Jzyk poza granicami jzyka III

Oblicza prawdy w filozofii, kulturze, jzyku

Jzyk poza granicami jzyka III

Oblicza prawdy

w filozofii, kulturze, jzyku

Redakcja naukowa

Aleksandra Kiklewicza i Ewy Starzyskiej-Kociuszko

Olsztyn 2014

Recenzenci:

JACEK JADACKI (Uniwersytet Warszawski)

MICHA KUZIAK (Uniwersytet Warszawski)

ZBYSAW MUSZYSKI (Uniwersytet Marii Curie-Skodowskiej w Lublinie)

PIOTR STALMASZCZYK (Uniwersytet dzki)

ISBN: 978-83-60636-32-9

ALEKSANDER KIKLEWICZ, EWA STARZYSKA-KOCIUSZKO 2014

AUTORZY 2014

Skad, amanie:

ALEKSANDER KIKLEWICZ

Projekt i opracowanie graficzne okadki:

OLENA DUDAA

Wydawca:

INSTYTUT FILOZOFII

UNIWERSYTETU WARMISKO-MAZURSKIEGO W OLSZTYNIE

10-725 Olsztyn, ul. K. Obitza 1

Druk i oprawa:

ZAKAD POLIGRAFICZNY

UNIWERSYTETU WARMISKO-MAZURSKIEGO W OLSZTYNIE

10-724 Olsztyn, ul. Jana Heweliusza 3

Dystrybucja:

INSTYTUT FILOZOFII

UNIWERSYTETU WARMISKO-MAZURSKIEGO W OLSZTYNIE

10-725 Olsztyn, ul. K. Obitza 1

Internet: http://www.uwm.edu.pl/filozofia/

e-mail: komunikacjam@uwm.edu.pl

5

Spis treci

OD REDAKTORW 7

JZEF DBOWSKI (Olsztyn), O klasycznej koncepcji prawdy i jej filozoficznych

podstawach. Czy w Matrixie moliwa jest prawda?

11

CZ 1. PRAWDA W FILOZOFII

ADAM BASTEK (Olsztyn), Egzystencjalne warunki prawdziwoci zda

kategorycznych

37

ANDRZEJ UKASIK (Lublin), Prawda, prawdopodobiestwo, niepewno

uwagi o epistemologicznych konsekwencjach mechaniki kwantowej

47

ANDRZEJ KUCNER (Olsztyn), Problem prawdy w obliczu wspczesnego nihilizmu 57

ANNA STRZYEWSKA (Olsztyn), Pojcie oczywistoci a koncepcja prawdy u Husserla 71

KATARZYNA OSSOWSKA (Olsztyn), Czy w konwencjonalistycznej filozofii nauki jest

miejsce na prawd?

83

JAN PLESZCZYSKI (Lublin), Prawda w epistemologii a prawda w komunikacji 93

GRZEGORZ PACEWICZ (Olsztyn), Kilka uwag o rozumie, nauce i wartociach 101

PAWE PIOTROWSKI (Olsztyn), Prawda a wartoci wychowawcze 109

CZ 2. PRAWDA W JZYKU

ALEKSANDER KIKLEWICZ (Olsztyn), Koncert wiolonczelowy Beethovena...

Prawda a nominacja leksykalna

125

MICHAI L. KOTIN (Zielona Gra), O kodyfikacji werytatywnej sfery konceptualnej

w jzykach indoeuropejskich

149

MARIAN BUGAJSKI (Zielona Gra), Prawda w sownikach jzyka polskiego.

Rekonesans badawczy

163

SEBASTIAN PRZYBYSZEWSKI (Olsztyn), Prawda a lune uycie jzyka 177

STANISAW BUDA (Krakw), Zagadnienie szczeroci wypowiedzi 187

SEBASTIAN DUSZA (Krakw), Gdzie mieszka prawda w zdaniu zoonym?

Rozterki jzykoznawcw

197

WODZIMIERZ WYSOCZASKI (Wrocaw), Aspekty prawdy w jzyku. Ujcie

semantyczne (z perspektywy leksykalnej i frazeologiczno-paremiologicznej

jzyka polskiego i sowackiego)

213

RENATA DWIGO (Krakw), Potoczne rozumienie pojcia PRAWDA

analiza polskich przysw

235

6

CZ 3. PRAWDA W KULTURZE I KOMUNIKACJI

JAN TURKIEL (Supsk), Aletheia w literaturze sapiencjalnej starego testamentu

(Prz, Job, Syr)

251

ANNETTE SIEMES (Wrocaw), Koncept prawdy w reklamie i wypowiedziach

o markach i produktach

257

MONIKA CICHMISKA (Olsztyn), Wszyscy kami: prawda i kamstwo w serialu

telewizyjnym. Przypadek dra Housea

277

ANNA KAPUCISKA (Bydgoszcz), O waniejszych i mniej wanych elementach

prawdy na przykadzie wybranych tekstw reklamowych

285

KAROLINA PRYMLEWICZ (Warszawa), Karykatura portret prawdziwy. Analiza

zagadnienia na podstawie tekstw teoretycznych i praktyki artystycznej Jerzego

Szwajcera ps. Jotes (1892-1967)

295

ANDRZEJ KOTIN (Zielona Gra), Zmylona prawda: rzeczywisto a fikcja

w dziele literackim

311

MICHA GRECH (Wrocaw), Cechy prawdziwego uniwersytetu w opinii

mieszkacw Polski

323

7

Od redaktorw

pecjalizacja wiedzy dotyczy metodologii, heurystyki bada, ale w bardzo

duym, a moe decydujcym stopniu przedmiotowej sfery rozwaa (tzw.

subject field). Innymi sowy specjalizacji wiedzy towarzyszy specjalizacja,

a nawet separacja tematw badawczych. Istniej jednak takie sfery przedmiotowe

i takie kategorie, ktre w zaoeniu maj charakter ambiwalentny, a wic s otwar-

te na interpretacj w rnych perspektywach, rnych ujciach, przy zastosowaniu

odmiennych narzdzi kategoryzacyjnych, terminologicznych, wartociujcych. Do

takich kategorii niewtpliwie naley PRAWDA. W filozofii prawd (prawdziwo)

traktuje si jako autentyczn wasno pewnych twierdze lub sdw. W ujciu

klasycznym istot prawdy upatruje si w zgodnoci z rzeczywistoci. Prawda

w sensie logicznym oznacza koherencj twierdze w logicznie spjnym systemie.

Prawda w sensie psychologicznym (za Z. Ziembiskim) oznacza si przekonania,

z jakim okrelona osoba uznaje okrelone zdanie. Prawda w sensie etycznym

(w wersji reprezentowanej przez realizm) zakada przyporzdkowanie podstawo-

wym zasadom moralnym (o prawdziwoci postpowania rozstrzygaj ludzie;

prawdziwe jest to, co oni za takie uznaj) bd, w innej wersji, oznacza trosk

o dobro spoeczne (w niektrych ujciach przyjmuje si, e udzielenie odpowiedzi

na pytanie, jaki wiat by powinien, jest niemoliwa). Prawda w sensie perswazyj-

nym oznacza widzenie tunelowe, tzn. wyselekcjonowanie wybranych aspektw

jakiego obiektu w celu jego subiektywnego wyprofilowania, tworzenia korzystne-

go dla podmiotu, pozytywnego (w pewnym aspekcie) wizerunku. Kwestia prawdy

jest nieodczn czci refleksji na temat znakw i komunikacji (cho istnieje te

ontocentryczny pogld, i prawda absolutna to rzeczywisto), a wic podstawow

kategori nie tylko logiki i epistemologii, semantyki logicznej, lecz take rnych

odmian antropologii: antropologii kultury, jzyka, dyskursu, historii, polityki i in.

PRAWDA w swej istocie jest przedmiotem interdyscyplinarnym, wspcze-

nie coraz czciej pojawia si w badaniach socjologicznych, pedagogicznych,

S

8

etnologicznych i in. Rzecz jasna, e taki rozrzut badawczy wymaga spjnej

i solidnej bazy filozoficznej.

Z myl o interdyscyplinarnym, a nawet synergicznym ujciu jednej z najwa-

niejszych kategorii nauk humanistycznych wystpilimy z inicjatyw oglnopol-

skiej konferencji naukowej Prawda, prawdy, prawdzie, o prawdzie tak na-

prawd! Oblicza prawdy w filozofii, kulturze, jzyku, ktra odbya si w Tumia-

nach (koo Barczewa) w czerwcu 2013 roku (bya to kolejna sesja w serii Jzyk

poza granicami jzyka). Wygoszone w czasie konferencji referaty dotyczyy ta-

kich zagadnie, jak klasyczna koncepcji prawdy a jej pojcia nieklasyczne

w nauce i obiegu potocznym; prawda w teorii konstruktywizmu iw lingwosemio-

tycznej teorii dowiadczenia; etyczny wymiar prawdy, w szczeglnoci: prawda

a wiat wartoci (poznawczych i pozapoznawczych); prawdy, pprawdy i nie-

prawdy w procesach komunikacji spoecznej; wspczesne spory o koncepcj, na-

tur i kryteria prawdy; realizm i antyrealizm w sporze o pojcie i natur prawdy;

prawda materialna a prawda formalna; jzykowe i pozajzykowe wykadniki

prawdy; semantyczna teoria prawdy a realizm i in.

W rce Pastwa oddajemy tom oparty na wybranych referatach, dotyczcych

trzech aspektw interesujcego nas zjawiska: prawdy w filozofii, jzyku i kulturze.

Nie jest to, jak wida chociaby po spisie treci, typowy zbir pokonferencyj-

nych tekstw. Wyrnia go uniwersalno i ranga tematu (prawda), interdyscypli-

narno oraz, co naleaoby wymieni na pierwszym miejscu, intencje, jakie przy-

wiecay organizatorom tego przedsiwzicia. Ot podejmujc temat prawdy

i poddajc go wszechstronnemu ogldowi, chcielimy w ten sposb uhonorowa

trwajc ju ponad 35 lat naukow batali profesora Jzefa Dbowskiego o status

prawdy w filozofii i w nauce. Dodatkow okolicznoci bya 60. rocznica urodzin

Uczonego. Jako e filozofowie miewaj czasem kopoty z realnym czasem (uspra-

wiedliwieniem jest bezczasowy wiat czystych poj, w ktrym si obracaj), uro-

dziny Profesora witowalimy z rocznym opnieniem. W niniejszym tomie znaj-

dziecie Pastwo teksty uczniw, przyjaci, dawnych i obecnych wsppracowni-

kw Profesora, a take uczestnikw konferencji jzykoznawcw, kulturologw,

komunikatologw, ktrych do Tumian przywid jej temat: prawda.

Profesor Jzef Dbowski (ur. 12 III 1952) przez spor cz swego zawodo-

wego ycia zwizany by z Uniwersytetem Marii Curie-Skodowskiej w Lublinie.

Tam ukoczy studia filozoficzne i zdobywa kolejne stopnie naukowe (1987 r.

doktorat, 2000 r. habilitacja). Od 2001 roku pracuje w Instytucie Filozofii Uni-

wersytetu Warmisko-Mazurskiego w Olsztynie. Od 2002 roku kieruje Zakadem

Epistemologii, Logiki i Metodologii Nauk. W midzyczasie (2005-2007) peni

funkcj Dyrektora Instytutu Filozofii, a w latach 2010-2012 Przewodniczcego

Senackiej Komisji Etyki. W latach 2007-2010 by czonkiem Komitetu Nauk Filo-

zoficznych.

Zainteresowania badawcze profesora Dbowskiego obejmuj nastpujce

dziay i dyscypliny filozoficzne: epistemologi, filozofi nauki, fenomenologi,

kognitywistyk, antropologi filozoficzn, etyk i logik. Dokonania profesora

Dbowskiego, szczeglnie w obszarze epistemologii, sytuuj go w gronie najwy-

9

bitniejszych wspczenie przedstawicieli tej dziedziny filozofii w Polsce. Dorobek

Profesora tworz autorskie monografie (Idea bezzaoeniowoci. Geneza i kon-

kretyzacje Lublin 1987; Bezporednio poznania. Spory Dyskusje

Wyniki Lublin 2000; wiadomo. Poznanie. Naoczno poznania Lublin

2001; Prawda i warunki jej moliwoci Olsztyn 2010), wspredakcje mono-

grafii, artykuy w czasopismach naukowych i monografiach zbiorowych, tuma-

czenia i recenzje. Pokan cz dorobku stanowi te artykuy o charakterze pu-

blicystycznym, popularyzujce problematyk filozoficzn, bd eseje, w ktrych

namys nad rzeczywistoci i krytyczny jej ogld wyraany jest przy uyciu filozo-

ficzno-literackich narzdzi.

Profesor Dbowski by inicjatorem szeregu przedsiwzi naukowych; jest

nauczycielem dbajcym o rozwj modych pracownikw. Stworzy wok swego

Zakadu zalki szkoy filozoficznej. Postaw Profesora charakteryzuje te nie-

zwyka dbao o etos uczonego i nauczyciela akademickiego, a take denie do

zachowania etycznych standardw ycia uniwersyteckiego.

Problematyka, jak zajmuje si profesor Dbowski a take styl uprawiania fi-

lozofii, pozwalaj na usytuowanie jego twrczoci w obszarze tzw. klasycznej

filozofii. Przez klasyczna rozumiemy tu filozofi, ktra, wedle okrelenia same-

go Profesora, nie uniewania tradycyjnej problematyki filozoficznej, w tym nie

uniewania prawdy. Owo uniewanianie rzeczywistoci, postpujca relatywiza-

cja i dekonstrukcja rnych jej obszarw, to strategie badawcze, ktre Profesor

poddaje nieustannej krytyce. Erudycja, znakomity warsztat, w tym sprawne piro,

a take nieustanna potrzeba konfrontacji, dyskusji, pewna modziecza zadzior-

no czyni z Profesora trudnego, bo wymagajcego przeciwnika w filozoficz-

nych debatach i sporach. Poniewa specjalici od uniewaniania wiata, w tym

filozofii, maj si dobrze, yczymy Panu Profesorowi si w dalszej batalii o przy-

wrcenie filozofii jej dawnego statusu.

Aleksander Kiklewicz / Ewa Starzyska-Kociuszko

Olsztyn, luty 2014

11

JZEF DBOWSKI

Uniwersytet Warmisko-Mazurski w Olsztynie

O klasycznej koncepcji prawdy i jej filozoficznych

podstawach. Czy w Matrixie moliwa jest prawda?

artykule najpierw dokonuj przegldu waniejszych sformuowa klasycz-

nie pojmowanej prawdy. Zaczynam od wielu rnych jej definicji i okre-

le w pismach Arystotelesa, a na definicjach dwudziestowiecznych kocz

(sub. I). Nastpnie przedstawiam filozoficzn charakterystyk tej koncepcji, zestawia-

jc kluczowe jej cechy (sub. II) oraz list gwnych zarzutw i trudnoci, ktre towa-

rzysz dotychczasowym jej dziejom (sub. III). W punkcie kolejnym (sub. IV), biorc

za podstaw model rzeczywistoci wirtualnej wykreowany przez braci Wachowskich

w filmie Matrix, rozwaam moliwo osignicia klasycznie pojtej prawdy przez

mieszkacw Matrixa. Analizy, ktre przedstawiam w czci czwartej tego artykuu,

zdaj si wyklucza t moliwo. Przemawiaj natomiast za moliwoci prawdy w

sensie sabokorespondencyjnym, a wic, tym samym, za stosowalnoci schematu T i

semantyczn teori prawdy. Artyku zamykam konkluzj (sub. V), w ktrej stwier-

dzam, i droga do klasycznie pojtej prawdziwoci naszych myli pozostanie za-

mknita dopty, dopki przedmiot tych myli bdzie dla niej pozostawa rdowo

niedostpny: ju to z powodu jego absolutnej bytowej autonomii (niczym Kantowska

rzecz w sobie), ju to z powodu jego absolutnej bytowej heteronomii (ktr odzna-

czaj si np. wizki bitw). Obie te sytuacje wykluczaj moliwo uzgodnienia my-

li i rzeczy, w zamian dopuszczaj natomiast moliwo uzgadniania myli z my-

l. W ten jednak sposb klasyczna koncepcja prawdy przeobraa si w koherencyjn

(co ostatecznie jest punktem dojcia semantycznej teorii prawdy).

W

12

I. Prawda klasycznie pojta w wybranych jej sformuowaniach

Podstawowa idea zawierajc si w k l a s y c z n e j koncepcji prawdy bya i jest

wyraana na wiele rnych sposobw. Jednak, co oczywiste, rzecz nie w sposobach

jej wyraania i nie w wieloci tych sposobw ich rnorodnoci, porcznoci albo

samej tylko elegancji. Idzie o myl gwn. A ta, jak si zdaje, najcelniej i najwszech-

stronniej zostaa wyuszczona przez Arystotelesa (384-322 p.n.e.). Dlatego, mimo

wielkiej rozmaitoci sformuowa, cigle jeszcze warto przystan i zaduma si nad

tym, co w kwestii klasycznie pojtej prawdy usiowa nam powiedzie Arystoteles i

czy istotnie powiedzia ju wszystko, co w tej sprawie powiedzie mona, trzeba i

naley.

1. Arystoteles (384-322 p.n.e.) i wybrane jego wypowiedzi na temat prawdy

(a) Najpierw formua najbardziej znana i przywoywana chyba najczciej. W jzyku

oryginau ma ona nastpujce brzmienie:

,

(Metaph., 7, 1011 b 26-27; zob. take Arystoteles 2000a, 206).

W jzyku aciskim, w przekadzie Wilhelma z Moerbeke, brzmi za jak nastpuje:

Dicere namque ens non esse, aut non ens esse, falsum. Ens autem esse et non ens non esse, verum

est (Arystoteles 2000a, 207).

Natomiast w przekadzie na jzyk polski Jan ukasiewicz nada jej nastpujce

brzmienie:

Mwi, e to, co jest, nie jest, a to, co nie jest, jest, to fasz; a mwi, e to, co jest, jest, a to, co nie

jest, nie jest, to prawda (ukasiewicz 1987, 18, 73).

Z kolei najnowszy (lubelski) przekad na jzyk polski Tadeusza elenika odbiega

nieco od przekadu Jana ukasiewicza i brzmi jak nastpuje:

Ot stwierdza, e byt nie jest i e nie-byt jest, to jest fasz; a stwierdza, e byt jest i e nie-byt nie

jest, to jest prawda (Arystoteles 2000a, 207).

(b) Arystoteles, definiujc prawd, zawsze z naciskiem podkrela jej o b i e k t y w -

n natur jej rzeczowo i jej p r z e d m i o t o w e zakotwiczenie (mimo oglno-

ci). Dobrze to wida m.in. w dwu nastpujcych wypowiedziach:

Prawda i fasz zale od zoenia i rozdziau w rzeczach, tak e by w prawdzie, to uwaa rozdzie-

lone za rozdzielone, a zczone za zczone; by w bdzie za to sdzi inaczej, anieli maj si

rzeczy. [] N i e d l a t e g o bowiem, i uwaamy, e jeste biay, jeste taki faktycznie, lecz

odwrotnie, p o n i e w a jeste biay, my stwierdzajc to mwimy prawd (Metaph. 10, 1051 b

2-9; Arystoteles 2000b, 72; podkrelenie moje J. D.).

13

Istnienie czowieka p o c i g a z a s o b prawdziwe twierdzenie stwierdzajce jego istnienie.

Bo jeeli istnieje czowiek, to prawdziwe jest te zdanie, za pomoc ktrego stwierdzamy, e istnie-

je czowiek. I odwrotnie. Jeeli jest prawdziwe zdanie stwierdzajce, e czowiek istnieje, to czo-

wiek istnieje. Prawdziwe stwierdzenie n i e j e s t jednak przyczyn istnienia rzeczy, ale jej ist-

nienie wydaje si w pewien sposb p r z y c z y n istnienia prawdziwego twierdzenia: bo praw-

dziwo lub faszywo zdania u z a l e n i o n a jest od faktu istnienia czy nieistnienia rzeczy

(Categ. XII, 14 b 12-22; podkrelenie moje J. D.; zob. Arystoteles 1975, 45-46).

(c) Kolejne wypowiedzi Arystotelesa, ktre zamieszczam niej, mog stanowi dobr

ilustracj m.in. jego zdecydowanego sprzeciwu wobec perspektywy o n t o l o g i -

z a c j i prawdy, czyli wobec, jak to dzisiaj czasami si ujmuje, a t r y b u t y w n e -

g o jej pojcia, w odrnieniu od jej pojcia p r e d y k a t y w n e g o . Zarazem roz-

strzygaj one o stanowisku Arystotelesa w kwestii n o n i k a prawdy i faszu, a

dokadniej: nonika (nosiciela, substratu, podoa) c e c h y prawdziwoci lub faszy-

woci. Warto przy tej okazji nadmieni, e dwa tysiclecia pniej podobnie stawia

spraw Immanuel Kant (1724-1804). Kant cho ogasza wiatu wielk filozoficzn

rewolucj (synny kopernikaski przewrt) w kwestiach aletejologicznych pozo-

stawa wierny tradycji klasycznej, take w kwestii nonika prawdziwoci. Na kartach

Krytyki czystego rozumu pisa w tej sprawie m.in.:

[] prawda albo pozr nie wystpuje w przedmiocie, o ile si go oglda, lecz w s d z i e o

n i m , o ile o nim si myli (K.c.r., B 350; Kant 1986b, 3-5; podkrelenie moje J. D.).

Pokusa o n t o l o g i z a c j i prawdy zarwno w filozofii, jak i poza filozofi

zawsze jednak pozostawaa bardzo silna. W przeszoci nie mogli jej si oprze m.in.

B. Bolzano, E. Husserl i M. Heidegger (kady na swj sposb), nie mwic o neoto-

mizmie (koncepcja transcendentaliw) czy, tym bardziej, neoplatonizmie. Wszelako

zarazem zawsze miaa te zdecydowanych oponentw (vide R. Ingarden). Chwalebn,

jak sdz, list tych ostatnich otwiera wanie Arystoteles.

Nie ma bowiem prawdy ani faszu w rzeczach, jakoby na przykad dobro byo prawd, a zo tym

samym faszem, lecz jest prawda w m y l i (Metaph. , 1027 b 25-27; Arystoteles 2000a,

315/316; podkrelenie moje J. D.).

Zdanie ( ) jest to wypowied znaczca, ktrej pewna cz oddzielnie znaczy co jako wy-

raenie, a nie jako twierdzenie lub przeczenie. Mam na myli to, e na przykad [sowo] czowiek

znaczy wprawdzie co, ale nie to, e istnieje czy nie istnieje. Stanie si jednak twierdzeniem czy

przeczeniem, jeeli si co doda. [] Kada wypowied co znaczy [] Nie kada jednak wypo-

wied jest zdaniem stwierdzajcym co, lecz tylko taka, ktrej przysuguje prawdziwo lub faszy-

wo. Ale nie wszystkim wypowiedziom przysuguje prawdziwo lub faszywo, bo na przykad

proba jest wypowiedzi, lecz nie jest ani prawdziwa, ani faszywa (Herm. IV, 16 b 26 17 a 7; zob.

Arystoteles 1975, 56).

Stwierdzenie czego o czym jako zdanie twierdzce jest zawsze prawdziwe lub faszywe. Co si

natomiast tyczy percepcji rozumowej (nous), to jest inaczej; jedynie gdy rozum stwierdza, czym jest

istota rzeczy (to ti en einai), wystpuje prawda, lecz nie wtedy, gdy co orzeka o czym. Jak widzenie

wasnoci specjalnej jest zawsze prawdziwe, lecz jeli powiemy: czowiek jest blady lub nie jest bla-

dy zdanie to nie bdzie zawsze prawdziwe. Tak samo rzecz si ma w odniesieniu do tego, co jest

bez materii [sc. do noetycznych form dop. tum.] (De An. 430 b 26-31; zob. Arystoteles 1988).

14

2. Tomasz z Akwinu (1225-1274) i sformuowanie scholastyczne

Zwizek Arystotelesa i arystotelizmu (jako doktryny filozoficznej) z klasycznym ro-

zumieniem prawdy jest tak silny, e nazwy klasyczna koncepcja prawdy i arystote-

lesowska koncepcja prawdy byy i s, i to wcale nierzadko, uywane zamiennie. W

szerokim obiegu, take pozafilozoficznym, gwna myl, zawierajca si w klasycz-

nej/arystotelesowskiej koncepcji prawdy, najczciej znana jest wszake pod postaci

scholastycznej formuy, ktrej upowszechnienie czy si zazwyczaj z osob w .

T o m a s z a z A k w i n u (1225-1274).

Istotnie, swoje szerokie upowszechnienie klasyczna koncepcja prawdy zawdzi-

cza przede wszystkim Tomaszowi z Akwinu. Trzeba jednak pamita, e to szeroko

znane aciskie sformuowanie klasycznej koncepcji prawdy, cile biorc, Tomasz z

Akwinu, jak sam przyznaje, zaczerpn od Isaaca Ben Salomona Israli (ok. 850/855-

ok. 950/955), z ksigi Liber definitionibus (Izaak Israeli 1986). Zauwamy przy tym,

e jego druga cz (po przecinku), najczciej zreszt pomijana, jest wyranie wysty-

lizowana na odpowiednich sformuowaniach Arystotelesa (Metaph., 7, 1011 b 26-

27). Dodajmy te, i w formule aciskiej zarwno u Tomasza, jak i pniejszych

scholastykw kluczowe sowo a d a e q u a t i o (zgodno, zrwnanie), u Isaaca

Israli jeszcze nie wystpujce, czasami zastpowane byo przez wyraenia blisko-

znaczne lub synonimiczne, np. correspondentio (przyporzdkowanie, odpowiednio),

conformitas (podobiestwo, zgodno) czy convenientio (odpowiednio, stosow-

no).

A oto zapowiedziana wczeniej formua aciska, przytoczona dokadnie w takiej

postaci, w jakiej pojawia si na kartach Summa Contra Gentiles (I, 59):

[V]eritas intellectus sit adaequatio intellectus et rei, secundum quod intellectus dicit esse quod est

vel non esse, quod non est (Tomasz z Akwinu 2003, 158; por. te: Quaestiones dysputate de verita-

te, I, 3 oraz S. Th. 16, 2).

W oficjalnym przekadzie na jzyk polski formule tej nadano nastpujce brzmienie:

[P]rawda intelektu jest zgodnoci intelektu i rzeczy w tej mierze, w jakiej intelekt twierdzi, e jest

to, co jest, lub e nie ma tego, czego nie ma.

Gwoli cisoci godzi si zauway, e funkcjonujce w szerokim obiegu sformuo-

wanie aciskie, cho trwale dzi kojarzone ze redniowieczn scholastyk i w. To-

maszem, nieco odbiega od formuy zaczerpnitej z Tomaszowej Summy Contra Genti-

les. W wikszoci podrcznikw i monografii krluje za to nastpujce sformuowa-

nie:

Veritas est adaequatio intellectus et rei, secundum quod intellectus dicit esse quod est vel non esse,

quod non est.

Jest ono wyranie wystylizowane na innych Tomaszowych okreleniach prawdy (Qu-

aestiones dysputate de veritate, I, 3 oraz S. Th. 16, 2; Tomasz z Akwinu 1998, 24 oraz

15

idem 1999, 249). Jego przekady na jzyk polski te bywaj zrnicowane, cho za-

zwyczaj pojawiaj si w ktrym z nastpujcych wariantw:

Prawda jest zgodnoci myli i rzeczy, gdy myl stwierdza, e jest to, co jest lub e nie ma tego,

czego nie ma.

Albo:

Prawda polega na zgodnoci myli i rzeczy, a wic [zachodzi wtedy], gdy myl stwierdza, e to, co

istnieje, istnieje, a to, co nie istnieje, nie istnieje.

Albo:

Prawda jest zrwnaniem myli i rzeczy, gdy o bycie intelekt stwierdza, e jest, a o niebycie, e go

nie ma.

3. Inne sformuowania klasycznej koncepcji prawdy

(a) Ren Descartes (1598-1650):

[S]owo prawda, we waciwym znaczeniu, oznacza zgodno myli z jej przedmiotem, ale gdy

przypisuje si j rzeczom znajdujcym si poza myl, znaczy tylko, e rzeczy mog odgrywa rol

przedmiotw prawdziwych myli (Descartes 1964-1976, 567; cytat w przekadzie J. Woleskiego

za: Woleski 2005, 84).

(b) Immanuel Kant (1724-1804):

Jeli prawdziwo polega na zgodnoci poznania z jego przedmiotem, to przedmiot ten musi by

przez to odrniony od innych przedmiotw; poznanie bowiem jest faszywe, jeli nie zgadza si z

przedmiotem, do ktrego si je odnosi, jakkolwiek zawiera w sobie co, co zapewne mogoby by

wane dla innych przedmiotw (K.c.r., B 83; Kant 1986a, 146).

(c) Bertrand Russell (1872-1970):

Oczywiste jest, e kwestia prawdziwoci przekonania zaley wycznie od jego przedmiotw []

Przekonanie jest prawdziwe, gdy te przedmioty s powizane tak, jak to przekonanie stwierdza, e

s. Tedy, przekonanie jest prawdziwe, gdy istnieje pewien kompleks, ktry musi by definiowalna

funkcj tego przekonania, a ktry bdziemy nazywa kompleksem korespondujcym lub korespon-

dujcym faktem. (Russell 1984, 144; cytat w przekadzie J. Woleskiego za Woleski 2005, 114;

kursywa Russella).

(c) George E. Moore (1873-1958):

Powiedzie, e dane przewiadczenie jest prawdziwe, to tyle, co powiedzie, e we Wszechwiecie

jest pewien fakt, ktremu to przewiadczenie odpowiada; a powiedzie, e dane przewiadczenie

jest faszywe, to powiedzie, e we Wszechwiecie nie ma adnego faktu, ktremu by ono odpo-

wiadao. (Moore 1967).

16

(d) Ludwig Wittgenstein (1889-1951):

2.1 Tworzymy sobie obrazy faktw. 2.12 Obraz jest modelem rzeczywistoci 2.13 Przedmiotom

odpowiadaj (entsprechen) w obrazie elementy obrazu. 2.2 Obrazowi i temu, co on odwzorowuje,

wsplna jest logiczna forma odwzorowania. 2.21 Obraz jest zgodny lub niezgodny z rzeczywisto-

ci; jest trafny lub bdny, prawdziwy lub faszywy. 2.221 To, co obraz przedstawia, stanowi jego

sens. 2.222 Prawdziwo lub faszywo obrazu polega na zgodnoci (bereinstimmung) lub nie-

zgodnoci jego sensu z rzeczywistoci. 2.223 Aby rozpozna, czy obraz jest prawdziwy lub fa-

szywy, trzeba go porwna z rzeczywistoci. 2.224 Z samego obrazu nie mona rozpozna, czy

jest prawdziwy, czy faszywy. 3. Logicznym obrazem faktw jest myl (Wittgenstein 1970).

(e) Edmund Husserl (1859-1938):

[] Prawda jako korelat aktu identyfikujcego jest pewnym stanem rzeczy, a jako korelat pokrywa-

jcej identyfikacji jest identycznoci: pen zgodnoci zachodzc pomidzy tym, co domniema-

ne, i tym, co dane, jako takim (Husserl 2000, 146).

(f) Roman Ingarden (1893-1970):

Powiadamy, e sd A jest p r a w d z i w y , jeeli wszystkie momenty objecti formalis A, z wy-

jtkiem jego wycznie intencjonalnego charakteru i cech std pyncych, dadz si utosami co

najmniej z niektrymi momentami objecti materialis sdu A; sd A za jest faszywy, jeeli to uto-

samienie nie da si przeprowadzi. Jeeli bymy si zgodzili jedynie objectum materiale uwaa za

przedmiot sdu, to kady sd faszywy jest bezprzedmiotowy (Ingarden 1972a, 330).

Przez prawdziwo w cisym tego sowa znaczeniu rozumiemy pewien okrelony s t o s u n e k

midzy z d a n i e m penicym funkcj s d u a wybranym przez sens tego zdania o b i e k -

t y w n i e z a c h o d z c y m s t a n e m r z e c z y . Jeli w stosunek zachodzi, wwczas to

zdanie nabiera pewnej cechy wzgldnej, ktr wyznaczamy sowem prawdziwy. W sensie przeno-

nym samo to prawdziwe zdanie nazywane bywa prawd. Metaforyczno i odmienno sensu

idzie o wiele dalej, gdy przez prawd rozumie si c z y s t o i n t e n c j o n a l n y o d p o -

w i e d n i k prawdziwego zdania penicego funkcj sdu, a ju cakowicie niedopuszczalne wyda-

je si owo czsto uywane zastosowanie sowa prawda, kiedy rozumie si przez nie przynaleny

do tego rodzaju zdania o b i e k t y w n i e z a c h o d z c y stan rzeczy (Ingarden 1988, 378-

379; podkrelenia Ingardena).

Sowa prawda lub prawdziwy uywa si przede wszystkim w obrbie logiki lub teorii poznania.

Rozrniamy sdy (zdania orzekajce) prawdziwe i faszywe. Powiadamy mianowicie, e sd jest

prawdziwy, jeeli stan rzeczy wyznaczony przez jego tre zachodzi niezalenie od istnienia sdu

w obrbie tej dziedziny bytu, w ktrej dany sd go umieszcza. Sd za jest faszywy, gdy nie ma w

niej tego stanu rzeczy. [...] Prawdziwo jest tu wic pewn wasnoci sdu lub, oglniej, wyniku

poznawczego, ktry przysuguje mu w nastpstwie zachodzenia okrelonego stosunku midzy s-

dem (wynikiem poznawczym) a pewn niezalen od niego rzeczywistoci. Pochodnie prawd

nazywa si sam sd, resp. wynik poznawczy, prawdziwy (Ingarden 1957, 374/375).

Mona powiedzie, i to, e pewien sd jest prawdziwy, nie znaczy nic innego jak to, e pewien

stan rzeczy wyznaczony intencjonalnie przez jego konkretn tre zachodzi w odpowiedniej sferze

bytowej w sposb okrelony przez funkcj stwierdzania tego sdu i tym samym zaspakaja odpo-

wiednie roszczenie do prawdziwoci w sposb zgodny z jego sensem. [...] Przy prostym sdzie ka-

tegorycznym funkcja stwierdzania polega na bezzastrzeeniowym uznaniu pewnego stanu rzeczy

okrelonego przez tre tego sdu, a jego roszczenie do prawdziwoci dotyczy prawomocnoci tego

17

uznania; ta [za] wystpuje, gdy w stan rzeczy w odpowiedniej sferze bytowej zachodzi cakiem

niezalenie od sdu. Wtedy odpowiedni sd jest prawdziwy (Ingarden 1972b, 316.

(g) Kazimierz Ajdukiewicz (1890-1963):

Myl m jest prawdziwa to znaczy: myl m stwierdza, e jest tak a tak, i rzeczywicie jest tak a

tak (Ajdukiewicz 1949, 31).

(h) Tadeusz Kotarbiski (1886-1981):

[] Jan myli prawdziwie zawsze i tylko, jeeli Jan myli, e tak a tak rzeczy si maj, i jeeli przy

tym rzeczy maj si tak wanie (Kotarbiski 1929, 117; take: Kotarbiski 1986, 112).

4. Alfred Tarski (1902-1983) i semantyczna teoria prawdy

Niekiedy wyraa si pogld, e sformuowana przez Tarskiego semantyczna teoria

prawdy (dalej: STP) stanowi jedno z najpowaniejszych dwudziestowiecznych przed-

siwzi filozoficznych tego typu, a moe nawet filozoficznych przedsiwzi w og-

le (Grobler 2001b, 146; Grobler 2001a, 166). Panuje te przekonanie, e od chwili

ukazania si monografii Tarskiego Pojcie prawdy w jzykach nauk dedukcyjnych

(1933) mamy nareszcie porzdnie skonstruowan definicj zdania prawdziwego. Na

dodatek, w czym upewnia nas sam Tarski, definicja ta jest zasadniczo zbiena z kla-

syczn koncepcj prawdy oraz z intuicjami zdroworozsdkowymi, jakie na gruncie

jzykw naturalnych towarzysz uyciom sowa prawda (Tarski 1995b, 9-10). We-

dug Tarskiego, dokadnie odpowiada ona np. trzem nastpujcym sformuowaniom

zasadniczej idei, ktra zawiera si w klasycznej koncepcji prawdy:

Zdanie prawdziwe jest to zdanie, ktre wyraa, e tak a tak rzeczy si maj, i rzeczy maj si tak

wanie. (Tarski 1995c, 18).

Prawdziwo zdania polega na jego zgodnoci (lub korespondencji) z rzeczywistoci. (Tarski

1995e, 232).

Zdanie jest prawdziwe, jeli oznacza istniejcy stan rzeczy. (Tarski 1995e, 233).

Gdyby pomin rozmaite detale formalno-techniczne, to zgodnie z duchem i liter

STP ogln definicj zdania prawdziwego (resp. prawdy) mona by krtko wyso-

wi np. w nastpujcy sposb:

Zdanie A jest prawd w jzyku J i modelu M wtedy i tylko wtedy, gdy zdanie A jest spenione przez

kady cig przedmiotw z uniwersum modelu M (Woleski 1993, 218).

Innymi sowy, wedug Tarskiego, jeli definicja prawdy ma by merytorycznie trafna i

formalnie poprawna, to zgodnie z tzw. konwencj T (jej warunkiem ) uywa-

nie predykatu prawdziwy w odniesieniu do zda winno odpowiada tzw. schematowi

T, czyli winno mie posta nastpujcej rwnowanoci (Tarski 1995c, 60):

18

(T) Zdanie x jest prawdziwe wtedy i tylko wtedy, gdy p

gdzie x jest metajzykow nazw zdania, o ktrego prawdziwo chodzi, za p stano-

wi jego przekad na metajzyk (MJ).

Schemat T odgrywa tutaj do kluczow rol, albowiem to wanie on pozwala

skutecznie tworzy konkretne czstkowe definicje prawdy (tzw. T-rwnowanoci),

czyli formuowa wyjanienia w rodzaju:

Zdanie nieg jest biay jest prawdziwe wtedy i tylko wtedy, gdy nieg jest biay.

Wystarczy, jeli w tym celu, w schemacie T zastpimy symbol p jakim dowolnym

zdaniem typu nieg jest biay, za symbol x nazw jednostkow tego zdania, np.

jego nazw cudzysowow lub strukturalnoopisow (litera po literze).

I to jest wszystko, co skada si na procedur formuowania czstkowych definicji

prawdy dla zda konkretnego jzyka. Rzecz jasna, aby kada z utworzonych w ten

sposb definicji bya, jak si wyraa Tarski, metodologicznie poprawna i meryto-

rycznie trafna (1995b, 9), trzeba speni dodatkowe warunki. Trzeba, aby jzyk,

w ktrym dana definicja jest budowana, by odpowiednio bogatszy od jzyka, o ktre-

go zdaniach orzekany jest predykat prawdziwoci: metajzyk powinien zawiera se-

mantyk jzyka bezporednio niszego stopnia, a jego struktura logiczna powinna by

na tyle wyrazista (wystarczajco dobrze okrelona), e umoliwiaaby jego pen for-

malizacj. Poniewa jzyki naturalne nie s w stanie temu sprosta (bo s, jak pisa

Tarski, semantycznie zamknite), zakres stosowalnoci STP ogranicza si niemal

wycznie do jzykw nauk dedukcyjnych, a wic do jzykw sformalizowanych.

Najpowaniejszym jednak ograniczeniem STP jest, jak si zdaje, to, e bazujc

na pojciu speniania i wskutek tego dopuszczajc jedynie prawdziwo w modelu

(abstrakcyjnej strukturze relacyjnej wykreowanej przez teori naukow, czyli pewien

tekst) STP wcale nie wyprowadza nas poza jzyk, a wic, podobnie jak logika,

mwic sowami Quinea, nie sprowadza nas z drzewa jzyka (Kauszyska 2007,

67). STP jest wic typowo r e p r e z e n t a c j o n i s t y c z n teori prawdy teori

ostatecznie redukowaln do tej lub innej odmiany koherencjonizmu, teori umoliwia-

jc konfrontacj myli z myl lub jednych struktur jzykowych z innymi jzyko-

wymi strukturami (Dbowski 2009, 265-266). Tymczasem klasyczna koncepcja praw-

dy domaga si konfrontacji myli z r z e c z y w i s t o c i . I to z rzeczywistoci

istniejc od tej myli niezalenie (obiektywn, transcendentn), a nie z rzeczywisto-

ci przez t myl czy teori wykreowan (np. w postaci modelu).

Mona zatem wtpi, czy wbrew temu, co sobie obiecywa Tarski STP do-

brze oddaje podstawow ide, zawierajc si w klasycznej koncepcji prawdy. Mona

w to wtpi, poniewa nie jest w stanie uwzgldni pojcia korespondencji m o c -

n e j i wobec tego, z koniecznoci, musi operowa pojciem korespondencji s a b e j

(teoriomodelowej). A to ostatnie pozwala wprawdzie uzgadnia myl z myl, pojcie

z pojciem, zdanie ze zdaniem czy teori z teori, ale nie zezwala na zrwnanie

myli z rzeczywistoci czy zdania ze stanem rzeczy (w sprawie rozumienia relacji

korespondencji por. Woleski 2005, 160-161 i in.).

19

II. Gwne waciwoci (filozoficzna charakterystyka) klasycznie pojmo-

wanej prawdy

Filozoficzna charakterystyka klasycznie pojtej prawdy nie jest spraw prost. Nie jest

spraw prost z wielu powodw, w czci zapewne z powodw merytorycznych, a w

innej czci, by moe wikszej, z powodw pozamerytorycznych. Koncepcja ta zaw-

sze bowiem uwikana bya w liczne i nierzadko bardzo gorce spory filozoficzne. Ka-

e to powtpiewa, czy istotnie, jak to czasami si deklaruje, jest ona filozoficznie

neutralna, a wic nie angauje adnego stanowiska metafizycznego, epistemologicz-

nego lub aksjologicznego i wobec tego akceptowa moe j kady, niezalenie od

tego, jaki filozoficzny wiatopogld uznaje za trafny. Majc to na uwadze, a wic

liczc si z ryzykiem uwikania w konkretne spory filozoficzne, warto jednak mimo to

uwiadomi sobie najwaniejsze osobliwoci klasycznie rozumianej prawdy.

Jak sdz, podstawowa filozoficzna charakterystyka klasycznej koncepcji praw-

dy, gdyby j przedstawi w sposb zwizy i niezbyt drobiazgowy, mogaby wyglda

jak nastpuje.

Zatem, p o p i e r w s z e , prawda (albo lepiej: prawdziwo) zgodnie z kla-

syczn jej koncepcj jest c e c h . Jest cech niektrych naszych umysowych

czynnoci (czynnoci poznawczych) oraz wytworw tych czynnoci, a cilej: treci i

wytworw w postaci sdw, czyli zda w sensie logicznym. Jako taka wtrnie moe

przysugiwa rwnie niektrym jzykowym wypowiedziom (w szczeglnoci, zda-

niom), mianowicie o tyle, o ile peni funkcj sdw, scil. zda w sensie logicznym.

P o d r u g i e , prawdziwo jest cech r e l a c y j n , tzn. tak, ktr myl na-

bywa (albo nie nabywa bd traci) z powodu jej stosunku/relacji do przedmiotw by-

towo od niej niezalenych lub, alternatywnie, do przedmiotw wobec niej transcen-

dentnych transcendentnych strukturalnie i radykalnie (w kwestii rnych poj

transcendencji patrz: Ingarden 1987, 207-211).

P o t r z e c i e , relacj t mona bliej opisa jako relacj z g o d n o c i

(a niezgodnoci w wypadku sdw faszywych), k o r e s p o n d e n c j i , odpowied-

nioci, dostosowania, dopasowania czy nawet zrwnania albo pokrywania, ale raczej

nie jako relacj literalnego podobiestwa czy, tym bardziej, identycznoci lub tosa-

moci. Charakteryzowanie tej relacji jako podobiestwa lub, w skrajnym wypadku,

identycznoci implikuje bowiem powane trudnoci, ktre z reguy prowadz ju to do

niedorzecznoci, ju to do samodestrukcji. Mimo to, w ramach relacji korespondencji

B. Russell dopuszcza, oprcz relacji izomorficznej i homomorficznej, take relacj

obrazowania.

P o c z w a r t e , mimo i prawdziwo jest relacyjn cech naszego poznania

i naszej wiedzy, to jednak zarazem jest to cecha, dla wystpienia ktrej pierwszorzd-

ne znaczenie ma p r z e d m i o t o w a strona tej relacji. Zgodnie z tym, co podkrela

ju Arystoteles, o tym, j a k o c o nam si co ujawnia i e w ogle co nam si

ujawnia, przesdza przede wszystkim przedmiot naszych myli. Znaczy to, e nasze

poznanie i nasza wiedza, o ile s prawdziwe, s nade wszystko zdeterminowane

przedmiotowo. I w tym podstawowym sensie maj one (poznanie i wiedza) charakter

o b i e k t y w n y .

20

P o p i t e , obiektywna natura klasycznie rozumianej prawdy sprawia, e gdy-

by dopuci jej subiektywno, to w tym jedynie sensie, w jakim subiektywne (bo

podmiotowe, umysowe, wiadomociowe, mentalne) s speniane przez poznajcy

podmiot czynnoci poznawcze oraz poznawcze wytwory/rezultaty tych czynnoci (w

postaci sdw lub, w dalszej kolejnoci, odpowiednich tworw jzykowych, czyli

zda). Tak pojta subiektywno subiektywno o charakterze g e n e t y c z n y m

lub p s y c h o l o g i c z n y m nie ma jednak nic wsplnego z dowolnoci, arbi-

tralnoci, swobodnym uznawaniem czego za prawd (lub fasz) lub z konwencjonal-

nym charakterem znakw jzykowych (i jzyka w oglnoci). Jeli tedy Arystotelesa

uznamy za waciwego pomysodawc klasycznej koncepcji prawdy, to trzeba pami-

ta, e wszystkie jego propozycje wyrastay w tej mierze (podobnie zreszt jak propo-

zycje Platona) ze zdecydowanego sprzeciwu wobec propozycji greckich sofistw,

w tym m.in. ze s p r z e c i w u wobec ich subiektywizmu i konwencjonalizmu.

P o s z s t e , mimo i prawdziwo stanowi relacyjn cech niektrych na-

szych myli i mylowych wytworw, to jednoczenie jednak nie jest to cecha, ktr

myl posiada lub traci z jakich innych powodw, ni wzgldy czysto r z e c z o w e ,

np. z powodw emocjonalnych (bo mi si podoba), wolicjonalnych (bo chc), utyli-

tarnych (bo jest to poyteczne), spoecznych (bo tego wymaga sprawiedliwo), histo-

rycznych (bo tak robili nasi dziadowie), kulturowych (bo jest to obyczajne, moralnie

chwalebne i powszechnie przyjte), politycznych (bo uatwia nam to zdobycie wa-

dzy), ideologicznych (bo ley to w ywotnym interesie naszej partii), wiatopogldo-

wych (bo jest to zbone) i temu podobnych. Sowem, relacyjno cechy prawdziwoci,

wbrew pozorom, wcale nie implikuje tutaj relatywizmu: ani relatywizmu czciowego

(lokalnego), ani relatywizmu powszechnego (globalnego). Wrcz przeciwnie, z powo-

du pierwotnego zakotwiczenia w sferze przedmiotowej i uwarunkowania wycznie

wzgldami rzeczowymi, klasycznie definiowana prawda ponownie: wbrew sofi-

stom (Protagoras, Gorgiasz) i wszystkim ich ideowym spadkobiercom (a po susznie

miniony postmodernizm i neopragmatyzm) ma charakter zdecydowanie a n t y -

r e l a t y w i s t y c z n y , a moe nawet wprost a b s o l u t y s t y c z n y .

P o s i d m e , ten radykalnie antyrelatywistyczny i absolutystyczny charakter

klasycznie pojtej prawdy polega take na tym, e wbrew wielu innym wanym

cechom naszej wiedzy (m.in. takim jak np. oglno, pewno, intersubiektywna zro-

zumiao, komunikowalno, uyteczno, sprawdzalno, wiarygodno, prostota,

a nawet obiektywno lub racjonalno) cecha prawdziwoci jest n i e s t o p -

n i o w a l n a i n i e z m i e n n a . Stopniowalne, nieprzerwanie ewoluujce

i zmienne s nasze indywidualne lub zbiorowe akty, sposoby i kryteria rozpoznawania

prawdy albo uznawania czego za prawd. Take nasze jzykowe rodki i sposoby

wyraania prawdy. Te, istotnie, uzalenione s od wielu bardzo rnych okolicznoci

biologicznych, psychologicznych, biograficznych, socjologicznych, historycznych,

kulturowych i temu podobnych.

e, p o s m e , tego rodzaju wzgldno nie dotyczy cech prawdziwoci i fa-

szywoci, najdobitniejszy swj wyraz znajduje w metalogicznej z a s a d z i e

d w u w a r t o c i o w o c i oraz w kilku innych obowizujcych w kadym

wiecie moliwym podstawowych pryncypiach logicznych. W logice klasycznej

21

nale do nich m.in. zasada wyczonego rodka, zasada (nie-) sprzecznoci oraz za-

sada tosamoci. Znamienne, i kada prba rewizji logiki klasycznej zaczyna si

zwykle od zakwestionowania ktrej z tych zasad, np. zasady wyczonego rodka w

wypadku intuicjonizmu lub zasady (nie-) sprzecznoci w wypadku logik parakonsy-

stentnych (sabo- i mocnoparakonsystentnych). Jak wiadomo, w dalszej kolejnoci

skutkuje to odejciem od realizmu i przejciem na pozycje antyrealistyczne i konstruk-

tywistyczne. Fakt ten wskazuje na wybitnie r e a l i s t y c z n y charakter klasycznej

koncepcji prawdy i silnie skorelowanej z ni (przede wszystkim z powodu zasady

dwuwartociowoci) logiki klasycznej.

III. Podstawowe trudnoci zwizane z klasycznie pojmowan prawd

lista najczciej wysuwanych zarzutw

Klasyczna koncepcja prawdy, i to ju od chwili swych narodzin, uwikana bya w

ostry kontekst polemiczny. Wytworzyli go, przynajmniej zasadniczo, przede wszyst-

kim greccy sofici. W zwizku z tym mona zaryzykowa twierdzenie, e klasyczna

koncepcja prawdy od pocztku pomylana bya jako filozoficzna przeciwwaga dla idei

i tendencji, ktre upowszechniali najpierw greccy sofici (subiektywizm, konwencjo-

nalizm, relatywizm, pragmatyzm), a w niedugo potem greccy sceptycy. Takie inten-

cje i takie ideay bez trudu odnajdziemy zreszt nie tylko u Arystotelesa, ale rwnie

u Platona i niektrych presokratykw, w szczeglnoci, u eleatw (Platon 1956, 260c

i, zwaszcza, 263b). Nic tedy dziwnego, e niemal od zawsze koncepcja ta wzbudzaa

kontrowersje i od zawsze pozostawaa szczeglnie wdzicznym obiektem krytyki.

Krytyka sza z rnych kierunkw. Bya te rozmaicie motywowana. Jednak

gwny jej nurt wspokrelay zazwyczaj rne odmiany sceptycyzmu, poczynajc od

sceptycyzmu antycznego. Mona by moe powiedzie, e to wanie sceptycyzm

wytworzy te najbardziej znane strategie argumentacyjne, z pomoc ktrych do dzisiaj

argumentuje si przeciw klasycznej koncepcji prawdy.

Oczywicie, katalog trudnoci i kopotw, na ktre bya i jest naraona klasycznie

definiowana prawda, wykracza obecnie poza klasyczne argumenty sceptykw. Za-

mieszczona niej lista obejmuje wprawdzie jedne i drugie, ale nie wyczerpuje wszyst-

kich. Przeciwnie, zawiera stosunkowo nieliczne, cho zarazem, jak si zdaje, najbar-

dziej powane i podnoszone chyba najczciej.

1. Zarzut n i e o s i g a l n o c i prawdy. Jest to zarzut, ktry wprawdzie poja-

wi si ju u greckich sceptykw, lecz ktrego szczeglny ciar i szczeglny sens

zosta odsonity dopiero w czasach nowoytnych, za spraw kartezjanizmu i na grun-

cie filozofii pokartezjaskiej. Jak si czasami uwaa, zarzut ten ujawnia t r u d n o

k r y t y c z n klasycznej koncepcji prawdy. Rzecz w tym, e z powodu niemonoci

niezalenego od myli dotarcia do wiata rzeczy w sobie istniejcych, zasadniczo

(i niejako z definicji), wykluczona jest jakakolwiek moliwo ich uzgodnienia. In-

nymi sowy, poniewa nasz dostp do wiata rzeczy moe si realizowa jedynie

i tylko za porednictwem i przy udziale myli, przeto uzgadnia moemy ze sob jed-

ne myli z innymi mylami, nigdy za myli z rzeczami. Std prawda, pojta jako

22

zgodno myli i rzeczy, jest z powodu niezalenej od myli niedostpnoci tych

ostatnich, a wic ich transcendencji w sensie Kantowskim (Ingarden 1987, 209-211)

cakowicie poza naszym zasigiem. Trudno ta jest organicznie zwizana z pro-

blemem, ktry postawiony przez Kartezjusza, a zradykalizowany przez Kanta

nosi dzisiaj nazw ju to p r o b l e m u t r a n s c e n d e n c j i , ju to p r o b l e m u

m o s t u . Gwoli cisoci warto jednak nadmieni, e tego typu absolutn transcen-

dencj poznawanego przedmiotu wobec poznajcego podmiotu (i, w szczeglnoci,

wobec myli) mona tumaczy rwnie innymi wzgldami, ni czysto formalne (jak

u Kanta). Tego typu transcendencja, co z ca moc podkrelano ju w wiekach red-

nich, moe by take skutkiem zasadniczej odmiennoci w naturze (materialnej isto-

cie), jaka zachodzi pomidzy, z jednej strony, substancj c i e l e s n (tj. rozcig

rzecz fizyczn) a, z drugiej strony, substancj d u c h o w , czyli nierozcig my-

l. Tego rodzaju argumentacj wykorzystano zreszt przy formuowaniu kolejnego

zarzutu.

2. Zarzut a k r y t e r i a l n o c i , czyli niemonoci sformuowania waciwego

kryterium prawdy i faszu. Zarzut ten pojawia si bodaj od zawsze, co najmniej za

od czasw greckich sceptykw. Na pierwszy rzut oka brzmi on do niewinnie

dopty, dopki bdziemy uwaa, i kryterium prawdy nie zostao tutaj okrelone z

jakich powodw przypadkowych albo drugorzdnych. Ciar i powaga tego zarzutu

odsania si dopiero wtedy, gdy uwiadomimy sobie, e klasyczna koncepcja prawdy

stawia nas w istocie przed zadaniem niewykonalnym (vide sub. 1). Rzecz bowiem w

tym, e z powodu zachodzenia gbokiej ontycznej rnicy, rnicy k a t e g o -

r i a l n e j w aden sposb nie daje si porwna nonika prawdy (a wic myli,

sdu, zdania...) z faktami, ktre maj korespondowa z treci myli, sdu, zdania etc.

Porwnywa mona bowiem np. myl z myl, sd z sdem, zdanie ze zdaniem albo

te fakt z innymi faktami. Ale nie mona porwnywa, jak si wyraa J. Woleski,

niejako po przektnej, czyli zdanie z faktem lub faktu ze zdaniem (Woleski 1993,

195). Zarzut ten, w wieku XIX upowszechniany m.in. przez neokantystw, prowadzi

w konsekwencji do wytworzenia wielu tzw. kryteriologicznych teorii prawdy. Wsze-

lako, jak dalej zauwaa J. Woleski, jest on zasadny lub niezasadny, w zalenoci od

tego, jak zostanie pojta sama r e l a c j a korespondencji (adekwacji): czy jako tzw.

korespondencja m o c n a , czy te jako tzw. korespondencja s a b a (Woleski

2005, 160-162). Samego pojciu korespondencji (adekwacji) dotyczy ju jednak na-

stpny zarzut.

3. Zarzut braku waciwego okrelenia r e l a c j i k o r e s p o n d e n c j i (czy,

jeli kto woli: adekwacji, zgodnoci, odpowiednioci itp.). Jeli relacj zgodnoci lub

korespondencji definiowa jako relacj zachodzc pomidzy pewnym tworem men-

talnym i/lub jzykowym a rzeczywistoci pozamentaln i/lub pozajzykow, to zara-

zem nie moe by ona pojmowana jako identyczno, podobiestwo, izomorfizm czy

homomorfizm. A to z tego powodu, e przedmioty z samej definicji zasadniczo od-

mienne (umysowy i pozaumysowy) nie mog by zarazem identyczne czy choby

podobne. Jak to podkrela m.in. Frege, zgodnoci na czymkolwiek miaaby ona

polega (pokryciu si, podobiestwie, przystawaniu izomorficznym czy homomor-

ficznym) nie mona oczekiwa tam, gdzie zakada si jak fundamentaln rnic,

23

w szczeglnoci, bytowy hiatus lub inn rnic kategorialn (Frege 1977, 104). By

tedy wyj z impasu, trzeba koniecznie odwoa si do innego pojcia korespondencji

(zgodnoci, adekwacji), ni pojcie korespondencji mocnej. Na szczcie, jak zauwa-

aj zwolennicy tzw. sabokorespondencyjnej teorii prawdy (w tym rzecznicy STP),

zawsze moemy si odwoa si do pojcia korespondencji sabej korespondencji

zwanej inaczej teoriomodelow.

4. Zarzut t r z e c i e g o obserwatora i widmo regresu i n i n f i n i t u m . Za-

rzut ten by podnoszony m.in. przez F. Brentano i G. Fregego. Aby dokona porwna-

nia pomidzy myl a tym, do czego si ona odnosi, trzeba zaj zewntrzny wobec

myli i jej przedmiotu punkt widzenia. Po to za, by ustali jego adekwatno, trzeba

przyj kolejny, i tak dalej in infinitum. Std Frege pisa: Prawdziwo nie polega

w kadym razie na zgodnoci sensu z czym innym, gdy wtedy pytanie o prawdzi-

wo powtarzaoby si w nieskoczono (Frege 1977, 105). Pewnie dlatego te

Franz Brentano, cho w modoci arliwy arystotelik, opowiedzia si ostatecznie za

ewidencyjn teori prawdy (Brentano 1930, 22 i dalsze).

5. Zarzut niemonoci stwierdzenia prawdziwoci zda negatywnych, skoro ich

przedmiot nie istnieje. Zosta sformuowany take przez F. Brentana: jeli prawda

polega na zgodnoci myli z rzeczywistoci, to jak poj (i ustali) t zgodno w

przypadku prawdziwych negatywnych sdw egzystencjalnych, np. sdw typu:

Centaury nie istniej (Brentano 1930). Biorc za pod uwag fakt, e twierdzenia

matematyki mog by przedstawione w postaci takich wanie sdw (np. zamiast

powiedzie: Kady trjkt ma trzy boki, rwnie dobrze moemy powiedzie: Nie

istnieje trjkt, ktry nie miaby trzech bokw), powstaje problem prawdziwoci

sdw matematycznych (take sadw logicznych i formalnoontologicznych). Unowo-

czenion form zarzutu Brentana mona znale w Woleski 1993, 197-198.

6. Zarzut W i e l k i e g o F a k t u . Nazwa tego argumentu pochodzi od Donal-

da Davidsona (Davidson 1992, 42), natomiast jego istota wie si z tzw. aksjomatem

Fregego (okrelenie Romana Suszki), ktry mwi, e wszystkie zdania prawdziwe

maj dokadnie t sam denotacj: AB d(A) = d(B). Znaczy to, e paradoksal-

nie wszystkie poszczeglne zdania prawdziwe, cho rne w swej treci, korespon-

duj dokadnie z jednym i tym samym, mianowicie z rzeczywistoci jako caoci,

czyli z tzw. Wielkim Faktem. Za spraw A. Churcha i K. Gdla, zarzut ten znany by

wczeniej pod nazw argumentu z wyrzutni albo z katapulty; zgod-

no/korespondencja z pojedynczym faktem wyrzuca nas (katapultuje) poza niego,

poniewa implikuje zgodno/korespondencj z rzeczywistoci jako caoci, czyli

z tzw. Wielkim Faktem (Woleski 1993, 200-201; 2005, 162).

IV. Czy mieszkacy Matrixa mog posiada prawdziwe przekonania?

Podkrelaem dotd, i we wspczesnych dyskusjach wok klasycznie pojmowanej

prawdy trudna do przecenienia pozostaje rola tradycji: filozoficznej i pozafilozoficz-

nej, naukowej i pozanaukowej. Przy tym, donioso t wida jak na doni nie tylko na

poziomie samej ekspozycji, ale rwnie w warstwie krytyki. W zwizku z tym moe

24

powsta wraenie, e w tej kwestii powiedziane zostao ju wszystko i e nic nowego

i nic istotnego powiedzie nie jestemy ju w stanie. Tymczasem, jak si okazuje,

moliwoci analizy wcale nie zostay wyczerpane. Co jaki czas bowiem, m.in. za

spraw rozmaitych eksperymentw mylowych (np. eksperymentw Hilarego Putna-

ma z Bliniacz Ziemi lub z Mzgami w Naczyniu; Putnam 1998b, 105-111; idem

1998a, 302-306), odsaniamy w tej koncepcji nowe, nie uwiadamiane dotd pokady

sensu i, tym samym, nowe wci moliwoci interpretacyjne. To m.in. ta wanie oko-

liczno sprawia, e dzisiaj klasyczna koncepcja prawdy wystpuje na filozoficznej

scenie w wielu rnych wariantach, np. predykacyjnym i korespondencyjnym, moc-

nokorespondencyjnym i sabokorespondencyjnym, inflacyjnym i deflacyjnym, epi-

stemicznym i nieepistemicznym.

Faktycznych i moliwych wersji klasycznej koncepcji prawdy nie bd jednak tu-

taj ani mnoy, ani omawia. Natomiast w zamian chciaem si zatrzyma przy kwe-

stii, ktra pojawia si stosunkowo niedawno, a ktrej analiza i okrelone rozstrzy-

gnicie moe mie powane reperkusje dla zrozumienia istoty relacji prawdziwocio-

wych. Chodzi o rzeczywisto wirtualn, w szczeglnoci, o rzeczywisto wygene-

rowan komputerowo. Chodzi te o to, czy w odniesieniu do tak wytworzonej rze-

czywistoci i w jej obrbie ma zastosowanie klasycznie pojta prawda.

Nie bd tutaj odpowiada na pytanie, czym jest wirtualno. Nie bd prbowa

budowa (w sposb systematyczny) ontologii wiata wirtualnego. Nie bd rwnie

rozstrzyga (w sposb metodyczny) o sposobie istnienia obiektw wirtualnych: czy, w

szczeglnoci, jest on bliszy realnemu, czy raczej intencjonalnemu? Wszystko to s

wprawdzie arcyciekawe i arcywane, ale te cakiem odrbne i mocno zawikane te-

maty dla siebie. Za model rzeczywistoci wirtualnej posuy mi natomiast wiat

przedstawiony przez braci Wachowskich w filmie z 1999 roku pt. Matrix. Film jest

powszechnie znany i po wielokro na rnych forach dyskutowany, a wobec tego nie

ma potrzeby referowa jego treci. Dla porzdku jednak osoby zainteresowane krt-

kim omwieniem tego filmu, jego fabuy i artystycznego zamysu, odsyam do: Gur-

czyski 2013, 236-243.

Przechodzc wprost do rzeczy, zapytajmy tedy: czy przekonania Neo zanim jesz-

cze przystpi do rebeliantw i pozna prawd o Matrixie np. takie jego przekona-

nia, e jest informatykiem-programist, e pracuje w wieowcu na Manhattanie, e

jedzi samochodem, e nie jada stekw, e jego ulubionym daniem s knedle, e widzi

kobiet w czerwonej sukience itp. mog by w ogle prawdziwe?

Zapewne na pierwszy rzut oka moe si wydawa, e Neo jest w bdzie, gdy tak

sdzi. Wszak w rzeczywistoci i tak naprawd, o czym nie wie, znajduje si za-

mknity w kapsule, a wszystkie przeycia, ktrych dowiadcza (e jest informatykiem,

e pracuje w wieowcu na Manhattanie, e wanie zjada obiad w swej ulubionej re-

stauracji etc.), s wywoywane przez komputerowo sterowan stymulacj jego m-

zgowych neuronw. Jednak, po nieco uwaniejszej analizie okolicznoci, ktre wcho-

dz tu w rachub, okazuje si, e mona rwnie broni cakiem odmiennego pogldu.

I to wcale skutecznie. W kadym razie niektre ze wspczesnych teorii prawdy mo-

liwo tak dopuszczaj i filozoficznie j legalizuj (Gurczyski 2013, 68 i n.).

25

1. Jak si zdaje, z a p r a w d z i w o c i przekona mieszkacw Matrixa naj-

atwiej byoby argumentowa z pozycji s e m a n t y c z n e g o a n t y r e a l i z m u ,

czyli, inaczej mwic, weryfikacjonistycznej albo, szerzej, j u s t y f i k a c j o n i -

s t y c z n e j teorii znaczenia (w sensie M. Dummetta). Zgodnie z tym stanowiskiem,

przekonania mieszkacw Matrixa s o tyle prawdziwe, o ile w sposb przekonujcy

(a wic wcale nie byle jaki) daj si powiadczy, udokumentowa, sprawdzi, po-

twierdzi, udowodni, zmierzy, wykaza.

Zatem, jeeli wszystkie dostpne w ramach Matrixa dane wskazuj na to, e Neo

jest informatykiem pracujcym w wieowcu na Manhattanie (a nadto jeszcze nic nie

wskazuje na to, e jest inaczej), to przekonanie Neo jest w tej materii prawdziwe. Po-

dobnie sprawy si maj z prawdziwoci/faszywoci pozostaych przekona Neo

oraz z prawdziwoci/faszywoci przekona wszystkich innych mieszkacw Ma-

trixa. Dla przykadu: Neo posiada prawdziwe przekonanie, e widzi kobiet w czer-

wonej sukience; jego przekonanie jest prawdziwe, poniewa widzi wanie j, a nie,

dajmy na to, Trinity, Morfeusza, Cyphera albo cig liczb zapisanych w kodzie binar-

nym czy inn wizk bitw.

Jednak, jak wiemy z filmowej fabuy, sytuacja si komplikuje, i to w stopniu

znacznym, po opuszczeniu przez Neo wiata wirtualnego. Komplikacje s wtedy nie

tylko znaczne, ale i wielostronne. Dotycz one m.in. kwestii prawdziwoci, take wte-

dy, gdy t prawdziwo definiujemy w duchu justyfikacjonizmu i semantycznego

antyrealizmu. Albowiem pojawiaj si wwczas nowe dane i nowe zaskakujce wia-

dectwa. Np. wychodzi na jaw, e rzeczywisto, ktrej do niedawna dowiadcza Neo

(a dowiadcza jej jako jedynej realnej rzeczywistoci), nie istnieje autonomicznie, ale

zostaa w y k r e o w a n a przez odpowiednio skomplikowany program komputero-

wy; jest to program opracowany i realizowany przez mylce maszyny, ktre

wprawdzie niegdy zostay stworzone przez czowieka (na odpowiednio wysokim

poziomie zaawansowania bada nad AI), ale w jaki czas potem zbuntoway si prze-

ciwko ludziom i dzisiaj prbuj ich sobie podporzdkowa (scil. wykorzysta jako

rdo energii).

Trzymajc si Dummettowskiego paradygmatu, mona oczywicie powiedzie,

e w wietle nowych wiadectw swoje wczeniejsze przekonania co do realnoci wia-

ta Matrixa Neo musi podda gruntownej rewizji. Ba, teraz musi je uzna za jawnie

faszywe. Bo teraz ju wie, i ma po temu wiele mocnych argumentw, e wiat, w

ktrym by komputerowym programist i w ktrym natkn si na kobiet w czerwo-

nej sukience, to nie jest wiat realny, ale wiat snu, iluzji, literackiej fikcji i pozoru

to rzeczywisto sztucznie wytworzona, cakowicie zalena w swym bycie od pew-

nych inteligentnych pomysw, okrelonych umysowych czynnoci, w szczeglnoci,

skomplikowanych procesw komputacyjnych i odpowiednio spreparowanych algo-

rytmw.

Tak sprawy mog si potoczy (i tak si tocz w filmie), gdy trzymamy si

e p i s t e m i c z n e g o pojcia prawdy, gdy wic przyjmujemy punkt widzenia j u -

s t y f i k a c j o n i z m u i semantycznego a n t y r e a l i z m u (Dbowski 2011, 73-

89). Sowem, przebywanie w Matrixie albo innej rzeczywistoci wirtualnej nie wyklu-

cza posiadania prawdziwych przekona nie wyklucza, albowiem o ich wartoci

26

logicznej kadorazowo przesdzaj aktualnie posiadane dane i aktualnie dostpne

wiadectwa, czyli, jak powiedziaby M. Dummett, warunki uycia lub, jak kto woli,

warunki susznej stwierdzalnoci.

Od razu odnotujmy jednak, i punkt widzenia semantycznych realistw (w tym

justyfikacjonizm i epistemiczne pojcie prawdy) czasami prowadzi do rozstrzygni

trudno akceptowalnych, a nawet do jawnych paradoksw (Dbowski 2011, 82-88).

Przykadowo, jak twierdzi jeden z filmowych bohaterw (Morfeusz), dzisiaj ju nie

wiadomo, kto rozpocz wojn midzy ludmi a maszynami. Bo nie ma adnych da-

nych, by mc to rozstrzygn. Tym samym z punktu widzenia semantycznego an-

tyrealisty jakiekolwiek przekonania w tej sprawie s pozbawione wartoci logicz-

nej, czyli nie s ani prawdziwe, ani faszywe. Wicej, w wietle justyfikacjonistycznej

teorii znaczenia, s one w ogle pozbawione sensu i wobec tego niedorzeczne.

Skdind jednak wiemy, zareplikuje na to semantyczny r e a l i s t a , e przecie

kto t wojn rozpocz i skoro wybucha i trwa kto j rozpocz musia! Po-

dobnie, np. ja, nie umiem w tej chwili wykaza, ktra nog dzisiaj wstaem z ka,

lew czy praw, ale jest przesdzone, e z ca pewnoci ktr z nich postawiem na

pododze pierwsz. Albo, inny przykad, wprawdzie nie jestemy w stanie ustali,

kiedy prof. A. ukasik po raz pierwszy wzi do rk Wykady z fizyki Richarda Feyn-

mana, ale, skoro ma t lektur znakomicie opanowan, kiedy niewtpliwie musiao to

mie miejsce. Itd. Itd. Konsekwentny justyfikacjonizm w teorii znaczenia i teorii

prawdy implikuje rwnie szereg dalszych paradoksw, trudnoci i problemw. Kon-

sekwentnie podtrzymywany prowadzi m.in. do zakwestionowania (metalogicznej)

zasady dwuwartociowoci oraz do gruntownej rewizji caej logiki klasycznej (na

rzecz logiki konstruktywistycznej). O sprawach tych pisaem gdzie indziej i ju nie

bd do nich wraca (Dbowski 2011).

2. Prawdziwoci przekona mieszkacw Matrixa mona prbowa broni take

przy innych zaoeniach ni te, ktre lansuj semantyczni antyrealici. Mona to robi,

przyjmujc np. K a n t o w s k i punkt widzenia. W lad za Kantem wystarczy ww-

czas zaoy, e komputerowo wygenerowana i intersubiektywnie dostpna rzeczywi-

sto wirtualna stanowi odpowiednik, przynajmniej co do zasady, wiata fenomenal-

nego, natomiast niedostpny dla mieszkacw Matrixa poziom procesw komputa-

cyjnych (programw realizowanych przez technologicznie zaawansowane urzdzenia,

superkomputery) jest odpowiednikiem Kantowskich rzeczy w sobie (Ding an sich).

Jak si zdaje, a zdaje si tak np. Hubertowi Dreyfusowi, przy tego typu zaoeniach,

wano przedmiotowa (w tym prawdziwo) przekona mieszkacw Matrixa w

niczym istotnym nie ustpuje wanoci przedmiotowej caej naszej wiedzy, nie wy-

czajc wiedzy naukowej (Dreyfus 2005).

3. Jak sdz, prawdziwoci przekona mieszkacw Matrixa mona skutecznie

broni rwnie na gruncie s e m a n t y c z n e j t e o r i i p r a w d y (STP), a wic

jako prawdziwoci w modelu i przy uyciu pojcia korespondencji sabej (teoriomode-

lowej). Nic bowiem nie stoi na przeszkodzie, aby rwnie mieszkacy Matrixa mogli

zaakceptowa schemat T i, generalnie, mogli wypeni wszystkie warunki (formalne i

merytoryczne), okrelone przez Tarskiego w konwencji T. Na przykad Neo, dokd

pozostaje w Matrixie, cakowicie bez przeszkd moe uzna, e posiadane przez niego

27

przekonanie, i widzi kobiet w czerwonej sukience, jest prawdziwe wtedy i tylko

wtedy, gdy widzi kobiet w czerwonej sukience (a nie np. czarn wron albo wizk

bitw). Wydaje si nawet, i STP zostaa sformuowana jakby specjalnie na uytek

opisu tego typu wirtualnych rzeczywistoci oraz dla tego rodzaju potrzeb i celw.

4. Jest zapewne jeszcze wiele ronych teorii prawdy i wiele rnych metafizycz-

nych systemw, na podstawie ktrych mona by argumentowa za moliwoci praw-

dy w wiecie Matrixa, a nawet za realnoci tego wiata. atwo daje si tu stosowa

np. jaki wariant koherencjonizmu, ewidencjalizmu, pragmatyzmu, konwencjonalizmu

czy konsensualizmu. Prdzej czy pniej powstanie jednak pytanie, czy prawdziwoci

przekona mieszkacw Matrixa mona skutecznie broni rwnie wtedy, gdy we-

miemy pod rozwag m o c n o k o r e s p o n d e n c y j n teori prawdy, czyli wa-

nie prawd k l a s y c z n i e pojta?

Ot, pocztkowo moe si wydawa, e i tym razem mieszkacy Matrixa mog

posiada prawdziwe przekonania, a formuowane przez nich sdy mona kwalifiko-

wa jako prawdziwe lub faszywe w sensie klasycznym. Jak si bowiem zdaje, moli-

wo powanego potraktowania (i ewentualnie uwzgldnienia) klasycznej koncepcji

prawdy zasadniczo zachodzi przy spenieniu nastpujcych trzech warunkw.

(a) Warunek p i e r w s z y (podstawowy i zarazem minimalny), jaki w tym celu

naley przyj, domaga si, aby predykaty prawdziwy i faszywy nie byy

odnoszone do sfery bycia, lecz do sfery mylenia o byciu. Bo przecie tylko pod

tym warunkiem relacja, jaka zachodzi pomidzy rzeczywistoci a myleniem o

rzeczywistoci, moe by w ogle rozumiana jako istotnie z e w n t r z n a . Na-

tomiast w sytuacji, gdy dziedzina orzekania prawdy i faszu pokrywa si zakre-

sowo z poczonymi dziedzinami bycia i mylenia o byciu (co np. Husserl do-

puszcza w wypadku szerokiego rozumienia tych poj), wtedy nie ma ju adne-

go zewntrz. Tym samym nie ma te moliwoci zdefiniowania tej dziedziny

przez rodzaj najbliszy (genus proximus) i rnic gatunkow (differentia

specifica).

(b) Co wicej, rwnie tylko pod tym warunkiem poznanie i wiedza mog zyska

(i zachowa) swj waciwy i istotny sens, a wic mog by pojte jako mentalne

(wiadomociowe) odwzorowywanie czego, co wobec tego odwzorowywania i

jego rezultatw jest transcendentne nie tylko strukturalnie, ale i radykalnie. A to

z kolei znaczy, e d r u g i m istotnym warunkiem aplikacji klasycznej (kore-

spondencyjnej) teorii prawdy jest wyodrbnienie w obszarze wszelkich faktycz-

nych i moliwych odniesie intencjonalnych sfery odniesie p o z n a w -

c z y c h . Bo sfera intencjonalnych odniesie do rzeczywistoci wobec nich

transcendentnej nie wyczerpuje si w odniesieniach czysto poznawczych. Prcz

poznawczych, moliwe s take inne, tj. pozapoznawcze, np. o charakterze prak-

tycznym, estetycznym, religijnym. Jednak prawdziwo i faszywo w sensie

klasycznym mog by orzekane jedynie (albo gwnie) o aktach r e k o n -

s t r u k c j i (czyli wanie poznawania), nie za kreowania, podania, wytwa-

rzania czy praktycznego wykorzystywania.

(c) Dalej za, w nastpnym kroku naley jeszcze rozway i ewentualnie zdecy-

dowa, czy po trzecie z punktu widzenia prawdy i faszu wolno nam jest

28

kwalifikowa w s z y s t k i e formy aktywnoci poznawczej i ich rezultaty, czy

te tylko niektre, np. wycznie akty predykacji i ich wytwory (scil. sdy predy-

katywne). Warunek t r z e c i domaga si zatem ponownego zacienienia dzie-

dziny tego, czemu prawdziwo lub faszywo (w sensie klasycznym) w ogle

mog przysugiwa. e prawdziwe lub faszywe mog by zdania orzekajce (s-

dy, twierdzenia) tutaj o zgod chyba najatwiej. Natomiast kwesti sporn mo-

e ju by moliwo orzekania prawdy i faszu o zdaniach normatywnych (s-

dach wartociujcych), zdaniach modalnych czy, tym bardziej, o wytworach

przedpredykatywnej lub prekategorialnej fazy poznania.

5. Teraz zapytajmy, czy wszystkie te warunki s rzeczywicie spenione w rozpatry-

wanej przez nas sytuacji, a wic w tym wirtualnym wiecie, o ktrym opowiada film

braci Wachowskich? Najmniej problematyczne wydaj si warunki (a) i (c). Mona

przyj, e Neo i pozostali wspmieszkacy Matrixa cakiem skutecznie unikaj

o n t o l o g i z a c j i prawdy, a wic predykaty prawdziwy i faszywy s przez

nich orzekane jedynie o czynnociach umysowych i ich intencjonalnych wytworach

(warunek (a)). Na dodatek, prawdziwo lub faszywo s przez nich orzekane tylko

o niektrych czynnociach i ich wytworach, mianowicie tych ze sfery przekona (wa-

runek (c)). Zachodzi jednak pytanie, i jest to moim zdaniem pytanie kluczowe, czy

speniane przez mieszkacw Matrixa akty intencjonalne s odkrywcze i czy w ogle

mog by odkrywcze? A nawet wicej: czy speniane przez mieszkacw Matrixa

(umysowe) czynnoci, polegajce w istocie na wykonywaniu okrelonych algoryt-

mw, maj w ogle charakter intencjonalny? Pytania te s cakowicie uprawnione co

najmniej z trzech powodw.

Powd 1: Biorc pod uwag fakt, e stosownie do filmowej fabuy wiat

Matrixa zosta stworzony z myl o podporzdkowaniu rodzaju ludzkiego i penej nad

nim kontroli (oraz istnieje o tyle, o ile tak pen kontrol zapewnia/gwarantuje),

trudno jest uzna, e jego mieszkacy posiadaj minimaln (podmiotow) a u t o -

n o m i : autonomi mylenia i dziaania, autonomi, ktra funduje ich p o d m i o -

t o w o autonomi, ktra gwarantuje, i s oni (albo mog by) m.in. peno-

prawnymi podmiotami poznania, a wic istotami, ktre mog samodzielnie wybiera

kierunki i formy swej umysowej aktywnoci i wobec tego, w szczeglnoci, mog

take poznawa (= odkrywa, kierujc si wzgldami rzeczowymi).

Wydaje si, i ten minimalny warunek ukonstytuowania si m.in. podmiotu po-

znania warunek, ktry tradycyjnie okrelany bywa mianem duchowej autonomii,

wolnoci wewntrznej, wolnej woli, wolnoci myli itp. nie jest tutaj spe-

niony. Bo, oczywicie, nie chodzi tu o samo tylko poczucie wolnoci, poczucie

autonomii, poczucie wasnej suwerennoci, poczucie bycia sob, a wic w

gruncie rzeczy o iluzje i pozory. Akurat te wszyscy mieszkacy Matrixa posiadaj

w stopniu bodaj wikszym, ni dostateczny. Neo ma bardzo silne poczucie wewntrz-

nej autonomii, ale wolnym nie jest. Tymczasem chodzi o to, by wolnym by.

Jak si zdaje, poza tym nie jest tu speniony take inny konieczny warunek ukon-

stytuowania si podmiotowoci, a cilej, jeden z koniecznych warunkw tosamoci

osobowej, mianowicie posiadanie jednej i tej samej n a t u r y k o n s t y t u -

t y w n e j . Ot, jak si okazuje, niektrzy z mieszkacw Matrixa (Morfeusz, Neo,

29

Trinity, Cypher) posiadaj nie tyle dwoista natur, co d w i e cakiem rne natury

konstytutywne: raz s jedynie pewnymi bytami wirtualnymi (ostatecznie zatem wiz-

kami bitw), innym razem realnymi wiadomie yjcymi indywiduami psychofizycz-

nymi (czy te: osobowymi bytami z krwi i koci). Przesunicie w czasie (wedug fil-

mu: o te ok. 200 lat) przemawia dodatkowo za nieidentycznoci osb wirtualnych z

osobami realnymi. Jak si zdaje, bez jakiej bardzo spektakularnej/wyrafinowanej

metafizycznej doktryny, tej numerycznej identycznoci nie daje si tu ani stwierdzi,

ani wykaza.

Powd 2: Biorc pod uwag fakt, e cay wiat Matrixa jego mieszkacy oraz

cae rodowisko ich bycia i ycia (ich Lebenswelt) zosta wytworzony przez

zmylnie opracowany program komputerowy, to w swym istnieniu oraz formalno- i

materialnoontologicznym uposaeniu jest on cakowicie zaleny od umy-

sw/wiadomoci, ktre go wytworzyy i nieprzerwanie podtrzymuj w istnieniu. W

tej sytuacji, mimo caej wirtuozerii jego twrcw, trudno jest mu przypisa inny spo-

sb istnienia, ni czysto i n t e n c j o n a l n y . Tym samym, z powodu jego zasadni-

czej bytowej heteronomii (niesamoistnoci), u n i e m o l i w i a pozyskiwanie

prawdziwej o nim wiedzy prawdziwej w sensie klasycznym czy, jak kto woli,

m o c n o k o r e s p o n d e n c y j n y m .

Nawizujc do pewnych tradycyjnych rozrnie, mona te powiedzie, e sdy

formuowane przez mieszkacw Matrixa, wszystkie bez wyjtku, maj wprawdzie

swj przedmiot formalny (objectum formale), a wic czysto intencjonalny odpowied-

nik treci i formy sdu, lecz pozbawione s przedmiotu materialnego (objectum mate-

riale). W rezultacie, stosownie do jednej z Ingardenowskich definicji prawdy, nie

mog by one prawdziwe w sensie klasycznym. Bo swj przedmiot formalny (istnie-

jcy o tyle, o ile istniej wyznaczajce go sdy) posiadaj wszystkie bez wyjtku sdy

(zarwno prawdziwe, jak i faszywe), natomiast swj przedmiot materialny istnie-

jcy cakiem niezawile od formuowanych sdw posiadaj jedynie sdy praw-

dziwe.

Jak sdz, maksimum tego, co mieszkacom Matrixa udaje si osign w kwestii

prawdziwoci formuowanych przez nich sdw (albo prawdziwoci ich przekona),

sprowadza si do prawdziwoci w modelu, a wic prawdziwoci sabokoresponden-

cyjnej, teoriomodelowej. W Matrixie mona tedy mwi co najwyej o prawdziwoci

jako s p e n i a n i u pewnych jzykowych formu (wyrae zdaniowych) przez cigi

przedmiotw z pewnej cile okrelonej abstrakcyjnej struktury relacyjnej (dziedziny),

zwanej modelem. Zakadajc, e mieszkacy Matrixa bez trudu s w stanie wypeni

wszystkie okrelone przez konwencj T Tarskiego warunki poprawnoci, mona przy-

j, e w praktyce s w stanie stosowa STP.

Powd 3: Niezalenie od sformuowanych przed chwil zastrzee, trzeba jeszcze

zapyta, w jakim stopniu sytuacja mieszkacw Matrixa przypomina sytuacj miesz-

kacw Chiskiego Pokoju z gonego eksperymentu J. R. Searlea pod tak wanie

nazw (Searle 1980). Wiele wskazuje na to, e jest to sytuacja bliniaczo podobna.

Aktywno jednych i drugich polega wszak na operowaniu symbolami zgodnie z re-

guami, ktre napisa kto cakiem inny (kto pozostajcy poza pokojem). Jak to wie-

lokrotnie wykazywa J. R. Searle, samo skrupulatne wykonywanie algorytmw

30

niezalenie od stopnia ich zoonoci i technologicznego wyrafinowania nie wy-

maga udziau wiadomoci i nie zawiera adnych ladw intencjonalnoci. Znaczy to,

e samo w sobie moe by cakiem bezmylne. W dowolnie dugim czasie kady algo-

rytm (niezalenie od stopnia jego komplikacji) moe by wykonany przez dowolny

ukad fizyczny, np. sie wodno-kanalizacyjn (Kloch 1996).

Sumujc: sytuacja mieszkacw Matrixa (tych, ktrzy pozostaj w nim od uro-

dzenia a do mierci) poniekd przypomina sytuacj zrozpaczonej matki ze znanej

Eubulidesowej opowieci o krokodylu wyrafinowanie zoliwym krokodylu, bar-

dziej moe nawet zoliwym, ni kartezjaski demon albo putnamowski uczony-

niegodziwiec. Przypomnijmy krtko t opowiastk. Krokodyl porwa matce dziecko.

Zrozpaczona matka w przejmujcy sposb baga krokodyla, aby jej dziecko odda. Po

jakim czasie krokodyl, zdjty rozpacz matki, powiada: Dobrze, kobieto. Oddam ci

twoje dziecko. Ale oddam ci tylko pod warunkiem, e trafnie odpowiesz na jedno

moje pytanie. A pytanie moje brzmi: czy ja ci dziecko oddam? Jak wida, kobieta

jest w sytuacji epistemologicznie beznadziejnej (a w konsekwencji tego, w sytuacji

beznadziejnej take praktycznie i yciowo), bo nie ma moliwoci podania prawdzi-

wej odpowiedzi na zadane przez krokodyla pytanie. Bez wzgldu na to, jakiej odpo-

wiedzi udzieli, jej warto logiczna (prawdziwo lub faszywo), bez reszty

zalee bdzie od woli/kaprysu krokodyla, nie za od relacji do obiektywnie/niezawi-

le zachodzcego stanu rzeczy. Taki bowiem stan rzeczy autonomicznie istniejcy,

niezawisy od czyjejkolwiek woli i czyichkolwiek o nim wyobrae w ogle nie

ma szansy si pojawi: ani w wiecie wykreowanym w przypowiastce o krokodylu,

ani w komputerowo wygenerowanym wiecie wirtualnym Matrixa.

Wszystko to ostatecznie znaczy, e w Matrixie prawda klasycznie pojta nie jest

moliwa. Nie jest moliwa, poniewa jego mieszkacy (podobnie jak bohaterowie

innych wirtualnych wiatw) jako twory czysto intencjonalne (niezalenie od tego,

jakimi zdolnociami zostan obdarzeni) nie maj szansy sta si penoprawnymi

podmiotami poznania, nie maj szansy spenia autentycznych aktw poznawczych

(z akcentem na ich poznawczo), nie maj szansy dotrze do autonomicznie istniej-

cych stanw rzeczy. Zgodnie z wczeniej opracowanym programem, mog jedynie

wykonywa te lub inne algorytmy odpowiednio do programu, odpowiednio do

opracowanego wczeniej scenariusza.

V. Konkluzja

Klasyczn koncepcj prawdy atwo jest dzi doprowadzi do absurdu. W tym celu

wystarczy przyj, i w naszych zabiegach o klasycznie pojt prawdziwo idzie o

uzgodnienie naszego mylenia i naszego poznania z rzeczywistoci istniejc w sobie

(w sensie Kantowskim) z rzeczywistoci, ktrej nie trafia adna myl, adne po-

znanie i adna wiadomo. Naturalnie, tak pojta transcendencja wiata rzeczy (i ich

absolutna bytowa autonomia) czyni niemoliwym nie tylko klasycznie pojt prawd,

ale i jakkolwiek wiedz, nawet t najskromniej pojt.

31

Jak sdz, aby tego typu niedorzecznoci unikn, wystarczy przyj, e w trakcie

poznania (albo mylenia o czym) wcale nie musi dochodzi do deformacji poznawane-

go przedmiotu, a ju na pewno nie dochodzi przez to jedynie, e staje si on przed-

miotem naszych myli do jakiej istotnej zmiany jego pozycji bytowej albo do

istotnego zmodyfikowania jego charakterystyki formalno- i materialnootnologicznej.

W rezultacie, aby mc z powag i sensem mwi o prawdziwoci rnych na-

szych myli i rnych elementw naszej wiedzy (a wic o prawdziwoci w sensie

klasycznym), wystarczy uwzgldni dwa pojcia transcendencji: (1) pojcie transcen-

dencji strukturalnej i (2) pojcie transcendencji radykalnej. Wystarczy zatem, i

stosownie do wymienionych dwu poj transcendencji o poznawanym prawdziwie

przedmiocie zaoymy:

1. e wobec poznajcej wiadomoci stanowi on odrbn cao, czyli e, w szczeglnoci, jest odrbnym i bytowo samoistnym podmiotem wasnoci al-

bo te stanem rzeczy ufundowanym w takim bytowo samoistnym podmiocie

wasnoci;

2. e fakt poznawania i wejcie w intencjonaln relacj z poznajc wiadomo-ci, w odrnieniu od wielu innych moliwych czynnoci i dziaa, nie po-

woduje adnej zmiany w jego pozycji egzystencjalnej oraz w jego uposaeniu

formalnym i materialnym (jakociowym).

Jak sdz, to s zaoenia konieczne i wystarczajce po temu, aby jak tego domaga

si klasyczna koncepcja prawdy mc mwi o autonomii poznawanych prawdziwie

stanw rzeczy: ich niezalenoci od naszego mylenia (od naszej wiadomoci), ich

obiektywnoci, ich transcendencji (zewntrznoci) i ich faktycznej poznawalnoci.

Na pierwszy rzut oka moe si wydawa, i wymienione dwa warunki s atwe do

spenienia rwnie w wiecie Matrixa. Czy to znaczy, e tym samym klasycznie

pojta prawda jest w zasigu moliwoci Neo i jego wsptowarzyszy? W pierwszym

odruchu narzuca si odpowied twierdzca. Jednak, jak wskazuj przedstawione wy-

ej analizy (sub. IV), tego rodzaju rozstrzygnicie budzi uzasadnione zastrzeenia i, w

konsekwencji, opr. A to dlatego, e o czym wiemy skdind wiat Matrixa

stanowi jedynie s y m u l a c j autonomicznie istniejcej rzeczywistoci: nawet n i e

d u p l i k a t , a sam tylko s y m u l a c j . I ostatecznie z tak wanie intencj, o

czym wiemy take skdind, zosta wytworzony i w jego (wirtualnym) istnieniu jest

podtrzymywany. Jak wiemy, okolicznoci te sprawiaj, e w wiecie tym za pomo-

c pewnych specjalnie wyrafinowanych zabiegw symulowane s wszystkie jego

atrybuty i wszystkie zachodzce w nim prawidowoci. Symulowana (pozorowana)

jest jego ontyczna struktura, symulowana (pozorowana) jest moliwo jej poznawa-

nia, wreszcie symulowana (pozorowana) jest rwnie osigana w tym wiecie wiedza

oraz jej czysto epistemiczne atrybuty.

Zatem wanie wskutek tego, e mamy tutaj do czynienia z wszechobecn sy-

mulacj, a wic z pozorowaniem, preparowaniem i modelowaniem (by nie powie-

dzie: z mistyfikacj) przekonania Neo mog by prawdziwe lub faszywe jedynie i

co najwyej w sensie sabokorespondencyjnym, czyli, tak jak domaga si tego STP, w

sensie prawdy w modelu, jako wiadomo, ostatecznie redukowalnej do tej lub innej

odmiany koherencjonizmu. Mwic jeszcze dobitniej, mona nawet powiedzie, e

32

przekonania Neo i jego wsptowarzyszy, dokd pozostaj w Matrixie, s prawdziwe

lub faszywe jedynie i co najwyej w tym znaczeniu, w jakim prawdziwe lub faszywe

pozostaj tzw. quasi-sdy, czyli np. przekonania Onufrego Zagoby co do patriotycz-

nych cnt Janusza Radziwia albo przekonania Andrzeja Kmicica co do niewiecich

wdzikw Billewiczwny.

Oczywicie, jeli na tej podstawie kto bdzie domniemywa, e sposb istnienia

(modus existentia) komputerowo wygenerowanych wiatw wirtualnych uwaam za

bliszy raczej intencjonalnemu ni realnemu, to bdzie to suszne domniemanie. Bo

tak wanie uwaam. Uwaam tak, mimo i zarazem dostrzegam wiele rnic, skdi-

nd cakiem istotnych, midzy wiatem wirtualnym a wiatem literackiej fikcji czy,

tym bardziej, wiatem marze sennych (Gurczyski 2013, 181 i n.). Rnice midzy

wirtualnoci a realnoci sigaj jednak gbiej, ni rnice midzy tym, co wirtualne

a tym, co czysto intencjonalne.

LITERATURA

AWDIEJEW, A. (1999), Standardy semantyczne w gramatyce komunikacyjnej (teoria i zastosowanie). W:

Awdiejew, A. (red.), Gramatyka komunikacyjna. Warszawa / Krakw, 33-68.

AJDUKIEWICZ, K. (1949), Zagadnienia i kierunki filozofii. Warszawa.

ARYSTOTELES (1975), Kategorie. Hermeneutyka z dodaniem Isagogi Porfiriusza. Warszawa.

ARYSTOTELES (2000A), . Metaphysica. Metafizyka. Tom I. Lublin.

ARYSTOTELES (2000B), . Metaphysica. Metafizyka. Tom II. Lublin.

ARYSTOTELES (1988), O duszy. Warszawa.

BRENTANO, F. (1930), Wahrheit und Evidenz. Leipzig.

DAVIDSON, D. (1992), Zgodno z faktami. W: idem, Eseje o prawdzie, jzyku i umyle. Warszawa, 33-

59.

DESCARTES, R. (1964/1976), List do Mersennea. W: idem, Ouvres de Descartes. Tom III, Paris, 567.

DBOWSKI, J. (2009), Semantyczna teoria prawdy a realizm. W: A. L. Zachariassz (red.), Poznanie

a prawda. Rzeszw, 156-269.

DBOWSKI, J. (2011), Semantyczny antyrealizm i jego reperkusje: metafizyczne, epistemologiczne

i pragmatyczne. W: idem, J. Dbowski (red.), Jzyk poza granicami jzyka 2. Semantyka a pragma-

tyka: spr o pierwszestwo. Cz druga. Aspekty filozoficzne. Olsztyn, 63-91.

DREYFUS, H. (2005), Existential Phenemenology and The Brave New World. W: C. Grau (ed.), Philoso-

phers Explore The Matrix. Oxford, 71-97.

FREGE, G. (1977), Myl studium logiczne. W: idem, Pisma semantyczne. Warszawa, 101-129.

GROBLER, A. (2001), Pojcie prawdy w jzykach nauk empirycznych. W: idem, Pomysy na temat prawdy

i sposobu uprawiania filozofii w ogle. Krakw, 166-179.

GURCZYSKI, J. (2013), Czym jest wirtualno. Matrix jako model rzeczywistoci wirtualnej. Lublin.

GROBLER, A. (2001), Prawda: cel nauki czy utopia? W: idem, Pomysy na temat prawdy i sposobu upra-

wiania filozofii w ogle. Krakw, 145-165.

HUSSERL, E. (2000), Badania logiczne. Tom II, Badania dotyczce fenomenologii i teorii poznania. Cz

II. Warszawa.

INGARDEN, R . (1988), O dziele literackim. Badania z pogranicza ontologii, teorii jzyka i filozofii literatu-

ry. Warszawa.

INGARDEN, R. (1972A), O pytaniach esencjalnych. W: idem, Z teorii jzyka i filozoficznych podstaw

logiki. Warszawa, 327-507.

INGARDEN, R. (1957), O rnych rozumieniach prawdziwoci w dziele sztuki. W: idem, Studia z este-

tyki. Tom I. Warszawa, 371-389.

33

INGARDEN, R. (1987), Spr o istnienie wiata. Tom II, Ontologia formalna. Cz I, Forma i istota. Wyd.

III, Warszawa.

INGARDEN, R. (1972B), O sdzie warunkowym (Aneks II). W: idem, Z teorii jzyka i filozoficznych pod-

staw logiki. Warszawa, 271-325.

KAUSZYSKA, E. (1998), Dwa pojcia prawdziwoci. W: Z. Muszyski (red.), Z bada nad prawd nau-

k i poznaniem. Lublin, 43-49.

KAUSZYSKA, E. (2007), Epistemiczne pojcie prawdy. W: Przegld Filozoficzny. Nowa Seria. 3(63, 53-

72.

KANT, I. (1986A), Krytyka czystego rozumu. Tom I. Warszawa.

KANT, I. (1986B), Krytyka czystego rozumu. Tom II. Warszawa.

KLOCH, J. (1996), wiadomo komputerw? Argument Chiskiego Pokoju w krytyce mocnej sztucz-

nej inteligencji wedug Johna Searlea. Tarnw.

KOTARBISKI, T. (1929), Elementy teorii poznania, logiki formalnej i metodologii nauk. Wyd. 2, Lww.

KOTARBISKI, T. (1986), Elementy teorii poznania, logiki formalnej i metodologii nauk. Warszawa.

UKASIEWICZ, J. (1987), O zasadzie sprzecznoci u Arystotelesa. Warszawa.

MOORE, G. E. (1967), Z gwnych zagadnie filozofii. Tum. Cz. Znamierowski, Warszawa.

PLATON (1956), Sofista. Tum. W. Witwicki, Warszawa.

PUTNAM, H. (1998A), Mzgi w naczyniu. W: idem, Wiele twarzy realizmu i inne eseje. Warszawa, 295-

324.

PUTNAM, H. (1998B), Znaczenie wyrazu znaczenie. W: idem, Wiele twarzy realizmu i inne eseje. War-

szawa, 93-185.

RUSSELL, B. (1984),Theory of Knowledge. The 1913 Manuscript. London.

SEARLE, J. (1980), Minds, Brains and Programs. W: The Behavioral and Brain Sciences, 3, 417-424.

TARSKI, A. (1995A), Pisma logiczno-filozoficzne. Tom 1. Warszawa.

TARSKI, A. (1995B), Pojcie prawdy w jzykach nauk dedukcyjnych (1932). W: idem, Pisma logiczno-

filozoficzne. Tom 1. Warszawa, 9-12.

TARSKI, A. (1995C), Pojcie prawdy w jzykach nauk dedukcyjnych (1933). W: idem, Pisma logiczno-

filozoficzne. Tom 1. Warszawa, 13-172.

TARSKI, A. (1995D), Prawda i dowd. W: idem, Pisma logiczno-filozoficzne. Tom 1. Warszawa, 292-332.

TARSKI, A. (1995E), Semantyczna koncepcja prawdy i podstawy semantyki. W: idem, Pisma logiczno-

filozoficzne. Tom 1. Warszawa, 228-282.

TOMASZ Z AKWINU, W. (1998), Kwestie dyskutowane o prawdzie. Kty.

TOMASZ Z AKWINU, W. (2003), Summa contra Gentiles. Prawdy wiary chrzecijaskiej w dyskusji

z poganami, innowiercami i bdzcymi. Tom I. Pozna.

TOMASZ Z AKWINU, W. (1999), Traktat o Bogu. Krakw.

WITTGENSTEIN, L. (1970), Tractatus Logico-Philosophicus. Warszawa.

WOLESKI, J. (1993), Metamatematyka a epistemologia. Warszawa.

WOLESKI, J. (2005), Epistemologia. Poznanie, prawda, wiedza, realizm. Warszawa.

CZ 1 prawda w filozofii

37

ADAM BASTEK

Uniwersytet Warmisko-Mazurski w Olsztynie

Egzystencjalne warunki prawdziwoci

zda kategorycznych

radycyjna logika wyrnia tzw. klasyczne zdania kategoryczne (zdania kwa-

dratu logicznego). Ich form po usuniciu argumentw nazwowych re-prezentuj nastpujce przypadki:

(1) (Kade) jest (2) (adne) nie jest (3) (Niektre) s (4) (Niektre) nie s

Funktorem zdaniotwrczym od dwch nazw (wystpujcych w miejscach wykropko-

wanych) okazuje si cznik jest (resp. s). Przypadki (1) oraz (3) ilustruj twierdze-

nia, przypadki (2) i (4) przedstawiaj przeczenia. Wszystkie s okrelone ilociowo.

Ale ktre z nich maj egzystencjalne konotacje? Ktre wymagaj dodatkowych zao-

e dotyczcych istnienia desygnatw? Kiedy uycie spjnika jest naley uzna za

egzystencjalnie obojtne, a kiedy za zobowiazujce?

Proponowane przez logikw odpowiedzi i rozstrzygnicia (koniec XIX i pocztek

XX wieku) nie przyniosy zadowalajcych rezultatw: wprowadzay arbitralne ograni-

czenia lub prowadziy do uniewanienia niektrych tez arystotelesowskiej sylogistyki

(J. Supecki 1946, 190). Aby zrozumie istot zagadnienia i rda owych logicznych

niepowodze naley si cofn do momentu, od ktrego wszystko si zaczo, a przy-

najmniej biorc pod uwag dzisiejsz wiadomo problemu mogo si zacz.

T

38

1. Pytanie o dychotomi kopuli i istnienia

Oto Arystoteles, dla zilustrowania goszonych przez siebie tez, przywouje m.in. dwa

godne porwnania przykady zda jednostkowych:

(5) Sokrates jest chory (Arystoteles Kategorie, 13 b 13). (6) Homer jest poet (Arystoteles Hermeneutyka, 21 a 26-28).

W obu przypadkach mamy do czynienia z podmiotem, ktry nie jest (nie yje). Mo-

goby si wydawa, e mwic o czym, co nie jest, e jest (czym bd jakie) kado-

razowo wypowiadamy fasz. Rzecz jednak w tym, e zgodnie z ujciem samego Ary-

stotelesa zdanie (5) jest faszywe, a (6) prawdziwe. Wskazana faszywo zdania z

Sokratesem nie budzi zastrzee: jeli Sokrates nie jest (nie yje), nie moe by (cho-

ry). O kim, kto nie yje, nie mona zgodnie z prawd powiedzie, e choruje, bo to

znaczyoby, i chorujc, yje, co w konsekwencji prowadzioby do sprzecznoci: So-

krates nie yje i yje zarazem. Zdanie (5) istotnie okazuje si faszywe. Przejdmy do

Homera. Jeli Homer nie jest (nie yje), nie moe by (poet). O kim, kto nie yje,

nie mona zgodnie z prawd powiedzie, e uprawia poezj, bo to znaczyoby, e

uprawiajc poezj, yje, co w konsekwencji prowadzioby do sprzecznoci: Homer nie

yje i yje zarazem. Ale powiada Stagiryta z prawdziwoci twierdzenia mwi-cego, e Homer jest poet, nie wynika, e on jest (yje). Czasownik jest zosta tu bo-

wiem uyty jedynie akcydentalnie.

Powyszy wywd zwyko si odczytywa przez pryzmat dwch oddzielnych za-

stosowa: kopulatywnego oraz egzystencjalnego. Prawdziwo problematycznego

zdania z Homerem miaaby si zatem wiza z zastosowaniem cznikowym (orzecz-

nikowym), a