formula, expression, phrase-word, composite lexeme, itd, na francuskom locution, formule, groupe articul, groupe agglutin, unit phrasologique, groupe phrasologique, i slino. 8 Hermann Paul, Prinzipien der Sprachgeschichte, 1880. 9 Michel Bral, Essai de smantique, 1897. 10 Casadei, ibid., p. 34

znakovi nemaju puku vrednost zbira elemenata od kojih su sainjeni, ve da treba uvek uzeti u obzir i vrednost njihovog spoja; odnosno, kad su A i B spojeni u jedan znak, on nije samo jednak (A+B), nego ((A+B)+X), gde X predstavlja vrednost kombinacije. Druga znaajna ideja je objanjenje aglutinacije kao dijahronijskog procesa sinteze elemenata sintagme, koji se zavrava stvaranjem jedne rei kao zamene za sloeniji oblik. Mada De Saussure nije mislio izriito na frazeologizme, ove postavke bie dominantne u daljim strukturalistikim analizama idiomatskih izraza. Groupe agglutin izraava jedan jedinstven pojam i tako je ekvivalentna prostoj rei koja ga oznaava,11 insistira se na semantikoj jedinstvenosti zbira elemenata, i odsustvu prvobitne semantike vrednosti pojedinanih elemenata. Ove karakteristike esto prati i konstatacija o frazeologizmu kao anomaliji u okviru jezikog sistema: "les locutions ont quelque chose d'anormal", poto "(la locution) constitue un lment de trouble dans l'difice de la grammaire".12 Iz uglavnom uniformnih stavova, izdvaja se Hockettova koncepcija idiomatskog (1956). Najpre, on eliminie interlingvistika merila: "The judgment as to idiomacity has to be passed within the framework of the language concerned, not from outside", i definie frazeologizam iskljuivo na intralingvistikoj osnovi: to je "a grammatical form (...) the meaning of which is not deducible from its structure".13 Iz ovoga Hockett izvlai neoekivan zakljuak: da je svaka morfema frazeologizam, budui da iz strukture morfema ne proizlazi njihovo znaenje. Po tome bi mnogi frazeologizmi bili manji od jedne rei, dok ne bi postojala jasna gornja granica za njihovo definisanje. Ovo novo gledite poklapa se sa optom teorijom znaenja, no donelo je uglavnom probleme u praksi. Hockett je istakao u prvi plan znaaj frazeologizma i suprotstavio se stavovima koji ga smatraju anomalijom u jeziku, ali je istovremeno toliko proirio definiciju idiomatskog da je postala praktino neupotrebljiva. Osim Hocketta, ameriki strukturalisti su frazeologizmu i idiomatskom pristupali uglavnom taksonomski. U klasifikaciji jezikih jedinica nije iskljuena semantika dimenzija, pre svega zahvaljujui Pikeu (1967), no ipak, struktura i semantika svojstva frazeologizma nisu detaljno opisani ak ni u znaajnijim radovima koji semantiku stavljaju u prvi plan [Makkai: 1962]. U tagmemikom modelu, frazeologizam pripada sloenim jedinicama (hipermorfemama). I tu se naglaava da se njihovo znaenje ne moe izvesti iz znaenja pojedinanih elemenata, ali se strukturno porede sa slobodnim, neustaljenim frazama, i ne smatraju se nikakvom anomalijom. Pike smatra da njihovo metaforiko znaenje proizlazi iz doslovnog, primarnog znaenja.11

Bally (1951); Sechehaye (1921); Greimas (1960); Martinet (1961, 1962, 1968, 1985); Coseriu (1966); De Mauro (1982); 12 Casadei, ibid, p. 36; Sechehaye [1921: 663, 656] 13 Casadei, ibid, p. 38

Cilj Makkaijevog stratifikacionog pristupa jeste to preciznija klasifikacija frazeolokih izraza i idioma, koji za njega nisu sinonimi. Za razliku od tzv. pseudo-idioms, koji se sastoje od leksiki nesamostalnih elemenata (to and fro) te se ne mogu tumaiti ni na jedan drugi nain, Makkai idiomatskima smatra samo one izraze iji elementi tu leksiku autonomnost poseduju, i ija osnovna dvosmislenost prouzrokuje tekoe u tumaenju. Osnovni kriterijum je dakle disinformation, "ability to mislead". To je i glavna slabost Makkaijevog pristupa, koji podrazumeva da u idiomatskom izrazu mora postojati konkretno doslovno znaenje, i stoga njegova razraena i obuhvatna analiza ne reava problem semantike frazeologizama, ve ostaje na nivou njihove klasifikacije. Generativna gramatika dala je kljuni doprinos prouavanju frazeologizama, kako po broju radova na ovu temu, tako i usled injenice da e se i drugi pravci istraivanja kasnije razvijati pre svega kao suprotstavljanje njenim zakljucima. Generativistike studije, opte gledano, vie nastoje da problem idiomatskog ree na ekonomian nain kako bi frazeoloke strukture mogle biti uklopljene u transformacioni model, nego da razumeju i istrae svojstva tih struktura. No predloena reenja na kraju ipak ne reavaju taj problem, niti objanjavaju sintaktiko ponaanje frazeologizama. Prvi generativistiki radovi na temu frazeolokog pokuali su da frazeologizmu nau mesto u tek nastaloj interpretativnoj semantici.14 Ti radovi su dosta kritikovani;15 oni nisu obuhvatali sintaktiki loe definisane frazeologizme, koji se nisu mogli uklopiti u model, i nisu predviali njihovu sintaktiku analizu. Poev od Weinreicha, priroda frazeologizma se pokuava odrediti kroz komponentnu analizu, a on smatra da veina idioma nisu anomalije ve samo podvrsta struktura sa nepravilnostima u transformaciji, i insistira na njihovoj sutinskoj sintaktikoj normalnosti, kao i na semantikoj dvosmislenosti. Takoe, smatra da ne postoji veza izmeu doslovnog i idiomatskog znaenja, koje je arbitrary in principle, i upozorava da ne treba popustiti iskuenju traenja pravila semantike rekonstrukcije tamo gde ih nema.16 Fraser [1970] e pokuati da napravi hijerarhijski prikaz mesta koje u transformacionom modelu zauzima frazeologizam, kako bi istovremeno predstavio njegovo znaenje u dubinskoj strukturi i objasnio njegove transformacione nepravilnosti. On se tu oslanja na pretpostavljeni odnos izmeu doslovnog i idiomatskog znaenja, a za one izraze u kojima takav odnos nije vidljiv smatra da je doslovno znaenje naprosto vremenom izgubljeno. Njegova hijerarhija zasniva se na stanovitu da po definiciji nijedan od elemenata frazeologizma ne doprinosi njegovom znaenju jer unutar njega ne uva sopstveno doslovno znaenje, te su stoga nuno blokirane sve transformacije koje podrazumevaju semantiku samostalnost pojedinanih14 15

Katz i Postal, [1963] Weinreich [1966] 16 Weinreich [1969: 77-78]

elemenata. Ova tvrdnja e kasnije biti polazite za Fraserove kritiare u postavljanju alternativnih hipoteza o prirodi frazeologizma. Semantiko-generativni pristupi zasnivaju se na pretpostavci da je mogue objasniti transformaciono ponaanje frazeologizama na osnovu njihove semantike. Za Newmayera [1972, 1974] sintaktiko ponaanje frazeologizma je mogue predvideti kroz odnos izmeu njegovog doslovnog (M1) i idiomatskog znaenja (M2). Na njima se ne mogu primeniti samo ona pravila koja vae i za M1 i za M2. Slabost njegove postavke je u tome to i on pribegava parafrazi (M2). Newmayer je u tom pogledu pod uticajem Chafea [1968]. Obojica odnos izmeu M1 i M2 vide samo kao preostatak doslovnog u prenesenom znaenju koji se ispoljava u transformacionim anomalijama. Nijedan od radova interpretativne semantike17 ne vidi taj odnos kao dinaminiju interakciju, niti dozvoljava mogunost da izmeu M1 i M2 moe postojati drugaija veza. Chomsky ovom problemu nije posvetio onoliko panje koliko bi se oekivalo, iako koristi frazeoloke jedinice kao oiglednu pojavu kojom objanjava razliku izmeu dubinske i povrinske strukture. Kao njihova glavna svojstva istie: a) idiomatsko tumaenje je skoro uvek zasnovano na neidiomatskoj strukturi, poto mnogi frazeologizmi imaju i pandan u doslovnom izrazu; to se moe objasniti kao neto vie od sluajne pojave samo gramatikom u kojoj nezavisna sintaktika komponenta generie strukture koje se tek kasnije povezuju sa semantikim predstavama; b) transformaciono ponaanje frazeologizama otkriva asimetriju izmeu povrinske i dubinske strukture, poto se jedan isti izraz moe pojaviti ili na oba nivoa (Mario ha rotto il ghiaccio i Il ghiaccio stato rotto da Mario) ili samo na nivou dubinske strukture (Mario ha tirato le cuoia ali ne i *Le cuoia sono state tirate da Mario)18, dok se ne moe javiti samo na nivou povrinske strukture (npr. idiomatski oblik u pasivu a ne i u aktivu). Dakle, ove strukture su dobijene transformacijom; osnovna pravila generiu i frazeologizme kao sve druge iskaze, a zatim ih specifino idiom rule stavlja u vlastitu kategoriju sa idiomatskim tumaenjem. Meutim, Chomsky ne odreuje ovo izriito za sve frazeologizme, tavie, esto se ograuje pominjui brojne izuzetke, to koriste i njegovi kritiari da pobiju ove postavke. Udaljujui se od generativne tradicije, Filmore, Kay i OConnor proiruju kategoriju tzv. formalnim idiomima19 (formal idioms, za razliku od lexically filled, substantive idioms), koji se odnose na sintaksu, i uglavnom se bave njima u svom istraivanju. Izvode zakljuak da je tradicionalno razlikovanje izmeu pravilnih i idiomatskih obrazaca vetako, i da pojam produktivnosti treba revidirati zajedno sa ulogom i dometom generativnih mehanizama.17

Sa izuzetkom McCawleya, [1971: 203] koji smatra da the meaning of an idiom is, at least in some cases, distributed over the morphemes which comprise it. 18 Primeri: Casadei, ibid., p.52 19 syntactic patterns dedicated to semantic and pragmatic purposes not knowable from their form alone. [1988: 505]

U okviru pragmatike, osim studija koje se bave ba frazeologizmima, znaajne su i druge oblasti koje nisu s njima direktno povezane, ali koje su na neki nain dale vaan doprinos definiciji idiomatskog. Takva su prouavanja indirektnih govornih inova. Searle je jedan od malobrojnih lingvista koji su prouavali odnose izmeu doslovnog, idiomatskog, metaforinog, tzv. indirectness.20 Searleova teza je da se u metafori, ironiji i frazeologizmima speaker's utterance meaning razlikuje od sentence meaning, tako da se u konkretnom iskazu izraava samo ovo prvo. Da bi se shvatilo speaker's utterance meaning, treba proi kroz fazu falsifikovanja sentence meaning, (zapravo, proces se sastoji od tri faze: konstrukcije doslovnog znaenja, njegovog falsifikovanja, i konstrukcije znaenja koje nije doslovno, ve odgovara kontekstu). Za razliku od ovih, kod indirektnih inova speaker meaning se dodaje na sentence meaning tako da ga niti ponitava niti mu protivrei, te doslovno znaenje fraze ulazi u speaker meaning, a ipak ga ne iscrpljuje. Po Searleu, konvencionalni oblici indirektnih inova nisu frazeologizmi u uobiajenom smislu termina, ali to ne znai da nisu idiomatski. Naprotiv, idiomatski su budui da na konvencionalne naine izraavaju indirektne zahteve, dok neidiomatski oblici ne bi imali isto dejstvo.21 Iako Searle tu pravi razliku, mnogi radovi koji se bave indirektnim govornim inovima poistoveuju idiomatsko sa konvencionalnim, stvarajui dosta konfuzije u terminologiji. U nedostatku precizne tipologije, moe posluiti rad Quasthoffove [1973, 1978], sistem razlikovanja konvencija kao iskaza (oblici sa stalnim oznaiteljem, koji su predmet lingvistike) i konvencija kao verovanja ili kognitivnih sadraja (sa promenljivim oznaiteljem, predmet psihologije i sociologije), pri emu bi frazeologizmi naravno spadali u prvu kategoriju, uz druge ustaljene oblike, kliee, slogane, poslovice, i razne konverzacione formule. S obzirom da se Searleova koncepcija, zasnovana na opoziciji izmeu sentence meaning i utterance meaning, vraa na tradicionalni stav o primatu doslovnog i semantikoj anomaliji prenesenog znaenja, bila je kritikovana i u oblasti frazeologije i u oblasti metafore. Model sa tri faze procesa falsifikovanja znaenja je takoe odbaen, ali u okviru semantike i pragmatike imao je uticaja na dalja prouavanja, bilo da se na njemu zasnivaju ili da ga, ee, odbacuju. Ulogu doslovnog znaenja u upotrebi frazeologizama naglaavale su one pragmatike studije koje su se bavile upravo frazeologizmima kao takvim. Naime, kako e frazeologizam funkcionisati u konkretnoj upotrebi zavisie umnogome od dinamike odnosa izmeu doslovnog i idiomatskog znaenja, tj. od istovremenog prisustva ta dva semantika nivoa. Izmene koje govornik pravi u frazeologizmima, pre svega dvosmislenosti i igre rei, potvruju kako semantiko prisustvo doslovnog znaenja njihovih elemenata, tako i svest govornika o tom20 21

[Searle: 1969, 1978, 1979] [1978b: 272]

prisustvu. Analize G. Grciano [1983] na obimnom korpusu realnih tekstova potvrdile su ovu postavku, pri emu je njeno glavno sredstvo analiziranja parafraza, koja istie u prvi plan semantika svojstva frazeologizama. Grcianova odbija ideju da idiomatsko znaenje proizlazi iz doslovnog, i pokuava da pronae model koji bi prikazao dinamike odnose izmeu doslovnog i idiomatskog, i njihovu interakciju. Taj model ona predstavlja kao homonimiju ovih dvaju znaenja22, ali se ovo objanjenje ne pokazuje zadovoljavajuim, poto ne daje analizu upravo tih odnosa interakcije izmeu semantikih nivoa. Semantiko-kompozicioni pristupi uglavnom su se bavili strukturom i mogunostima semantikog dekomponovanja frazeologizama. Poto esto u odnosu izmeu doslovnog i idiomatskog postoji dijahronijska motivacija, Nunberg [1978] smatra da nema razloga da se ona ne analizira i sinhronijski: znaenje frazeologizma se ne izraava proizvoljno.23 Kljuno je njegovo pozivanje na normal beliefs, jer odnos izmeu ova dva znaenjska nivoa nije prosta mehanika projekcija jednog na drugi, ve se zasniva na poznavanju vanjezikih domena i njihovih meusobnih pojmovnih odnosa, koji su esto izraeni metaforiki. Ovde se Nunbergovo stanovite poklapa sa kognitivistikim pristupom i teorijom pojmovne metafore, o kojoj e biti rei u 4. poglavlju. Psiholingvistike studije prenesenih znaenja su, posebno od sedamdesetih godina prolog veka naovamo, dale veliki doprinos podacima i pretpostavkama o glavnim svojstvima frazeologizma. Gibbs i njegovi saradnici doli su do dve hipoteze, Direct Interpretation (Access) Hypothesis, koja se odnosi na razumevanje frazeologizama, i Idiom Decomposition Hypothesis, koja se odnosi na mogunost njihove semantike analize. Prema prvoj, u razumevanju frazeologizma govornik ne prolazi kroz fazu doslovnog itanja, ve pristupa direktno idiomatskom znaenju, ija konvencionalnost pretee nad prvobitnim doslovnim znaenjem. Gibbs takoe otro kritikuje koncepciju doslovnog znaenja, i smatra da ono nije obavezan stadijum u psiholokom modelu jezikog razumevanja. Prema drugoj, koja je zasnovana na Nunbergu, sintaktika produktivnost i leksika fleksibilnost frazeologizma zavise od stepena mogunosti njegove semantike analize, te su frazeologizmi koje je mogue semantiki dekomponovati leksiki fleksibilniji i raznovrsniji u sintaktikim konstrukcijama. Obe hipoteze su kritikovane zbog nejasnoa u pojedinostima;24 hipoteza direktnog pristupa jer ne objanjava kako govornik pristupa idiomatskom umesto doslovnom znaenju, odnosno u kom se tano stadijumu razumevanja aktivira idiomatsko znaenje. Nasuprot tome, Cacciari i22

Nous rdefinissons donc les rapports entre les lectures 'idiomatique' et 'litterale' par l'homonymie entre deux units linguistiques de rangs distincts. [1983: 336] 23 We can assume that speakers generally atribute awareness of the rationale to the system of normal beliefs, which is why there is a large measure of agreement over the use of the expression. It does not matter whether the normal assumptions about the relation of 'litteral' and idiomatic uses are historically justified (...) so long as they are grossly uniform for the community. [1978: 122] 24 Cacciari [1989]; Cacciari i Glucksberg [1991]

Tabossi iznele su hipotezu konfiguracije, po kojoj se frazeologizam obrauje na doslovnom nivou dok ga neka kljuna re ne prikae kao idiomatsku konfiguraciju. Gibbsova hipoteza o dekomponovanju idioma predstavljala je jo vei problem, poto ne pokriva frazeologizme sa malom mogunou semantikog ralanjivanja, koji se, meutim, u procesu razumevanja mnogo bre obrauju. Cacciari i Glucksberg su to pokuali da ree na drugi nain, uvodei pretpostavku da leksiko-sintaktika produktivnost frazeologizma ne zavisi samo od njegove semantike strukture, ve i od funkcije kojoj ga govornik prilagoava za odreene komunikativne ciljeve. Dakle, modifikacija frazeologizma je prihvatljiva ukoliko, u skladu sa strukturom izraza, odgovara kako njegovom znaenju tako i ciljevima diskursa, te mu ove dve komponente odreuju leksiko-sintaktiku fleksibilnost. No i dalje ostaje problem razliitog stepena transparentnosti frazeologizama. Sve u svemu, semantiko-kompozicione studije su otvorile put daljim semantikim prouavanjima frazeologizma, i imaju zaslugu to su u prvi plan istakle ulogu semantikog aspekta u njegovom funkcionisanju, kao i dinamiku veze izmeu doslovnog i idiomatskog znaenja, i pre svega injenicu da ta veza nije ni proizvoljna ni sluajna. U dananjim istraivanjima preovlauje kognitivistiki pristup koji frazeologizme tretira kao jedan oblik metafore, a metaforu kao osnovno svojstvo jezika i miljenja proiruje mnogo izvan isto lingvistikog domena. Uticaj tog pristupa zapaa se i u naoj kao i u italijanskoj lingvistici,25 koje su pre toga frazeologizmu pristupale uglavnom taksonomski. O kognitivistikim i ranijim teorijama i metafori u vezi sa frazeologizmom bie vie rei u 4. poglavlju. Ukratko, moderna lingvistika jeste nainila veliki pomak u prouavanju frazeologizma u odnosu na poetne nejasne teorije o duhu i izvornim osobenostima svakog jezika pojedinano, preko, mogli bismo gotovo rei, pukog otpisivanja frazeologizma kao anomalije koja samo kvari pravilnost gramatikog ustrojstva, pa sve do njegovog ozbiljnijeg ukljuivanja u lingvistike analize kao sastavnog dela jezikog tkanja u novije vreme. U meuvremenu, svaki od lingvistikih pravaca (kada bi se uopte njime bavio) nastojao je da ga uklopi u sopstvene teorijske postavke, ili, ukoliko to nije uspevalo, da ga proglasi nepravilnou koja odudara od pravilnog ostatka jezikog sistema. Bilo da se radilo o morfolokoj, sintaktikoj ili semantikoj analizi, ono to je oteavalo i to i dan-danas oteava rad na ovom problemu ostaje neslaganje oko osnovne definicije frazema i idiomatskog uopte. Kad se miljenja strunjaka razilaze ve oko polazne take kao to je definicija, i kada je polje istraivanja toliko subjektivno omeeno, jasno je da to moe samo stvarati tekoe u dubljem

25

v. F. Casadei, Metafore ed espressioni idiomatiche; D. Klikovac, Metafore u miljenju i jeziku

prouavanju, bez obzira kojim se aspektom frazeologizma bavimo. Stoga, premda je o ovom problemu ve bilo rei, neizbeno je da se na njega osvrnemo i u nastavku.