Autor: OBRAD EGIĆ

Recenzenti: MATE UJEVIĆ i DINKO FORETIĆ

Redakciju teksta izvršio: DINKO FORETIĆ

Korice: IVAN GLAVOČlĆ, akad. slikar

Grafički urednik: JOSIP GRAŠO, graf. ing.

Lektor: ZDRAVKO ARTIĆ

Korektor: AUTOR

Za ilustracije u knjizi su korištene fotografije Muzeja JNA Beograd, Zavičajnih muzeja općinskih odbora SUBNOR-a, te fotografije iz privatnih izvora

Izdavač i tisak: »NARODNI LIST« — ZADAR, 1977.

OBRAD EGIĆ

DVA ROĐENJA DEVETE DALMATINSKE

DIVIZIJE

11. II i 8. IX 1943. GODINE

P R E D G O V O R

Oružani ustanak protiv fašističkih okupatora i domaćih izdajnika počeo je u Dalmaciji 1941. godine — kao i u ostalim krajevima naše zemlje. Iako je sklop dalmatinskog područja, naročito primorskog, spe-cifičan i neobično težak za partizansko ratovanje, geografski uvjeti za oružanu borbu nisu bili presudni. Nacionalna i politička svijest naroda, njegova volja i revolucionarna Partija sposobna da pokrene narodne ma-se u borbu, bili su u Dalmaciji, kao i u ostalim dijelovima Jugoslavije, osnovni elemenat za dizanje i razvoj oružanog ustanka.

Poslije napada nacističke Njemačke na SSSR, poziva Centralnog ko-miteta KPJ na ustanak i održanog partijskog savjetovanja CK KPH, Pokrajinski komitet KPH za Dalmaciju, na čelu s Vickom Krstulovićem, donio je u julu 1941. odluku o formiranju partizanskih odreda. Prvi su bili jačine desetine i voda. Dejstvovali su odvojeno. Napadali su nepri-jateljske straže, patrole i vršili diverzantske akcije, da bi početkom 1942. godine prerasli u čete i bataljone. Iz toga su veoma brzo nastale mnoge jedinice, tako da je Dalmacija u Narodnooslobodilačkom ratu dala dese-tine tisuća boraca svrstanih .u nekoliko većih partizanskih odreda i pet-naestak udarnih i proleterskih brigada. Od njih su formirane 9,19, 20. i 26. divizija i Ratna mornarica, odnosno 8. udarni dalmatinski korpus. Njihov borbeni put u toku Narodnooslobodilačkog rata, osim 19. divizije, još nije obrađen. Samo su u ponekim časopisima objavljeni prigodni članci 0 borbama pojedinih jedinica. Vrijeme, međutim, protiče, živih učesnika je sve manje, a sjećanja na događaje, koja bi koliko-toliko dopunila inače šture ratne dokumente, postepeno blijede.

U prvoj, 9. dalmatinskoj diviziji, proveo sam dva mjeseca i učestvo-vao u svim borbama od njenog formiranja u februaru 1943, do Nevesinja 1 Kifina sela, gdje je polovinom aprila 1943. godine, zbog velikih gubi-taka u borbama protiv Talijana, Nijemaca, četnika i ustaša, po odluci Vrhovnog štaba NOV i POJ, bila rasformirana.

Bio sam na dužnosti komandanta bataljona u 5. brigadi. S divizijom sam prošao kroz najteže borbe koje je vodila. Za nju me, pored lijepih uspomena, vežu i najteži momenti u toku četiri godine ratovanja, naročito prilikom nošenja teških ranjenika od rijeke Neretve, preko pla-nine Prenja i Boračkog jezera, do Nevesinjskog polja. Da bih se odužio žrtvama koje je ona dala <u toku borbi, počeo sam još mnogo ranije da pišem svoja sjećanja na njena dejstva i podvige što ih je činila u vrijeme nošenja teških ranjenika. Jedan dio toga objavljen je 1975. godine u »Zborniku Instituta za historiju radničkog pokreta Dalmacije«, broj 3. Taj dio sam ponovo preradio i dopunio, a u toku 1976/77. potpuno sam završio obradu 9. divizije, od njenog formiranja do rasformiranja.

Borbe divizije od Imotskog do Nevesinja, kao i 3. brigade, koja je po rasformiranju divizije ostala da samostalno dejstvuje u Hercegovini,

5

Sandžaku i Crnoj Gori, sve do Sutjeske i Vučeva, gdje je i ona 6. lipnja 1943. bila rasformirana, obradio sam na osnovu naših i neprijateljskih dokumenata, koji su mi stajali na raspolaganju u Arhivu Vojnoistoriskog instituta i u Istoriskom odjeljenju CK SKJ, kao i na osnovu ličnih sjeća-nja i zapažanja. Borbena dejstva divizije i 3. brigade obrađivao sam isključivo na osnovu dokumenata.

Trudio sam se da događaje prikažem točno. Ipak su mogle promaći greške. Jer, u ratu se često postupa po usmenim naređenjima koja nisu nigdje zabilježena. Zbog toga sve ocjene i zaključke a ovoj knjizi treba primiti kao lično moje. Nadam se, da će ostali rukovodioci 9. divizije pridonijeti da se eventualne praznine i propusti u opisivanju događaja dopune, a izvjesne ocjene i izmijene. Prema tome, ovaj moj rad smatram samo prilogom historiji prve, 9. dalmatinske divizije.

U Zadru, juna 1977. godine Obrad Egić

6

DEVETA DALMATINSKA

DIVIZIJA

Formiranje 9. dalmatinske divizije, njena uloga i zadatak u sklopu Glavne operativne grupe Vrhovnog štaba u toku četvrte ne-prijateljske ofanzive, preuzimanje teških ranjenika na lijevoj obali ri jeke Neretve i njihovo nošenje preko planine Prenja i Nevesinj-skog polja, te borbe oko Nevesinja i rasformiranje divizije u prvoj polovini aprila 1943. godine osnovna su pi tanja ove knjige.

7

FORMIRANJE DIVIZIJE

Neposredno pri je dolaska Vrhovnog štaba s grupom proleterskih i udarnih brigada u Bosansku kraj inu narodnooslobodilačka borba u Dalmaciji bila je u punom zamahu. Vrhovni štab je zatekao parti-zanske jedinice Dalmacije u žestokim borbama s Talijanima na po-dručju Dinare i Livanjskog polja početkom jula 1942. godine. Do-lazak brigada i uspostavljanje neposrednog kontakta s Vrhovnim ko-mandantom bilo je veoma značajno za dal jnj i razvoj borbe u Dalma-ciji. Na plavom sastanku koji je vrhovni komandant drug Tito, održao sa Štabom 4. operativne zone Dalmacije, 26. jula 1942, u rejonu Donjeg Malovana, precizirana je uloga dalmatinskih jedinica u sklopu širokih operativnih zahvata brigade koje su bile pod nepo-srednom komandom Vrhovnog štaba.

Evo što se u izvještaju Štaba zone, o tom sastanku pored ostalog, kaže:

». . . Naš posjet Vrhovnom Štabu imao je za cilj ne samo među-sobno povezivanje i upoznavanje, nego i namjeru da Vrhovnom štabu, izlaganjem situacije na sektoru Livno — Duvno — Imotski — Biokovo ukažemo na mogućnost, u koliko bi se tu angažovao barem iedan dio proleterskih brigada, oslobođenja čitavog ovog terena sa jednim velikim dijelom obale . . . Drugovi iz Vrhovnog štaba nakon našeg izlaganja, iako su imali drugi plan, t j . čišćenje terena prema Kliuču. Mrkonjiću i Ja jcu . . . nisu odbili ovaj naš plan, već su ko-načno rešenje odložili poslije pada Livna . . .«*

Dalmatinske partizanske jedinice Uključile su se u širu akciju već u napadu na Livno. Osim toga, mnogi borci iz Dalmacije počeli su ulaziti u sastav navedenih brigada. Dalmatinske jedinice borile su se u Dalmaciji i l ivanjsko-duvanjskom području i doprinosile novom prilivu boraca u jedinice.

Ni jaka aktivnost udruženih krupnih talijanskih, četničkih, do-mobranskih i ustaških formacija protiv partizanskih jedinica (opera-cija Aliba) nije mogla usporiti širenje narodnooslobodilačke borbe u Dalmaciji u drugoj polovini 1942. godine.

Drugi sastanak vrhovnog komandanta, druga Tita, sa Štabom 4. operativne zone, u prisustvu komandanta Glavnog štaba Hrvatske i komandanta Operativnog štaba za Bosansku kraj inu održan je 28. augusta 1942. Tada je odlučeno da se u Dalmaciji pristupi formi-

1 ZBORNIK dokumenata i podataka o Narodnooslobodilačkom ratu ju-goslavenskih naroda, tom V, knjiga 6, dokumenat broj 12. (U daljnjem, tom, knjiga, dokumenat broj . . .).

9

r an ju prvih brigada te novih partizanskih odreda i bataljona.1 3 Priliv boraca u par t izane u Dalmaciji i l ivanjsko-duvanjskom području nije se smanjivao, pa se moglo, istovremeno, i dalje upućivati dio boraca u sastav brigada koje su došle u Bosansku kra j inu . Tako je do tog vremena već 2000 boraca iz Dalmacije ušlo u sastav tih brigada. Od većeg dijela novih boraca odma se pristupilo fo rmiran ju novih jedi-nica. Već 4. septembra 1942. formiran je 3. NOP odred Četvrte ope-rativne zone, sa oko 520 boraca: Pe ta r Bogunović (poginuo 1943. go-dine), komandant , a politički komesar Nedo Bošković (poginuo 1942. god.). Odred je sa tri batal jona pokrivao područje južne Dalmacije, Imotske k ra j ine i l ivanjsko-du vanjskog područja.

Dva dana kasnije, t j . 6. septembra 1942, u selu Dobro kod Livna, formirana je 1. dalmatinska udarna brigada (3. brigada Hrvatske), sa oko 1000 boraca: Pero Četković (poginuo 28. mar ta 1943. godine, proglašen narodnim herojem) komandant , Ante — Čenčo Kronja , politički komesar, Mari jan Bilić (poginuo 1942, proglašen narodnim herojem), zamjenik komandanta, a zamjenik političkog komesara bio ie Vlado Šćekić (narodni heroj), Mihovil —Mišo Tar ta l ja imenovan je načelnikom Štaba.

Politodiel:

1) Paško Romac, zadužen za parti jsko-organizaciona pitanja. 2) Risto Lekić, zadužen za kul tumo-poli t ički rad. 3) Stevo Drecun, zadužen za rad s omladinom.

Trećeg oktobra 1942. u selu Uništima, na južnim padinama Di-nare, formirana je 2. dalmatinska udarna brigada, sa 850 boraca: Ljubo Vučković (narodni heroj) komandant , Ante — Marko Jurl in (poginuo 13. juna 1943. godine) politički komesar. Jovo Martić (umro 1942. godine), zamjenik komandanta , Jovo Kapičuć (narodni heroj), zamjenik političkog komesara, L jubo Truta (narodni heroj) opera-tivni oficir, koji ie ujedno obavljao i poslove načelnika Štaba.

Politodjel:

1) Filip Bajković, zadužen za partijsko-organizaciona pi tanja . 2) Tasa Mladenović, zadužen za polit ičko-kulturni rad. 3) Mirko Milojković, zadužen za rad s omladinom.

Po formiran ju , brigada je na području Bosanskog Grahova i Vrlike, vodila borbu protiv Tali jana, četnika i ustaša.

la O tome sastanku detaljnije vidi ZBORNIK, tom V, knjiga 7, dokumenat broj 2.

10

i

P R V I S A S T A N A K V R H O V N O G K O M A N D A N T A N O P I D O V J J O S I P A B R O Z A T I T A , O D R Ž A N 26. J U L A 1942. GOD. U R E J O N U S E L A M A L O V A N A K O D K U P R E S A SA Š T A B O M 4 . O P E R A T I V N E Z O N E — D A L M A C I J E , N A K O J E M G A J E V I C K O K R S T U L O V l C U P O Z N A O S A V O J N O - P O L I T I C K O M S I T U A C I J O M U D A L M A C I J I .

Ni nove akcije Talijana da zaustave takav razvoj događaja u Dalmaciji (angažirali su svoje velike snage, dovlačili četnike iz isto-čne Hercegovine i pojačavali teror nad stanovništvom — u oktobru i novembru izvode operaciju Dinara) nisu izmijenile situaciju. Riječi druga Tita, Izgovorene 17. oktobra 1942. godine u Drvaru, prilikom predaje zastave Drugoj proleterskoj brigadi, na j re l je fn i je govore o tadašnjoj političkoj situaciji i raspoloženju narodnih masa u Dalma-ciji za borbu protiv talijanskih okupatora i njihovih satelita četnika, ustaša i domobrana.

Evo što je drug Tito tom prilikom rekao:

»Pogledajte, Dalmacija gori! Narod se diže . . . Dalmatinci idu u partizanske redove. Dalmatinci su već došli u partizanske brigade. Dalmatinci s tupaju u udarne brigade, Dalmatinci se dižu u borbu za slobodu i sretniju budućnost svog naroda . . . Naše perspektive jasne su na vidiku. One su sigurne. To je pobjeda . . . pobjeda je na našoj s t r a n i . . ,!«lb

Kada je Vrhovni štab, početkom novembra, prišao formiranju prvih divizija narodnooslobodilačke vojske, 1. i 2. dalmatinska bri-gada upućene su u sastav Druge proleterske divizije (2. dalmatinska brigada) i Treće narodnooslobodilačke udarne divizije (1. dalmatinska brigada). Treći NOP odred je rasformiran, a njegovi borci su popu-nili 5. crnogorsku i 10. hercegovačku brigadu Treće udarne divizije.2

Iako su tako iz Dalmacije izvučene njene glavne snage. Dalma-cija se pokazala neiscrpnim rezervoarom žive sile. Već je 12. no-vembra 1942. u Muću formirana 3. dalmatinska brigada, koju su sa-činjavali borci iz sjeverne i srednje Dalmacije. Borbe su vođene ne samo na kopnu, već su prenešene i na more, pa je pri Štabu 4. ope-rativne zone u decembru 1942. formirana Sekcija za Ratnu morna-ricu, ojačane su veze između partizana na otocima i jedinica na kop-nu, naneseni su porazi Talijanima i četnicima u sjevernoj Dalmaciji i na Dinari, oslobođeni su Vrlika i Livno, zaplijenjeni su na moru talijanski brodovi itd. Početkom 1943. godine u Dalmaciji je ustanak poprimio masovni karakter, iako su Talijani u nju prebacili 1. brzu diviziju »Eugenio di Savoia«, a od jedinica u reionu Zadra formirali diviziju »Žara«, čime su se njihove snage u Dalmaciji gotovo udvo-stručile.

BORBA 22. oktobra 1942. godine. 2 Prema postojećim podacima, u vremenu od 5. augusta do 24. septembra

1942. godine upućeno je: u Prvu proletersku brigadu 400 boraca, u Drugu pro-letersku 200, u Četvrtu proletersku brigadu oko 275 boraca, u Petu crnogorsku brigadu oko 500, u Desetu hercegovačku brigadu oko 500 i u krajiške jedinice oko 800 boraca (D. Plenča, Partizanski odredi naroda Dalmacije 1941—1942, Vojnoizdavački zavod »Vojno Delo«, Beograd 1960, stranica 397.).

12

Odmah nakon sjednice PK KPH za Dalmaciju, održane u Livnu 11. februara 1943. godine, u jeku četvrte nepr i ja te l jske ofanzive formirana je 9. dalmatinska divizija i odmah nazvana udarnom, a sačinjavale su je treća, četvrta i peta brigada.3

Međutim, početkom 1943. godine ponovno se pokazalo da su Ta-lijani nemoćni da uspore razvoj narodnooslobodilačke borbe u Dal-maciji . Šestog januara 1943. formirana je 4. dalmatinska brigada u Sošićima na Biokovu, a sačinjavali su je borci s područja Biokova, te otoka Hvara, Brača, Korčule i poluotoka Pelješca. U to vr i jeme formiran je i Prv i mornarički odred u Podgori, a dvadeset dana kas-nije, t j . 27. januara , formirana je i 5. dalmatinska brigada na Drini, a sačinjavali su je borci iz s rednje i s jeverne Dalmacije.

Stab 9. NO udarne divizije sačinjavali su: Vicko Krstulov'ć (na-rodni heroj), komandant , Ivica Kukoč politički komesar, Josip Škor-danta načelnik, Ljubiša Urošević pomoćnik načelnika, Dušan Kotaraš intendant i dr Vladislav Bel jakov referent saniteta, a upravnik di-vizijske bolnice dr Krste Rudan.

Treća udarna brigada, sa 747 boraca: Branko Dude (narodni he-roj), komandant , Miro Višić (poginuo jula 1943. godine, proglašen narodnim herojem) politički komesar, zamjenik komandanta ni je bio imenovan, ali je tu dužnost obavljao Stanko Parmać (narodni heroj), zamjenik političkog komesara, Ante Roje (narodni heroj), načelnik Štaba Branko Petričević, bivši domobranski kapetan.

Politodjel:

1) Dobrivoje Vidić, zadužen za part i jsko organizaciona pi tanja . 2) Branko Petričević —- Kada, zadužen za kulturno-polit ički rad. 3) Zagorka — Zaga Stojilović, zadužena za rad s omladinom.

Nakon fo rmiran ja i pr i je ulaska u sastav divizije, 3. brigada je dejstvovala na komunikacij i Sinj — Split i Split — Knin, izvodeći na n j ima rušenja , zaprečavanja i napade na okupatorska saobraćajna sredstva i pješadiju, onemogućavajući mu da se slobodno koristi t im saobraćajnicama. Područje od Sinja do Drniša i od Kozjaka do Di-nare, očistila je od ustaša, domobrana i četnika. Učestvujući u borbi protiv Tali jana prilikom oslobođenja Vrlike, po tkra j 1942. godine kod Stobreča, nedaleko Splita, uništila je odred »Crnih košulja«, koji je pošao u pl jačku omiških sela. U Podinar ju i Kosovskoj dolini vo-dila je borbu protiv hercegovačkih i Dujićevih četnika. U januaru 1943. godine, sadejs tvuje 2. proleterskoj diviziji pri napadu na četni-ke u Strmici i u selu Golubiću.

3 ZBORNIK, tom II, knjiga 8, dok. broj 32.

14

Četvrta udarna brigada, s oko 850 boraca: komandant Savo Drljević (narodni heroj), politički komesar Mate Ujević (narodni he-roj). Po oslobođenju Imotskog za zamjenika komandanta postavljen je Bogdan Peko. Za političkog komesara postavljen je Dušan Ristić, a za zamjenika političkog komesara brigade Mate Ujević koji je u jedno bio sekretar divizijskog komiteta.

Poli todjel: 1) Tanasije-Tasa Mladenović, zadužen za parti jsko-organizacio-

na p i tanja . 2) Mirko Burić, zadužen za kulturno-polit ički rad. 3) Milić Maksimović, zadužen za rad s omladinom.

Odmah po formiranju , brigada je aktivno dejstvovala protiv Tali jana, ustaša, domobrana i četnika, razbivši nj ihova uporišta na čitavoj teri tori j i od morske obale do Imotskog, proširujući ter i tor i j tzv. »Biokovske republike«. Najteže je borbe vodila 22. i 23. j anuara 1943. oko Podbabl ja i Zmijavca, kada je zarobila mnoštvo novo-mobiliziranih domobrana i ustaša 1. dobrovoljačke domobranske pukovnije, od kojih je izvjestan broj zadržala u part izanima. Pored toga, porušila je most na rijeci Vrliki i u Kamenmostu.

Peta udarna brigada, s 510 boraca: za komandanta je imenovan Marko Milanović, međut im komandant je bio Petar Božović, za po-litičkog komesara imenovan je Vlado Bagat (poginuo 1944. godine, proglašen narodnim herojem), a bio je Milija Stanišić, zamjenik ko-mandanta ni je imenovan; Zari je Skerović imenovan je za zamjenika političkog komesara, a Mileta Đukić za načelnika Štaba.

Poli todjel: 1) Pe tar Božović je imenovan, ali je bio Pero Lalović zadužen

za parti jsko-organizaciona pi tanja . 2) Ljubo Vušović, zadužen za poli t ičko-kulturni rad. 3) Desa Koštan, zadužena za rad sa omladinom. (Zbornik II,

knjiga 8, dokumenat broj 32.

Brigada, kao cjelina, p r i je ulaska u sastav divizije n i je učestvo-vala u borbama, već su batal joni samostalno izvodili borbene akcije i diverzije protiv nepr i ja te l ja na svojim područj ima dejstva.

Na dan fo rmi ran ja 9. NO udarna divizija je, bez prištapskih je-dinica, broji la 2.119 boraca, da bi nakon osam dana, — 18. f ebruara s Mornaričkim odredom, porasla na 3.600 l judi. Pored 1.582 puške i drugog ličnog naoružanja boraca i starješina, raspolagala je s 46 mi-t ra l jeza i puškomitral jeza, 2 minobacača (81 mm) i jednim protiv-avionskim topom.4

4 ZBORNIK, tom V, knjiga 12, dok. broj 41, i Zb, IV, knjiga 10 dok. br. 101.

15

NEPRIJATELJSKE JEDINICE U IV OFANZIVI

Kao što je poznato, planom Nijemaca, Talijana i kvislinga u Če-tvrtoj neprijateljskoj ofanzivi, koja je počela 20. januara 1943. go-dine, bilo je predviđeno da se unište snage NOV i POJ na prostoru Karlovac, Ogulin, Gospić, Knin. Sanski Most, Kostajnica, Glina, s tim da se odvođenjem muškog stanovništva na prinudni rad u Nje-mačku, stvore uslovi za uspostavljanje i konsolidaciju ustaške vlasti u toj oblasti. U operaciji su učestvovale: šest njemačkih i tri tali-janske divizije, tri ustaško-domobranske brigade i nekoliko samo-stalnih bataljona.5

Za podršku iz zraka određene su tri njemačke i četiri domo-branske eskadrile i oko pet talijanskih. Sve jedinice su dobile spsci^ jalna ovlaštenja da najbrutalni je postupaju sa stanovništvom, da ubijaju, da ruše, da uništavaju hranu ukoliko je ne mogu evakuirati itd. Sve muškarce preko 15 godina starosti trebalo je uputiti u pri-premljene koncentracione logore.

Osnovna ideja operacije »Vajs 1« — dvostruko operativno okru-ženje, djelomično je bilo ostvareno početnim rasporedom jedinica — sastojala se u težnji da se brzim dejstvima SS divizije »Princ Eugen« od Karlovca i 717. divizije od Sanskog Mosta u toku dva dana na j -pri je prepolovi slobodna teritorija, a zatim da se istovremeno i kon-centričnim nastupanjem ostalih jedinica okruži i uništi glavnina NOVJ.

U drugom dijelu operacije tzv. »Vajs — 2« trebalo je, koncen-tričnim nastupanjem SS divizije »Princ Eugen«, 369, 717. i 718. n je-mačke divizije ka Livnu, uništiti sve snage narodnooslobodilačke vojske na preostaloj teritoriji »Titove države« između Bosanskog Petrovca, Bosanskog Grahova, Livna, Ja jca i Ključa. Vjerovalo se da će partizanske snage na tom prostoru prihvatiti odsudnu bitku.

Talijanske i ustaško-domobranske snage imale su zadatak da zatvore dolinu Neretve od Konjica do Metkovića i liniju Dinara — Knin, da četiri do pet bataljona divizije »Bergamo« i jedan do dva ustaška bataljona, aktivno dejstvuju pravcem Sinj — Livno i Drniš s. Vrlika i da zaštite desni bok njemačkih trupa, a četnici da pretre-saju prostor Knin, Bosansko Grahovo i zapadne padine planine Uilice — sve u cilju uništenja »Titove države«.

U dal jnjem planu nepri jatel j je trebao vršiti »čišćenje« na pre-ostaloj partizanskoj teritoriji, sve do zapadne granice Crne Gore.

5 U operaciji su učestvovale: njemačke divizije: 714, 717, 718, 369, SS »Princ Eugen« i djelomično 187; talijanske divizije: »Re«, »Lombardija« i »Sa-sari«; 2, 3. i 5. domobranska brigada, kao i nekoliko samostalnih bataljona u sastavu talijanskih i njemačkih snaga (»Oslobodilački rat naroda Jugoslavije, knjiga I, strana 365).

17

U vezi s postavl jenim planom, sve nepr i ja te l jske jedinice 20. j anuara 1943. bile su na svojim polaznim položajima za napad. Do početka ofanzive bilo je na nepr i ja te l j skoj strani koncentr i rano oko 45.000 Nijemaca, 24.500 Talijana, 1.500 četnika, 4.000 domobrana i oko 5.500 ustaša.6

Nasuprot takvom nepr i ja te l j skom planu, Vrhovni komandant NOVJ, sedmog dana ofanzive — 27. j anuara 1943. donio je odluku o protuofanzivi. U odluci je predviđeno: dijelom snaga brani t i slobodnu ter i tor i ju i usporiti napredovanje nepri ja te l ja , a glavne snage čuvati za odsudne momente i — u slučaju da se preduzet im mje rama ne bude mogla brani t i slobodna ter i tor i ja — preći s Glavnom operati-vnom grupom u protivofanzivu prema jugoistoku. Odluka o preno-šenju operacija ka jugoistoku bila je stvarno donijeta još ranije, ne-zavisno od nepr i ja te l j ske ofanzive, ali je n jeno ostvarenje nepr i ja -tel jska ofanziva ubrzala. A kada je postalo jasno da nepri ja te l j na -mje rava prinudit i glavne snage NOV na odsudnu bitku i to pod veoma nepovoljnim uvjet ima, da je angažirao veoma jake snage i da je r i ješen da is traje do k r a j a da se prema tome, slobodna ter i tor i ja neće moći brani t i pa bi pr ihvaćanje odsudne bitke bilo katastrofalno za jedinice NOV, Vrhovni komandant Josip Broz Tito, održao je u Duvnu 8. f ebruara 1943. savje tovanje sa štabovima 1. i 2. proleterske i 3. udarne divizije. Nakon što je iznio cijeli plan predstojećih dej-stava operat ivne grupe (1. i 2. proleterske, 3. udarne, 7. bani jske i 9. dalmatinske divizije), naredio je da prvi ešalon grupe u iznenadnom i snažnom napadu uništi nepr i ja te l ja , a zatim da forsira Neretvu i stvori uv je te za da l jn je nas tupan je kroz Hercegovinu u pravcu Drine i Crne Gore.

Ta prva etapa bila je naj teža. Trebalo je razbiti nepr i ja te l jska uporišta u prostoru Mostar, Prozor i Ivan Sedlo, koja su zatvarala naš operacioni pravac. U tom cilju trebalo je grupirat i jake snage koje će u naletu, iznenada, razbiti nepr i ja te l j sku odbranu u tom trouglu. U isto vr i jeme trebalo je čuvati bokove tih snaga prema Sara jevu i Mostaru. Svi zadaci povjereni su 1, 2. i 3. diviziji.

Prva divizija, koja se nalazila na području jugoistočno od Bu-gojna upućena je u pravcu Gornj i Vakuf — Solakova Kula — Bra-dina, sa zadatkom da uništi nepr i ja te l j ska uporišta na željezničkoj pruzi između Konjica i Ivan Sedla i da obezbjedi s jeverni bok naših snaga p rema Sara jevu;

Druga divizija, krenula je sa područja Livna i Duvna u pravcu Posušje — Imotski — r i jeka Drežanka, sa zadatkom da uništi sva ne-pr i ja te l j ska uporišta između Mostara i Jablanice i da osigura bok naših snaga prema Mostaru;

8 »OSLOBODILAČKI RAT NARODA JUGOSLAVIJE« knjiga I, stra-na 360.

18

Treća divizija, upućena je, iz re jona Gornjeg Vakufa, u pravcu Prozor — Rama — Ostrožac — Konjic, sa zadatkom da likvidira ne-pr i ja te l j ska uporišta Prozor, Rama, Ostrožac i Konjic i da osigura prelaz preko Neretve.

Radi osiguranja operacija t ih divizija, p rema zapadu i jugoza-padu, predviđeno je da Sedma divizija organizira zaštitnicu na po-druč ju G. i D. Malovana i da krene u pravcu Sujice — Zahum — Prozor i dal je za 3. divizijom, a da Deveta divizija, s područja Imotski — planina Biokovo — Ljubuški, obezbjedi pokret 2. divizije s juga i da zatim krene za 2. divizijom.

Prvi hrvatski i Prvi bosanski korpus zadržani su na svom slo-bodnom ter i tor i ju sa zadatkom da ga, međusobnim t i jesnim sadej-stvom, aktivnom obranom brane, da za sebe vežu i što duže zadr-žavaju jake nepr i ja te l j ske snage i t ime glavnoj operat ivnoj grupi osiguraju potrebno vr i jeme i prostor za uspješan razvoj ofanzive i prelaz preko Neretve. Pored toga, sve part izanske jedinice dobile su zadatak da pojačaju napade protiv nepr i ja te l jskih garnizona i ko-munikaci ja širom zemlje.

Pored svih poteškoća u koj ima su se nalazile naše jedinice, n a j -teže i na jdel ikatni je je bilo osigurati evakuaci ju više hi l jada ran je -nika iz Bosanske kra j ine .

19

OSLOBOĐENJE IMOTSKOG 10. FEBRUARA 1943. GOD.

U sklopu dobivenog zadatka, 2. proleterska divizija sa 2. dalma-tinskom brigadom i još nekim dijelovima, 9. februara 1943. napala je ustaško-domobranski garnizon u Posušju. Jedna satnija legionara i 7. ustaška bojna razbijeni su i u panici odstupili prema Imotskom.

Na Imotski su napadale sa sjevera IV. proleterska crnogorska, sa sjeveroistoka II. proleterska srpska, sa sjeverozapada II. dalmatin-ska brigada, sve iz sastava Druge proleterske divizije, dok je sa jugozapada napadala IV. dalmatinska brigada samo sa tri bataljona.

Desetog februara poslije podne ustaški crnolegionaši iz Imot-skog, uz pomoć italijanskih aviona, pokušali su da ponovo zaposjednu Posušje, kojeg je odlučno branio 3. bataljon II dalmatinske brigade, Poslije neuspjeha, kad su ustaše počele da odstupaju, IV crnogorska brigada otpočela je direktan prodor u Imotski. Ustaše su počele paliti grad i uništavati municiju. Međutim, pod snažnim napadom IV crno-gorske i IV dalmatinske brigade, neprijatel j je napustio to uporište i uz osjetne gubitke povukli se na jugo-istok (Kočerin, Gdrude, Dre-novci, Ružici, Tihaljina, Klobuk i Ljubuški), gdje su ih Talijani pri-hvatili. Tako je 10. februara 1943. oko 22 sata Imotski oslobođen. To je ujedno bio početak uzajamnog sadejstva 2. proleterske divizije čiji je cilj bio izbijanje na Neretvu i novo-formirane 9. dalmatinske divizije.7

Pred njemačkim i ustaškim vlastima u Zagrebu, komandant 6. domobranske divizije pravdao je neuspjeh odbrane uporišta Posušje — Imotski slabim vezama i nedovoljnom suradnjom Talijana sa sna-gama NDH na pravcu Duvno — Posušje — Imotski — Mostar. Me-đutim, o pravom razlogu neuspjeha u izvještaju 3. domobran-skog zbora, između ostalog se kaže ovo: »Neprijatelj je napadao velikim snagama i često stvarao zabunu i metež kod naše momčadi, a ovo osobito zbog toga što redovno napada noću«.8

U borbama za Posušje i Imotski nepri jatel j je prema vlastitim podacima imao 20 poginulih, među kojima 2 oficira-komandira četa, 36 ranjenih, među kojima jedan oficir i dva podoficira i 407 nestalih.9

7 U odbrani Imotskog neprijatelj je angažirao 7. i 21. ustaški bataljon, 1. bataljon ustaške domobranske brigade (bez 1. i 5. čete) i 10. pripremni bata-ljon. (Jovan Vukotić: »Druga proleterska divizija«, str. 95, izdanje »Vojno izda-vački zavod« — Beograd 1972. godine).

8 ZBORNIK, tom IV, knjiga 10, dokumenat broj 328. Izvještaj komandanta 6. domobranske divizije, komandantu talijanske divizije »Murđa«.

9 ZBORNIK, tom IV, knjiga 10, dokumenat broj 333.

21

Naše snage su zaplijenile: 140 pušaka, 2 mitraljeza s većom količinom municije, više kamiona i opreme, dva vagona naf te i benzina, dva vagona kukuruza, mnogo duvana, veće količine šećera i drugih na-mirnica.10

Poslije uspješno završene borbe u rejonu Posušje — Imotski, 2. proleterska divizija dobila je zadatak da očisti dolinu Neretve od ta-lijanskih uporišta i zatvori pravac od Mostara, i da tako Prvoj prole-terskoj diviziji osigura dejstvo prema komunikaciji Konjic — Sara-jevo, a Trećoj diviziji zauzimanje Prozora i Konjica.

Predahnuvši kraće vrijeme u širem rejonu Imotskog, 2. divizija je 13. februara 1943. izvršila pokret preko sela Rakitna u pravcu Drežnice. Iako je u pokretu morala savladati visoko planinsko zem-ljište i po vrlo lošem vremenu preći planinu Stitor, pokrivenu debe-lim naslagama snijega i spustiti se u Karamanove klance, ona je, i pored jakih talijanskih snaga u Mostaru, brzo savladala te poteškoće i na iznenađenje neprijatelja u Drežnici i Mostaru stigla u dolinu Neretve.

22

10 Jovan V u k o t i ć , N. djelo, str. 97.

PLAN NEPRIJATELJA O UNIŠTENJU 9. DIVIZIJE

Iznenadni i snažni nalet naših jedinica u dolinu Rame i Neretve i brza likvidacija utvrđene okupacione zone Prozor — Ivan Sedlo — Mostar, uništenje divizije »Murđe« i pojava naših jedinica na vratima Mostara i Širokog Brijega izazvali su veliku zabunu i paniku kod Ta-lijana, četnika i ustaša. Zbog kritične situacije italijanskog 6. kor-pusa, posade oko Širokog Brijega napustile su uporišta, tako da je i njemačka eksploatacija rudnika boksita bila obustavljena. Pošto je očekivala da će naše snage iz doline Neretve (po talijanskoj procjeni jačine oko 15.000 — u svom sastavu 2. i 9. divizija imale su ukupno 6.000 ljudi, prim. O. E) nastupati prema moru u dvije kolone — je-dna iz doline Neretve, druga pravcem Ljubuški — Vrgorac »koje su dobro organizirane i naoružane mnoštvom automatskog oružja i većim brojem art i l jeri je i minobacača«, komanda italijanskog 6. kor-pusa je naredila svojim snagama oko Mostara da drže rudnike bok-sita i što širi mostobran u zoni Metković. Da bi prebrodili tešku krizu 6. korpusa koja će t ra ja t i deset-dvanaest dana, vrhovno italijansko komandovanje je tražilo hitnu pomoć od Nijemaca i četnika.

Komandant »kraljevske vojske u otadžbini«, Draža Mihailović, kojeg su Talijani izvijestili o predstojećoj ofanzivi protiv partizana, svesrdno se odazvao pozivu okupatora. Odmah je naredio prisilnu opću mobilizaciju četnika u Crnoj Gori, Hercegovini i Sandžaku, i polovinom februara grupirao jake formacije kod Mostara, koje će prema izrađenom planu, što će se vidjeti kasnije, zajedno sa tal i jan-skim trupama krenuti sa juga i istoka ka Jablanici, radi onemogu-ćavanja partizanskog prodora u južnu Hercegovinu i radi njihovog uništenja oko Jablanice.

Radi jednovremenosti te velike koncentrične ofanzive od G. Vakufa, Sarajeva i Mostara ka Jablanici, dvije četničke kolone snab-djevene talijanskim oružjem i pojačane sa po jednom mješovitom talijanskom grupom, nastupaće obima obalama Neretve ka Rami i Konjicu. Osim toga, domobranske i ustaške formacije u Mostaru i okolini iskoristiće se za obranu Mostara na liniji Široki Brijeg — Ljubuški, protiv 9. NOU divizije.

Dijelovi 6. ustaško-domobranske divizije, koji su branili uporišta Posušje i Imotski, kao što je rečeno, pod pritiskom naših snaga po-vukli su se na jugoistok prema Grudi, Širokom Brijegu i Ljubuškom, te su na liniji Kočerin — Grude — Tihaljina, 11. februara od Tali-jana bili zaustavljeni i prihvaćeni. Nepri jatel j je odlučio, da na tim položajima organizira obranu i uz podršku italijanske avijacije i arti-ljerije, upornom obranom onemogući 9. diviziji prodor prema Lju-buškom, Širokom Brijegu i dalje na jug ka Metkoviću. U tom cilju,

23

izvršio je podjelu i utvrđivanje položaja. O toj obrani se u zapovijesti ustaško-domobranskog pukovnika Vjekoslava Šimića, komandanta Odsjeka Kočerin — Klobuk, Op. br. 33/tj. od 15. februara 1943. godine, kaže:

»Za izvršenje posjedanja položaja Kočerin — Klobuk i spreča-vanje dal jnjeg protivničkog nadiranja na jug bilo u pravcu Širokog Brijega ili Ljubuškog, kao i međuprostora, a shodno nalogu koman-danta III sektora, raspored snaga i posjedanje položaja za obranu, vršim po sledećem:

I. — Desni podosjek: sve satnije Ustaškog odbranbenog Zdruga; i I. bojna I. domobranske dobrovoljačke pukovnije bez jedne satnije, pod privremenom komandom satnika Mate Primorca, posjeda i ot-sudno brani: Položaj na crti selo Mamici, zapadno od Kočerina, — k. 561 (Rust) — selo Višnica — k. 410 (Stranik) — s. Tomići (zaključno). Ova grupa održav$će vezu sa talijanskom posadom na Kočerinu. Jedan vod u rezervu smjestiti u selo Medovići, a dva voda I. domo-branske dobrovoljačke pukovnije kod Crkve u selu Ledinac.

II. — Lijevi podosjek: zapovjednik pukovnik Šimić, sastav jedi-nica: VII. i XXVI. ustaška bojna i 13. bojna pripremna, posjeda i otsudno brani položaje: s. Tomić isključno — Cerov Dolac — Gra-dina — s. Brdo — s. Lekina Mahala — Površje — s. Opačko . . . Je-dan vod u rezervu smjestiti u školi s. Tihaljine . . . Sa talijanskom milicijom na Putešavci, održavati vezu«.11

Pored navedenih neprijateljskih jedinica koje su brojale 2.500 ljudi, od kojih 1.200 domobrana i 1.300 ustaša,12 pred frontom 9. dal-matinske divizije nalazile su se brojne talijanske jedinice iz sastava 6. armijskog korpusa i izvjesne četničke formacije.

24

11 ZBORNIK, tom IV, knjiga 10, dokumenat broj 334. 12 ISTO, dokumenat broj 215.

BORBE DIVIZIJE U REJONU ŠIROKOG BRIJEGA, LJUBUŠKOG I VRGORCA OD 17. II DO 4. III 1943!

Već sutradan nakon formiranja i pr ikupl janja na području Imot-skog, Posušja i Aržana, 9. dalmatinska NOU divizija dobila je zadatak da izvrši pokret i usmjeri svoju aktivnost k Širokom Brijegu, Ljubu-škom i Vrgorcu i na ta j način zatvori te pravce, osiguravajući jedno-vremeno Duvanjsko polje, kojim su prolazili ranjenici, odnosno desni bok i pozadinu Glavne operativne grupe. U prvoj divizijskoj zapovi-jesti, izdatoj pod broj 1 od 14. februara 1943. kaže se:

»Neprijatelj poslije pretrpljenog poraza na prostoru Imotski — Posušje odstupio u pravcu ka Ljubuškom. U mjestu Gradac, Vrgorac, Ljubuški, Široki Brijeg i u dolini ri jeke Neretve drži jače garnizone.

Zadatak je naše divizije, da zatvori pravce neprijateljskog nadi-ranja iz doline ri jeke Neretve ka zapadu i to, pravce: Mostar — Ši-roki Brijeg — Posušje — Imotski; Ljubuški — Grude — Imotski, i Vrgorac — Zagvozd, razoružavajući sva sela u zahvatu tih pravaca i vršeći napadne akcije na neprijatel ja sve do doline rijeke Neretve«.13

Da bi uspješno obavila dobiveni zadatak, komanda Divizije iz-vršila je ovakav raspored jedinica:

a) 3. brigada, pošto je pristigla sa sektora Vrlike i Kninske kra-jine na prostor istočno od Imotskog, dobila je zadatak da, kao lijeva divizijska kolona, dejstvuje k Širokom Brijegu i Ljubuškom te da na tim pravcima smijeni 4. brigadu;

b) 4. brigada kao desna divizijska kolona, trebala je da dejstvuje u dvjema kolonama pravcem Podbablje — Tihaljina i Zagvozd — Vrgorac, sa zadatkom da u svojoj zoni energičnim akcijama likvidira što više neprijateljskih snaga i očisti sva sela od ustaške milicije, te da što temeljit i je razori ceste i održava vezu sa Odredom Ratne mor-narice u Makarskom primorju;

c) 5. brigada je prikupljena na prostoru Lovreč — Aržano, sa zadatkom da posluži kao divizijska rezerva. Međutim, situacija je zahtijevala da se i ta brigada odmah razvije prema talijansko-ustaš-kim garnizonima u Sinju, Trilju i Zadvarju, zatvarajući pravac koji sa zapada i jugozapada vodi k Imotskom i Duvanjskom polju.14

Iz prednjega je vidljivo da su odmah u početku zauzimanja bor-benog rasporeda jedinice 3. i 4. brigade bile razvučene na preko 50 km širokom frontu prema istoku, a 5. brigada na oko 20 km fronta prema zapadu.

13 ZBORNIK, tom IV, knjiga 10, dokumenat broj 79 (77). " ZBORNIK, tom IV, knjiga 12, dok. 4.

25

U svom ubrzanom nastupanju, progoneći iz sela ustašku mili-ciju, 4. brigada je 17. februara izbila pred jaka ustaško-talijanska uporišta Vrgorac i Klobuk. Na njenu pojavu pred samim položajima neprijatel j je prema Klobuku i Cerovom Dolu izvršio nekoliko snaž-nih ispada. Protivnapadima, uz gubitke, odbijen je, ne postigavši že-ljenog uspjeha. Bio je to kao uvod u borbu koja će se idućih dana nastaviti.

Isto tako i 3. brigada, izbijanjem na brdo Malić i Gornji Ružić, 18/19. februara, sukobila se s ustašama. U prvim kontaktima nepri-jatelj je pružio žilav otpor, ali je uspješnim sadjejstvom dijelova 4. brigade odbačen prema polaznim položajima. U međuvremenu ne-pri jatel ju je iz Ljubuškog stiglo pojačanje koje je uveo u borbu. I s jedne i s druge strane vršeni su napadi i protivnapadi, ali bez zna-čajnijih promjena.

Dvadesetog februara nepri jatel j preko brda Malića poduzima snažan napad na Ružić i Grude, ugrožavajući desni bok 3. brigade, preko sela Tihaljine napada lijevi bok 4. brigade. Dva dana vođene su žestoke borbe, a najžešće za Malić, na koji su napadali dijelovi 3. brigade. Položaj je prelazio nekoliko puta iz ruku u ruke, a nakon što je osvojen Mačkovac (k. 505) obje brigade su energičnim napadom zauzele Ružić, Cerov Dolac i dio sela Tihaljine. U naredna dva-tri dana brigade su u selima vršile razoružanje ustaške milicije i odbi-jale povremene slabije napade neprijatel ja iz pravca Ljubuškog, dok je talijanska art i l jeri ja intenzivno djejstvovala po položajima naših brigada.

O tim borbama u izvještaju Štaba 9. divizije, dostavljenog vr-hovnom štabu, pored ostalog se kaže:

»Naša 3. i 4. brigada, već pet dana vode teške borbe na pravcu Imotski — Ljubuški, štiteći jednim dijelom i pravac Imotski — Mo-star. te su na tim pravcima potpuno angažovane.

Pravac Zadvarje — Šestanovac — Imotski i Tril j — Lovreč — Šestanovac — Imotski, zatvara naša 5. brigada, s malo municije i teškog naoružanja. Molimo za hitnu dodjelu municije i automatskog naoružanja«.15

Na pravcu Vrgorac — Ljubuški, što su ga zatvarali dijelovi 4. brigade, vođene su borbe protiv Talijana i četnika. Neprijatelj je posebno bio aktivan na Ljubiću i u selu Tihaljini, pri čemu je 28. februara uspio s Ljubića potisnuti naše dijelove, težeći da zauzme i Tihaljinu. Međutim, protivnapadima brigada izgubljeni položaji su vraćeni, a nepri jatel j je, uz gubitke, odbačen prema selu Vitini.

15 ZBORNIK, tom IV, knjiga 10, dok. 159.

26

U Z I DIO Š T A B A 9 . D A L M A T I N S K E DIVIZIJE NA P O D R U Č J U I M O T S K I — P O S U Š J E F E B R U A R A 1943. GODINE. S D E S N A K O M A N D A N T VICKO KRSTULOVLC, L J U B I S A UROSEVLC, PO-MOĆNIK N A Č E L N I K A Š T A B A DIVIZIJE I IVICA K U K O C POLI-TIČKI K O M E S A R DIVIZIJE (SJEDI).

Kao što je rečeno, Talijani su bili jako zainteresirani za pravac Mostar — Široki Brijeg i rudnike boksita u Kočerinu, gdje su do iz-bi janja naših jedinica u te rejone imali 2. bataljon 259. pješadijskog puka. Na pojavu 3. brigade u tom području oni hitno, automobilima iz Mostara, prebacuju 2. bataljon 260. puka u Široki Brijeg.16

Dvadeset petog februara Vrhovni štab naređuje Štabu 9. divizije da ubrza zauzimanje Širokog Brijega.17

Za osvajanje toga jako utvrđenog neprijateljskog uporišta, Štab 3. brigade angažirao je dva bataljona. Oni su pod zaštitom noći u nekoliko navrata pokušali probiti spoljnu obranu toga utvrđenog čvora. Međutim, pokazalo se da je to nemoguće bez arti l jerijske va-tre, zbog čega su dal jnja djejstva ograničena na noćne prepade i dnevne zasjede.

U toku 28. februara obnovljen je napad na neprijateljsko upo-rište Tihaljinu, koje je nakon oštre borbe i zauzeto. No, pred noć je nepri jatel ju stiglo pojačanje te je uz podršku art i l jeri je i avijacije uspio ponovno ovladati Tihaljinom i brdom Malićem. Obostrani gu-bici bili su osjetni. Treća brigada je, pored ostalih, izgubila i koman-danta 1. bataljona Stevu Opačića (narodni heroj) i političkog kome-sara 3. bataljona Zvonka Lelasa.

Evo što se u ustaško-domobranskim izvještajima kaže o tim borbama i pretrpl jenim gubicima:

»Područje Imotski: Na području Kočerin (26 km istočno i jugo-istočno od Imotskog i Vrgorca (30 km jugoistočno od Imotskog), od-bijeni su partizanski napadi na naše postave. Vlastiti gubici: 16 mrt -vih i 30 ranjenih, a partizana 20 mrtvih«.18

Peta brigada, na k ra jn jem desnom krilu divizijskog fronta, u to vrijeme izvodila je demonstrativne napade na talijanske garnizone u Trilju, Zadvarju i Šestanovcu. Pored toga, ona je prihvaćala mase novih boraca koje su parti jske organizacije s terena upućivale za popunu 9. divizije i drugih naših jedinica na području Imotske kra-jine i oko Prozora.

Kako je tekao ta j masovni dolazak novih boraca iz Dalmacije u NOB, februara 1943. godine, najbolje govori slijedeći izvještaj Štaba 9. divizije, dostavljen 18. februara Vrhovnom štabu:

»U toku posljednjih dana došao je veliki broj novomobilisanih boraca i još dolaze (misli se na dolazak iz primorske Dalmacije, prim. O. E.), tako da su se naše brigade popunile, a preostale šaljemo 2. i 3. diviziji. Usljed velikog priliva novomobilisanih snaga broj nenaoru-žanih boraca se povećava. Divizija broji sada s Odredom Ratne mor-narice oko 3.600 ljudi«.19

16 ISTO, dok. 202. " ZBORNIK, tom II, kniiga 8, dok. 86. 18 ZBORNIK, tom V, knjiga 12, dok. 203. 19 ZBORNIK, tom IV, knjiga 10, dok. 101.

28

OPACIC S T E V A N - S T E V O S T E V A N O V , R O D E N 4. IV 1923. GODINE U S E L U G O L U B I Ć K O D K N I N A . U N O V S T U P I O 1941. GODINE. P O G I N U O 27/28. F E B R U A R A 1943. G O D I N E K A O K O M A N D A N T 1. B A T A L J O N A 3. D A L M A T I N S K E B R I G A D E 9. DIVIZIJE. NA P 0 L 0 2 A J U L J U B I C - M A L I C A — B R D A KOD V I T I N E U HERCE-GOVINI, U B O R B I P R O T I V T A L I J A N A , Č E T N I K A I U S T A S A . ZA N A R O D N O G H E R O J A P R O G L A S E N 27. N O V E M B R A 1953. GO-DINE.

L E L A S Z V O N K O J O Z I N , R O Đ E N 1919. G O D I N E U O M l S U . U N O V S T U P I O 1942. G O D I N E . P O G I N U O 27/28. F E B R U A R A 1943. G O D I N E K A O P O L I T I Č K I K O M E S A R 3 . B A T A L J O N A 3 . D A L M A T I N S K E B R I G A D E 9 . D I V I Z I J E . N A P O L O Ž A J U T I H A L J I N A - L J U B l C K O D V I T I N E U H E R C E G O V I N I . B O R E Ć I S E P R O T I V T A L I J A N A , Č E T -N I K A I U S T A Š A .

30

Na odsjeku 5. brigade, a naročito od Trilja i Sinja, nepri jatel j je postajao sve aktivniji. Manjim snagama i uz podršku arti l jerijske i minobacačke vatre, izvršio je nekoliko napada na 1. i 2. bataljon, a 27. februara, snagama od 500 vojnika, napao je 2. bataljon na cijelom frontu. Borba je vođena cijeli dan. Međutim, protivnapadima nepri-jatel j je pred noć vraćen u svoje uporište. U selu Han i Gala, uhva-ćeno je i razoružano nekoliko žandara i domobrana.

Ovdje treba istaći talijansko-četnički plan protiv 9. divizije. Iako su se, naime, na sektoru južno i jugozapadno od Mostara nala-zile ustaško-domobranske snage, talijanske divizije »Messina« i grupa četnika (1.600), ipak je Draža Mihailović nastojao da svakako osigura južnu Hercegovinu od prodora partizanskih snaga. Tako je 26. fe-bruara, kada su četničke snage kod Konjica i Drežnice prešle u »ofanzivu« u pravcu Jablanice, naredio majoru Zariji Ostojiću da razradi plan napada na 9. diviziju.20

Plan napada koji je major Ostojić napravio 2. marta i predložio ga Draži Mihailoviću predviđao je napad s tri kolone: iz pravca Ši-roki Brijeg — Kočerin — Posušje napadati kolonom majora Vesko-vića (Kolašinska, Trebinjska, Bjelopoljska, Beranska i Andrijevačka brigada); iz pravca Vitina — Ljubuški — Imotski talijanskim trupa-ma — kolonom »Scotti«, a iz pravca Šestanovac — Imotski četničkim jedinicama (dijelovima Trebinjskog, Nevesinjskog i Romanijskog korpusa) pod komandom majora Petra Baćovića. Zetski četnički od-red i Nikšićka brigada prema tome planu imali su da formiraju re-zervu na sektoru Goranci — Bogodol. Istoga dana je Ostojić izvijestio Dražu Mihailovića i, između ostaloga, javio:

»Ako se sutra zauzme Drežnica onda bih uputio Veskovića i Trebinjsku brigadu za kolonu od Širokog Brijega, a tetkići (talijan-ske trupe divizije »Mesina«) južno. Prebacivanje kamionima radi brzine . . . Namjera mi je da Bajove (Stanišić — prim. O. E.) po zau-zimanju Drežnice privučem u rezervu u oblasti s. Goranci — s. Bo-godol, odakle se mogu upotrebiti bilo prema Buljanu (prema 9. divi-ziji, za koju su četnici mislili da je pod komandom Vice Buljana — prim. O. E.) za udar sa sjevera, bilo ka sjeveru, formiranjem trupe kod Širokog Brijega i Vitine, otklonila bi se opasnost od Buljana za južnu Hercegovinu, a time bi mogao dovesti u rezervu kod Mostara 1.600 Hercegovaca (Čapljanska, Bjelopoljska i Stolačka grupa — prim. O. E.) koji su u raznim grupama u južnoj Hercegovini«.21

Izgledalo je da će se plan uništenja 9. divizije kombiniranim četničko-talijanskim jedinicama vrlo lako realizirati. Odgovarajući Ostojiću 3. marta i prihvaćajući (dajući mu zadatak) plan djejstva, Draža mu je tom prilikom javio:

20 ARHIV VOJNOISTORIJSKOG INSTITUTA (dalje: ARHIV VII), četni-čka arhiva (Ca), reg. br. l/I, k. 297, dep. 819—821, 880 i 882 knjiga poslatih depeša Vrhovne komande »Jugoslavenske vojske u otadžbini«.

21 ARHIV VII, Ca, red. br. 3/1, k. 293, depeša 1592.

31

».. . Slažem se sa svim Vašim naređenjima za produžetak rada . . . Grupe koje se spremaju u susret Baćoviću treba da budu što pri je formirane«.22

Da bi se plan u potpunosti proveo, Ostojić je 1. marta naredio Dobrosavu Jevđeviću i delegatu VK majoru Borivoju Raduloviću (svome delegatu) da se kod talijanske komande divizije »Messina« založe za prihvaćanje njegova plana djejstva. O tome je istog dana izvjestio Dražu Mihailovića.2J

Međutim, i komanda talijanskog 6. armijskog korpusa, smatra-jući da je prošla opasnost od napada partizanskih snaga na područje Mostara i rudnika boksita iz pravca sjevera, a bojeći se ofanzivnih dejstava 9. divizije na isto područje i produženje dejstva u južnu Hercegovinu, razradila je istovremeno svoj plan napada na jedinice 9. divizije. Prema tom planu napad je trebao otpočeti 5. marta, a za njegovo izvođenje, pored jedinica divizije »Messina«, predviđeni su i četnici pod komandom Baje Stanišića i majora Andrije Veskovića.24

U toku realizacije izvođenja plana operacija protiv 9. NOU di-vizije po talijanskoj i četničkoj vari janti došlo je do međusobnog razmimoilaženja između četničkih i talijanskih komandanata, s jedne i među samim četničkim komandantima, s druge strane.

Ostajući uporno pri svom planu akcije, komanda talijanskog 6. armijskog korpusa pristupila je pr ikupl janju jedinica, formiranju kolone i rokiranju snaga južno i jugozapadno od Mostara. Izvješta-vajući o tome Ostojića, major Borivoje Radulović mu 3. marta javlja:

»Italijani su prihvatili našu osnovnu ideju sa ovim grupisanjem i pravcima: Konjička grupa, da produži dejstva na zapad, kako Ti za-mišljaš. Joca (J. Pantić — srednja kolona — prim. O. E.) s 1. bataljo-nom (Italijana — prim. O. E.) i italijanskom arti l jeri jom dolinom Drežanke za s jedinjenje s Vojom (Vojislav Lukačević — prim. O. E.), kako Ti zamišljaš. Baćović da ostane na predviđenim položajima i da sačeka akciju naših trupa. Bajo Stanišić sa 3 bataljona i 2 talijanske baterije da preuzme akciju pravcem Široki Brijeg — Grude — Imotski, opkoljavajući lijevi bok Buljana (9. divizija — prim. O. E.); Vesković sa 2 bataljona (Italijana — prim. O. E.) i talijanskom arti-l jerijom pravcem: Metković — Vrgorac — Imotski, čisteći južnu stra-nu od mora i dejstvujući sa juga. Rezerva u dvije grupe: desno Tre-binjska brigada, Široki Brijeg; lijevo, ostatak Trebinjske brigade u Ljubuški. Ako se ovo usvoji imamo uredno snabdijevanje hranom i municijom.25

22 ISTO, depeša 243. 23 ARHIV VII, Ca, depeša 1951 i 1983. 24 ZBORNIK, tom IV, knjiga 10, dok. 178; izvještaj talijanskog 6. armij-

skog korpusa. 25 ARHIV VII, Ca, reg. br. 8/1, k. 280, dep. 286 i reg. br. 9/1, k. 280, dep.

306. (knjiga poslatih depeša istaknutog dijela Vrhovne komande JVUO).

32

Talijansku vari jantu — plan napada podržao je, pored majora Radulovića i Dobrosava Jevđevića, i pukovnik Bajo Stanišić. Oni su to morali prihvatiti, jer su potpuno zavisili od talijanskih t rupa u pogledu snabdijevanja naoružanjem pa čak i svog postojanja.

U takvoj situaciji, smatrajući da je otklonjena opasnost ponov-nog pokušaja udara partizanskih snaga preko Neretve u Hercegovinu, a nemoćan da se realizira njegova vari janta plana akcije, Ostojić je nastojao da ucjenama privoli talijanske komandante na provođenje svoga plana i na efikasniji obračun s partizanskim snagama. O tome je 3. marta izvijestio Dražu Mihailovića, slijedeće:

»Čim je otklonjena opasnost od Mostara i Konjica, Žabari (izraz za Talijane — prim. O. E.) hoće oni da komanduju. Moj plan za uni-štenje Buljanove divizije, nisu usvojili. Poručio sam Jevđeviću i Ra-duloviću da našim t rupama komandujem ja, a ne žabari. Tražim punu slobodu rada i unapri jed dva miliona metaka i hranu za sedam dana za 20.000 ljudi. Ako ne pristanu, ja smjesta povlačim trupe na lijevu obalu Hercegovine (Neretve — prim. O. E.) i pustiću da boljševici zakolju žabarske garnizone . . . Bojim se da mi žabari ne pokvare sve planove za uništenje boljševika, a opet ne možemo bez njihove hrane i municije .. ,«26

Dok su se tako pravile kombinacije za napad na 9. diviziju s is-toka i jugoistoka, iz pravca zapada nadiralo je, kao posebna kolona, oko 2.700 hercegovačkih četnika. Te su jedinice, poslije tromjesečnih borbi protiv snaga NOP-a u Dalmaciji i Lici, krenule iz Knina 27. februara. Prebačene su vozom preko Splita do Sinja, odakle su pro-dužile preko Trilja i Sestanovca da bi 3. marta stigle u Zagvozd. Krećući se tim pravcem te su četničke jedinice vodile borbu protiv 5. brigade 9. divizije kod Blata na Cetini, zbog čega je Brigada bila prinuđena na povlačenje.27 Izbijanjem u Zagvozd, četnici su zastali da bi sačekali dejstva ostalih kolona na 3. i 4. brigadu 9. divizije.2"

Kra jem februara i početkom marta Vrhovni štab je morao brzo pronaći najbolje r ješenje da bi se Centralna bolnica i Glavna opera-tivna grupa izvukle iz okruženja. Napad na Konjic nije uspio, kao ni protivnapad na Ivan Sedlo, pa je na prostoru između Gornjeg Va-kufa i Prozora došlo do dramatičnih borbi za ranjenike koje su tra-jale punih sedam dana.

26 ARHIV VII, Ca, reg. br. 9/1, k. 280, depeša 307, reg. br. 51/5, k. 133, reg. br. 3/1, k. 293, depeša 1986—88.

27 ZBORNIK, tom IV, knjiga 10, dok. 18. 28 Izvještavajući Dražu Mihailovića o pokretu bosansko-hercegovačkih

četnika major Baćević mu je 3. marta javio: »4. III pravac našeg puta je Imotski, a potom Posušje — Široki Brijeg. Na ovom pravcu su jake partizanske snage (9. NOU divizija — prim. O. E.). Trebala bi hitno da krene jedna kolona, jaka, od Širokog Brijega nama u susret, u cilju tučenja partizana« (Ar. VII, br. 3/1 293).

33

U jeku tih borbi vrhovni komandant dao je 2. marta zadatak Štabu 9. divizije da ispita mogućnost prebacivanja ranjenika i bole-snika s područja Duvna u Dalmaciju, na prostor Biokova.29

U to vrijeme, kad su Nijemci prodrli u Livno napredujući k Imotskom, to je bilo neizvodljivo. O toj nemogućnosti izviješten je vrhovni komandant. Talijani, četnici i ustaše već su napadali 9. di-viziju na cijelom frontu. Istovremeno 369. legionarska njemačka di-vizija izbila je u Glamoč, a n jene prethodnice stigle su u Livno, gdje su se spojile sa SS divizijom »Prinz Eugen«, koja je iz pravca Bosan-skog Grahova izbila na tu prostoriju. Pa i poreci navedenoga i drugih teškoća koje su zahvatile područje na kojem se nalazila i djejstvovala 9. divizija, n jen Štab je u dogovoru s Oblasnim komitetom uspio pre-baciti na Biokovo dio Oblasnog NOO-a za Dalmaciju, nekoliko poli-tičkih rukovodilaca, dio zbjega i nešto lakših ranjenika.

Trećeg marta spomenuta kolona od 2.700 četnika pristiglih s Di-nare i iz Kninske krajine, pod komandom zloglasnog majora Petra Baćovića, napala je iz pravca Trilja i Blata na Cetini položaje 5. bri-gade. Poslije žestoke borbe četnici su je odbacili prema Aržanu. U sukobu s 3. bataljonom, koji se nalazio na položaju Zeževice i Lovre-ća, četnici su odsjekli 1. četu te su je, s komandirom Milom Skrači-ćem i komesarom Mirom Vidučićem, odbacili prema Biokovu (nije se više vraćala u sastav Bataljona). Time je ostalo otkriveno lijevo krilo i bok 5. brigade, što su četnici iskoristili i nesmetano produžili pokret prema Zagvozdu. Pri upadu u sela Zeževicu, Grabovac i Zagvozd, četnici su ih opljačkali, zapalili školu, kuću župnika i još petnaestak kuća, ubili petnaestak ljudi i u bunarima zagadili vodu.

Daljnj i razvoj ofanzive i neprijateljskih dj ej stava, koja su za-hvatila i veće dijelove Dalmacije, dovodilo je 9. diviziju u sve težu situaciju. U tom cilju, a u vezi odluke Vrhovnog štaba da se poduzme protivofanziva općim pravcem Rama — Jablanica — Boračko Jezero — Ulog — Foča i razbiju četnici u Hercegovini, s t im što će se Ne-retva forsirati kod Jablanice, 4. marta naređeno je 9. dalmatinskoj diviziji da ubrza iz Dalmacije povlačenje prema Duvnu i Šćitu, po-mažući evakuaciju ranjenika iz Duvanjskog polja. U tom naređenju kaže se slijedeće:

»Ubrzajte vaš pokret u našem pravcu: Duvno — Ljubuša planina — Šćit. Iz Duvna hitno sklonite ranjenike na Ljubuš planinu«.30

Na osnovi toga naređenja Štab 9. divizije, odmah je naredio svojim brigadama da se povuku na slijedeći način:

a) 5. brigada, preko Studenaca, Zavelima i Vira, prema Posušju, u koje je izbila pred noć 4. marta, dobivši zadatak da odmah pro-duži pokret prema Duvnu i zatvori pravac od Livna i Šujice, one-mogućavajući Nijemcima prodor prema Ljubuša planini i Duvanj-

29 ZBORNIK, tom II, knjiga 8, dok. 109- Arhiv CK KPJ 46/16. 30 ZBORNIK, tom II, knjiga 8, dok. 124.

34

skom polju, gdje su se prikupljali naši ranjenici i bolesnici. U toku noći brigada je posjela položaje uz komunikaciju Duvno — Livno — Šujica — Mokronoge, te Vran planinu i Zlopolje. Na tom području prihvatila je nešto ranjenika i bolesnika iz Centralne bolnice, koja je dan ranije odstupila prema Šćitu, te ih priključila divizijskoj bol-nici. Tu se prikupilo preko 600 ranjenika i bolesnika i izvjestan broj izbjeglica — žena i djece.

Zbjeg je 9. diviziji stvorio nove teškoće. Morala se neposredno angažirati oko njegovog obezbjeđenja i ishrane.

U toku 6. marta, dijelovi 369. legionarske divizije napali su di-jelove Brigade koji su se nalazili kod Mokronoga te poslije duže borbe odbacili ih prema Ljubuši, nanoseći im gubitke od 10—12 po-ginulih, nekoliko ranjenih i oko 14 nestalih boraca. Ti borci nisu pali u ruke neprijatelju, već su uspjeli da se po grupicama probiju u pravcu Dalmacije. Nepri jatel j je također u toku dana bombardirao Duvno;

b) 4. brigada se iz rejona Vrgorca noću 3/4. marta povukla preko sela Podbablja i, u svojstvu divizijske zaštitnice, posjela položaje neposredno iznad Imotskog, da zadrži četnike i dobije u vremenu. Izmoreni prethodnim borbama oko Ljubuškog i Vrgorca te stalnim pokretima, bataljoni nisu poduzeli sve potrebne mjere da se obezbi-jede od četnika, zbog čega su bili iznenađeni i potisnuti s položaja. Četnici su 5. marta u ju t ro zauzeli Imotski. Imali su zadatak da zauz-mu i Posušje, a zatim produže u pravcu Širokog Brijega. Međutim, 4. dalmatinska brigada im je onemogućila zauzimanje Posušja, pa su četnici produžili usiljenim maršem jugoistočno od Posušja, pro-dužujući prema Širokom Brijegu.

Četvrta brigada, t j . n jen 3. i 4. bataljon, povukli su se s prosto-ri je Tihaljina — Drinovci — Peć — Mlini, te preko Imotskog polja, Gorice i Posušja izbili na položaje između Gornjih Vinjana i Posušja, sukobivši se s četnicima. Talijanska avijacija podržavala je četnike te bombardirala Posušje u kome se nalazio Štab divizije te 4. i 5. brigada. Ljudskih žrtava nije bilo;

c) 3. brigada trebala se prebaciti i prikupiti u rejonu sela Rakit-no, gdje će dobiti zadatak za dal jnja dejstva. U momentu dobivanja naređenja za povlačenje i pr ipremanje Brigade za pokret, neprijar-teljska avijacija izvršila je žestoko bombardiranje brigadnog polo-žaja. Jedna bomba pala je u sam Štab brigade, gdje su ranjeni neki članovi Štaba i Politodjela.

Osjetivši povlačenje 4. brigade, nepri jatel j je izvršio jak pritisak na 3. brigadu, posebno na njen 1. i 3. bataljon. Otpočelo je povlače-nje i onih dijelova koji su se nalazili na pravcu prema Širokom Brijegu.

Tako su se jedinice 9. NOU divizije, izložene napadu četnika pod komandom Petra Baćovića iz pozadine i jakim četničko-talijan-

35

skim snagama s istoka i jugoistoka, povukle u toku noći 4/5. marta na nove položaje — u sektor Rakitnoga.31 Tim je propala cjelokupna akcija oko angažiranja dosta jakih talijansko-četničkih snaga protiv 9. NOU divizije. Baćović je 5. marta o tome izvijestio Dražu Mi-hailovića:

»Buljan (9. divizija) se povukao u pravcu Rakitno i dalje ka Prozoru. Na prostoriji: Sinj — Zagvozd — Imotski — Posušje — Kočerin, nema više partizanskih snaga. Najavljena akcija Baja (Sta-nišića — prim. O. E.), Veskovića i tetkića zakasnila i sada svaka nj i -hova akcija u ovom pravcu beskorisna je, jer je prostor prazan«.''2

Povlačenjem jedinica 9. divizije u sektor Rakitna nastala je po-treba o pregrupiranju talijansko-četničkih snaga južno i jugozapadno od Mostara za udar u pravcu sjevera, radi odbacivanja partizanskih snaga od granice Hercegovine i gonjenja kroz Bosnu. Osnovu toga plana dao je 5. marta Draža Mihailović, kada je naredio majoru Ostojiću da razmisli o takvom planu. On mu je tada javio slijedeće:

»Poslije izvlačenja Ištvana (Petar Baćović — prim. O. E.) i tuče-n ja Buljana (9. NOU divizija — prim. O. E.), trebalo bi da produžimo ka Livnu, da prethodno prostudiramo situaciju, naročito u pogledu Nijemaca. Za ovaj cilj formirali bi leteće korpuse i pokrenuli po mogućnosti Dinarce (četnici vojvode Momčila Đujića — prim. O. E.). Komuniste najbol je odbaciti u sjevernu Bosnu, gdje će ih dočekati drugi naši odredi, a umanji t i na ta j način njihov broj prema Livnu«.33

Prema navedenom planu trebalo je privući i orijentirati tal i jan-sko-četničke snage na grupaciju NOVJ u sektoru Jablanica — Pro-zor — G. Vakuf. Procjenjujući da su partizanske snage na tom pro-storu u »bezizlaznoj situaciji«, s obzirom na to da su okružene sa svih strana nepri jatel jem, s istoka četnicima, talijanskim trupama i n je-mačkom borbenom grupom »Anaker«, s juga četničko-talijanskim snagama i sa sjevera i sjeverozapada njemačkim jedinicama. Major Ostojić je dalje procijenio da će partizanske snage pribjeći jedinom rješenju, proboju između Pren ja i Bjelašice planine. Zato je izdao naređenje da se produži dejstvo i razbiju partizanske snage na tom prostoru. O tome je 5. marta izvijestio Dražu Mihailovića:

»Obzirom na novu situaciju naredio sam: Voji (Vojislav Luka-čević, konjička grupa — prim. O. E.) da zatvori otsjek Bitovnja — Ostrožac — Jablanicu. Pantiću (Ivanu, srednja kolona — prim. O. E.) da svom snagom udari boljševike u bok i pomogne Voji u sprečavanju prodora ka Konjicu. Gojniću da u toku noći stigne u Rakitno, a sutra zorom da poduzme nadiranje između Vran pl. i Cvrstice, ka izvornom dijelu Doljanke i svom snagom udari boljševike u bok i pozadinu . . . Borivoju Raduloviću da svu rezervu iz Mostara

31 ZBORNIK, tom IV, knjiga 11, dok. 18. 32 ARHIV VII, Ca, reg. br. 3/1, k. 239, dep. 2049—2050. 33 ARHIV VII, Ca, reg. br. 1/1, k. 297, dep. 987—88.

36

uputi u toku noći, ako može kamionima u pravcu Drežnica — Jabla-nica za pojačanje Voji i Pantiću. Baćoviću da ostane i noćas u Koče-rinu. Vesković da u toku noći preduzme pokret i sutra do podne izbije u Grude ili da se u toku noći prebaci u Mostar. Baćovića sutra prebaciti u Rakitno sa zadatkom da zatvori sve pravce od Vran pl. do Posušja . . . Grupe iz južne Hercegovine privući ću kod Mostara«.34

Međutim, talijanska komanda 6. korpusa nije imala mogućnosti da tako brzo pregrupira snage, koje je dva dana ranije uputila u operacije protiv 9. NOU divizije. Olakšanjem situacije smatrali su to što su partizanske snage odbačene s područja boksita u dolini Mosta-ra, čime je smanjena mogućnost intervencije njemačkih t rupa u tom pravcu. Ostatak njihovog garnizona u Konjicu bio je zaštićen njemačkom borbenom grupom »Anaker« i četnicima iz sastava Ko-njičke grupe. Osim toga ni je im se žurilo s prebacivanjem crnogor-skih četnika (Stanišića i Veskovića), jer bi se oni. deistvujući po planu Ostojića, približili njemačkoj okupacionoj zoni i došli u dodir s njemačkim trupama.

U takvoj situaciji dal jnj i opstanak 9. dalmatinske NOU divizije na dotadašnjem području bio je nemoguć. Divizija nije bila u s tanju da izvrši smještaj ranjenika na Kamešnicu, Dinaru i Biokovo, kao što joj je bilo naređeno, već ih je vratila prema Rakitnu, Duvnu i Prozoru u kom pravcu je i sama odstupala.

O tom povlačenju 9. divizije njen komandant Vicko Krstulo-vić piše:

»Zbog ofanzivnih dejstava talijansko-četničkih snaga na širokom frontu odbrane divizije, kao i zbog prodora 7. SS divizije prema Liv-nu, po naređenju Vrhovnog komandanta, 9. divizija je napustila sek-tor Imotskog, prebacila se preko Rakitnog i došla istočno od Duvna, gdje je obezbeđivala dio Centralne bolnice. Zatim je krenula dalje, do planine Plaše, gdje je od juga i zapada osiguravala operacije glavnih snaga u dolini Rame i Neretve«.35

34 ARHIV, Ca, reg. br. 3/1, k. 293, dep. 2043—44. 35 ZBORNIK »NERETVA«, tom I, knjiga 1, str. 278, VIZ, Bgd 1965.

37

SUDBINA DIVIZIJSKE BOLNICE I NJENIH RANJENIKA U ZLOPOLJU 6/7. MARTA 1943. GOD.

Pored teškoća s kojima se Stab 9. divizije nosio tih dana u borbi protiv Talijana, Nijemaca, četnika i ustaša oko Širokog Brijega ; Imot-skog i Duvna, posebnu mu je brigu zadavala divizijska bolnica, pre-puna bolesnika i ranjenika, a kojoj su bili priključeni i neki dijelovi Centralne bolnice.

Sef saniteta Vrhovnog štaba dr Gojko Nikoliš, izvještavajući Vrhovnog komandanta, o problemima u Centralnoj bolnici i njenom evakuisanju od Duvna i Mandina Sela, prema Jablanici, o bolnici 9. dalmatinske divizije, pisao je, da su je ustaške bande napale na visoravni Zlopolja između planina Ljubuša i Vrana, i da joj se pri-ključila oveća grupa od preko 600 ranjenika i bolesnika, većinom iz borbi za Posušje i Imotski, kao i onih grupica zaostalih od glavne kolone. Čitava ta grupa, zajedno sa više stotina ljudi, žena i djece u zbjegu, hitalo je ispred Njemaca iz Duvanjskog polja prema Ljubuši i Zlopolju. Za vri jeme toga pokreta, zbog snažne mećave, smrzlo se i umrlo 18 ranjenika . . ,35a Za organizovanje evakuacije ljudstva, štab 9. divizije odredio je svoga referenta Saniteta dr Vladislava Be-ljakova i političkog komesara divizijske bolnice Paška Mijana. Oni su preduzeli evakuaciju oko 850 ranjenika i bolesnika iz divizijske bolnice, zajedno sa onima koji su izostali od Centralne bolnice. Od toga ie bilo oko 200 teških, koje se moralo nositi na nosilima.

O nevoljama divizijske bolnice i uvjet ima u kojima je 9. divizija izvršavala zadatke Vita Cvetković pored ostalog, piše:

»Dr Beljakov i Paško Mijan organizovali su evakuaciju oko 1000 ranjenika i bolesnika koji su se okupili u Zlopolju . . . Sa bolnicom su bili dječii dom iz Livna i Duvna, glumačka grupa, žene i djeca . . . Pored stotinu novopridošlih boraca koji su bili dodjelieni za nošenje ranjenika pozvani su i drugi, zdraviji, da se pri jave dobrovoljno kao nosači . . . Tako je u roku od 2 sata krenula čitava bolnica, osim 40 ranjenika za koje nije bilo nosilaca sa kojima je ostao i izvjestan broi bolničkog osoblja. Za nošenje ovih preostalih ranjenika štab 9. divizije poslao je čitav jedan bataljon 4. dalmatinske brigade.

Dok su se borci odmarali i čekali na ranjenike da završe s ruč-kom iz Štaba divizije stigao ie kuri r sa naređenjem da se evakuacija obustavi, ranjenici vrate u Zlopolje, a borci ubrzanim maršem vrate u sastav svoje brigade. Nastala je pometnja. Ranjenici su bili rastu-reni na sve strane — u selu. po putu. Kako je koia gruDa čula nare-đenje, tumačila ga je na svoj način pa je ostavljala ranjenike gdje se

35a ZBORNIK »Neretva«, tom I, knjiga 1, strana 351. (Vojnoizdavački za-vod — Beograd 1965. godine).

39

zatekla . . . Dr Beljakov i Mijan pojurili su sa nekim bolničarkama i rukovodiocima niz put da prikupe ostavljene ranjenike. Dok su oni lutali, nad selom se pojavio njemački avion. Odjeknula je eksplozija bombi i klokotanje mitraljeza. Ono što ih je najviše zbunilo bilo je štektanje njemačkih »šaraca« u selu. Takvo oružje niko u bolnici ni je imao. Dok su se oni zagledali u čudu i dogovarali šta da preduzmu — da li da kreću u Zlopolje ili da se sklanjaju — iz bolnice je stigao je-dan bolničar vičući: »Nemci, Nemci u selu«. Ispričao im je kako su, primetivši Nemce, svi koji su mogli pobegli iz bolnice, ostavivši ne-pokretne ranjenike i bolesnike. Mijan je prikupio pojedince koji su imali puške i krenuo prema selu, dok je dr Beljakov s bolničkim osobljem sklanjao teže ranjenike u obližnju šumicu. U to je stigao jedan bataljon partizana i uputio se prema selu. (To je bio 3. bata-ljon 5. dalmatinske brigade, pod komandom autora, Vladete Selića, Save Perkovića i Mile Zivkovića — prim. O. E.). Nemci i ustaše, ne stigavši da naprave pustoš, povukli su se bez otpora. U prvom naletu ubili su 9 teških ranjenika, desetog su izmrcvarili i lekar ga je zate-kao u samrtničkom ropcu; 6 ranjenika su ponovo izranjavali a zaro-bili su 40 žena i dece iz zbega, inžinjera Ključevskog, dr Petreka i dr Krstića, neke bolničarke koje su se zatekle pored ranjenika i oko desetinu novodošlih partizana; 36 teških ranjenika uspelo je da se sakrije, a Nemci u žurbi nisu ih pronašli.

Posle ovog napada ponovo je organizovano prenošenje ranjenika. U prvom pokretu poneto ie oko 40, a ostalih 14 smješteno je u jednu kuću k ra j sela. Pored njih su ostavljene samo dvije bolničarke jer je bilo predviđeno da se nosioci iz prve grupe, pošto prenesu svoje ranjenike do prvog odmorišta udaljenog 3—4 km, vrate po ove pre-ostale. Ali u povratku, nedaleko od naselja, naišli su na ranjenu bol-ničarku koju su ostavili u naselju kod ranjenika. Ispričala im je kako su ubrzo posle njihovog odlaska upale ustaše u zaselak. Kasno su ih primijetili. Videvši ih ranjenici su naredili drugaricama da se spa-savaju. Međutim, jedna od njih, mlada Crnogorka (iz Centralne bol-nice •—• prim. O. E.), odgovorila im je da će radije poginuti sa svojim drugovima nego ih ostaviti. Kad su to čuli, ranjenici su nekako na-govorili drugu bolničarku da beži. No kako je ona posle dužeg kole-banja krenula u poslednjem trenutku, ustaše su je primetile i pri-pucale. Lakše je ranjena, trčala je dok ni je pala usled izliva krvi. Partizani su u zaseoku pronašli svu četrnaestoricu ranjenika zajedno sa mladom bolničarkom Crnogorkom ubijeni i zvjerski iskasapijeni noževima.

Posle ovog je nastavljena evakuacija ranjenika i bolesnika 9. dalmatinske divizije za Jablanicu i preko Neretve do Krstača gdje su priključeni Centralnoj bolnici«.35b

35b ZBORNIK »Neretva«, tom III, knjiga 3, str. 492—96.

40

BORBENA DEJSTVA DIVIZIJE NA NERETLJANSKOM MOSTOBRANU OD 6. DO 14. MARTA 1943. GOD.

Šestog marta 9. divizija je od vrhovnog komandanta dobila za-datak da brani i održi mostobran u trouglu planina Čvrstnica —• iz-vorni dio Doljanke i tako obezbijedi desni bok i pozadinu naših glavnih snaga, omogućavajući im nesmetan prelazak preko Neretve i evakuaciju ranjenika i bolesnika Centralne bolnice.

Evo što se u tom naređenju kaže: »Krećite sa vašim snagama dolinom i kosama riječice Doljanke u

pravcu Jablanice, sa vašim desnim krilom Div — Grabovica, pravac Karaula na Neretvi. Pazite na vaš desni bok od četnika. U toku 6. marta, vaša prethodnica mora biti kod Jablanice«.36

U tom cilju 4. brigada, pošto se u sumrak 4. marta prikupila i predahnula u sjeveroistočnom dijelu Posušja, dobila je naređenje da pokret produži u pravcu: Posušje — Blidinje jezero — Dugo polje i selo Doljane, gdje će dobiti konkretni zadatak.

Peta brigada 6/7. marta, vršeći neposredno obezbjeđenje ranje-nika s područja Duvna, povlačila se preko Vran planine k selu Sovi-ćima sa zadatkom da u rejonu Malih Vrata sa zapada zatvori ulazak u dolinu rijeke Doljanke.

Treća brigada uspjela se odvojiti od nepri jatel ja te preko sela Bašić i Vujkova izbiti u Rakitno. Poslije kraćeg odmora dobila je zadatak da kao desna pobočnica Divizije produži pokret kozjom sta-zom koja vodi iz Rakitna preko planine Čvrsnice pravcem Donje Pločno (k. 2228) — Crna Glava (k. 1809) — Trinača (k. 2045), i što pri je izbije na položaje Branisovac — Plasa-Greben (k. 1316) — Gu-menac (1259), te na toj liniji organizira obranu, ne dozvoli nepri ja-tel ju prodor iz Drežnice k Jablanici i preko planine Plaše u dolinu Doljanke i tako obezbijedi evakuaciju ranjenika na lijevu obalu ri-jeke Neretve.

Potiskivanjem 9. divizije s navedenih položaja Talijani su težili da što dalje na sjever odbace njene jedinice, te što duže i što čvršće zadrže u svojoj vlasti mostarske boksitne rudnike i sam grad Mostar.

Dakle, odmah nakon formiranja, ali bez svih elemenata koji bi je u potpunosti činili snažnom i udarnom, 9. divizija je na teško pro-hodnom zemljištu uvedena u borbu protiv jakog neprijatelja, koji se solidno utvrdio u svojim uporištima. Bez arti l jerijske podrške i do-voljno teškog naoružanja, u toku dvadesetodnevnih borbi ona nije bila u mogućnosti da ispolji veća ofanzivna dejstva. Međutim, iako

36 ZBORNIK II, knjiga 8, dok. 137.

41

je oskudijevala u svemu, 9. divizija je ipak mnogo učinila. Prodrla je do neprijateljskih jako utvrđenih garnizona: na zapadu do Trilja i Zadvarja, a na jugu do pred Ljubuški, Vrgorac, Široki Brijeg i na domak samog Metkovića. Za sebe je vezala veći broj neprijateljskih jedinica koje bi u protivnome bile upotri jebljene na sjeveru prema Rami i Jabianici, čime bi poremetile planove Glavne operativne gru-pe Vrhovnog štaba.

Zbog pritiska 9. divizije na Široki Brijeg, Ljubuški i Vrgorac, kao što se vidi iz već izloženoga, komandant talijanskog 6. korpusa stavio je pod svoju komandu oko 3.000 ustaša i domobrana i uključio ih u obranu Mostara i Metkovića. Njih je rasporedio na liniji Široki Brijeg — Ljubuški — Vrgorac, ispred svojih snaga, kao prvu za-vjesu prema jedinicama 9. divizije. On je bio ubijeđen da će naše snage s prostorije Imotskoga prodirati k Mostaru i ušću Neretve. Stoga, dok mu divizija »Murđe« trpi teške udarce od naših jedinica kod Prozora i u srednjem toku Neretve, ne intervenira s divizijom »Messina«. koja je bila na području Metkovića i oko Ploča i Gabele. Da bi otklonio neposrednu opasnost koja je prijetila Mostaru i Met-koviću. komandant 6. armijskog korpusa s težišne točke fronta na Neretvi skida preko 2.000 četnika (Zetski odred i Nikšićku brigadu) i svoiu grupu »Scotti« te ih 4. marta uvodi u napad na 9. diviziju, na pravcu Mostar — Široki Brijeg — Imotski.

Evo što se o poduzimanju toga napada kaže u izvještaju koman-danta 6. armijskog korpusa, od 6. marta 1943, dostavljenog koman-dantu 2. talijanske okupacione armije:

»Utvrđeno je da su dalmatinske brigade napustile front divizije »Messina« i uputile se prema sjeveroistoku; naređena je nova opera-cija, sa ciljem da se dostignu i potuku partizanske formacije. Ope-racijom komanduje general Amato, zamjenik komandanta divizije »Messina«, pod mojom neposrednom komandom.

Kolona »Scotti« dejstvuie od Izbičina, sastavljena od 2 nacio-nalna bataljona i baterijom 75/13 i druga kolona, od 2.000 Crnogora-ca iz Bašića, sa zadatkom da čisti zonu Sutina — Rakitno i da se spoje između Jelice i G. Potklečani.

Zatim će kolona upraviti iak izviđački prepad prema gornjoj i srednjoi dolini Doljanke, s tim da uvijek imaju mogućnost da dej-stvuiu prema situaciji.

Na raspoloženiu generalu Amato ostaiu. kao što je poznato, čet-nici majora Baćovića i 49. bataljon crnih košulja, koji je u Širokom Brijegu.«37

Ovdje treba istaći da su svi zahtjevi četničkog maiora Ostojića. u izvršenju plana hitnog pregrupiranja snaga za odlučno tučenje i uništenje »boljševičkih glavnih snaga« koje je on provodio preko

37 ZBORNIK, tom IV, knjiga 11, dok. 196.

42

Dobrosava Jevđevića i ostalih svojih komandanata, ostali u toku 6. marta bez rezultata, jer su, kako smo već vidjeli, četničkim jedini-cama komandirali talijanski komandanti.

Evo što o tome Dobrosav Jevđević 6. marta 1943. izvještava majora Zahariju Ostojića:

»Ponavljam da Talijani insistiraju da imaju svoju riječ u ope-racijama, da su juče Pantiću uskratili hranu, municiju i arti l jeriju, jer ni je koordinirao sa njihovim bataljonima, da Lukačevića hranimo samo pomoću aviona, da sam Talijane dobio za naš stav protiv Nije-maca (da ne prelaze Neretvu — prim. O. E.), da su nam na raspolo-ženju njihovi telefoni, topovi, kamioni, da vojska, ako ne dobije jedan dan hranu, ne zna hoće li ostati u stroju, do onog časa kada vojska nema municije, neće da se makne, pa da je nemoguće igno-rirati ih definitivno .. .«M

Tako se desilo da su se u toku 6. marta, uoči forsiranja r i jeke Neretve od strane jedinica 2. dalmatinske brigade 2. proleterske di-vizije, sve četničke jedinice nalazile na ranije opisanim položajima: Konjička grupa i njemačka borbena grupa »Anaker« u obrani; sred-nja kolona u napadu na liniju Gumenac — Plasa Glavica — Ostro-vača — V. Sljeme: Andri ja Vesković sa svojom brigadom kod Vrgor-ca; Zetski četnički odred s talijanskim t rupama na liniji selo Lisko-vac — selo Crna Lokva — Kidačke nj ive — Kušanovac — selo Bašići. Jedinice pod komandom Petra Baćovića nalazile su se u rejonu Ši-roki Brijeg.39

Takva orijentacija četničko-talijanskih snaga za dejstvo protiv 9. NOU divizije razvukla je četničke snage na širokom frontu, pa su oko 6.000 četnika i talijanska borbena grupa »Scotti«, us-mjeravajući dejstva na prostoriju Imotski — Posušje — Široki Brijeg, odvučeni na sporedni pravac dejstva. Takva operacijska zamisao četničke Vrhovne komande i komande talijanskog 6. armijskog korpusa olakšat će dejstva 2. dalmatinske brigade koja je, poslije izvlačenja 2. proleterske brigade i njenog upućivanja u sastav snaga za protivudar ka Gornjem Vakufu, također branila široki f ront na desnoj obali Neretve, s težištem u širem rejonu Jablanice. Ispred tako nadmoćnijih neprijateljskih napada jedinice Divizije su se po-vukle u predio Kočerina.

Izvršavajući naređenje Vrhovnog štaba.40 jedinice 9. divizije za dva dana izbile su na liniju Zlopolje — Vran planina — Blidinje jezero — južne padine planine Cvrstnice. Na tom pravcu vodile su

38 ARHIV VII, Ca, reg. br. 9/1. k. 280, dep. 329. 39 O rasporedu četničkih jedinica major Ostojić Zaharije ie 6. marta iz-

vijestio Dražu Mihailovića: »Gojnić će sutra biti prevezen u Mostar. Baćović nije izvršio dobiveno naređenje, već je sam, došao u Mostar, a trupe doveo u Široki Brijeg i traži da ih pusti kućama pošto su zamorni. Pantić izvršio na-ređenje i došao na liniju . ..« (Arhivi VII, Ca, reg. br. 3/1, k. 293, depeša 2089).

40 ZBORNIK, tom II, knjiga 8. dok. 124.

43

borbu protiv četničkih snaga koje su na desnoj obali Neretve napa-dale dijelove 2. dalmatinske brigade. Kao što je rečeno, 6. marta je Štabu 9. divizije naređeno da svojim snagama krene dolinom rijeke Doljanke pravcem Diva — Grabovica — Karaula na Neretvi, obez-bjeđujući desni bok od napada četničkih jedinica, što je praktički značilo da Divizija vrši ulogu desne pobočnice Glavne operativne grupe Vrhovnog štaba.41

O tome Jovan Vukotić piše: »Deveta dalmatinska divizija imala je značaj za operativnu gru-

pu divizija u cjelini, a za 2. proletersku posebno. Ona je, kompliko-vanjem situacije u dolini Rame i u laktu Neretve, dobila još veći značaj za zatvaranje pravca koji iz donjeg toka Neretve izvodi prema Konjicu. Ovi su razlozi nalagali šire ispomaganje 9. dalmatinske divizije.«42

Da bi odgovorila dobivenom zadatku, t j . zatvorila dolinu rijeke Doljanke kojom su se kretali ranjenici, obezbijedila naše jedinice u Jablanici i omogućila im nesmetan prijelaz preko Neretve, Štab Di-vizije izvršio je 7. marta raspored svojih jedinica, ovako:

a) Štab divizije s prištapskim dijelovima smješten je u rejonu sela Mahale, gdje je, pored rukovođenja borbom, bio angažiran or-ganizacijom evakuisanja ranjenika iz Zlonolja i Ljubiša planine u pravcu Neretve;

b) 4. brigada, koja je od Blidinjeg jezera i Rudopolia, u sumrak 6. marta, izbila i predahnula u Doljanima, dobila je zadatak da pro-duži pokret dolinom Doljanke, od sela Zlate i Jelačića izbiie na Plaše planmu, te pri je izbijanja četnika na ta j pravac posiedne dominantne vrhove Branisovca. Plaše Greben (k. 1483) i zaselak Aleksin Han u dolini Neretve i tako obezbijedi glavninu Operativne grupe s pravca Mostara.

Dva bataljona (2. i 4.) 8. marta produžili su pokret dolinom Ne-retve prema Karauli i Šilovači, a 3. bataljon, pod komandom istak-nutog i odlučnog komandanta Petra Bogunovića (poginuo u V ofan-zivi), produžio je pokret na Plaše planinu. Prilikom pokreta niz Neretvu glavnina kolone južno od željezničke stanice Prenj , u reionu Izlazak, sukobila se s dijelovima četničke Kombinovane brigade, te nakon borbe protjerala je prema Karauli i G. Grabovici, a potom se glavnina bataljona rokirala desno od Neretve, k zapadu, posiednuvši položaje Šilovače i k. 826. Treći bataljon uz velika naprezanja uspio ie da se uz zaleđene planinske strmine popne na Plaše — Greben. Tu se sudario s Kombinovanom četničkom brigadom, jačine 1.750 četnika, pod komandom kapetana Miloša Kureša, te nakon oštre borbe uspio je potisnuti četnike i odbaciti ih prema V. Sljemenu,

41 ISTO, dok. 137. 142 J. V u k o t i ć , navedeno djelo.

44

Crnom Vrhu i Goloj Glavi i Div Grabovici.43 Ti iznenadni napadi 4. brigade i odbacivanje četnika na nove položaje primorali su ma-jora Petra Baćovića da angažira novih 1.750 četnika iz Nevesinjskog korpusa, koje je prebacio iz Širokog Brijega, i uputi ih da pojačaju odbranu Kombinovane brigade.44

S postignutim uspjehom naši su se bataljoni zadovoljili. Zausta-vili su se na osvojenim pozicijama, smatrajući da je time glavna opasnost otklonjena. Međutim, ona je tek nastupila.

Sutradan, tj . 9. marta, Štab Brigade je naredio bataljonima da ovladaju Div Grabovicom i k. 629. Međutim, u ovo vrijeme borbena sposobnost jedinica bila je znatno umanjena. Naviknuti na blagu primorsku klimu borci nisu mogli da se odmah priviknu na surove i strašne uslove vrletnih hercegovačkih planina, da žive i vode borbu po mrazu i snijegu. Polovina, a možda i veći procenat boračkog sa-stava svih borbenih jedinica nalazila se već tada u brigadnoj komori i bolnici u Jablanici. U takvoj situaciji štab brigade nije mogao da računa sa bataljonima kao taktičkim jedinicama, pa je bio prisiljen da odabere najizdržljivije borce iz dva bataljona i formira posebne grupe za izvršenje težih zadataka. Komandant i zamjenik političkog komesara brigade pošli su ponovo sa 80 boraca iz 1. i 3. bataljona na Plasa-planinu. No, u međuvremenu, četnici su već izbili na Plasa--greben. Pokušaj da ih odbacimo sa tih položaja nije uspio i pored velike upornosti i hrabrosti koje je ispoljio ovaj odred brigade.

Pošto su na ovaj pravac upućeni bataljoni 3. dalmatinske, 4. bri-gada dobila je zadatak da zatvara samo pravac i širi rejon uz desnu obalu Neretve. I dok se tako odvijala za 4. brigadu nepovoljna situa-cija na Plasa-planini, 2. i 4. bataljon 4. brigade povukli su se sa po-ložaja Šilovače. Opet je formiran kombinovani odred od 80 izabranih boraca iz ovih bataljona, koji je pokušao da povrati izgubljene polo-žaje na Šilovači, ali se nije u tom uspjelo. Svi pokušaji 4. brigade da ih povrati ostali su bez uspjeha;45

c) 3. brigada, izbivši iz Rakitna u rejon D. Bare, dobila je zada-tak da preko planine Čvrstnice, kozjom stazom preko Pločna (tt. 2.228), Malog Vilinca (k. 1839) i Trinače (tt. 2045), izbije na vrh Plasa planine, zaposjedne dominantne položaje Branisovac (k. 1721) — Plaše — Greben (tt. 1483) — Gumenac (k. 1259), i da s tih polo-žaja spriječi prodor nepri jatel ju iz pravca Drežnice k Jablanici i dolini r i jeke Doljanke, i tako obezbijedi evakuaciju ranjenika na lijevu obalu Neretve.

43 ZBORNIK, tom IV, knjiga 12, dok. 4. 144 ZBORNIK, tom IV, knjiga 11, dok. 60. — Major Petar Baćović (Ištvan)

je izvijestio Dražu Mihailovića i pored ostalog mu javlja: » . . . Lijeva Pantićeva potkolona, pod pritiskom jačih partizanskih snaga, potisnuta je i povukla se na liniju Crni Vrh — Gola Glava« (Arhiv VII, Ca reg broj 3/1, k. 293. depe-ša 2180).

145 ZBORNIK N e r e t v a , knjiga II, str. 470—471.

45

Usljed velikog snijega, poledice i niske temperature, naročito noću, pokret Brigade preko Čvrstnice nije se mogao izvesti. Zbog toga je Štab Brigade samoinicijativno promijenio pravac pokreta te Bri-gadu poveo zaobilaznim pravcem Rakitno — Blidinje jezero — Dugo polje — Doljane — Zlate, odakle je zamislio skrenuti desno na Plasa planinu. I dobro je što je to uradio. Iako je ta j put duži, bio je izvod-ljiv i Brigada je sačuvana od nepotrebnih žrtava. Međutim, Štab Brigade nije zanemario ni pravac koji mu je ranije određen za po-kret, već je nj ime uputio jedan bataljon za slučaj da nepri jatel j izbije na navedene položaje, da ga napadne i omogući Brigadi da sa suprotnog pravca od sela Zlate, izbije na vrh Plasa. No, i pored upor-nosti političkog komesara brigade Mira Višića i zamjenika koman-danta brigade Stanka Parmaća, koji su se nalazili s tim bataljonom, nije bilo moguće izbiti na određeni položaj. U pokretu do Pločna popadali su bataljonski konji, a borci su se počeli smrzavati, hladnoća i mraz činili su svoje i naprijed se nije moglo ići. U nemogućnosti da se pokret nastavi, bataljon je bio primoran da se vrati prema G. Ba-rama i krene za Brigadom, pri čemu je izgubio dva dana.46 Pri po-vratku sa Čvrstnice, 8. marta, u rejonu Poljane i Blidinjeg jezera, bataljon se sukobio s četničkom kolonom koja je od Rakitna nastu-pala za 9. divizijom. Pod zaštitom noći bataljon se uz borbu izvukao, te preko Dugog polja produžio pokret prema Malim Vratima, gdje je stigao do dijelova 5. dalmatinske brigade, koji su ga prihvatili i upu-tili u sastav njegove jedinice.

Pošto se u rejonu sela Kosna Luka i Zlate odmorila, 3. brigada je 8. marta dobila zadatak da iz tih rejona izvrši pokret te sjevernim padinama planine Plaše izbije na položaj Ostrovača (k. 1865) — Bra-nisovac — Plaše — Greben — Zagon (k. 1421). Treći bataljon 4. dalmatinske brigade, koji je držao te visove, rokirao se jugozapadno na položaj 1. bataljona, koji se s 4. bataljonom povukao u Jablanicu. Povlačenje je uslijedilo zbog nepoznavanja situacije u dolini Rame i Prozora. Osim toga, od članova Štaba brigade nitko se nije nalazio na položajima kod 4. bataljona. Kroz tri dana borbe ljudstvo na po-ložaju nije dobivalo nikakve hrane.

Kada su glavne snage brigade (1. i 2. bataljon) poslije podne izbile na određene položaje, na nj ima su se sukobili s četnicima. Pošto nisu uspjeli da potisnu neprijatelja, bataljoni su organizirali obranu na liniji planinska kuća Drinjača — Plasa Glava — Gume-nac, a potom se razvila vrlo teška borba. Te položaje trebalo je upor-no braniti, jer su bili jedina zaštita doline rijeke Doljanke, kojom su prolazili ranjenici. Na tim planinskim visovima, u to doba godine za naše borce, koji su bili slabo obučeni, teško je bilo savladavati suro-vost prirode. Hladnoća i mraz prožimali su l jude do kosti, a vatru nisu smjeli ložiti zbog avijacije. Snabdijevanje je činilo posebnu te-

46 ZBORNIK, tom IV, knjiga 12, dok. 4.

46

škoću i vršilo se noću. Dejstvo avijacije bilo je vrlo aktivno. Ne-prestano su se u vazduhu iznad položaja Brigade avioni smjenjivali, onemogućavajući na položaju i na jmanj i pokret.

Stab Divizije opravdano je strahovao da četnici ne potisnu naše jedinice s navedenih položaja, pa je u nekoliko navrata forsirao 3. i 4. brigadu da na četnike izvrše žešće pritiske i napade i odbace ih s njihovih položaja. Međutim, svi ti pokušaji ostali su bezuspješni.

Treći bataljon 3. brigade, odmorivši se dan-dva u dolini Do-ljanke, uveden je u borbu. Poduzimani su česti noćni napadi na ne-prijateljske položaje Plasa greben i Branisovac. Međutim, četnici su se na nj ima dobro utvrdili i uporno branili. Pored toga, napadi naših bataljona bili su skopčani s posebnim teškoćama, jer su se izvodili na zaleđenom terenu, tako da bi ručne bombe bačene iz nepri jatel j -skih zaklona, kotrl jajući se niz zaleđeni snijeg, obično eksplodirale oko streljačkog stroja naših boraca, nanoseći nam gubitke u mrtvima i ranjenima. Teren je onemogućavao da se neprijateljskim položaji-ma bliže priđe zbog čega se nisu mogli ni potisnuti. Neprijatelj se za pet dana borbi nije mogao sa zauzetih pozicija odbaciti, ali mu je bio onemogućen zahvaljujući 3. brigadi prodor u dolinu Doljanke, iako je to u više navrata uporno pokušavao.47

U toku 9/10. marta 3. i 4. brigada vodile su oštre borbe s četni-cima na položajima Plasa glava i Gumenac. Ali zbog međusobne ne-povezanosti štabova brigada, slabog ili bolje reći nikakvog sadjejstva između bataljona i zbog nepoznavanja jačine nepri jatel ja njihovi pojedinačni napadi u razbi janju grupe od 3.500 četnika nisu urodili plodom. Obje strane zadržale su liniju dostignutu prethodnih dana.48

d) 5. brigada, poslije borbe s Nijemcima i spašavanja ranjenika u Zlopolju, vodila je oštre borbe sa Zetskim odredom od 2.000 čet-nika i dijelovima Trebinjske brigade (1.500 četnika), koji su pod komandom kapetana I klase Milorada Vidačića, zajedno s talijanskom grupom »Scotti«, s juga od Rakitna, Blidnjeg jezera i Dugog polja napadali pozadinu divizije. Potom je 5. brigada u rejonu Doljani, Vrata i Sović štitila dolinu Doljanke, kojom su se prema Jablanici kretali naši ranjenici i bolesnici.49

U toku 11. i 12. marta dijelovi 5. brigade (3. bataljon) prebacili su se na Blaća planinu, sjeverno od sela Sovića, i na tim položajima vodili borbu protiv Nijemaca koji su iz pravca Orašca napadali u namjeri da prodru u dolinu Doljanke. U isto vrijeme 3. i 4. brigada, podržane tenkovskom četom Vrhovnog štaba, pokušale su da razbiju četničku grupaciju na desnoj obali ri jeke Neretve. Vođene su žestoke

NERETVA, knjiga II, str. 457—458. 48 ARHIV VII, Ca, reg. br. 3/1, k. 293, dep. 2182—83. Komandant korpusa

bio je kapetan I klase Milorad Popović. 49 ARHIV VII, Ca, reg. br. 3/1, k. 293, depeša 284, registarski broj 27/1,

k. 134.

47

borbe s više obostranih napada i protivnapada, ali ni jedna s t rana ni je postigla očekivane rezultate.50

0 t im okršaj ima major Pe ta r Baćović 12. mar t a 1943. izvijestio je Dražu Mihailovića:

»Kapetan Popović na položajima Gradina —•- Greben — Risovac vodi teške i krvave borbe. Njegovo lijevo krilo, koje je uspjelo da izbije na Lipovsku i Gradac (k. 414) snažnim protivnapadima, ar t i -l jer i jskom i bacačkom vat rom otstupila je na M. Pale — Izlazak. U re jonu Plasa Glava s tanje nepromjenjeno.«5 1

1 u toku naredna dva dana, t j . 13. i 14. marta , brigade 9. divizije uspijevaju da zadrže jake četničke snage, koje su uporno napadale s cil jem da izbiju u rejon Jablanice, nastojeći presjeći kolonu ran je -nika i zaštitničke dijelove 9. divizije. U t im borbama četnicima su naneseni veći gubici.

O tome je 14. mar ta ma jor Pe ta r Baćović izvijestio Dražu Mi-hailovića:

»Kolone Popovića i Pant ića stalno vode krvave borbe. U borba-ma noću 12/13. i juče imali smo 23 mr tva i 46 ranjenih.«52

Tako su jedinice 9. divizije, vezujući svojim dje js tvom oko 5.000 četnika i ta l i jansku borbenu grupu »Scotti«, obez'oijedile Glavnoj operat ivnoj grupi proboj preko P r e n j a k Borcima i dal je k Cičevu i Glavatičevu. Jedinice 9. divizije, vodeći napadno-obrambene borbe, izdržale su žestoke četničke napade, sve do prebacivanja na l i jevu obalu Neretve. Kolike su napore ulagale četničke jedinice da se pro-biju u rejon Jablanice, r ječi to govori izvještaj ma jo ra Pe t ra Baćovića koji je 15. mar t a poslao Draži Mihailoviću. Baćović pored ostalog javl ja :

» [ . . . ] Situacija 15. og u 10 časova. Kolona Popovića žestokim prot ivnapadom komunista vraćena na položaj: Gradina — k. 1326 — Boričići — M. Pale — k. 1320. Kolona Pantića, zbog toga što kolona 22 (tali janske t rupe — prim. O. E.) još ni je preuzela njegov položaj, n i je mogla biti prebačena na l i jevu obalu, već je 7 puta pokušavala napadom da prodre u G. Jablanicu, ali n i je uspjela. Svojim li jevim krilom zauzela je V. i M. Sljeme. Pred ovim kolonama nalaze se četiri dalmatinske brigade i 14. mar t a imali smo 15 mrtv ih i 21 r an j en [. . .] Kod Popovića bilo je više snažnih komunist ičkih protivnapada. On već pet dana vodi teške i krvave borbe. Sva njegova nas to janja da prodre u re jon Idbar — Krstac, sprečena su vrlo žilavim otporom komunista, čije su snage vrlo jake i stalno pristižu pojačanja sa pravca Bijela.«53

51 ARHIV VII, Ca, reg. br. 3/1, k. 293, dep. 2330. 50 ZBORNIK, tom IV, knjiga 11, dok. 63, i knjiga 12, dok. 4. 52 ISTO, dep. 2391. 53 ISTO, depeša 2459 i 2474.

48

i .

B O R C I 9 . D A L M A T I N S K E D I V I Z I J E M A R C E L A I V A N M A T I N R O D E N 1919. G O D I -NE U S E L U N A K L I C A M A O M I S I N A Z O R M I R K O P O K . I V A N A R O Đ E N 1920

U S E L U J A S E N I C E -O M I S P O G I N U L I U J A -B L A N I C I 1943. G O D I N E U B O R B I P R O T I V T A L I J A -N A , Č E T N I K A I U S T A S A

49

U toku noći 14/15. marta, pošto su prebačeni ranjenici, jedinice Divizije su se, kao zaštitnica, prebacile na lijevu obalu Neretve, kod Jablanice, a 15/16. marta otpočelo je nošenje ranjenika preko Prenja za Idbar i dalje k Borcima.34 Pošto su brigade 9. divizije napustile Jablanicu i prešle na lijevu obalu Neretve, četnici su 16. marta ušli u Jablanicu, o čemu je major Petar Baćović 16. marta javio Draži Mihailoviću slijedeće:

»[. . .] U toku noći pred kolonom Popovića i Pantića otpor komu-nista oslabio. Jablanica u našim rukama. Svuda na terenu kuda su nailazile naše kolone nalazi se bezbroj leševa. Isto i u Jablanici. To je kasapnica [. . .]«55

Tako je polovicom marta u dolini Doljanke i Neretve završena prva faza borbenih dejstava 9. NOU divizije, koji su neprekidno trajali mjesec dana.

Zadatak Divizije u sklopu općih planova Vrhovnog štaba preva-zilazio je n jenu borbenu sposobnost. Pored dejstva što ih je izvodila protiv brojno većeg i tehnički opremljenijeg neprijatelja, ona se na-lazila i pred nekim objektivnim teškoćama: širina fronta na teško prohodnom zemljištu, izrazito slaba snabdjevenost odjećom i naoru-žanjem, nedovoljno borbeno iskustvo itd. No, i pored toga, kra jn j im zalaganjem i požrtvovanjem, Divizija je dobiveni zadatak uspješno izvršila.

Pošto su se svi ranjenici Centralne bolnice, zbjega i ostale jedi-nice prebacile preko Neretve. Deveta divizija je po naređenju napu-stila 14. marta obranu mostobrana na Neretvi i kao zaštitnica Glavne operativne grupe povukla se preko izgrađenog mosta na lijevu obalu Neretve. Prva se povlačila 5. brigada s odsjeka Sović — Vrata, jer je bila najudal jeni ja od mjesta prijelaza preko Neretve. Za njom je krenula divizijska bolnica i intendantura, zatim 4. brigada, a posljed-n ja je napustila položaje na Plasa planini 3. brigada.

Da nepri jatel j nije uspio u svojoj zločinačkoj namjeri , i da su ranjenici u dolini Doljanke, Rame i Neretve spašeni, velika je zasluga i 9. dalmatinske divizije, koja je na položajima kod sela Sovića i na Plasa planini uspješno obezbjeđivala južni bok jedinica i ranjenike koji su se užurbano prebacivali k mostu na Neretvi. Na cijelom nje-nom frontu, koncentričnim nastupanjem pritiskivale su je i ozbiljno ugrožavale sa zapada od Duvna i Ravna dijelovi 369. legionarske n je-mačke divizije, a s juga, od Posušja i Rakitna, četnici i Talijani, a od Drežnice pa uzvodno Neretvom i preko planine Plasa veće četničke formacije. Kao što je rečeno, na tim položajima Divizija je punih deset dana vodila neprekidne borbe za spas ranjenika. To je bilo odlučujuće i spasonosno za ishod događaja koji su se odigravali u Jablanici i u okuci Neretve.

54 ZBORNIK, tom IV, knjiga 12, dok. 4. 55 ARHIV VII, Ca, reg. br. 4/1, k. 293, depeša 2483.

50

Borba za obranu ranjenika nije isto što i borba za osvajanje nekog položaja. To je neuporedivo teže, delikatnije i napornije. Bila je to borba na život i smrt. Spašavali su se ranjenici i iznemogli dru-govi, na koje su se fašističke horde kao lješinari oborili da ih pokolju i masakriraju. Ta se borba nije vodila na velikom odstojanju, na-protiv, iz neposredne blizine, jurišima, bombama, nožem i kundakom. To je zahtijevalo k ra jn je napore ljudske moći. Borci 9. divizije, iako su bili iscrpljeni i oslabljeni, borili su se odlučno da spase život svo-jim drugovima i taj humani zadatak su dostojanstveno izvršili.

Pored gubitaka nanijetih neprijatelj ima, koji po njihovim poda-cima iznose preko stotinu poginulih, ranjenih i zarobljenih vojnika i oficira, Divizija je Vrhovnom štabu obezbijedila dragocjeno vrijeme za uspješno manevriranje jedinicama u prozorskoj kotlini i za pre-bacivanje ranjenika na lijevu obalu Neretve.

Značaj borbi 9. divizije na planini Cvrsnici i Plasa planini i njena uloga u obrani ranjenika u dolini Doljanke i u rejonu Jablanice do sada još uvijek nisu dovoljno obrađeni i istaknuti. Da Divizija nije izdržala na svojim položajima, Talijani i četnici bi se preko Plasa planine sručili u Jablanicu. Time bi sudbina ranjenika bila zapeča-ćena, a izvršenje općeg zadatka bilo bi dovedeno u pitanje.

I ne samo to. Treba istaći da su u bici na Neretvi u pet dalma-tinskih brigada nalazilo 6.000 boraca iz Dalmacije i dvije hiljade i pet stotina boraca u drugim brigadama koje su učestvovale u bici za ranjenike — ukupno dakle 8.500 boraca iz Dalmacije, što od ukupnog broja učesnika u toj velikoj operaciji iznosi 45% boraca.

Već ta j podatak dovoljno govori kakva je bila uloga 9. divizije i boraca s područja Dalmacije u cjelini i u velikoj bici za ranjenike na Neretvi.

51

PRIJELAZ DEVETE DIVIZIJE PREKO NERETVE I PRIJEM RANJENIKA

Po prelasku na lijevu obalu Neretve 9. dalmatinska divizija je 15. marta izbila i prikupila se na prostoriji sela Krstac, gdje je bila izložena jakom dejstvu nepri jatel jske avijacije. U toku dana od vrhovnog komandanta NOVJ Divizija je dobila zadatak da iz Cen-tralne bolnice, koja se nalazila u Dobrigošću i selu Lug, primi oko 250 teških ranjenika i da ih preko Pren ja i Boračkog jezera prenese u Nevesinjsko polje.

Pokret s ranjenicima trebalo je izvršiti noću i to u t r i etape: prva, od Krstača do Idbara; druga, od Idbara do Donje Bijele i treća od Bijele do Nevesinjskog polja.

Od Krstača put ne postoji. Iako je na karti zabilježena pješačka staza, tada je, u zimi, nije bilo. Pokrio ju je snijeg. Išlo se pješke prtinom, zaleđenim padinama vrletnog i neprohodnog Prenja, iako se računalo da će se ranjenici moći kretati na malim brdskim konjićima, jer su prethodnih dana istim pravcem prošli jedna operativna jedi-nica i pješački ešaloni ranjenika.

Oslabljena i iznemogla, 9. divizija je zaista imala vrlo težak i odgovoran zadatak. No, tu se nije imalo što razmišljati. Poslije odr-žanog sastanka štabova brigada i bataljona, komandi četa i drugih starješina te part i jskih organizacija po jedinicama, pristupilo se iz-vršenju zadatka: pr imanju ranjenika s nosilima i formiranju kolone. Zbog nedovoljno podesnih nosila za nošenje ranjenika upotreblja-vana su ćebad i puške

Tokom 16. marta brigade su s ranjenicima na nosilima, uz nagibe besputne planine, krenule. Na čelu divizijske kolone nalazila se 3. brigada, za njom 5. pa 4. brigada. Na zaičelju kolone kretala se 8. ba-nijska brigada, koja je također određena da nosi ranjenike.

Pored naprezanja u nošenju ranjenika preko Prenja , Divizija je vodila i zaštitne borbe protiv četničke grupacije (majora Baćovića, Pantića i kapetana Popovića i Kureša) koja je produžila dejstva u pozadini divizijskih jedinica.

Iako naporan, prvi dan marša završen je relativno dobro. Drugog dana marša, 17. marta, iz Idbara se kretalo nepoznatom stazom, kroz maglu i susnježicu do prvog zastanka. Tamo će se vidjeti što će se dalje poduzeti.

Po oštrom mrazu, pod teretom ranjenika, kolona je posustajala. No, Divizija se, iako sporo, kretala naprijed. Brže se zaista nije moglo. Uska vijugava staza, s velikim nagibima i usponima, djelo-mično zaleđena, otežavala je kretanje, zadavala veliku muku borcima

53

pod nosilima, a još veću ranjenicima. Po takvom putu borci pod no-silima nisu mogli ići ukorak, niti ravnomjerno držati nosila, zbog čega su se ranjenici ljuljali, čas na jednu čas na drugu stranu. To je prouzrokovalo povredu svježih rana iz kojih je još curila krv. Jauke i zapomaganja ranjenika, bol svojih drugova psihički su teško pro-življavali borci koji su ih nosili. Teško je bilo zdravom i jakom čo-vjeku da se bez tereta kreće tim planinskim nogostupom, koji je bio obilježen ljudskim leševima i uginulim konjima. Sve te napore i stra-vične prizore savladavali su borci 9. divizije. Nosili su svoje ranjene drugove i naprezali svoje k ra jn je mogućnosti da izdrže u tim nad-čovječanskim naporima.

U osvit 18. marta 3. brigada izbila je na brisani prostor između Visa (k. 1152) i Siljevice (k. 1314), dobro osmotrena i tučena iz Konji-ca. Pokušavala ga je u skokovima prelaziti, ali već od prvih granata pogođeno je nekoliko nosila. Pod nj ima je poginulo desetak boraca i nekoliko ranjenika. Od drugih granata pod nosilima je poginuo i Dušan Dumičić, komandant 3. bataljona. Među borcima je nastala panika. Neki su se nosioci ranjenika razbježali i sklonili u obližnje šumarke, ostavljajući nosila na prtini. Nekoliko ranjenika na nosili-ma ostalo je bespomoćno na sniježnoj stazi pod udarcima art i l jer i j-skih granata i avionskih bombi. Komandir voda Jozo Marinović, kojeg je bombardiranje zateklo u prvom dijelu kolone, brzo se snašao i odlučno reagirao. Vratio se i u trku stigao do napuštenih ranjenika na tučenom prostoru. Uzeo je najbližeg ranjenika zajedno s nosilima i na leđima ga prenio na zaštićeno mjesto. To je isto ponovio dva-tri puta. Za Jozom je krenulo još nekoliko boraca i starješina koji su, pod vatrom avionskih bombi i topovskih granata, sklonili i spasili ostavljene ranjenike.

Pavle Ilić-Veljko, koji je kao delegat Vrhovnog štaba bio odre-đen da pomogne upravi Centralne bolnice u organiziranju evakuacije i t ransport iranju ranjenika i bolesnika preko Prenja u jugoistočnu Hercegovinu, i koji se u tom momentu našao na mjestu događaja, u svom izvještaju od 19. marta, o tome piše:

»Osamnaestog marta u zoru, između 5 i 6 časova, kada je prola-zila kolona 3. dalmatinske brigade s nosilima, između Visa i Šiljevice, nepri jatel j je otvorio art i l jeri jsku vatru i tukao prostor između kote 1148 i 1314, gdje nam je nanio teške gubitke. Izgubili smo koman-danta 3. bataljona. 5 boraca i 2 teška ranjenika. Ovaj dio puta nalazio se na jednoj uzbrdici pokrivenoj snijegom, koja je dobro osmotrena i tučena iz Konjica. Za teške ranjenike i komoru — nema drugog puta i morali smo ga prelaziti u skokovima, kao na bojnom polju, dok smo za pješake preporučili stazu Vis — s. Madaškovići. Ovdje se istakao svojim junaštvom i samoprijegorom vodnik Marinović, iz 2. bataljona 3. dalmatinske brigade. On je prenio na svojim leđima tri teška ra-njenika s nosilima preko brisanog prostora. Dobro bi bilo istaći preko

54

U M U Z E J U D R U G O G Z A S J E D A N J A A V N O J - a , U J A J C U , N A L A Z I S E O R I G I N A L OVE F O T O G R A F I J E , S A L E G E N D O M : »IX D A L M A T I N S K A D I V I Z I J A P R E N O S I 4.000 R A N J E N I K A P R E K O N E R E T V E K O D J A B L A N I C E Z A V R I J E M E I V N E P R I J A T E L J S K E O F A N Z I V E M A R T A 1943. G O D I N E « .

»Slobodne Jugoslavije« junačko djelo Marinovića, koji je pod kišom granata tri puta prelazio tučeni prostor spašavajući ranjene dru-gove.«56

MARINOVIĆ JOZO Grgin, iz Kaštel Sućurca, odmah po okupa-ciji Dalmacije od fašističke Italije 1941. godine stavio se na raspo-loženje KPJ i uključio u NOP, pristupivši izvođenju diverzantskih akcija. Postao je strah i trepet za Talijane i njihove špijune u svome kraju. Formiranjem Kaštelskog partizanskog odreda, Jozo je postao njegov borac, a kasnije je postavljen za komandira voda u 3. dalma-tinskoj brigadi. Naročito se istakao u borbama protiv Talijana, čet-nika i ustaša, oko Širokog Brijega i na planini Čvrstnici u toku IV neprijateljske ofanzive.

Poslije rasformiranja 9. divizije i 3. brigade, Jozo je na Sutjesci raspoređen za komandira bolnice u 2. dalmatinskoj brigadi, a nešto kasnije, postavljen je za komandira 1. čete 3. bataljona. U ovoj jedi-nici Jozo je ubrzo potvrdio ranije ispoljenu hrabrost, zadobivši sim-pati je i poštovanje svih boraca i starješina u četi i bataljonu.

Polovinom jula 1944. godine, 3. bataljon je vodio borbu protiv 700 Njemaca, četnika i ustaša, na položaju Zubci — Orahovac, kod Trebinja i nanio im gubitke od 38 poginulih oficira i vojnika. Zaplje-njeno je 4—5 pušaka i 1000 metaka. Zbog efikasnog dejstva nepri-jateliske artil jerije, ostalo se oružje s položaja nije moglo pokupiti.

U ovoj je borbi poginuo komandir voda Vinko Bedalov, a zastav-nik Rade Bezbradica i komandir 1. čete Jozo Marinović, teže su ra-njeni u glavu. Prenešeni su u brigadnu bolnicu na liječenje.

Poslije oslobođenja Splita i Kaštela od Njemaca i ustaša potkraj 1944. godine, Jozo Marinović je upućen kući na bolovanje, gdje je od posljedica ranjavanja , poslije rata umro.

Jozo je bio komunista, drug i borac. U svakoj borbi i akciji pred-njačio je, služeći ostalima za primjer. Njegovom smrću, Par t i ja je izgubila odanog člana i beskompromisnog borca protiv fašizma, a mi, njegovi ratni saborci i drugovi, iskrenog prijatelja.

Za pokazanu hrabrost i neustrašivost u borbi, Jozo je odlikovan Ordenom za hrabrost.

Za 3. brigadom kretala se i nosila ranjenike 5. brigada. Borcima su nosila nabijala ramena, a od oštrog leda i kamenja dobili su rane po nogama. Teško su se kretali uz planinske nagibe. Kolone su na-padali i mitraljirali neprijateljski avioni. Zarobljeni talijanski voj-nici od straha su bacali nosila i bježali u šumu iz koje se rijetko koji vraćao. Gubitaka od bombardiranja bilo je i među borcima i među ranjenicima. Nije bio ri jedak slučaj da ranjenik na nosilima umre, a da ga borci i dalje nose.

56 ZBORNIK DOKUMENATA SANITETSKE SLUŽBE U NARODNOOS-LOBODILACKOM RATU JUGOSLAVENSKIH NARODA, tom I, knjiga I, dok. 71.

56

M A R I N G V I Ć J O Z O G R G I N

Kada je kolona izbila u rejon Crnog Vrha, ispod kote 1152, našla se, pod udarcima neprijateljske avionske vatre, u istoj s ' tuaciji kakvu je na tom mjestu proživljavala i 3. brigada. Neprijatelj iz Ko-njica arti l jeri jom je nemilosrdno obasipao stazu kojom se Brigada kretala, a velike nizbrdice, ambisi i nameti snijega nisu dozvoljavali zaobilaženje ni desno ni lijevo. Izbivši na vrh Visa. kolona je naišla na strašan prizor. U jednoj uvali sve se izmiješalo i ginulo — borci, žene i djeca. Ali uz velike napore i žrtve (5—7 poginulih boraca i ra-njenika, medu kojima vodni delegat drugarica Jagica i bataljonski bolničar Baković iz sela Bitelića kod Sinja) ipak se prešao dio »smrt-ne staze« i, poslije jednog sata, kolona je produžila k jugoistoku.

Četvrta brigada, kao zaštitni dio divizijske kolone, proživljavala je još teže trenutke. Staza kojom su prošle prethodne kolone bila je prekrivena blatom i glibom i teško prohodna. Nakon izbijanja u do-linu Idbara, u Memeja Selu, Brigada je naišla na nekoliko koliba u kojima se nalazila veća grupa ranjenika i oboljelih boraca od tifusa. Oni su bili iz Centralne bolnice. Umorni i iznemogli, i pratioci i bo-lesnici tu su zastali i čekali pomoć. Trebalo je i n j ih prihvatiti, pri-ključiti u kolonu i povesti naprijed. Tu je nađeno i nekoliko mrtvih bolesnika od tifusa.

Kada se Brigada približavala Čosićima, oko Memeja Sela, na za-čelje kolone otvorena je mitraljeska vatra i plotuni iz pušaka. Izne-nadna vatra u koloni je stvorila paniku. Začelni borci napustili su nosila i ranjene drugove te bježali u najbliže zaklone. Odlučnom intervencijom Štaba Brigade red je brzo uspostavljen. Ranjenicima je objašnjeno da je pripucavanje izvršila manja grupa četnika, ali su vatrom naših boraca odbijeni i opasnost je otklonjena.

Taj prepad izvela je grupa četnika, jačine jedne čete, koja se prethodne noći provukla kroz poznate joj planinske klance i izbila na litice iznad Memeja Sela. Pojava četnika na bokovima i njihovo za-državanje na tim položajima gotovo je onemogućavalo jedinicama dalje kretanje tim pravcem. Odlučeno je da Brigada jednim dijelom snaga razbije i odbaci četnike s dominantnih položaja, a drugim dije-lom da svoie i zaostale ranjenike prebaci u rejon Cosića, izvlačeći ih što dalje od opasne zone. Uz gubitak desetak ranjenika, to je i uči-njeno. I uz četničko pripucavanje sa spomenutih visova, bataljon 4. brigade uspio je izvući preko 100 ranjenika i bolesnika koji su mogli ići, ali je bilo i oko 30 onih za koje nije bilo nosila, a sami se nisu mogli kretati.57 Trebalo je i nj ih evakuirati. Tu ih se nije smjelo os-taviti i prepustiti četničkim hordama. Umjesto nosila, borci su polo-žili svoje puške, a preko njih prebacili ćebe, šatorsko krilo ili šinjel. Na ta provizorna nosila polagali su ranjenike i tako ih nosili. To je bilo teško i mučno i ranjenicima i onima koji su ih nosili. I tu su nosioci ranjenika padali mrtvi, među kojima i Visković i Sunić. Pod

57 L. R e i ć , NERETVA, tom I, knjiga 1, str. 311.

58

teškim naporima Brigada se približavala Visu. Sto je n j e m u bila bliže, bilo joj je teže i mučnije. Nailazila je na l judske leševe koji su označavali pravac kojim se trebalo kretat i . Leševi su se najčešće nalazili u sjedećem stavu. Mnogi nosioci ranjenika, već iznemogli, padali su onesviješteni pod teretom nosila, a zamjenj ival i su ih čla-novi Štaba batal jona i komandi četa, jer druge rezerve ni je bilo. I ranjenici su s nosila padali. Na samoj stazi ispod Visa naišlo se na strašan prizor: mrtvi ljudi, pobijeni konji, s lomljena nosila i puške, razbacani kazani i ostala oprema. Sve je to bilo iz prethodnih ran je -ničkih ešalona i 9. divizije. Brigada je h t je la da nešto od toga ponese, ali je to bila samo želja. Jedva je i svoj neposredni zadatak izvršava-la. Mnogi su tu i ostali, ne uspjevši stići brigadu koja se nalazila u zaštitnici ranjenika.

Iza kolone 9. divizije i 8. bani jske brigade kretao se načelnik Štaba 1. proleterske divizije. On je naišao na neke iznemogle borce i ran jenike koji su bili izostali. Za to optužuje 9. diviziju i, kad 19. mar ta izvještava svoj Stab, piše:

»Jedinice IX Divizije ostavl ja ju ran jenike po putu, l judstvo lunja i nepovezano odlazi u opštem pravcu pokreta. Starešine uopšte ne vrše nikakvu kontrolu, nigdje se ne vide, sem možda gdedje što se na njih naiđe gdje pojedinačno spavaju po kolibama, pored bukava ili — kao i ostali borci (podvukao — O. E.) — na svoju ruku idu ka Bijeloj.«

I dal je: »Pri prolazu, a na vrlo prepreden način, neki borci iz IX divizije

ukrali su Sandžačkoj brigadi 4 puškomitral jeza, a III Kra j i škoj bri-gadi 3 sanduka municije. Pri l ikom ove »operacije« Dalmatinci su za-varali s tražara koji je čuvao puškomitraljeze.«58

Takvo pisanje o l judima, koji su se do maksimuma žrtvovali da bi spasili živote svojih drugova, bilo je u n a j m a n j u ruku neobjek-tivno.

Evo, što Poli todjel 3. dalmatinske brigade, u svom izvješta ju CK KPJ , o tome piše:

»Naša brigada je nosila ranjenike, pa je zbog ostavl janja r an je -nika bila naređena istraga od strane Vrhovnog štaba. Pa r t i j a je tako-đer vodila istragu. Međutim, borci naše Brigade su donijeli više ra-njenika nego su uzeli. Točno je da je bilo ostavl janja pa vraćanja, usl jed aviona i ar t i l jer i je , ali su svi pr ikupl jeni i doneseni. Nije ni jedan namje rno ukriven. Bilo je puno neorganiziranosti u sanitetu, onda ulazak u kolonu, čas komora, čas boraca, čas konjanika itd. ometao je nošenje ranjenika . Inače, borci su junački donijeli r an jene drugove.«59

58 ZBORNIK, tom IV, knjiga 11, dok. 96. 59 ZBORNIK, tom IV, knjiga 12, dok. 28.

59

Napore i podvige što ih je izvršila 9. dalmatinska NOU divizija, najbolje ilustrira izvještaj delegata Vrhovnog štaba Pavla Ilića-Velj-ka od 19. marta, koji je i sam preživljavao strahote te drame. U iz-vještaju Ilić piše:

»Deveta divizija i Osma banijska brigada, a naročito 3. i 5. dal-matinska brigada, pokazale su pr imjer izdržljivosti i l jubavi prema ranjenim drugovima, sem pojedinačnih slučajeva. Sami borci stra-hovito su iscrpljeni slabom ishranom i naporima, ali ipak nose ranje-nike. Borci često padaju u nesvjest i ne mogu da nose dalje, ali se ipak pridižu i nastavljaju put. Borci nose ranjenike bez smjene, t j . četiri borca nose stalno jedno nosilo . . .«60

Dakle, poslije tri dana i tri noći strahovitog mučenja i napreza-nja Divizija je, kao cjelina, uspjela prijeći najteži dio puta te od Neretve do vrha Prenja, u rejon Visa i Šiljevice, iznijeti oko 250 ra-njenika i oboljelih boraca od tifusa. Na tom trnovitom putu i sama je pretrpjela osjetne gubitke ljudstva, stoke i materijala. Usprkos aktivnosti neprijateljske avijacije, u toku cijelog dana iz rejona Ši-ljevice, južno od Visa, spuštali su se ranjenici uskom stazom koja ide kroz strmu vododerinu mjestimično zatrpanu snijegom. Ljudi i konji klizali su se i spoticali o kamenje što je ležalo pod ledom i sni-jegom. Konji su se prevrtali i padali sa staze. Nisu to bili ni prvi ni posljednji konji koji tako nestaju, a nije se moglo ni pomisliti da ih se izvuče iz kamenjara i snijega. Svi smo već znali što znači kada se iznemogli konj pod teretom prevrne u kamenjar i zarije u snijeg. Preostaje jedino da se s njega ponešto uzme i stavi na svoja i onako izmorena leđa, a ostalo zajedno s konjima ostavi na snijegu i pusti da propadne. To je postala obična pojava, kao i da se pored staze upleda iznemoglog i skrhanog čovjeka, s očima otvorenim i upravljenim u nebo.

Pod tim i takvim strašnim naporima, pred noć 20. marta Divizija se s ranjenicima i bolesnicima prikupila u Donjoj i Gornjoj Bijeloj i po zaseocima rasporedila na odmor. Za vrijeme predaha ljudstvo se donekle odmorilo, našlo se i nešto hrane te se raspoloženje poboljšalo. Ali je perspektiva bila slaba. Kruha i drugih namirnica već više dana nije bilo, niti je postojala vjerojatnoća da se nešto može pronaći i nabaviti. Svi smo se raspitivali za situaciju, iako je bilo jasno da se mora ići dalje. Djeca i žene su mučno savladavali mraz i planinski teren.

Sutradan su nosila s ranjenicima prihvatili Branko Dude, Stanko Parmać, Ante Roje, Mate Ujević, Savo Drljević, Miro Višić, Bogdan Peko, Vojin Popović, Milija Stanišić, Pero Lalović i Zarije Skerović. Divizija je, po brigadama i ešalonima teških ranjenika i bolesnika, krenula na istok, k selu Borcima. U svanuće 21. marta stigla je na cestu Konjic — Boračko jezero.

60 SANITETSKI ZBORNIK 1/71.

60

B O R C I 9 . D A L M A T I N S K E D I V I Z I J E P R E N O S E R A N J E N I K E K R O Z H E R C E G O V I N U U T O K U 4. N E P R I J A T E L J S K E O F A N Z I V E 1943. G O D I N E .

Iako je teren bio mnogo lakši od onog po surovim predjelima Prenja, ipak se išlo sporo i umornim korakom. Na žalost, put je bio suviše kratak, da bi borci i ranjenici značajnije osjetili njegovu udobnost. Izbijanjem čela kolone na istočne padine Boračkog jezera krenulo se uz nagibe planine Crne gore, pa je mučenje ponovno na-stupilo. Trebalo se mukotrpno penjati uz gole i oštre stijene. Uz česte zastanke i odmore ipak se savladavao kilometar po kilometar staze, a po prijeđenom prostoru zaostajali su borci i ranjenici koji su od iscrpljenosti ličili na prave žive leševe. Stotine i hiljade boraca, ranjenika i oboljelih od tifusa našlo se na stazi i oko staze. Sve se slilo u jednu rastegnutu kolonu izmiješanu s mnoštvom zbjega — ženama, djecom i starcima, koja se apatično vukla i tupim pogledima zurila negdje u hladnu daljinu. A tifus, koji je Divizija nespremno dočekala, bio je najveći neprijatelj . On je učinio svoje. Mnoge je borce i ranjenike usmrtio, a na stotine i hiljade onesposobio za borbu.

I dok se kolona kretala mučnom i tegobnom stazom, bacajući pogled nazad na prijeđeni prostor, slika je bivala sve strašnija. Ra-zlike više nije bilo između zbjega i vojske. Sve je bilo iscrpljeno i iznemoglo, neispavano i gladno. Pod ranjenička nosila leđa su pod-metnuli i članovi Štaba Divizije: Vicko Krstulović, Ivica Kukoč, Ante Banina i Ljubiša Urošević. Svi koji su imali i malo fizičke snage pri-hvatili su se nošenja ranjenika i ulagali posljednju snagu da se to herojsko i humano djelo što uspješnije obavi. To je bio vrhunac mu-čenja, patnj i i umiranja što ih je proživljavala 9. dalmatinska NOU divizija.

Ti posljednji dani nošenja ranjenika bili su najteži. Neošišani, neobrijani i ušljivi, u poderanoj odjeći i obući, iznemogli od borbe, stalnog pješačenja, gladi i raznih bolesti, ljudi su se kretali kao sjenke, polako, i 22. marta izbili na prostor sela Kule i Grabovice. Od premorenosti sve je popadalo. Borci, ranjenici, bolesnici i zbjeg — sve je klonulo i dalje nije moglo ići. Polumrtvim snom, na hladnoj i vlažnoj zemlji sve je zaspalo. Nije imao tko vatru naložiti. Tek kad je studen probudila pojedince, vatra je naložena i l judi su se počeli k n joj približavati, da bi otkravili smrznuta tijela.

Evo kako je Mladen Iveković, jedan od neposrednih rukovodi-laca i organizatora evakuacije ranjenika, opisao proživljavanje bo-raca 9. dalmatinske NOU divizije u zadnjim danima nošenja ra-njenika:

»Kulom prolaze sada jedinice nove 9. dalmatinske divizije, koja nosi i prati ranjenike i bolesnike. Težak je i vrlo odgovoran zadatak. Gladni i premoreni borci, među kojima ima veliki broj nedavno mo-bilisanih moraju preko ovog prokletog krša, penjući se i spuštajući se skoro neprohodnom kozjom stazom, na nosilima nositi na stotine i stotine svojih ranjenih drugova. Osam do šesnaest ljudi određeno je da nosi jednog ranjenika. Iznemogli su i ranjenici i njihovi nosači. Dešava se da borci zaplaču od umora i gladi, jer njihova ramena ne

62

J E D A N OD MNOGIH B O R A C A KOJI SU U T O K U P R E N O Š E N J A P R E K O P L A N I N E P R E N J A P O D L E G L I N A P O R I M A 4 . N E P R I J A -T E L J S K E O F A N Z I V E P O Č E T K O M 1943. GODINE.

63

1

mogu više podnijeti teret. Pada ju i ustaju, sopću, znoje se, jedva vuku svoje ranjene noge, a kada malko prilegnu, odmah zaspu, pa bilo to na kamenu ili na zemlji, na proplanku ili šumi. I opet idu dalje. Ne žele ništa drugo nego da se naspavaju i odmore, da utaže glad, koja ih, eto prati već petnaestak dana, a možda i više. To je velika borba za ranjenike.«61

A Vladimir Dedijer, također delegat Vrhovnog štaba i jedan od neposrednih organizatora i rukovodilaca evakuacije i transporta ra-njenika, o tome je 21. marta 1943. godine napisao:

»Peta dalmatinska brigada izveštava da je donijela sve ranje-nike u selo Kula. Dva druga umrla su noseći nosila (na nj ima ranje-nike — O. E.), a dvadesetorici je krv udarila na nos. Tri ranjenika su uz put izdahnula.

To je najmlađa dalmatinska brigada, ali se junački drži. Gledao sam njenog političkog komesara [ . . . ] Prvi je on sa svojim koman-dantom [.. .] ponio nosila, a za n j im čitava brigada.«62

Na prostoru Kule i Grabovice 9. divizija zadržala se dva dana, malo se odmorila, i nahranila, a zatim nastavila pokret prema Kopriv-nici i Česmi. No, t a j marš je bio mnogo lakši od prethodnih.

64

«i ZA ČOVJEKA, izdanje Republičkog odbora RVIH, Zagreb 1957. 62 DNEVNIK, Izdanje Jug. knjige, Beograd 1954, str. 398.

PREDAJA RANJENIKA CENTRALNOJ BOLNICI I DEJSTVA DIVIZIJE NA PODRUČJU NEVESINJA

(od 25. marta do 15. aprila 1943)

Olakšanje je bilo u tome što je pokret t ra jao samo jedan dan. Na tom prostoru, a u prisustvu članova i delegata Vrhovnog štaba Srete-na Žuievića, Vladimira Dedijera, Pavla Ilića i Mladena Ivekovića, koji su rukovodili organizacijom prenošenja i evakuacije ranjenika i bolesnika, 9. divizija razdužila se s ranjenicima, predavši ih upravi Centralne bolnice. Bilo je to 25. marta 1943. godine. Toga istog dana Divizija je napadnuta od četničkih snaga Nevesinjskog korpusa, Kombinovane i Sarajevske brigade. Napad je podržavala talijanska art i l jeri ja i avijacija. U protivnapadu dva bataljona 3. dalmatinske i dijelovi 5. crnogorske NOU brigade uspijevaju odbaciti nepri jatel ja k Velikom i Malom Veležu. Produženi napad na četnike na tim po-ložajima, gdje je učestvovala i 4. dalmatinska brigada, u toku 26. i 27. mar ta nije uspio, a četničke snage Trebinjskog korpusa su zau-zele Nevesinje.63

Nakon što su predani ranjenici Centralnoj bolnici, završen je prvi dio drame 9. dalmatinske divizije, te mlade jedinice koja se maksimalno žrtvovala za spas ranjenika.

Da bi se u potpunosti sagledala težina napora, što ih je 9. divizija u izvršavanju dobijenog zadatka savladavala, i veličina njenog do-prinosa u borbi inače, potrebno je istaći slijedeće:

a) Između Jablanice i Nevesinjskog polja, na toj planinskoj i surovoj stazi, dugoj preko 80 kilometara, kompletna divizija se našla pred takvim terenskim teškoćama u kakvim se ne može ni zamisliti prenošenje bilo kakvog tereta, a kamoli ranjenika i bolesnika. Ona je morala savladati stjenovitu klisuru Neretve, veoma oštre i strme uspone planine Pren ja (od preko 2.000 m) te klisure Idbara i Bijele. Osim toga stalno je bila izvrgnuta neposrednim dejstvima nepri ja-teljske avijacije i art i l jeri jske vatre iz Konjica te četničkim napadi-ma s visova Prenja . Svemu tome treba dodati veliku nestašicu hrane;

b) U nedostatku konja, koji su Diviziji još ranije oduzeti, svi njeni borci i starješine podmetnuli su pod nosila svoja leđa, te bez smjene i predaha nosili ranjene drugove;

c) Prenošenje ranjenika od Jablanice do Nevesinjskog polja t ra-jalo je punih deset dana i predstavljalo mukotrpni put 9. divizije;

63 ZBORNIK, tom IV, knjiga 11, dok. 135 i 291. Arhiv VII, Ca, reg. broj 4/1, k. 293, dok. 2772.

65

d) Uslijed tifusa, gladi, premorenosti i pretrpl jenih gubitaka u l judstvu i materi jalu Divizija je, izbijanjem na Nevesinjsko polje, do te mjere bila slomljena da je bez dužeg odmora i solidnog vojno-po-litičkog i zdravstvenog sređivanja bila nesposobna za ozbiljna bor-bena dejstva. Međutim, događaji koji su se odvijali u tom dijelu Hercegovine nisu omogućavali duži odmor. Odobrena četiri dana za oporavak bili su i suviše kratki da bi se Divizija nešto značajnije mogla izmijeniti;

e) Ono malo konja u Diviziji što je uspjelo stići u Nevesinjsko polje, popadalo je ili uginulo, tako da nije imao tko nositi teško nao-ružanje i municiju.

Kad se razdužila s ranjenicima, 9. divizija je produžila i stigla u Nevesinjsko polje. To je bilo prvo mjesto gdje se očekivao duži od-mor i predah. Ali na žalost, vojna situacija je zahtijevala da se za odmor i sređivanje desetkovanih četa, bataljona, brigada, komora i bolnica odredi samo četiri dana.

Jedinice su raspoređene na području sela Luka, Kl juni, Zaborani i Seljani, a zatim je odmah izvršeno prozivanje boraca i prebrojava-nje oružja, municije i svega ostalog što se uspjelo prenijeti do Neve-sinjskog polja.

Na tom prostoru jedinice 9. divizije naišle su na mnogo leševa talijanskih vojnika i četnika, na rasuto oružje i mnogo druge opreme, što je ostalo uglavnom od talijanske grupe »Scotti« koju je 3. divizija pri je tri dana razbila.

Sela kroz koja je tih dana kao vihor prohujala 3. divizija, pasivna su i siromašna. Ako je u nj ima i bilo nešto hrane, to je 3. divizija uzela za svoje potrebe i za bolesnike, pa je 9. dalmatinska divizija došla na potpuno prazan teren. Pored toga, na područje Nevesinjskog polja stiglo je mnogo ranjenika i boraca oboljelih od tifusa za koje se moralo obezbijediti koliko-toliko hrane. Sve je to pogoršavalo i onako teško stanje u jedinicama 9. divizije, a pred nj ima su se nalazile nove teškoće i opasnosti kroz koje su morali proći na tom izvanredno teškom području.

Jedan dio od preko 1.000 hercegovačkih četnika, koji je umakao ispred 3. divizije, odstupio je prema Bijelom Polju, G. i D. Zimlju, radi obrane Mostara, a drugi, jači dio odstupio je na jugoistok radi obrane Nevesinja.

Prema odluci vrhovnog komandanta 9. dalmatinska divizija imala je zadatak da dijelom svojih snaga učestvuje sa 3. divizijom u napadu na četničko uporište Nevesinje. Drugi dio snaga Divizije trebalo je orijentirati na zapad, prema Bijelom Polju i Mostaru, radi sprečavanja svakog neprijateljskog pokušaja da se iz tog pravca probije u Nevesinjsko polje, u kojem se nalazila masa naših ranje-nika i pozadinski dijelovi 3. udarne divizije.

66

S T A B 3. B R I G A D E 9. D A L M A T I N S K E DIVIZ IJE U O S L O B O Đ E N O M N E V E S I N J U K O D C R K V E P O T K R A J M A R T A 1943. GODINE. S D E S -N A : MIRO VIŠIC POLITIČKI K O M E S A R B R I G A D E , N A R O D N I HEROJ P O G I N U O J U L A 1943. K A O P O M O Ć N I K P O L I T I Č K O G K O -M E S A R A 1. B A T A L J O N A 2. D A L M A T I N S K E B R I G A D E NA OZRE-NU U B O R B I P R O T I V N I J E M A C A ; A N T E ROJE Z A M J E -N I K POLITIČKOG K O M E S A R A , N A R O D N I HEROJ; B R A N K O D U D E K O M A N D A N T B R I G A D E G E N E R A L P O T P U K O V N I K I N A -R O D N I HEROJ; A N T O N H R I B A R N A Č E L N I K Š T A B A B R I G A D E (POSLIJE R A T A E M I G R I R A O IZ J U G O S L A V I J E U ITALIJU); S T A N K O P A R M A C Z A M J E N I K K O M A N D A N T A B R I G A D E I N A -R O D N I HEROJ.

U vezi s prednj im zadatkom Štab 9. divizije odredio je 3. i 5. brigadu da noću 28/29. marta, s dijelovima 3. divizije, napadne čet-nike u Nevesinju, a 4. brigadu rasporedio je na područje Bijelog Po-l ja i Gornjeg Zimlja. Dakle, 9. dalmatinska NOU divizija, kojoj bi i mjesec dana za odmor i sređivanje jedinica bilo nedovoljno, morala je poslije nepuna tri dana predaha, na nepoznatom terenu, ući u borbu i nove okršaje protiv Talijana i četnika u kojima će doživjeti i konačni slom.

U prvi sumrak 28. marta počeo je napad na četnike, u Nevesinju. Dijelovi 3. divizije grad su napadali sa sjeveroistoka, a 3. i 5. brigada 9. divizije sa sjeverozapada. Uz pomoć Talijana, koji su stigli iz Mo-stara, četnici su pružali žestok otpor. Borba se vodila cijelu noć. Za-hval jujući odlučnosti 5. crnogorske i 3. dalmatinske brigade, u sva-nuće 29. marta otpor nepri jatel ja je slomljen i Nevesinje je bilo ponovno u našim rukama. Talijani i četnici su razbijeni, ali je većini uspjelo pred zoru umaći iz grada i pobjeći prema Blagaju i Mostaru. Kad su naše jedinice ušle u grad, zaplijenile su veću količinu hrane, opreme i ruma. Rum je podijeljen bolnicama i upotri jebljen kao lijek za ispiranje i čišćenje rana.

Ne treba gubiti iz vida da je t a j teren utoliko bio teži što su tali-janski okupatori i četnici Draže Mihailovića u prve dvije godine NOB-a na n j emu zadali težak udarac partizanskim jedinicama, a posebno organizacijama KP. Pored talijanskih jedinica u tom dijelu Hercegovine nalazile su se jake i dobro organizirane četničke for-macije, koje su Talijani snabdijevali svim materijalnim sredstvima, od oružja i municije do dnevnog obroka hrane.

Nakon oslobođenja Nevesinja 3. divizija je produžila napredo-vanje ka Kifinom Selu i Gacku, a 9. dalmatinska divizija 30. marta 1943. dobila je naređenje od vrhovnog komandanta da zatvori slije-deće pravce: a) Mostar — Nevesinje — Kifuio S^ !o — Plužine; b) Prijevorac — Donje Zimlje — Gornje Nevesinjsko polje i c) Ruišta — Gornje Zimlje — Lokva Kula.64 U cilju i/vršen i a toga zadatka Štab Divizije izvršio je raspored jedinica ovc^ J:

a) Štab divizije, s bolnicom i intendaturor , smješten je u selo Kruševljani — Luka. Borci bi u kućama bili same preko noći, a onda su se u zoru izvlačili i sklanjali u brda da se zaštite od neprijateljske avijacije koja se pojavljivala obično u prve ju ta rn je sate. Sklanjanje, međutim, nije uvijek pomagalo. Fašistički avijatičari su se spuštali do iznad samih krovova kuća i vrhova drveća, pronalazili ranjenike i bolesnike, izbacivali na n j ih tone bombi i metaka i nanosili nam osjetne gubitke;

b) 4. brigada raspoređena je u rejonu Bijelog Polja, a 5. brigada na području Gornjeg i Donjeg Zimlja. Obje brigade su zatvarale pravac prema zapadu, ne dozvoljavajući nepri jatel ju da iz Mostara

94 ZBORNIK, tom II, knjiga 8, dok. 218.

68

t im pravcem prodre u Nevesinjsko polje. Ta j pravac je posebno in-teresirao Vrhovni štab koji je u pogledu njegovog za tvaranja 23. mar ta naredio 3. diviziji slijedeće:

»Obezbjedite se od pravca Mostara jačim jedinicama i spriječite svaki pokušaj prodora od Mostara ka Nevesinju [. . .] Za nas je n a j -osjetl j ivij i pravac Bijelo Pol je — Zimlje i to, kako onaj preko Ruišta za G. Zimlje, tako i onaj preko Pri jevorca za D. Zimlje. Morate obra-titi pažnju na oba ova pravca — pri jelaza iz Bijelog Pol ja u Zimlje, pošto sa tog pravca mogu četničke bande naj lakše i na jb rže upasti u s jeverni dio Nevesinjskog polja, t j . u pozadinu vaše divizije. Mi ćemo za za tvaranje ovih pravaca upotrebit i brigade Dalmatinske divizije čim se odmore i reorganiziraju nj ihove jedinice«.63

c) 3. brigada raspoređena je na prostoru Nevesinja i zatvarala je pravac prema jugu, ne dozvoljavajući nepr i ja te l ju da iz Mostara preko Blagaja prodre prema Nevesinju.

Takav raspored jedinica i Divizije, na širokom f ron tu a pod stalnim napadima nadmoćni j ih četničko-tali janskih snaga, imao je karakter — sprečavanje prodora nepr i ja te l ja u pravcu Nevesinja. Svakodnevne žestoke napade nepr i ja te l ja Divizija je uspješno lomila i odbijala.

Divizija je od svoga formiran ja pa do k r a j a mar t a d^la veliki udio u razbi jan ju četničko-tali janskih i ustaško-domobranski'h snaga te postigla ogromne rezultate, ali je pr i tome dala i velike žrtve. Tako ip u navedenom razdoblju, po evidenciji štaba Divizije, imala 66 mrtvih, 92 ran jena i 24 nestala druga i drugarice.68

Početkom aprila 1943. godine u Diviziji je bio 331 član KPJ , 130 kandidata KP i 561 član SKOJ-a. Oni su po br igadama bili r a -SDoređeni ovako: u Trećoj brigadi bilo ie 139 članova Part i ie , 69 kan-didata i 221 skojevac; u Četvrtoj brigadi 101 član Part i ie . 30 kandida-ta i 200 skojevaca, a u Pe to j brigadi 91 član Part i je , 31 kandidat i 140 skojevaca.87

Svaki t renu tak slobodnog vremena u jedinicama korišten ie za sređivanie vojno-političkog s tanja i za ideološki rad s borcima, kako bi se otklonile slabosti prouzrokovane teškoćama na koie je Divizija nailazila. No, takvih t renutaka ni je bilo mnofro. Divizijski komitet bio je đonio plan političkog dje lovanja u jedinicama, ali su nastupile nove teškoće i nevolje. Surovost i studen, koia ie s Dlanina dopirala, među iscrpljenim i slabo odjevenim l judstvom sijala je smrt . Glado-valo se. a intendantski organi muku su mučili da pronađu nešto h ra -ne. Kad bi. na pr imjer , došli do zobi i obarili je bez soli i začina, to bi borcima bila poslastica. A ako bi negdie nabavili brašna i izmije-šali ga sa zobi i skuhali, onda je to za borce bio potpun obrok.

65 ZBORNIK, tom II. knjiga 8, dok. 194. m ZBORNIK, tom IV. knjiga 12. dok br. 4. 67 ZBORNIK, tom IV. knjiga 12. dok. br. 28 i 53. Arhiv CK KPJ, br.

125/43, br. 5511/V, 2, 63/43.

69

Međutim, pod pritiskom stalnih borbi, iscrpljenosti, gladi, zime, slabe moralno-političke pripremljenosti l judstva i neizvjesnosti u ishod predstojećih napora, Diviziju je samovoljno napustilo 377 ljudi (iz 3. brigade 150, iz četvrte 212 i pete 15 boraca i starješina) s na-mjerom da se vrate u Dalmaciju, da bi na lokalnim područjima i u sastavu tamošnjih partizanskih jedinica nastavili borbu protiv oku-patora.68

Evo što se o tome u izvještaju Štaba Divizije kaže: »Uslijed dugih i napornih marševa pri nošenju ranjenika a što

je došlo poslije dužih borbi, kao i uslijed slabe ishrane naročito za vrijeme marša, slaba odjeća a pogotovo obuća, do koje se u obram-benim borbama nije moglo doći, fizičko stanje u našim jedinicama je dosta loše. Po dolasku na prostoriju Nevesinjskog polja ovo se je vrlo malo popravilo, jer se određeni odmor malo iskoristio a ljudstvo se sa ovog terena nije moglo dovoljno ishranjivati«.69

Čak i pi tanje najosnovnijeg sljedovanja hrane postavljalo se vrlo ozbiljno s obzirom da je t a j k ra j bio već dosta iscrpljen i da su iz Podveležja, Gornjeg i Donjeg Zimlja velika većina seljaka, a u nekim selima kao Laktu, Kl juni i Čehoju gotovo svi, evakuirali svu hranu i stoku i napuštali tu prostoriju.

Neprijateljska avijacija s obližnjeg mostarskog aerodroma bila je posebno aktivna prema 9. diviziji u Nevesinjskom polju, jer su je četnici obavještavali o točnom mjestu i rasporedu njenih jedinica. Nije prolazio ni jedan dan, a da se avioni preko Veleža nisu pojavlji-vali iznad položaja Divizije, obasipajući ih kišom bombi i metaka. Čitavi zaseoci su uništeni. Kuće. staje, škole i crkve — sve je pre-tvoreno u gomilu ruševina. Jedinicama Divizije i bolnicama, naneseni su veliki gubici. Samo u jednom danu 5. brigada je izgubila preko dvadeset boraca i starješina. Češći napadi četnika na jedinice 9. divi-zije trajal i su od zauzimanja Nevesinja. Naročito žešći napadi su se izvodili s pravca Mostar — Blagaj — Bišina. Od 1. aprila napadi su bili sve jači i žešći. Dobrosav Jevđević 2. aprila piše pukovniku Baji Stanišiću:

»Naša vojska tučena na Trusini. Komunisti napreduju Stocu i Bileći. Nemoj čekati nikakve nove snage nego kreni odmah na Ne-vesinje. Popović (Milorad, četnički komandant — O. E.), je tučen i kreće Bileću. Vidačić (Milorad, komandant Trebinjske četničke bri-gade — O. E.), brani Hrgud. Ja ću u petak napasti na njihovu glav-

68 U sačuvanim dokumentima 9. divizije, kao ni u drugim podacima, tačan broj izgubljenih boraca i starješina u toku dva mjeseca borbi, nije se mogao utvrditi. Međutim, general-major u rezervi i bivši politički komesar 7. baniiske Divizije, Đuro Kladarin, u svojoj studiii »Slom 4. i 5. okupatorsko-kvislinšske ofanzive«, str. 309, navodi, da je 9. diviziia u navedenoj ofanzivi, tj. od Imotskog do Nevesinja pretrpjela gubitke od 700 ljudi, (što je najbliže stvarnosti — prim. O. E.), »Kultura«, Zagreb 1965. godine."

69 ARHIV VII, registarski broj 9/2, dok. broj 3.

70

B O R A C 9 . D A L M A T I N S K E DIVIZIJE P I V C E V I C I V U S K O F R A N I N R O D E N 1920. G O D I N E U OMIŠU, S T U P I O U N O B 1942, P O G I N U O K O N C E M M A R T A 1943. G O D I N E K O D N E V E S I N J A — H E R C E G O V I -NA U B O R B I P R O T I V T A L I J A N A I Č E T N I K A .

71

ninu u Nevesinju. Ako ne kreneš, to je nesreća. Bolje je da pošteno poginemo nego da pobjede komunisti! Ja sa svojim bosanskim četama idem makar nitko ne krenuo«.70

A sutradan, t j . 3. aprila, t a j isti Jevđević javlja Draži Mi-hailoviću:

»[.. .] Baćović već dva dana stalno napada [. . .] Baćović je na-redio da jedna grupa od 2.500 četnika napada od Bišine. Moral (gub-l jenjem Nevesinja — prim. O. E.) je poljuljan, a ako ga povratimo uzećemo Nevesinje i čekati ili Srbijance ili Nijemce, koje još neću da zovem«.71

O stanju na području Nevesinja tih dana u izvještaju partijskog Sreskog komiteta, kojeg je potpisao Vojo Čolović, pored ostaloga se kaže:

»[. . .] Na području Nevesinja je »živa sila« u većini četnička. Postali su to, nešto silom a nešto i dobrovoljnim prilaskom. Radi poboljšanja situacije na ovom terenu, osim rada parti jskih i drugih organizacija, od ogromnog je značaja bio nastup i ophođenje, boraca 3. divizije s narodom. Međutim, baš pri poboljšanju položaja i ugleda narodnooslobodilačke vojske u zavedenim masama, postupci boraca i pojedinih jedinica Devete divizije počinju da uzdrmavaju i ono po-vjerenje koje su stvorili drugovi Treće divizije«.72

Zatim su uslijedile optužbe da borci zalaze po kućama i pljač-kaju. U jednom selu vojnik prodaje so, u jednoj kući dižu djevojačko ruho, uzimaju stvari bez vojničke vrijednosti, pl jačkaju kuću neke starice. »Što je najgore ophođenje im je sa narodom vrlo drsko i okrutno-prijeteće«.

U dokumentu se ističe da su četnici nešto ranije na terenu među stanovništvom širili glasine: »Čekajte samo dok za ovom vojskom (ova je srećom sastavljena od naših Hercegovaca i Crnogoraca) dođu ustaški pljačkaši i razbojnici«.

Izvještaj se zaključuje: »Dalji ovakvi postupci doveli bi do neželjenih posljedica, što se

nikako ne bi smjelo dogoditi, imajući na umu da je Nevesinje, kula reakcije u Hercegovini, srez gdje su učinjene velike pogreške prošle godine, a ujedno i srez od koga u najvećoj mjer i zavisi opstanak četništva u Hercegovini«.73

Prednj i navodi Sreskog komiteta za Nevesinje ne mogu se uzeti objektivnim, jer do izbijanja naših jedinica na navedeno područje on nije ni postojao, već je tih dana, uz njihovo prisustvo, oformljen. Izvještaj je mogao biti pisan samo pod ut jecajem sa strane, a nikako

ZBORNIK, tom IV, knjiga 12. 71 ARHIV VII, Ca, reg. br. 4/1, k. 293, depeša broj 2986—87. 72 ARHIV CK, broj 120-2/1943. 73 ARHIV CK, broj 120-2/1943.

72

ličnim uvidom u situaciju na terenu. Vidljivo je da Sreski komitet, na brzinu formiran, nije bio povezan s parti jskim rukovodstvom 9. divizije. Prema tome, počinjene političke greške na području Ne-vesinja, osobito one u prošlosti, a i tadanje, ne mogu se prip:šivati samo dalmatinskim borcima.

U izvještaju Politodjela 3. dalmatinske brigade od 5. aprila, do-stavljenog CK KPJ, koji je potpisao Dobrivoje Vidić, o tim pojavama i o optužbama boraca 9. dalmat 'nske divizije piše:

»U nekim selima oko (Širokog Brijega i Donje Rabine) formirani su privremeni Narodno-oslobodilački odbori i održane konferencije sa seljacima. I dalje je pi tanje širokog političkog vasp ' tanja i drugih mjera da se borci naše Brigade nauče pravilno odnositi prema naro-du. U tom pogledu ima ružnih pojava po kojima je Part i ja preduzela mjere da se spriječe. Možemo samo reći da se mnogo više govori o pljački kod boraca iz Dalmacije nego što je istina. Ima tih pojava, i to ružnih do kraja, ali to nije masovno kako smo čuli da izvjesni, često i odgovorni drugovi govore. Tako na primjer, prilikom ponov-nog zauzimanja Nevesinja mnogo se govorilo da Dalmatinci pl jačkaju po kućama. Međutim, naša Br'gada je prva ušla u grad i osim dva--tri, ali zaista dva-tri, slučaia naši bataljoni su produžili na dalie položaje, tri do četiri sata daleko od Nevesinja. Svi naši drugovi shvataju svu štetnost pljačke i svim sredstvima bore se protiv nje«.

U izvještaju se dalje nastavlja: »Došli smo u vezu sa Sreskim komitetom K P J za Nevesinje.

Otkada su četnici u ovom kra ju Par t i ja nije postojala. Pr i je nekoliko dana formiran je SK KPJ. On će za tri dana imati sastanak pa će neko od nas na njega ići. Pripremili smo im političkog i partijskog materijala u kome oskudijevaju«.74

Sadržinu prednjeg izvještaja, s obzirom na forum koji pa je poslao i ličnost koja ga je potpisala, možemo u potpunosti prihvatiti realnom i objektivnom.

Slično navedenom pisanju Sreskog komiteta za Nevesinje, ali ipak nešto drukčije, o tadašnioi političkoj situaciji u Hercegovini piše i Veselin Masleša, član AVNOJ-a i rukovodilac Politodjela 5. crno-gorske brigade 3. udarne divizije.

Evo što on u izvještaju Centralnom komitetu KPJ, pored osta-loga, kaže:

»Političke prilike i raspoloženje naroda prema narodnooslobodi-lačkoj vojsci različito je u raznim srezovima. Nevesinjski srez je u cjelini neprijateljski raspoložen prema nama. Većina muškog stanov-ništva je pobjegla, a dijelom i ženskog. I onaj mali broj stanovnika, koii je ostao nije aktivno raspoložen prema nama. Nesumnjivo on m'ie ni četnički, ali nije ni naš. Intenzivnim političkim radom i pra-

74 ZBORNIK, tom IV. knjiga 12. dok. 28.

73

vilnim odnosom vojnih jedinica prema stanovništvu, t a j dio se mo-gao pridobiti i aktivno uvući u narodnooslobodilačku borbu. Među-tim, ni jednog ni drugog ni je bilo. Hercegovačka brigada ni je u prvim danima ostavila skoro nikoga na terenu, tako da ni je mogao biti formiran odmah ni mjesni komitet koji bi koliko toliko pozna-vao prilike i l jude i mogao prakt ' čno pristupit i radu. Isto tako ni držanje vojske ni je bilo pravilno i n i je doprinijelo čvršćem vezivanju preostalog stanovništva za nas. Dok su Četvrta i Peta crnogorska i 10. Hercegovačka brigada, uglavnom (podvukao O. E.) imale pravi lan odnos prema stanovništvu, dotle je [. . .] 9. divizija u stvari svojim postupcima, odnosno bolje rečeno postupcima svojih vojnika, politi-čki odgurnula to stanovništvo od nas«.70

I pored postojeće naredbe Vrhovnog štaba, kojom je precizno regulirao snabdi jevanje part izanskih jedinica hranom i drugim po-trebama, drug T' to je 17. mar ta izdao još jedno naređen je kojim se strogo zab ran ju j e samovoljno i pojedinačno zalaženje part izana u sela radi nabavke hrane.

Evo što se u tom naređenju kaže: »Svi oni koji se uhvate, odnosno za koje se dokaže da su pl jač-

kali, krali, otimali i nasilno pribavljal i hranu iz pojedinih kuća. biće s tr i jel jani pred s trojem za primjer«.76

I dalje: po tkra j mjeseca mar ta vrhovni komandant izdao je i naređenje koje se odnosi na Devetu dalmatinsku diviziju. Evo što se u tom naređenju , pored ostaloga, kaže:

»U toku izvršenja postavljenih zadataka pred narodom nastu-pa j te kao pravi narodni oslobodioci i zaštitnici. Morate najenergični je suzb' jat i svaku pl jačku ili nasilno ot imanje hrane. P r ibav l j an je h rane vršiti putem i načinom kako je to predviđeno dosadašnjim našim naređenjima«.7 7

Predn ja na ređen ja nedvosmisleno upozoravaju sve komande i jedinice Glavne operativne grupe Vrhovnog štaba na pravilan odnos boraca prema narodu njegovoj pr ivatnoj imovini te kako postupati s onima koji u tom budu griješili.

Samovolja pojedinaca, ni u kom slučaju ni je se smjela tolerirati, niti je to part izanska etika t rpjela . No, i pored toga, iako ri jetko, tu i tamo u teškim iskušenj ima gladi, pojedinci su kršili te norme i pro-pise. Takvih slučajeva oko Nevesinja bilo je i u 9. dalmatinskoj di-viziji, ali su nemilosrdno kažnjavani i ne mogu se generalizirati. Na p r imjer : jedan borac iz 4. brigade, samovoljno je iz pr ivatne kuće uzeo malo pšenice za sebe i neke drugove. Bilo je to u selu Donja Bijenja, u Nevesinjskom polju. Presudom vojnog suda, osuđen je na smrt i s t r i je l jan pred s trojem Brigade.

75 ARHIV CK KPJ, registarski broj 5223/1943 76 ZBORNIK, tom II, knjiga 8, dok. 182. 77 ZBORNIK, tom II, knjiga 8, dok. 218.

74

B O L N I Č A R K A 9 . D A L M A T I N S K E DIVIZIJE PESIC LUCE J A K O V -L J E V A R O Đ E N A 1919. G O D I N E U S E L U B O R A K — OMLS, S T U P I L A U N O V 1942, P O G I N U L A U P R O L J E Ć E 1943. G O D I N E KOD NEVE-S I N J A — H E R C E G O V I N A , BOREĆI SE P R O T I V T A L I J A N A I Č E T N I K A .

75

A evo još jednog slučaja: Jedne hladne noći ljudstvo 3. bataljona 5. dalmatinske brigade

bilo je razmješteno po kućama u selu Laktu. Kod jednog domaćina, šezdesetih godina, sa ženom i dvoje odrasle djece, smještena su dva borca. Za vr jeme večere domaćin nije našao za shodno da ih ponudi jelom. Naprotiv, ostatak hrane spremio je u ormar. Na tu provokacjiu borci su ostali mirni pored vatre i grijali se. Kada je obitelj otišla na počinak i pospala, oni su uzeli po komad kruha. Kada je domaćin ujut ro ustao i v'dio da su partizani uzimali kruh, u selu je stvorio »uzbunu«, vičući: »Došle dalmatinske ustaše i sve nam opljačkaše«. Štab Brigade poveo je istragu. Pronađeni »grešnici« su saslušani, a zatim ih je vojni sud, na čelu s Ljubom Vušovićem, osudio na smrt. Tako su i ta dvojica boraca pred strojem Brigade bili strijeljani. Isti slučaj se ponovio i u 3. dalmatinskoj brigadi.

Deveta divizija, iako oslabljena, odolijevala je koncentričnim napadima neprijatelja. Pojavom oko 300 četnika iz Neves'njskog korpusa na sektoru Gornji Drežanj primoralo je Štab Divizije da 5. aprila donese odluku i da toj grupi suprotstavi dva bataljona, što je još više razvuklo i onako razvučene jedinice Divizije.78 Međutim, udružene jed'nice talijanske borbene grupe »Scotti« (2 bataljona i 2 bateriie topova) i četničke jedinice (Trebinjski korpus, Gatačka brigada i dijelovi Nevesinjskog korpusa), podržani avijacijom i ten-kovima, poduzeli su 6. aprila opći napad na jedin'ce 9. divizije. Po-slije jednodnevnih žestokih napada i žilave obrane partizanskih snaga neprijateli ie ipak uspio da potisne branioce, izbivši u jugoistočni dio Nevesinjskog polja.

Noću 6/7. aprila jedna grupa četnika, obaviještena od svoje rod-bine o našim predstražarskim položajima koje smo držali na sjevero-zapadnim padinama Veleža prema Mostaru, izvršila je ispad iz Bijelog Polja preko Lišaja i neprimijetno se privukla izviđačkim dijelovima 3. bataljona 5. brigade. U iznenadnom napadu, koji je t rajao sat-dva, poginulo ie osam naših boraca. Slične prepade su četnici 'zvodili i na položaj 4. brigade.

Uviđajući da se situacija na tom pravcu ozbiljno pogoršava, Vr-hovni komandant je 9. aprila upozorio Štab 9. divizije na opasnost koia bi mogla uslijediti od Mostara, G. Zimlja i Nevesinjskog polja i naredio:

»Nesmijete dozvoliti da nepri jatel j prodre ka Pridvorcima, Kifi-nom Selu i Odžacima. Držite snage prikupljene. Ne smijete voditi pasivnu odbranu, već kontra napadima braniti označene pravce. Peta crnogorska brigada ostaje kod Plužina. Vašu bolnicu evakuišite za Ulog«.79

78 ZBORNIK, tom IV, knjiga 12, dok. 26. 79 ZBORNIK, tom II, knjiga 9, dok. 32.

76

S T A B 9. D A L M A T I N S K E DIVIZIJE SA Š T A B O V I M A 3, 4. 1 5. BRI-G A D E I N J I H O V I M P O L I T O D J E L I M A U O S L O B O Đ E N O M N E V E -S I N J U A P R I L A 1943. GODINE.

v

Desetog aprila nepri jatel j je s oko 600 četnika, uz podršku tali-janske avijacije iz Mostara, izvršio napad na položaje 4. i 5. brigade s ciljem da ih razbije i preko Mokrih Stijena izbije u selo Lakat i Kulu. Neprijatelj je potisnuo s položaja 1. bataljon 5. dalmatinske brigade, odbacivši ga u veleške šume, prepune leda i snijega, a zatim se, u rejonu Rančića kod D. Zimlja, okomio na 3. bataljon. Pružen je odlučni otpor, ali, poznavajući zemljište i situaciju kod nas, četnici su napadali sve žešće i drskije. Uspjelo im je opkoliti jednu četu i 15 boraca izbaciti iz stroja. Među ranjenima bio je komandir čete i ko-mandant Bataljona.

Kod desnokrilnog bataljona, kao i kod 4. brigade, situacija je bila gotovo ista.

Drugog dana četnici su 4. i 5. brigadu potisnuli prema selu Laktu. Tu im je pružen odlučan otpor, jer su ranjenici i bolesnici, koji su se nalazili na istočnoj ivici Nevesinjskog polja, bili ugroženi. Poslije uporne borbe na toj linij', nepri jatel j je, uz podršku talijanske avi-jacije, u popodnevnim časovima odbacio naše brigade, i zauzeo Ne-vesinjsko polje. Drugi i najbolj i bataljon 5. brigade u toj borbi pre-trpio je strahovite gubitke. Poginulo je preko 20 boraca i starješina, a 'sto toliko je bilo ranjeno. Među nj ima poginuli su desetari Nikola Kotaraš, Mićo Crnogorac, Nikola Vučković i Ilija Preorarčanin, na j -bolji mitraljezac u brigadi. Teže su ranjeni: komandant bataljona Mirko Šćepanović, politički komesar Tode Curuvija i komandiri vo-dova Stevan Kotaraš, Onis'm Popović i Jovan Mirković.

Hrabre i prisebne četne bolničarke Marija Ivković i Dušanka Durbaba, ne plašeći se četničkh kuršuma, sve su ranjenike previle u streljačkom stroju i uputile ih u sanitetsko previjalište.

Saznavši za poraz 2. bataljona, zamjenik komandanta Jošo Dur-baba (narodni heroj) napust o je divizijsku bolnicu u kojoj se nalazio kao ranjenik i pohitao u Bataljon. Susret je bio težak. Nedostajala je trećina Bataljona. Upoznavši se sa situacijom i četničkim položajima, Jošo je odlučio da s onako iskrvavljenim i osakaćenim bataljonom napadne i razbije četnike oko sela Lakta. Rano u ju t ro 11. aprila Jošo se s prikupljenim ljudstvom, preko Močipolja i Budovače, kroz šu-mu, negrimijetno privukao četničkim položajima i iznenada ih na-pao. Poslije kratke, ali vrlo oštre borbe, četnici su uz osjetne gubitke bili razbijeni. Veća grupa četnika je zarobljena, a u našem Bataljonu nije bilo gubitaka.

To je bio posljednji i najteži dan 9. dalmatinske NOU divizije, koja je puna dva mjeseca bila u neprekidnim borbama i pokretima. Borila se i spašavala ranjenike, idući preko surovih i zaleđenih pla-ninskih predjela, bez smjene i odmora, bez dovoljno sna i hrane. Sve je te nedaće stoički izdržala. Ali su snage divizije bile zaista na izmaku.

78

S L I J E V A : JERKO RADMILOVIC, VICKO K R S T U L O V I C K O M A N -D A N T 9. D A L M A T I N S K E DIVIZIJE I MIRKO V U J O S E V I C NA P O D R U Č J U N E V E S I N J A — H E R C E G O V I N A M A R T - A P R I L 1943. GODINE.

L

No, i pored pre t rp l jen ih gubitaka, što su ih batal joni i brigade 9. divizije imali u pre thodnim borbama, dan-dva kasnije, pošto su se prikupili i donekle sredili, dijelovi Divizije, u sadejstvu s dijelovima 5. crnogorske brigade i udarne grupe 10. hercegovačke brigade, uspi-j eva ju prot ivnapadom razbiti četničko-tal i janske jedinice i ponovo, 11/12. aprila 1943. godine, zauzeti Nevesinje.80 Gubi tak Nevesinja demoraliziralo je četničko rukovodstvo u Hercegovini, o čemu čet-nički »vojvoda« Dobrosav Jevđević piše:

»Po treći pu t u kra tkom roku mi smo osramotili naše zastave i našu vojnu slavu [. . .] Većina t rupa kurvanjsk i je pobjeglo sa bojnog polja ispred nepri ja te l ja , brojno slabijeg i slabije naoružanog, ne-zaustavivši se nakon 30 km, sve do Blagaja. Time smo u času kad su partizani upućeni na sve s t rane pomogli nepr i ja te l ju da se pribere, a osramotili se pred Tal i janima i Hrva t ima za sva vremena.

Usljed kukavičkog držanja nekih t rupa, na kocki je sudbina naše organizacije i pokreta [ . . . ] Pr i l ikom posl jednje dvije nedje l je ispo-ljile su se sve gadosti i slabosti naših pojedinaca i pojedinih rodova. Jedni su klevetali oficire, drugi su preuveličavali snagu nepri ja te l ja , treći su siti i p i jani bježali ispred golih, gladnih i slabije naoružanih dalmatinaca [. . .] Četvrti su zanovetali da neće ići u akci ju bez tali-janske vojske [. ..]"'

A evo što je neposredno pr i je ponovnog oslobođenja Nevesinja zamjenik načelnika Vrhovnog štaba Velimir Terzić pisao Ivanu Mi-lutinoviću, članu Vrhovnog štaba:

»Dalmatinska (misli se na 9. diviziju — prim. O. E.) izgubila Ne-vesinje, imala je žr tava od avijacije. Po izvješ ta ju štaba divizije, vrlo su se slabo držali i borci i s tar ješine. Svega 1.000 četnika potislo ih je s položaja«.82

Devetog aprila, Velimir Terzić je pisao i Aleksandru Rankoviću, organizacionom sekretaru CK K P J :

»Od Nevesinjskog polja, zbog vrlo slabog držanja jedinica, koje su takoreći bez borbe napusti le položaje, četnici su imali uspjeha i potisli Dalmatince [ . . . ] Izgleda da ćemo morat i opet pregrupisavat i snage da bismo razbili ove bande, koje su se osilile zato jer vide is-pred sebe vrlo slabog protivnika. Uopšte, problem Dalmatinske divi-zije, n jenog da l jn jeg opstanka kao operativne jedinice postoji i mo-ramo ga brzo riješiti . Drug Stari (Josip Broz — Tito — prim. O. E.) proučava r j e š n j e ovog pitanja«.83

I dal je: »Sto se tiče situacije kod Nevesinja, vidi se da su se Dalmatinci

vrlo slabo držali — i da su nesposobni da izvrše dobiveni zadatak. 80 ZBORNIK, tom II, knjiga 9, dok. 51 i 66. 81 ZBORNIK, tom IV, knjiga 12, dok. 299. 82 ZBORNIK, tom II, knjiga 9, dok. 27. 83 ZBORNIK, tom II, knjiga 9, dok. 27.

80

Istog dana, Stab 3. udarne divizije, a prema izvještaju 5. crno-gorske brigade, o 9. dalmatinskoj diviziji izvijestio je Vrhovni štab slijedeće:

»[.. .] Jedinice 9. Dalmatinske divizije napustile su bez borbe i u neredu Nevesinjsko polje i to pred slabijim četničkim snagama. Iz-gleda da rukovodioci ove Divizije nemaju povjerenje u sposobnost svojih jedinica za izvršenje vojničkih zadataka, pa se u tom pogledu kod njih osjeća malodušnost. Naše je mišljenje da ovu Diviziju treba reorganizovati, dajući joj potrebne kadrove za više i niže rukovo-dioce iz drugih naših divizija i na taj način je osposobiti za izvršenje vojničkih zadataka«.84

Navodi u izvještaju Velimira Terzića nisu proizašli iz ličnog uvida i temeljitog udubljivanja u probleme jedinica 9. divizije, jer on nikad u njoj nije bio (obavještenja koja je servirao rukovodioci-ma, crpio je sa strane i neprovjeravajući ih uzima za gotovo, a baš je to bilo kobno za 9. diviziju).

Začuđuje postupak Štaba 5. crnogorske brigade 3. udarne divi-zije, koji bez ustručavanja napada Stab Devete divizije i njene borce i daje konkretne prijedloge da se više i niže rukovodstvo smijeni s dužnosti kao nesposobno. Stab 3. divizije, umjesto da upozori i skrene pažnju potčinjenom Štabu Brigade, bez prigovora prihvaća navedeni izvještaj i prosljeđuje ga Vrhovnom štabu. Najblaže rečeno, to je bilo nekorektno.

82

84 ZBORNIK, tom IV, knjiga 12, dok. 27.

REORGANIZACIJA DEVETE DALMATINSKE NOU DIVIZIJE 14. APRILA 1943. GODINE

Poslije svih teškoća i nedaća koje su Diviziju pratile, komandant Vicko Krstulović naredio je da se glavnini dade odmor za sređivanje prilika u brigadama, a on se na poziv Vrhovnog štaba 10. aprila upu-tio preko Kalinovika u selo Govzu na dogovor o reorganizaciji Di-vizije.85

Poslije svestranog razmat ran ja situacije o moralno-polit ičkom i vojničkom s tan ju u 9. NOU diviziji, a imajući u vidu dal je zadatake i ulogu proleterskih i udarnih diviz.ja NOV, vrhovni komandant NOV i POJ odlučio je 12. aprila 1943. godine da se izvrši reorganizacija 9. dalmatinske divizije.86 Reorganizacija je izvršena na t a j način što je od 3, 4. i 5. dalmatinske brigade formirana 3. dalmatinska narod-nooslobodilačka udarna brigada, jačine 1200 boraca svrstanih u pet batal jona. Ostalo l judstvo Divizije podijel jeno je i ukl jučeno u sas-tav 1. dalmatinske brigade 3. udarne divizije, 2. dalmatinske brigade, 2. proleterske divizije i u još neke druge jedin ce. Istovremeno je bolnica Divizije pr ikl jučena Centralnoj bolnici Vrhovnog štaba, dok je dio medicinskog osoblja ostao u sastavu novoformirane 3. brigade. Istom odlukom Stab IV operativne zone Hrvatske, koji je u jedno bio i Stab 9. d vizije, ostao je i dal je na snazi i u dotadašnjem sastavu.87

Drugog dana nakon donošenja odluke, t j . 14. aprila 1943. godine, pristupilo se ras fo rmi ran ju 9. dalmatinske NOU divizije. Dakle, ta je operat ivna jedinica postojala samo dva mjeseca! Kao što je reče-no, od cijele Divizije ostala je samo n jena 3. brigada, koja će, u poja-čanom sastavu i pod rukovodstvom novog Štaba, nastavit i borbu kroz Hercegovinu, Sandžak i Crnu Goru, sve do Sut ješke.

Govoreći o ras formiran ju Devete divizije n jen tadašnj i koman-dant Vicko Krstulović, mišl jenja je da je ipak divizija mogla opstati bar sa dvije brigade.

85 ZBORNIK, tom II, knjiga 9, dok. 51 i 56. 86 ISTO, dokumenat broj 56. 87 ISTO.

33

S T A B 9 . D A L M A T I N S K E U D A R N E D IV IZIJ E P R E D R A S F O R M I R A -N J E — A P R I L A 1943. GODINE. S L I J E V A : A N T E B A N I N A ZA-M J E N I K K O M A N D A N T A , L J U B I S A U R O S E V I C P O M O Ć N I K N A -Č E L N I K A Š T A B A , VICKO K R S T U L O V I Ć K O M A N D A N T DIVIZIJE, M L A D E N I V E K O V I C D E L E G A T V R H O V N O G Š T A B A , IVICA K U -K O C P O L I T I Č K I K O M E S A R DIVIZIJE, MIR KO VUJOSEVLC. M A T E JAKSLC I J E R K O RADMILOVIC.

FORMIRANJE TREĆE SAMOSTALNE DALMATINSKE NOU BRIGADE

Prema odluci Vrhovnog štaba, rukovodstvo novoformirane 3. dalmatinske brigade sačinjavali su:

1) Komandant : Vojin Popović, zvani »Petar Božović«, dotadašnj i komandant 5. dalmat inske brigade 9. divizije.

2) Zamjenik komandanta : Branko Dude, dotadašnji komandant 3. dalmatinske br igade 9. divizije.

3) Politički komesar: Milija Stanišić, dotadašnji politički kome-sar 5. dalmatinske br igade 9. divizije.

4) Zamjenik političkog komesara: Ante Roje, dotadašnj i zamje-nik političkog komesara 3. brigade 9. divizije.88

Pored navedenih širi Stab brigade su sačinjavali slijedeći dru-govi:

1) Načelnik Štaba: Stanko Parmač, dotadašnj i zamjenik koman-danta 3. brigade 9. divizije.

2) In tendant : Ivo Sperac. 3) Referent sainteta: Dr. Vjekoslav Beljakov.

Poli todjel br igade sačinjavali su drugovi iz bivše 3. brigade 9. divizije, a to su:

a) Branko Petričević — Kada, radnik po part i jsko-organizacio-nim pi tan j ima u brigadi;

b) Maksim Goranović, radnik po kulturno-poli t ičkim p i tan j ima u brigadi; i

c) Zaga Stojilović, radnik po omladinskim pi tan j ima u brigadi.89

SASTAV ŠTABOVA BATALJONA

I bataljon: komandant Pe ta r Jelovac, a politički komesar Čedo Cvrlje.

II bataljon: komandant Jošo Durbaba, a politički komesar Au-gustin Jukić.

III bataljon: komandant Mijo Jerković, a politički komesar Jozo Tomašević.

88 ZBORNIK, tom II, kniiga 9, dokumenat broj 56. 89 ZBORNIK, tom II, knjiga 8, dokumenat broj 32, i ZBORNIK, tom II,

knjiga 9, dokumenat broj 56.

85

K O M A N D A N T 9. D A L M A T I N S K E DIVIZIJE — VICKO K R S T U L O -VIĆ, M L A D E N IVEKOVIC I S L A V K O - S T A N K O M A N D E R K O D K I F I N A S E L A — N E V E S I N J E , U PROLJEĆE 1943. G O D I N E R A Z -G O V A R A J U S A S E L J A C I M A .

IV bataljon: komadnant Ante Milić, a politički komesar Ivan Šalov.

V bataljon: komandant Vojo Sekulić, a politički komesar Petar Bogunović.

Vrhovni štab je računao da će ovako brojno oformljena i oda-branim kadrom popunjena, te sa dovoljno oružja snabdjevena, br i -gada biti u s tan ju izvršiti sve zadatke koj i se pred n j u budu posta-vili. Međutim, kao što će se vidjet i :'z kasni jeg izlaganja, brigada je već bila »bolesna« i ona neće moći u potpunosti ispuniti sva očeki-vanja .

Sredinom aprila od Blagaja je otpočeo jak napad četničko-tali-janskih snaga na 3. dalmatinsku NOU brigadu u širem re jonu Ne-ves 'nja . Brigada je uspješno odolijevala nepr i ja te l jskim nasr ta j ima. Međutim, po tkra j aprila nepr i ja te l j je, uz podršku avijaci je i ar t i l je-rije, te s nekoliko tenkova, uspio potisnuti zaštitne dijelove 3. brigade i ponovno ovladati Nevesinjem.90 Potom se 3. dalmatinska brigada, a po naređen ju Vrhovnog komandanta, 30. aprila povukla od Neve-sinja, i preko Uloga izbila u Kalinovik, gd je je obrazovala rezervu Vrhovnog štaba. Tu je dobila zadatak da kod sela Broda pr i jeđe Dri-nu, i s jeverozapadno od Pl jeval ja smjeni s položaja 3. k ra j i šku bri-gadu 1. proleterske divizije.

Evo što se o tom kaže u na ređen ju Vrhovnog komandanta , Štabu Prve proleterske divizije:

»Vaša 3-ća Kra j i ška moći će krenut i u pravcu Sandžaka čim stigne na njeno mjes to 3-ća dalmatinska brigada.91

A Velimir Terzić, u izvještaju Aleksandru Rankoviću, o tome je p 'sao:

»Predvidio sam sve za organizaciju pokreta i ishranu Treće dal-matinske brigade«.92

Dok se dan-dva pr i je polaska na novi zadatak Brigada zadržala u re jonu Kalinovika izvjestan broj boraca oboljelih od t i fusa predan je Centralnoj bolnici po naređen ju Velimira Terzića. Međut 'm, Terzić se l jut i na Štab brigade što je tako postupio, pa je o tome pisao Alek-sandru Rankoviću:

»Zamisli molim te, juče III dalmatinska brigada ostavila je 80 pjegavaca u Kalinoviku na nadležnost Centralnoj bolnici. Tako sam ja naredio — da se zarazni odvoje od n j ih i koncentrišu na jedno mjes to — svi. Ali mene broj iznenađuje i drugovi l jekari (Đukanović Vojo i Martinović Stanko) boje se da ova III dalmatinska ne pođe putem baniskih brigada. Nevjeroja tno slabo vode računa. Ponovno sam ja jutros skrenuo pažnju komandantu brigade Vojinu Popoviću

90 ZBORNIK, tom II. knjiga 9, dokumenat broj 77, i ZBORNIK, tom IV, knjiga 12, dokumenat broj 288.

91 ZBORNIK, tom II, knjiga 9, dokumenat broj 146. 92 ISTO, dokumenat broj 152.

87

»JAMA«

Tu ste me našli ležati na strani, Braćo rođena, neznani junaci;

Pjevali ste, i k'o kad se dani, Široka svjetlost, kao božji znaci,

Okupala me. Rekoh zar su snovi? Tko je to pjevao? Tko mi rane povi? Oćutjeh na čelu meku ruku žene; Sladak glas začuh: »Partizani, druže! Počivaj! Muke su ti osvećene!«

Ruke se moje prema glasu pruže, Bez riječi, i dosegnuh nježno lice, Kosu i pušku, bombu vidarice.

ODLOMAK.. .

P J E S N I K I V A N G O R A N KOVACLC I B O G D A N NOVOVLC U R A Z -G O V O R U SA B O R C I M A K O D K I F I N A S E L A U P R O L J E Ć E 1943. GODINE.

na (parenje). Danas po sporazumu sa dr Đukanovićem, uputićemo im iz Centra lne bolnice ekipu za parenje , koja će ih stalno prat i t i u toku pokreta«.93

Što je po Terzićevom trebao uradit i Štab Brigade sa 80 boraca i s tar ješina oboljelih od t i fusa kad je brigada morala hitno krenut i na izvršenju dobivenog zadatka? Uradio je ono što je bilo na jnor -malni je — predao ih je bolnici.

Tadašnj i r e fe ren t Saniteta 3. dalmatinske brigade, dr Ratko Vi-ličić, o tome kaže:

»Pjegavi tifus, koji se uvukao kao zloćudna avet, spuštao se na Brigadu poput nesavladive nemani, da bi se osvetio onima koji su se suprotstavili snazi pr i rode i l judske moći i pokazali da se i nemoguće može! Ta ra tna pošast, koja je možda od svih najteža, sada nemilo-srdno kosi Brigadu koja se topi u grču borbi. Samo jednog dana, 30. aprila 1943. godine, predao sam, i sam na početku te bolesti, oko 120 bolesnika od pjegavca u bolnicu Kalinovik.

Težak i surov je danak koji je Brigada morala dati, j e r se t a j danak plaćao samo životima svojih boraca. Potpuno smo svjesni da će nam posljedice nošenja bolesnika i ran jenika svakodnevno oduzi-mati nove i nove živote.«

93 ZBORNIK, tom IV, knjiga 13, dokumenat broj 34, i ZBORNIK, tom II, knjiga 9, dokumenat broj 153.

89

LETICA DR. ZORICA, R O Đ E N A 1926. G O D I N E U PODGORI, M A -K A R S K A . S T U P I L A U N O V J P O Č E T K O M 1942. GODINE. B I L A JE B O R A C I B O L N I Č A R K A U 4. I 3. D A L M A T I N S K O J B R I G A D I 9. DIVIZIJE. P O Z A V R Š E T K U R A T A Z A V R Š I L A J E MEDICINSKI F A K U L T E T I S P E C I J A L I Z A C I J U . LIJEČNIK JE NA I N F E K T I V N O J K L I N I C I VMA U B E O G R A D U . M A J K A JE TROJE DJECE. IMA S I N A S T U D E N T A S A O B R A Ć A J N O G F A K U L T E T A I DVIJE KĆERKE B L I Z A N K E KOJE SU U III R A Z R E D U G I M N A Z I J E . U D A T A JE Z A P U K O V N I K A IVICU ZLATOVICA, N O S I O C A P A R T I Z A N S K E »SPOMENICE 1941«.

BORBE TREĆE DALMATINSKE BRIGADE U SANDŽAKU

(od 6. do 30. maja 1943. godine)

Trećeg maja 3. dalmatinska br'gada, krenula je iz rejona Kali-novika — preko sela Miljevine, Broda na Drini, Zavajita i Čelebića i poslije dva-tri dana napornog marša izbila sjevero-zapadno od Pl je-valja. Na tom dalekom putu veliki broj njenih boraca oboljelih od tifusa 'zbačen je iz stroja.

Čim je brigada izbila na određeno područje stavljena je pod ko-mandu Prve proleterske divizije, od koje je dobila konkretni zadatak.

Branko Dude, koji je kao zamjenik Komandanta, komandovao brigadom, o tome piše:

»Šestog maja je Treća dalmatinska brigada u rejonu zapadno od Pljevalja smjenila Treću krajišku br 'gadu, i dobila zadatak da glavninom snaga spriječi prodor neprijatelja iz Pl jeval ja pravcem Meljak — Čelebić, gdje se nalazila Centralna bolnica sa ranjenicima, i dijelom snaga zatvori pravac Pljevlja — Kosanica. Kasnijim na-ređenjem upućen je jedan bataljon u selo Boljaniće radi održavanja veze sa Šestom istočno-bosanskom br'gadom, koja se nalazila u re-jonu Čainiče.«94

Pored navedenog, dan-dva kasnije na terenu su izvršena izvjesna pomjeranja jedinica, pa su Trećoj dalmatinskoj brigadi preciznije određeni zadaci i raspored bataljona.

Evo što se o tom u naređenju Štaba Prve proleterske divizije, kaže:

»Treća dalmatinska brigada, pomjeriće svoje snage u desno, po-stavljajući glavninu na lijevu obalu rijeke Čehotine, a manj i dio sna-ga na desnoj obali na prostoriji G. Brvenica — - Glasinca — Boljanići — Kreče. Zadatak ove brigade je zatvaranje pravca od Pljeval ja obje-ma stranama Čehotine. Imati u vidu da je zbog smještaja dijelova Centralne bolnice — najosjetl j ivij i pravac koji izvodi ka Meljaku i Čelebiću, te za njegovo zatvaranje — po potrebi angažovati sve snage.

Predlažemo ovakav raspored: — Tri bataljona na prostoriji: D. Brvenica — Hoćevina — Kru-

ševo — Podpeće; u Podpeće svakako postaviti jedan bataljon za za-tvaranje pravca ka Kosenici, za održavanje veze sa levokrilnim ba-taljonom Sandžačke brigade i za bočni udar u slučaju da nepri jatel j prodre ka Meljaku. Bataljon određen za Podpeće uputiti sutra zorom.

94 ZBORNIK »SUTJESKA«, knjiga II, strana 59.

91

Ostala dva bataljona: na desnoj obali Čehotine na prostoriji koja je već označena, održavajući vezu prema Foči sa Šestom istočno--bosanskom brigadom.95

Treća dalmatinska brigada, nakon što je zaposjela određene po-ložaje, vodila je borbu protiv Talijana i četnika oko Pljevalja i Pod-peći. Šesnaestog maja, izvijestila je Štab Treće sandžačke brigade o slijedećem:

»Noću 15. na 16. tekućeg mjeseca, izvješten' smo od Štaba Šešte istočno-bosanske brigade, da je nepri jatel j (Vražija divizija) sa šest tenkova uspio da uđe u Čajniče.

Neprijatelj je nastupao u dvije kolone, jednom jačine jedne boj-ne (oko 600) iz pravca Goražde. Druga kolona iste jačine došla im je iza leđa od pravca Foče i Boljardine, i kako zgleda da je ova kolona iznenadila jedinice Šeste brigade. Prema izvještaju komandanta ove Brigade oni su pokušali u par navrata da zaustave neprijatelja, ali bez uspjeha, iako su imali žrtava. Jedinice Šeste istočno-bosanske b r g a d e se povlače prema Meljaku. Iz izvještaja vidimo da nemaju veze sa Drugom dalmatinskom ni sa Petnaestom majevičkom bri-gadom.«56

Osamnaestog maja, u rejonu Boljanića, 369. njemački puk, pot-pomognut 3. četom 202. tenkovskog bataljona, odbacio je dijelove Treće dalmatinske i Osme banijske brigade, koji su se, pod veoma nepovoljnim uslovima, povukli prema Čehotini. Pošto je pristigao i 4. bataljon, u toku dana se uspjelo spriječiti nepri jatel ja da forsira r i jeku i pr i jeđu na n jenu lijevu obalu.

Istog dana Treća dalmatinska brigada, po naređenju Vrhovnog štaba, stavljena je pod privremenu komandu Štaba Sedme banijske divizije, koja je izbila na to područje. Tada je brigada dobila zadatak da organizira obranu r i jeke Čehotine na otsjeku sela Gradac — selo Petine — selo Vihoč, da na desnoj obali r i jeke smijeni dijelove Šeste istočno-bosanske brigade, i da ne dozvoli nepri jatel ju prelaz preko Čehotine i prodor u pravcu Čelebića.

Pavle Jakšić, komandant Sedme banijske divizije, o tome, pored ostalog, piše:

»U sastav Sedme divizije ušla je 18. maja i Treća dalmatinska brigada, što je davalo nade da će Sedma divizija, dok se malo pre-hrani, opet postati relativno snažna, iako je daleko od njene ranije snage i moć i . . .« ' "

95 ZBORNIK, tom IV, knjiga 13, dokumenat broj 34, i ZBORNIK, tom II, knjiga 9, dokumenat broj 153.

96 ZBORNIK, tom IV, knjiga 13, dokumenat broj 85. 97 ZBORNIK »SUTJESKA«, knjiga I, strana 104—105.

92

I dalje: »Treća dalmatinska brigada raspoređena je u rejonu sela Kru-

ševo — selo Hoćevina — selo D. B r v e n i c a . . . a 20. maja po naređe-n ju Vrhovnog štaba pomjerena je na prostoriju sela G. Orlja — selo G. i D. Grada — Selo Mrčevo, dok je na njeno mjesto upućena Osma brigada iz divizijske rezerve«.

Dvadeset drugog maja avijacija nepri jatel ja bila je posebno ak-tivna u bombardiranju položaja Treće dalmatinske brigade, i tom je prilikom nanijela velike gubitke 2. bataljonu. Sutradan, u svanuće, 1. i 2. bataljon 369. puka 369. njemačke legionarske divizije, potpo-mognuti drugim arti l jerijskim divizionom i avijacijom, prešli su u napad na otsjeku s. Gradac — s. Mrčevo i poslije uporne borbe us-pjeli odbaciti 2. i 4. bataljon, te u toku dana kod sela Gradac forsirati r i jeku Čehotinu, uspostavivši mostobran na lijevoj obali u rejonu Gradca i Plužina.

O tome se u izvještaju Štaba VII divizije, kaže: »Dvadesetčetvrtog maja nepri jatel j je jako bombardovao »štu-

kama« avionima položaje III dalmatinske brigade kod sela Gradac. Nakon bombardovanja neprijatelj je odbacio d i j e l o v e . . . brigade, prešao rijeku Čehotinu i napredovao sve do Popov Dola. Ovim pro-dorom neprijatel j je razdvojio snage III dalmatinske i presjekao veze između Štaba divizije i Štaba III dalmatinske brigade. U vezi sa tim, naredili smo 8. brigadi da se poveže sa III dalmatinskom i da izvrše protivnapad. Treća dalmatinska bila je vrlo neaktivna u pri-premama za protivnapad. Drugi dan, 3. dalmatinska izvršila je pro-tivnapad. Međutim, zbog nepovezanosti napad nije uspio. Osma bri-gada zbog neobavještenosti u napadu nije učestvovala.«98

U vezi sa uspjehom što su ga Nijemci postigli na Čehotini kod sela Gradac, Vrhovni je štab 25. maja naredio Štabu 7. divizije, da se protivnapadom naših jedinica, nepri jatel j odbaci na desnu obalu rijeke.

Evo što se u tom naređenju kaže: »Odmah uputi te 3. dalmatinsku brigadu prema Gradcu da od-

baci nepri jatel ja preko Čehotine i obezbjedi lijevu obalu. Na pravcu koji sada drži 3. dalmatinska, pošaljite jednu vašu brigadu.«99

Međutim, zbog nedovoljne pripreme i slabe organiziranosti kod naših jedinica, protivnapad na nepri jatel ja nije uspio. U izvještaju Štaba 7. divizije, dostavljenog Vrhovnom štabu, o tome se pored ostalog, kaže:

98 ZBORNIK, tom IV, knjiga 13, dokumenat broj 128. 99 ZBORNIK, tom II, knjiga 9, dokumenat broj 216.

93

»Dvadesetčetvrtog maja izvršen je novi napad na nepri jatel ja kod Popov Dola. U ovom napadu učestvovali su tri bataljona III kra-jiške brigade, četiri bataljona III dalmatinske brigade i dva bataljona 8 banijske brigade 7 divizije. I ovaj napad nije uspio. Neprijatelj je izvršio kontranapad i odbacio naše snage. Mi smo imali 2 mrtva i 4 ranjena druga. Neprijateljski gubici nisu nam poznati. Razlog ne-uspjeha je u tome što se nepri jatel ju dalo vremena da se pribere i prikupi i sa pojačanjem osvoji položaje, slabo međusobno sadejstvo naših jedinica. Međutim, snage 3. dalmatinske bile su neaktivne, tom svojom neaktivnošću nisu štitile bok naših snaga. Neprijatelj je to iskoristio i koncentričnim napadom uspio ponovno odbaciti naše, prešavši rijeku Čehotinu.

Dvadesetsedmog maja, izdali smo naređenje našim jedinicama . . . Dva bataljona III dalmatinske uputili smo na sektor sela Uništa i Selišta sa zadatkom da našim snagama zaštite desni bok.«100

Nikola Karanović, komandant Treće krajiške brigade, koja je učestvovala u protivnapadu na Nijemce u rejonu Popov Dola, do-gađaj opisuje drukčije nego što ga prikazuje Stab 7. divizije.

Evo što on o tom pored ostalog, piše: »Sa Dalmatincima na Čehotini«. »Neprijatelj je forsirao reku Čehotinu i u širem rejonu Gradac

i potiskuje snage Treće dalmatinske brigade ka Popovu Dolu«, gla-silo je naređenje Štaba Prve proleterske divizije, koje smo primili predveče 25. maja. I dalje: »Sa Trećom krajiškom brigadom tokom noći 25/26. i dana 26. maja hitno se prebacite preko Čelebića u rejon Popov Do. Ovde se povezati sa Trećom dalmatinskom brigadom i u zajednici sa istom razbiti tamošnjeg neprijatelja i odbaciti ga nazad preko Čehotine.«

». . . Noću 25/26. rnaja (od Foče i Drine — prim. O. E.), krenuli smo u rejon Čelebića Suho Polje. Čitavu noć maršujemo nepunih 20 kilometara. Pokret usporava kiša koja celu noć pada »kao iz kabla«. Put je blatnjav i vodi uglavnom kroz šumu. Gusta pomrčina takođe ometa pokret. Sve nas to strahovito zamara i iscrpljuje. Ipak, na vre-me stižemo u pomenuti rejon. Poslije kraćeg odmora produžujemo pokret i do mraka izbijamo na domak Popov Dola i Vojetine, kako je predviđeno. Uspostavljamo vezu sa Trećom dalmatinskom briga-dom. Komandant brigade, Branko Dude pokazuje nam liniju fronta. Nemci su već prodrli u Popov Do, a Treća dalmatinska brigada, oslonjena leđima na severne padine pl. Ljubišnje, vodi teške borbe.

.. . Zajedno sa Trećom dalmatinskom brigadom, noću 26/27. maja, prelazimo u protivnapad na otseku Popov Do — s. Vijenac — Goli Vis.

100 ZBORNIK, tom IV, knjiga 13, dokumenat broj 129.

94

S T A B TREĆE S A M O S T A L N E D A L M A T I N S K E N O U B R I G A D E U T O K U P E T E N E P R I J A T E L J S K E O F A N Z I V E — M A J A 1943. GO-D I N E U S A N D Ž A K U . S D E S N A : MILIJA STANLSLC POLITIČKI KO-M E S A R B R I G A D E , B R A N K O D U D E Z A M J E N I K K O M A N D A N T A , V O J I N P O P O V I C K O M A N D A N T B R I G A D E , JOVO MIODRAGOVIC, P R O T A V J E R S K I R E F E R E N T B R I G A D E (POGINU O 15. J U N A 1943. N A J A H O R I N I O D N J E M A Č K O G B O M B A R D O V A N J A ) , IVICA K U -KOC POLITIČKI K O M E S A R R A S F O R M I R A N E 9 . D A L M A T I N S K E DIVIZIJE, A N T E ROJE Z A M J E N I K P O L I T I Č K O G K O M E S A R A B R I G A D E , M A K S I M G O R A N O V I C I B R A N K O PETRICEVTC-KADA.

Č L A N O V I P O L I T O D J E L A B R I G A D E .

Borba je oštra i t ra je čitavu noć i narednog dana do oko podne. Pogodni i veoma pregledni položaji koje napadamo već su utvrđeni i neprijatelj ih veoma uporno brani. Inače bi bio nabačen na Čehotinu, koja je, sem u užem rejonu s. Gradac, teško prelazna. Zbog toga on naročito žilavo drži visove iznad Vijenca i Goli Vis. Ovi su položaji samo u toku 27. maja prelazili nekoliko puta iz ruke u ruku . ..«

Gledamo kako se Nijemci utvrđuju i dovlače iz dubine pojača-nja. Gubici od 26 mrtvih i ranjenih što smo ih na otsjeku Goli Vis —Vijenac izbrojili, izgleda da su im dobra opomena da se, ako žele

produžiti napad, moraju bolje pripremiti. Međutim, sa neprijatelj-skih položaja preglednost je vrlo dobra, pa su i naši gubici dosta ve-liki — 17 mrtvih i teže ranjenih (iz tri bataljona). Zamoreni smo i iscrpeni, ali smo rešili da Nemce po svaku cenu razbijemo i odbacimo na desnu obalu Čehotine.

Štabovi izviđaju i prave planove. Komunisti i skojevci se do-govaraju o merama za izvršenje zadatka . . .

Sve je u znaku ubrzanih priprema za nov napad. Ali, tek što je podne nešto odmaklo, iz štaba divizije stiže naređenje da odmah, preko Čelebića, krenemo ka Zlatnom Boru. Nemamo vremena ni da pojedemo jelo koje se u šumi, na severnim padinama Ljubišnje, puši u kazanima.

Dvadesetsedmog maja ponovno smo u reonu Čelebića. Po treći put za posljednja tri dana.«101

Novonastala situacija kod 1. proleterske divizije i Centralne bol-nice u Čelebiću, zahtijevala je da Treća krajiška brigada prekine za-početu borbu protiv Nijemaca u Popovom Dolu, i da se hitno vrati na Fočanski mostobran.

Kao zaključak o protivnapadu na Čehotini Nikola Karanović piše: »Iako nismo uspjeli da 369. legionarsku diviziju nabacimo na

Čehotinu, ipak smo joj sasvim pokvarili planove. Na tim položajima ostala je sve do 30. maja, čekajući da je pojača 4. puk »Branden-burg« da bi ponovno prešla u napad.«

Savo Vuković, komandir čete pratećih oruđa brigade, koji je u navedenom protivnapadu na Nijemce, sa vodom minobacača podr-žavao 2. bataljon Treće dalmatinske, o utiscima iz te borbe, pored ostalog piše:

»Na prostoru sela Sljivinsko — Meljak — Šljuke — Bjedići i Po-pov Do, jedinice Treće dalmatinske brigade zatvarale su prilaze ka Velikoj, Ljubišnji i puteve koji preko nje vode za Taru i Pivu, kuda su se Povlačile naše glavne snage da bi stvorile vrijeme za evakua-ciju ranjenika i jedinica. Sela Polje i Popov Do, kao i sjeverne pa-dine Velike Ljubišnje, zatvarao je Kninski bataljon (2. bataljon 3. dalmatinske brigade — prim. O. E.).

101 ZBORNIK »SUTJESKA«, knjiga I, strana 42—43.

96

27. jnaja 1943. upućen je Kninskom bataljonu, kao ojačanje, jedan vod minobacača brigadne čete pratećih oruđa s kojim sam po-šao i ja kao komandir čete.

. . . Malo zatim stigli smo na određeno mjesto; javio sam se ko-mandantu bataljona, s n j im utanačio zadatak i poveo vod na vatreni položaj. Tek što smo postavili oruđa (još nismo stigli ni da ih maski-ramo) začu se izdaleka potmulo zujanje . . . Devet aviona sa kukastim krstom ustrmiše se na selo Popov Do . . . Za tili čas su iz mnogih kuća suknuli visoki stupovi dima, a slabije udžerice rasprsnuše se kao gromom pogođene i na njihovom mestu osta samo gomila crnih ruševina u garu i pepelu.

. . . Osvanulo je jutro i sa njime Nijemci. Oni su očajnički na-padali i ponekada uspijevali da prodru do ivice šume, ali su tu u samoj šumi bili tako razbijeni da su se u paničnom begstvu vraćali svojim položajima. Kninski bataljon, jedinstven i čvrst kao i uvek, sledeći pr.mer svoga neustrašivog komandanta, sručio bi se na njih kao lavina kojoj je teško bilo odoleti. Tako su se u toku dana nepre-kidno smenjivali njemački napadi i naši protivnapadi.

. . . Sutradan je vod minobacača sačekao svoju četu na Zirovoj Gori i vratio se u njen sastav.«102

U izvještaju Štaba Treće dalmatinske brigade, kaže se da protiv-napad naših jedinica na neprijatelja ni po drugi put nije uspio zbog kišovitog vremena, nepoznavanja ispresjecanog i pošumljenog zem-ljišta, kao i nepovezanosti između bataljona. Zbog velike pomrčine i magle njen 4. bataljon upao je usred neprijateljskog rasporeda. Razvila se borba prsa u prsa, u kojoj je neprijatelj imao osjetne gubitke. U svanuće neprijatelj je uveo pojačanja i uspio odbaciti 4. bataljon Treće dalmatinske brigade. Ali su pokušaji neprijatelja da proširi mostobran ipak odbijeni.

Stab Sedme divizije, u svom izvještaju Vrhovnom štabu o Tre-ćoj dalmatinskoj, koja je svega sedam dana bila pod komandom VII divizije, kaže:

»Sto se tiče 3. dalmatinske brigade, mi ne bismo mogli još dati jedan objektivni sud o njoj, ali, koliko smo primjetili u ovo nekoliko dana što je pod našom komandom, ona proživljavala .. . jednu tešku krizu i zdravstvenu i vojno-političku. Tifus kod nje se pojavio u posljednje vrijeme u dosta jakoj formi. Između jedinica u toku borbe bilo je slabe koordinacije, a kod rukovodstva prilična kolebljivost i neodlučnost po pitanju energičnog napada na neprijatelja kod pro-dora preko Gradca. Tek na nekoliko naših uzastopnih naređenja iz-vršen je jedan ozbiljniji kontranapad, kad je već dozvoljeno nepri-jatelju da konsoliduje i utvrdi svoje položaje. U borbama su imali dosta gubitaka — samo od avijacije oko 15 mrtvih i 8 ranjenih, što

102 ZBORNIK »SUT JEŠKA«, knjiga IV, strana 219—220

98

BIHAĆ 10. I 1943. G.

Reče mi jednom, iznenada, Goran:

— Žele Vas. Biste li Vi k njima? — Bih, odgovorih. — Sada? Odmah? — Da. — Da govorim s kiparom? — Možeš. To bijaše sve.

K N J I Ž E V N I K N A Z O R VLADIMIR, R O Đ E N 1876. G O D I N E U PO-S T I R A M A NA O T O K U B R A C U . S T U P I O U N O V J 1942. GODINE. OVA JE S L I K A SA P A R T I Z A N I M A U S A N D Ž A K U M A J A 1943. GODINE. U M R O JE 1949. GODINE.

99

je bila prilična nesmotrenost i nepažnja rukovodećih drugova.103 Kod boraca se osjeća neiskustvo i mladost po borbi. Ako bolest produži ovako kao do danas a što je vrlo vjerovatno, ova jedinica može zapasti u vrlo teško stanje.«104

O zdravstvenom stanju l judstva i organizaciji sanitetske službe u Trećoj dalmatinskoj brigadi, dr Vladislav Beljakov, o tome pored ostalog, piše:

»Krajem aprila 1943. postavljen sam za referenta saniteta Treće dalmatinske brigade koja se nalazila negdje oko P l j e v a l j a . . . Sa ku-rirom Safetom Brkićem kroz dva dana hoda stigao sam u Stab Treće dalmatinske brigade. Naređeno mi je da radim u brigadnoj bolni-c i . . . Odmah sam otišao u jedinice i organlzovao opštu dezinfekciju, kupanje i šišanje. Po bataljonima smo izradili suve komore, a na po-ložajima prokuvavali veš, pošto nismo imali partizanske buradi. U jedinicama sam otkrio još nekoliko slučajeva pegavog tifusa i uputio sam ih u brigadnu bolnicu, a neke sam vodove stavio u karantin.

Brigadna bolnica smjestila se u školskoj zgradi u selu Trnovici. Bila je dobro obezbeđena hranom. Seljaci su donosili sve što je bilo potrebno. Intendant brigade Šperac mnogo se brinuo za ishranu bo-lesnika i ranjenika. U selu smo sakupili platno, čaršafe, peškire itd., i sve to pretvorili u zavojni materijal . Od pegavca razbolio se i oba-veštajni oficir Štaba brigade Stanko Parmač . .. Držao se junački. Tu u Trnovici od pegavog tifusa umrla je supruga Vice Buljana i neko-liko drugova. Jedan od bolesnika pucao je iz revolvera, koga je bio sakrio, ranio jednog druga, a drugog ubio. Posle je pucao u sebe i ubio se. To se odigralo tako brzo da niko nije mogao da pritekne u pomoć .. .«105

Točna je konstatacija Štaba 7. divizije, da je Treća dalmatinska brigada tada proživljavala tešku krizu. Posebno je bilo teško zbog većeg broja oboljelih od t ifusa i većeg broja ranjenih boraca. Ali je točno i to, da se od n je bez obzira na takvo stanje zahtjevalo da za-datke izvršava kao najzdravija jedinica.

Zbog takve objektivne situacije, neumjesno je optuživati Treću dalmatinsku brigadu i stavljati joj u grijeh da nije izvršila ono što je za n ju bilo nemoguće.

Iz prednjeg je vidljivo, da je u napadu na Nijemce i domobrane kod sela Gradac i Popov Dol, učestvovala 3. krajiška, 3. dalmatinska i dva bataljona 8. banijske brigade. Mislim da bi sve ove jedinice i njihovi štabovi trebali solidarno dijeliti odgovornost zbog ovog ne-uspjeha.

103 Tom prilikom su samo iz 2. bataljona, poginuli sledeći borci: Kurduk Luka, Kukolj Nikola, Maglov Sava, Maglov Boško, Maglov Spase, Novaković Momir i Sinobad Milan.

104 ZBORNIK, tom IV, knjiga 13, dokumenat broj 129. 105 ZBORNIK »SUTJESKA«, knjiga III, strana 363.

100

Odmah poslije neuspjele akcije kod Gradca i Popov Dola, kao što je rečeno, Treća krajiška brigada je povučena prema Čelebiću, a Treća dalmatinska i dalje je ostala u obrani navedenih položaja, na kojima ju je zatekla Peta neprijateljska ofanziva. Tada su na svim frontovima glavne operativne grupe Vrhovnog štaba nastupili teški dani, koji su postojali sve teži, poprimajući dramatične momente.

Iz niže navedenih naređenja Vrhovnog štaba, Prvoj proleterskoj i Sedmoj banijskoj diviziji, koje su se nalazile na prostoriji Sandža-ka, može se sagledati ozb :ljnost situacije u kojoj su se tih dana na-lazile naše jedinice.

Evo što je 28. maja, Vrhovni štab naredio 1. proleterskoj diviziji: »Držite most kod sela Uzlupa i omogućite prebacivanje 7. divi-

zije i 3. dalmatinske brigade (iz Sandžaka preko r i jeke Tare u Crnu Goru — prim. O. E.), kod sela Uzlupa.«106

Istog dana je Vrhovni štab 7. diviziji, naredio: »Odmah krenite sa vašim brigadama i 3. dalmatinskom prema

Uzlupu, sa zadatkom da se prebacite preko Uzlupa na lijevu obalu Tare. Mostobran obezbeđuje Prva proleterska divizija. Pokret pre-duzmite odmah padom mraka.«107

I dalje: .Štabu 1. proleterske divizije, odmah prebacite 1. proletersku i

3. kraj išku i 3. dalmatinsku brigadu na lijevu obalu Tare — na Uzlup. Po završenom prebacivanju ostavite na liniji Sćepan Polje — Uzlup jedan bataljon 1. proleterske i dva bataliona 3. dalmatinske brigade, a sve ostalo prebacite na lijevu obalu Drine na mostu kod Kruševa. Sedma banijska divizija prebaciće se kod Tepaca.«106

Pored navedenog, a zbog brzine događaja koji su se u Sandžaku na f rontu 1. i 7. divizije odvijali, Vrhovni štab je u 14 sati, izdao Štabu 7. divizije i ovo naređenje:

»Ništa nas ne izvještavate o situaciji i pored nekoliko naših naređenja . . . Snosite punu odgovornost za takvo shvaćanje i postu-panje u ovim ozbiljnim časovima naše borbe.

Odmah čim primite ovo naređenje izvjestite nas o sledećem: 1) Na kojim ste položajima sa vašim jedinicama? 2) Da li ste i

gdje vodili borbu posljednja dva dana? 3) Rezultat borbe kod Gradca i Popova Dola? 4) Da li nepri jatel j vrši neke ispade iz Pljevalja? 5) Sta je sa njemačkom kolonom koja je napredovala ka Maoču i Pod-vijencima. 6) Sto dalje namjerava neprijatelj . 7) O stanju vaših jedi-nica kao i o stanju Treće dalmatinske brigade posebno.

ZBORNIK, tom II, knjiga 9, dokumenat broj 226. 107 ISTO. 108 ISTO, dokumenat broj 230.

101

Kao štd smo vam javili radiogramom, vaš je zadatak: a) Da zatvorite pravac ka Slatini — Bobovu i Lever Tari; b) U

tom cilju držite položaje: Popov Do — Vrba — Kakmuža — Kosa-ri ica — Đurđevića Tara, sa težištem odbrane na svom li jevom krilu, t j . p rema sjeveru; c) Na j t j e šn ju vezu morate održavati sa 1. divizijom kod Čelebića i stalno se obavještavati o s tan ju kod nje . Vjerovatno je da ćete se brigadama VII. divizije i Trećom dalmatinskom bri-gadom u jednoj težoj situaciji prebacivati kod Uzlupa — zato morate biti upoznati sa situacijom kod Čelebića i redovno biti u vezi sa 1. divizijom; d) Pri jelaz na Tari kod Tepaca i Lever Tare — budno ču-vati po svaku cijenu.«109

Pred noć, Vrhovni komandant je pod hitno radiogramom nare-dio Štabu 7. divizije, da se njegove jedinice iz Sandžaka prebace na l i jevu obalu r i jeke Tare kod sela Tepaca, a Treća dalmatinska kod sela Uzlupa.

Evo što se u tom naređen ju kaže: »Sa vaše tr i brigade hi tno se prebacite na l i jevu obalu Tare kod

Tepaca. Treća dalmatinska prebaciće se kod Uzlupa.«110

Dva dana kasnije, — 30. maja — Vrhovni štab je urgirao kod Štaba 7. divizije, da ubrza pokret svojih jedinica za prebacivanje iz Sandžaka preko r i jeke Tare u Crnu Goru, naređujuć i mu slijedeće:

»Ubrzajte pokret vaših jedinica. Sa vama neka odmah pođe — istim pravcem — i 3. dalmatinska brigada sa jednim batal jonom iz 1. proleterske. Treća dalmatinska, čim stigne na Rudine stavlja se pod komandu Prve proleterske divizije . . ,« l u

Istog dana, od Vrhovnog štaba, uslijedilo je naređenje Štabu 1. proleterske d vizije, u kojem se kaže:

»Dalmatinskoj (Trećoj NOU brigadi, prim. — O. E.) naređeno je da krene na Rudine — pod vašu komandu.«112

I dal je: »Štabu 7. divizije, Treću dalmatinsku odmah uput i te preko Ru-

dina na l i jevu obalu Drine — pod komandu Prve divizije.«113

Iz p rednjeg se naslućuje da u Vrhovnom štabu ni je u potpunosti bila jasna situacija na desnoj obali Tare od Šćepan Pol ja do Uzlupa, kojeg su Nijemci već bili doveli u pi tanje.

109 ZBORNIK, tom II, knjiga 9, dokumenat broj 229. 110 ZBORNIK, tom II, knjiga 9, dokumenat broj 231. 111 ISTO, dokumenat broj 238. 112 ZBORNIK, tom II, knjiga 9, dokumenat broj 240. 1,3 ISTO, dokumenat broj 243.

102

U toku 28. maja, na mostobranu kod Uzlupa situacija se naglo pogoršala. Dijelovi 118. njemačke lovačke divizije i 4. domobranske brigade, zauzeli su selo Zlatni Bor, potisnuvši 1. proletersku brigadu na r i jeku Taru i ugrozili još jedini vrlo značajni prijelaz za ostale naše jedinice iz Sandžaka — viseći most preko Tare, kod Uzlupa. Tako su dijelovi 1. proleterske divizije bili primorani noću 28/29. maja na tom mjestu prebacivati se iz Sandžaka na lijevu obalu ri-jeke Tare. Zbog toga se Treća dalmatinska brigada i Sedma banijska divizija, nisu mogle kod Uzlupa prebaciti u Crnu Goru, gdje im je bilo ranije naređeno, već su bile primorane da to izvode na istočnom dijelu Tare, kod sela Tepaca.

Prešavši iz Sandžaka u Crnu Goru, 3. dalmatinskoj brigadi je naređeno, da što pri je preko Durmitora, Pive i Mratinja izbije na Vučevo, gdje će od Štaba 1. proleterske divizije dobiti novi zadatak.

Evo što se u tom naređenju Vrhovnog štaba od 31. maja u 11 sati, dostavljenog Štabu 7. divizije, o tome kaže:

»Odmah saopštite po najbol jem kuriru — IV. bataljonu I. Prole-terske brigade i 3. dalmatinskoj brigadi da krenu na Barin Do i da pređu Pivu na mostu kod Mratinja a zatim produže pokret na Vučevo i stupe u vezu sa Štabom I. divizije, koja se tamo nalazi. Ovo uradite bezuslovno. Most kod D. Kruševa na Pivi neupotrebljiv je za konje, ali pješaci mogu prelaziti. Most kod Mratinja upotrebljiv je i za pješake i sve vrste stoke-komore.«114

114 ISTO, dokumenat broj 245.

104

M

PREKO DURMITORA I PIVSKE PLANINE

Primivši navedeno naređenje, Treća dalmatinska brigada je iz sela Tepci krenula prema Durmitoru i dalje ka Pivi. Vrijeme je bilo veoma loše, a marš dug i naporan. Brigadna bolnica sa velikim brojem ranjenika i bolesnika, usporavala je pokret brigade preko teško prohodnog terena.

Referent saniteta, dr Vladislav Beljakov, ta j je marš pored os-talog, ovako opisao:

»Sledećeg dana posle podne krenuli smo prema Durmitoru. Broj ranjenika i bolesnika se povećavao. Iz svih bataljona prikupljeni su borci sa nabojima, iznureni i bolesni; snabdjeli smo ih sa dovoljnim brojem konja i pripremili ranjenike za marš. Bilo je oko 20 konjani-ka, a ostali su mogli pješačiti. Iz sela smo izišli pjevajući. Pred mrak ulazimo u šumu. Padala je kiša i put se sve više pretvarao u blato. Sto više ulazimo u šumu sve dublje gazimo blato. Dok se još pomalo vidjelo nekako se kretalo napred, ali kad se sasvim smrklo kre tanje je postalo sve teže. Upadalo se u blato do kolena i stalno se spoti-cali. Konji su propadali do trbuha. Stalno se gubila veza, čuli su se jauci i psovka. Ranjenici su padali u blato. Većina je patila od noćnog slepila i dalje pokret postaje nemogućan. Borili smo se sa blatom i mrakom. U dal jn jem se skrenulo s puta i zanoćilo.

Stalno je padala kiša, ipak smo založili vatru. Borci su se raz-mestili pokraj vatre i začula se pesma. Spavanje je bilo skoro nemo-guće, ali pred zoru kad se malo kiša stišala l judi su pospali. Osvanuo je lep dan. Ju ta rn ja hladnoća i šumska vlaga izazivali su drhtavicu kod neispavanih i do kože mokrih ljudi. Krenuli smo dalje i jedva čekali da grane sunce. U dal jnjem smo se kretali kra jem šume pored puta, gdje je teren bio tvrđi. Peli smo se na Durmitor. Posle podne, kada je sunce pržilo kožu izišli smo na neki vrh i tu se pored koliba, odmorili. Pili smo vodu ali za jelo nije bilo ništa.

Tridesetprvog ma ja stigli smo do Sušičkog jezera i tu se odma-rali . . . Hirurška ekipa na čelu sa dr Morović, odvojila se od bolnice III brigade i priključila Centralnoj bolnici.

Predveče je počela da pada kiša . . . Bio je izvjesan predah i od-mor, a potom pokre t . . . Marševalo se dugo i naporno. Broj bolesnika, iako smo predali t i fusare zaraznoj bolnici, nije se smanjio. Iz jedinica je sve više dolazilo ljudi s nabojima i ranama na nogama. Nije bilo obuće. Mnogi su išli na sopstvenim »donovima«. Neki su imali i ko-nja, ali se teško jahalo . ..«

105

Drugi dan ujut ro Brigada je prešla preko visećeg mosta na rijeci Pivi i stigla u selo Mratinje, naišavši na dijelove Četvrte proleterske brigade. Tu se sat-dva odmorila, a zatim je uslijedio još teži marš uz mratinsko sti jenje i litice.

Prvog juna u 6,06 sati, Vrhovni štab je izvjestio Prvu proleter-sku diviziju, da će u toku noći na Vučevo izbiti 3. dalmatinska bri-gada, naredivši joj da je prihvati.

Evo što se u tom naređenju kaže:

»Treća dalmatinska će noćas stići na Vučevo. Dajte joj vezu«.115

Ovo je bio zadnji pisani dokumenat s kojim se 3. dalmatinska NOU brigada spom nje u planovima Vrhovnog štaba. Pored toga je vidljivo, da se sa brigadom u toku dva mjeseca manevriralo, stav-ljajući je pod komandu sad jednog, sad drugog štaba divizije.

115 ZBORNIK, tom II, knjiga 9, dokumenat broj 249.

106

fit I

P A U N O V I C S I N I S A POK. JOZE, R O D E N 7. VII 1922. GOD. U MA-K A R S K O J . U N O V OD 1942. B O R A C 2. B A T A L J O N A 4. B R I G A D E 9. DIVIZIJE, A K A S N I J E 3. D A L M A T I N S K E B R I G A D E . P O G I N U O J U N A 1943. NA P R I L A Z I M A S U T J E S C I U B O R B I P R O T I V NIJE-M A C A IZ 118. L O V A Č K E DIVIZIJE.

BORBA NA SUTJESCI I RASFORMIRANJE TREĆE DALMATINSKE BRIGADE 6. JUNA 1943. GODINE

Predahnuvši u selu Mratinju, Brigada je krenula na visoravan Vučeva. Bio je to n jen najteži dan. Kiša je pljšutala, natapajući po-cjepanu odjeću i obuću boraca. Beskrajna uzbrdica, blato i kiša. Ljudi su jedva koračali. Gunđali su i govorili o jelu, jer su bili gladni. Započela bi se pjesma i izgledalo je da l judi lakše pješače. »Velika je to stvar pjesma. Uvijek smo je započinjali kad smo se teško kretali« — piše Vladislav Beljakov. Ona nam je olakšavala. Bodrila je ljude. Međutim, ovog puta nikako nije išlo. Bila je uzbrdica i teško se mo-glo pjevati. Većina je boraca bilo mokro do kože.

Uz veliko naprezanje iscrpljenog ljudstva, preko Klekove Glave, Poljane i Suhe Gore, Brigada je pred noć 1. juna izbila na plato Vu-čeva. Tada je u kanjonu Sutjeske bjesnila prava bitka. Jake snage 118. njemačke lovačke divizije, podržane art i l jeri jom i avijacijom blokirale su lijevu obalu r i jeke Sutjeske, od njenog ušća u Drinu, pa sve do sela Tjentišta, obuhvatajući sela Popov Most i Mrkalj . Time su našim jedinicama, koje su se iz mrat injske kotline i preko Vučeva probijale prema Zelengori — zatvorile jedini pravac. Te položaje Nijemci su uporno branili, odolijevajući žestokim napadima dijelova Prve i Druge proleterske, Treće krajiške, Šeste istočno-bosanske i Majevičke brigade, koje su dan-dva rani je bile prebačene iz Sandža-ka i ovladale dijelom desne obale r i jeke Sutjeske.

Kao što je naređeno od Vrhovnog štaba, na Vučevu je Treću dalmatinsku brigadu prihvatio Štab Prve proleterske divizije. Upo-znavši komandanta sa situacijom u dolini Sutjeske i na okolnim po-ložajima, naređeno mu je slijedeće:

»Vaš zadatak je — da smenite na otseku ušća Sutjeske u Drinu — Curevo — Sadići Šestu istočno-bosansku brigadu i jedan bataljon Treće krajiške. Oni učestvuju u proboju. Dosadanji pokušaji nepri-jatel ja na tom otseku bili su uspješno odbijeni. Vodite računa da nam je držanje Vučeva još uvijek važno, jer sve naše jedinice nisu još prešle r i jeku Pivu.«116

Po dobivenom zadatku, Brigada je 2. juna smijenila navedene jedinice, preuzevši određene položaje. Branila ih je sve do 6. juna. U tom periodu dijelovi 118. njemačke lovačke divizije, nisu predu-zimali značajnije napade iz doline Sutjeske prema Vučevu. Ali su zato Nijemci art i l jeri jskom vatrom obasipali položaje 3. dalmatinske

ZBORNIK »SUTJEŠKA«, knjiga II, strana 61.

109

brigade. Topovi su nemilosrdno gruvali, a granate su po položaju lomile i čupale stoljetne bukve, nanoseći brigadi osjetne gubitke. Naročito je teško bilo održati položaj u re jonu Pustog Polja, na ušću Sut jeske u Drinu, na kome je 2. batal jon imao velike žrtve.

Tako je 3. dalmatinska brigada na tim položajima četiri dana i noći štitila desni bok naših jedinica, koje su se od Pive i Mra t in ja preko Vučeva probijale ka Sutješci i Zelengori.

Buro Kladar n, piše, da je 3. dalmatinska NOU brigada iz mra -t injske kotline izišla na Vučevo 2. juna 1943. godine.'1? Ali, u da l jn jo j razradi operacije, ni u tekstu ni u skicama, ne pr ikazuje Brigadu u borbi protiv Nijemaca! Povjesničaru i neposrednom učesniku doga-đa ja ne bi se smjela potkrasti omaška da u op su i pr ikazivanju ras-poreda vlasti t ih i protivničkih snaga, u jednoj odlučnoj operaciji kao što je bila b tka na Sut ješci, u kojoj je i pojedinac značio mnogo, ispusti tako veliku jedin cu kao što je bila Treća dalmatinska.

Rudi Petovar, tadašnj i načelnik Štaba Šeste istočno-bosanske brigade, piše da je 3. dalmatinska NOU brigada, preuzela položaje od Šeste brigade, 3. juna 1943. godine.'18

Šestcg juna, jedinice Sedme divizije, smijen le su 3. dalmat in-sku brigadu na položajima Pusto Polje, Ćurevo i Koritnik. To su bile zadnje borbe što ih je vodila 3. dalmatinska samostalna brigada iz rasformirane 9. diviz je.

Šestog juna 1943. godine, na sjeveroistočnim padinama planine Vučevo, u re jonu Mlakva i Javorka, a po na ređen ju Vrhovnog štaba NOVJ, rasformirana je i Treća dalmatinska NOU brigada, posl jednja jedinica 9. udarne div zije. Njeni borci popunili su jedinice 1. i 2. proleterske divizije. U »Kronologiji Oslobodilačka borba naroda J u -goslavije 1941—1945« na strani 489, kaže se da je Brigada rasfor-mirana navedenog datuma. Međutim, izvjesni preživjeli rukovodioci tvrde da je 3. dalmatinska NOU brigada rasformirana 7. juna. Đuro Kladarin, piše, da je 3. dalmatinska NOU brigada rasformirana dva dana ranije, t j . 4. juna 1943. godine/1" što ni u kom slučaju ne može biti točno, jer je 3. dalmatinska, po preuz imanju položaja od Šeste brigade, još tri-četiri dana na položajima Curevo — Koritnik, štitila desni bok naših jedinica koje su se preko Vučeva povlačile na zapad, i tom prilikom pre t rp je le izvjesne gubitke.

Pored navedenog, Nikola Karanović, opisujući akcije Treće kra-jiške brigade tih dana, kaže da je Brigada 4. juna pred mrak, iz mra t in j ske kotline, izbila na Vučevo i u Mrkal j Kladama i zanoćila.

117 NAVEDENA STUDIJA, strana 406. 118 »ŠESTA ISTOCNO-BOSANSKA BRIGADA«, strana 187, izdanje Voi-

no-istorijskog instituta, — Beograd 1964. godine. 119 NAVEDENA STUDIJA, strana 412.

110

SRZIC N A D A POK. A N T E , R O Đ E N A 27. XI 1924. G O D I N E U M A K A R S K O J . U N O V J S T U P I L A 1942 B O R A C 1. CETE 3. B A T A U O N A 3 . D A L M A T I N S K E B R I G A D E . P O G I N U L A J U N A 1943. NA P O D R U Č J U S U T J E S K E , U B O R B I P R O T I V N I J E M A C A IZ 118. L O V A Č K E DIVIZIJE.

111

1

Evo što on o tome piše: »Petog juna nastavili smo pokret od Mrkal j Klada preko Silje-

vice i K i k a l a . . . « Drugi Bataljon n i je bio u br igadnoj koloni. On je upućen u re jon Koritnika kao rezerva Treće dalmatinske brigade.«120

(Podvukao O. E.). Ovo je ipak dokaz da 3. dalmatinska brigada nije rasformirana 4. juna, kao što piše Đuro Kladarin.

Šestog juna, oko podne, 3. dalmat insku NOU brigadu s navede-nih položaja smijenili su dijelovi Sedme bani jske divizije, čiji je po-litički komesar, upravo tada, bio Đuro Kladarin.

Dakle, niko ni je s iguran u svoje navode. Sve su to pretpostavke i nagađanja . No, bilo kako bilo, činjenica je da je brigada — bez pismenog dokumenta, po usmenom naređen ju Vrhovnog komandanta , u jeku naj teže bitke na Sut ješci, bila rasformirana.

Doktor Vladislav Bel jakov o tome, pored ostalog, piše: »Šestog juna Treća dalmatinska brigada bila je rasformirana, a

n jeno l judstvo trebalo je da popuni P rvu i Drugu proletersku divi-ziju. Većina boraca se izjasnila za Drugu dalmatinsku brigadu. Od-lučio sam da idem u P r v u p r o l e t e r s k u . . .

Sav sanitetski mater i ja l je bio određen za Drugu dalmatinsku brigadu, jer se pretpostavl jalo da je P rva proleterska divizija dobro snabdjevena. Sposobne smo uputi l i u svoje jedinice a ostale zadržali u bolnici P rve divizije. Idućeg dana krenul i smo prema Sut ješci.

Sedmog juna prešli smo Sut jesku negdje između Tjent iš ta i Suhe. Tu smo se rastali. Veća grupa trebala je da ide u Drugu dal-matinsku, a m a n j a u P rvu proletersku diviziju . . .« m

A Branko Dude, koji je neposredno učestvovao u ras formiran ju Brigade, o tome piše:

». . . 6. juna, Treća dalmat inska NOU brigada je rasformirana, radi popune Prve i Druge proleterske divizije. N jen 2. batal jon, pošto je popunjen, upućen je u Drugu dalmat insku br igadu s kojom se kroz Zelengoru probi jao na sjeverozapad. Od ostalih boraca formirana su dva ojačana batal jona, predviđena za popunu 1. i 2. proleterske di-vizije. Oni su se preko Sut jeske kroz nepr i ja te l jski obruč u Zelen-gori samostalno probijali, i kod sela Miljevine, 13. juna ušli u sastav jedinica u koje su bili predviđeni.122

Sto je uslovilo da se 3. dalmat inska NOU brigada i pored ojačane popunjenost i u l judstvu, probranim star ješinskim kadrom i opskrb-l jena s dovoljno naoružanja bude tako brzo rasformirana?

120 ZBORNIK »SUTJESKA«, knjiga II, strana 48. 121 ZBORNIK »SUTJESKA«, knjiga 371—372. 122 »SUTJESKA« 1943—1973«, strana 80/81, NIP »Monos

j,

Evo nekih momenata, koji su prouzrokovali takvu situaciju kod brigade:

a) premorenost l judstva u neprekidnim šestomjesečnim borbama i pokretima; b) nošenje ranjenika, pored fizičkih i psihičkih poslje-dica, na ljude je ostavilo strah da se ponovno mogu naći u takvom položaju; c) rasformiranje 9. divizije ostavilo je izvjesnu nesigurnost; d) brigadu je sve više i više savlađivao tifus, samo na maršu od Ne-vesinja do pred Pljevlja iz stroja je izbačeno 380 boraca, a svako-dnevno je poneki bio mrtav, a ranjeni i bolesni stalno su otpremani u bolnicu; e) ishrana ljudstva bila je više nego slaba. Supa i komadić mesa bio je dnevni obrok hrane itd.

Sve je to dovelo da borci izgube povjerenje u starješine i vla-stitu sposobnost. Niko nije više bio u stanju da istom sastavu povrati nekadašnje moralno-političko raspoloženje i samopouzdanje. Među-tim, ljudstvo iz rasformirane 3. dalmatinske brigade č'm je stiglo u 1. i 2. dalmatinsku, preporodilo se i ni u čemu se nije razlikovalo od ostalih boraca i starješina u toj jedinici.

114

ZAKLJUČAK O ULOZI 9. DIVIZIJE U SASTAVU GOG VRHOVNOG ŠTABA NOVJ U IV OFANZIVI

Tako se u potpunosti ugasio život i postojanje izmučene, ali slavne prve dalmatinske NOU divizije, koja će poslije tr i mjeseca Odlukom Vrhovnog štaba NOVJ, 8. septembra 1943. godine, po drugi put biti formirana od 1. i 3. dalmatinske brigade,123 ali pod daleko povoljnij im vojno-polit ičkim okolnostima u Dalmaciji, Hrvatskoj i uopće na jugoslavenskom bojištu.

U tu dalmatinsku, ponovno rođenu, Diviziju, početkom januara 1945. godine, ušla je proslavljena 2. proleterska dalmatinska bri-gada.124

Tako je ta taktičko-operativna jedinica dobro naoružana, pro-dužila borbeni put i t radici je prve — 9. divizije. U svojim pohodima oslobodila je Široki Brijeg, Karlobag, Pag i Rab, te Kvarnerske oto-ke, Opatiju, Is tru i Trst, prenoseći slavu dalmatinskog partizanskog oružja.

Zbog pobjeda postignutih na bojnom polju protiv fašizma, sve tr i brigade 9. dalmatinske NOU divizije, odlikovane su Ordenom narodnog heroja.

I dal je: »O s tan ju u Devetoj dalmatinskoj diviziji Vicko Krstulović piše

— da je Vrhovni štab bio redovno obavještavan od s t rane Štaba Di-vizije, ali obavješ tenja koja je on dobivao iz drugih izvora nisu uvijek bila točna i objekt ivna . . ,«125

Pored navedenog, Buro Kladarin, u spomenutoj studiji , piše: »Treća, Četvrta i Peta brigada Devete divizije, bile su mlade

jedinice i ušle u Četvr tu i Pe tu ofanzivu, izuzev Treće brigade s vrlo malo borbenog iskustva. Odmah poslije formiran ja Deveta divizija ušla je u teške borbe ( . . .) Nedovoljno organizaciono učvršćena, mla-dim kadrom, naročito nižim, po prelazu Neretve primila je najteži zadatak — (transport bolesnika i nošenje 250 teških ran jen ika — prim. O. E.), masovno se zarazila od tifusa.«12*

123 »HRONOLOGIJA OSLOBODILAČKE BORBE NARODA JUGOSLA-VIJE 1941—1945«, strana 541.

121 ISTO, strana 1051. 125 »SUTJESKA«, knjiga I, strana 380. 126 »SLOM 4. i 5. OKUPATORSKO-KVISLINŠKE OFANZIVE«, stra-

na 309.

115

Ako se prednja konstatacija uzme kao točna, tj. da je 9. dalma-tinska NOU divizija, do donošenja odluke o njenoj reorganizaciji, imala gubitke kao što navodi Đuro Kladarin, onda je to bio glavni razlog s kojim se rukovodio Vrhovni štab u momentu donošenja odluke o njenom rasformiranju.

Kad se prednjem dodaju izvještaji Štaba Divizije u kojima se prikazuje teško stanje u jedinicima, izvještaj zamjenika načelnika Vrhovnog štaba u kojem se stanje u 9. diviziji prikazuje izuzetno teškim, te izvještaj partijskog komiteta za nevesinjski srez u kojem Diviziju optužuju da je svojim postupcima na nevesinjskom području pogoršala i onako tešku političku situaciju, onda je logična odluka o rasformiranju Devete dalmatinske divizije.

Slika Divizije ne bi bila potpuna, ako joj ne bismo dodali i ovaj rezime:

Divizija je formirana u najkritičnijim momentima IV nepri-jateljske ofanzive, kad nije imala ni vremena, a nd mogućnosti, da se formacijski sredi i organizaciono učvrsti, te je odmah iz pokreta, morala stupiti u teške okršaje s neprijateljem, kao i ostale divizije Glavne operativne grupe Vrhovnog štaba. Neposredno poslije njenog formiranja uslijedile su teške borbe s Talijanima, ustašama i četni-cima oko Trilja, Zadvarja, Ljubuškog, Vrgorca, Širokog Brijega i Sestanovaca, na planini Čvrstnici i Plaše, te poznato forsiranje Ne-retve. A baš je ovoj Diviziji palo u dio da preuzme nošenje teških ranjenika i tifusara uz snijegom pokriveni Prenj i ostale planine sjeverne Hercegovine, sve do Nevesinjskog polja, u najtežim zim-skim uvjetima.

Čim je taj zadatak izvršila, ubačena je u borbu za oslobođenje Nevesinja i proširenje slobodne teritorije u tom dijelu Hercegovine.

Pojava 9. dalmatinske NOU divizije, u Hercegovni kao velike operativne jedinice, pretežno sastavljene od hrvatskog žvlja, imala je i veliki politički značaj. Ona je znatno doprinijela razbijanju četničke propagande da su svi Hrvati ustaše, što su oni među narodom stalno isticali. Osim toga, Divizija je uza se vezala znatan dio neprijatelj-skih snaga i u potpunosti izvršila postavljeni joj zadatak.

Vrijednost Divizije ne može nitko umanjiti, a što se nije njeno prisustvo na tom području cjelishodnije iskoristilo, najmanje su krivi njeni borci koji se u spomenutim izvještajima omalovažavaju.

U ratu nema gotovog ljudskog materijala, a posebno ga nije bilo u našim prilikama NOB-a, nego postoji onakav kakav se od kuće i s terena dobio. Njegovo uzdizanje zahtijevalo je intenzivni vojno-po-litički rad, kojeg, na žalost, više, zbog objektivnih nego subjektivnih okolnosti u kojima se nalazila 9. NOU divizija, nije moglo biti u dovoljnoj mjeri;

116

BORCI 3 . D A L M A T I N S K E S A M O S T A L N E B R I G A D E SA VICKOM K R S T U L O V I C E M K O M A N D A N T O M R A S F O R M I R A N E 9 . D A L M A -T I N S K E DIVIZIJE, NA S U T J E S C I — Z E L E N G O R I U VRIJEME 5 N E P R I J A T E L J S K E O F A N Z I V E .

Diviziju u cjelini, a posebno njenu 4. i 5. brigadu, sačinjavali su novomobilizirani borci, od kojih dobar dio nije imao oružja. Oni nisu imali skoro nikakvog vojničkog, a pogotovo borbenog iskustva. Uz to, došavši od svojih domova i navikunti na primorsku klimu, odjedanput su se sreli sa surovošću. glađu, zimom i hercegovačkim goletima, što nije bilo bez negativnog odraza na njihovo fizičko, psi-hičko i moralno stanje;

Dok su druge divizije Glavne operativne grupe Vrhovnog šta-ba odlučno i brzom ofanzivnošću prodirale naprijed i razbile nepri-jateljske snage, koje su im se suprotstavljale na pravcu prodora, pri čemu su dolazile do oružja, hrane i drugih potreba, a postignutim uspjesima pothranjivale borbeni moral, dotle je 9. divizija bila ve-zana za obrambene položaje i ranjenike, zbog čega joj je slabila snaga i borbena moć. Pa i pored svih nedaća, Divizija je hrabro podnosila sve tegobe i časno izvršila svoj zadatak.

Deveta dalmatinska NOU divizija je dala neizmjerne žrtve za spas ranjenika i, iako najmlađa i s na jmanje borbenog iskustva, ona je dobila veoma težak i odgovoran zadatak. Njeni borci i starješine su prešli dug i naporan put od preko 700 kilometara, ali su svjesno i po-žrtvovno prihvatili i one zadatke na Čehotini i one na Sut ješci i izvr-šavali ih ne žaleći svoje živote. U njihovom izvršavanju mnogi od nj ih su ostali na bojištu u kanjonu Neretve, na Prenju, oko Nevesinja i u gudurama Sutjeske i Zelengore. Oni su dali svoje živote da bi spasili druge. Može li biti što veličanstvenije od toga?

118

P R E Ž I V J E L I BORCI 3. D A L M A T I N S K E N O U B R I G A D E 1958. GO-DINE, NA P R O S L A V I 15. G O D I Š N J I C E B I T K E NA SUTJESCI .

S P I S A K

BORACA I RUKOVODILACA 9. DALMATINSKE NOU DIVIZIJE KOJI SU POGINULI I NESTALI U BORBAMA OD

11. II DO 15. IV 1943. GOD.

ALAVANJA PAVAO Vasiljev AMIŽlĆ MARIN Jozin ANDRIJAŠEVIĆ ANDRIJA ANDRIJAŠEVIČ IVO Stipanov ANDRIJAŠEVIĆ PETAR Pepić ANDRIJASEVIC MARIN Ivanov ANDRIJAŠEVIĆ JOZO Matin ANDRIJŠEVIC ANĐELKO Ivanov ANTIC VLADE ANTIC VLADO Jerin ANTIŠlC IVAN Matin ANTUNOVIC RATKO ANUŠIC IVAN Lukin ASANOVIC MATE Andrijin

BABARlC JOZO Jerin BAKOTIC JOZO Ianov BAKOTIĆ CEDO Lukin BAKOTIĆ MARIN Lukin BATINARIC MASA žena Lukina BATINIC JAKOV BE ARA BRANKO Jakovljev BEARA PETAR Jozin BEĆIR DUŠAN Nikolin BEClR JOSIP Nikolin BELAMARIC JERE BELAMARIC MARICA žena Jerina BEOVIC TADIJA Matin BEZIC IVAN Petrov BEZIC NIKOLA Franin BEZIC STANKO Franin BILORBK IVAN Stipanov BOGUNOVIC MATE Petrov BOGUNOVIC PERO BOLJOTA ANTE Nikolin BORIC MARIJAN Ivanov BORIC RAJKO BORIC RAJKO Vicin

BOROVINIC JURE Ivanov BOROVINIC MARKO Ilijin BOROVINC PETAR Todorov BOŠKOVIC NIKO Nikolin BOSKOVIC NIKO BOZOVIC MARKO Petrov BOZlC RUŽA Petrova BOZDAR BOZO Ivanov BRAJKOVIC ANDRIJA Jozin BRAJKOVIC BOZO BRALIC SREĆKO Jozin BASKIN DUJE BRASKIN DUJE Markov BRASKIN ROZA Dujina BRASKIN ROZA Petrova BRATIĆ PETAR Filipov BRBIC ZVONKO Antin BRKOVIC ANTE Matin BRAJIC IVAN Antin BUCA PERO Stipin BUCE IVAN Matin BUKLJES IVAN Stipanov BULIC FILE Josipova BULIC JOSIP Pavin BULIC JOSIP Petrov BULJAN ANĐELKA žena Vicina BULJEVAC ANTE Jakovljev BURA DRAGO Markov BURMAZ ANTE Antin BURMAZ DUJE Matin

CAREV KUZMA Rokov CEROVIC VULE COLIC IVE — Sebo CRNOGORAC MILAN — Mićo CVITKOVAC BOZO Dušanov CVITKOVAC JOVAN Božin CVITKOVAC SAVO Markov

121

COSO MILOŠ Milošev COSO SPIRO Milošev CUDINA FILIP CUDINA" MILE Franin CUDINA NIKOLA-LENJO Jozin ĆUDINA ZUJKO Ivanov ĆULUM MATE Nikolin CURKOVIC NIKOLA Matin

CERINA JAKOV ČOLAK LUKA Matin COVlC ANTE Klemin COVlC BOZO Markov COVlC IVAN Martinov COVlC LUKA Jakovljev COVlC MARIJAN Antin COVlC MILAN Antin

DEAN ZVONKO Stankov DELIC KRUNO Jozin DELONGA STIPE Jakovljev DEVClC JOSIP Marijanov DEVClC MARIJAN Josipov DIMITROVIC JOVO DOBRASIN ZDRAVKO Vinkov DOLJANAC VICE Matin DOMLJANOV ANTE Dujin DRAGICEVIC NIKOLA DRASKOVIC IVE Dionizi DRASKOVIC MARIJA DRASKOVIC VOJKO DRASKOVIC ZDENKO DUClC NIKOLA Franin DUDE MILOŠ DUJISIN JOSIP Mijin DUMlClC DUŠAN

DAPIC MARKO Filipov DKOVIC ROKO Jozin ĐINDIĆ MILAN ĐIRlC ANTE Jozin DIRILIC IVAN Grgin DIRILIC KRIŽAN Petrov DIRILIC MATE Ivanov DIRILIC MATE Josipov DIRILIC MATE Petrov DIRILIC NIKOLA Ivanov

DIRILIC NIKOLA Petrov DIRILIC ŠTIPAN Božin ĐURIĆ ĐORĐE Krstin DURlC STEVO-ANTE Savin DURlC KRIŽAN Petrov ERCEGOVlC TOMO Antin ERICA ANTE MARINOV

ESKINJA MARIJA Jankova ESKINJA NIKO ESKINJA SILVESTAR

FILINIC BRANKO Filicijin FRANIC NEVENKA FRANKOVIC IVAN Jozin FRANKOVIC IVO Antin FRANIN JAKOV Ivanov

GOLIC ANTE Cosin GAMBIROZA MILAN Savin GILJEVIC JERKO GILJEVIC MIKA Lukina GILJEVIC PETAR Antin GLAVINA MLADEN Filipov GOJAK VLADO GOJAK VLADO Ivanov GOMOlC FRANE Antin GRANIC ANTE Ivanov GRANIC FRANE Antin GRANIĆ JOSIP Matin GRClC MAKSO Simin GRUBISIC JOZO GRUBlSlC MARINKO Marinkov GULIC BRANKO Ristin GULIC MARKO Srđanov GULIC NEĐELJKO Jovin

HRISTE IVO Jozin

IVANDA ANTE Markov IVANISEVIC MIRKO Ivanov

JALOVCIC JOVO Svetin JAVORClC MARTIN Martinov JAVORClC MATE Antin JELAVIC NEĐELJKA JELICIC RADMILA Ivina

122

JELIČIĆ IVE-JORGAN JELIČIĆ DOBRILA JELIČIČ RISONJA JELIČIĆ LJUBO Lovrin JELlClC ZDENKO Franin JELIN FRANE Antin JERČIČ STANKO Andrijin JERKOVIC JAKOV Ivanov JOKlC VUJO Pavlov JOZIPOVIC KREŠO Jurin JOZIPOVIC MATE Marijanov —

B. Voda JOZIPOVIC MATE Marijanov —

Basta JUNOVIĆ MATE JURIŠIC ANTE Klemin JURIŠIC BRANKO Matin JURIŠIĆ CEDO Jakovljev JURIN MARIN Štipan JURLIN MIRKO Spirin

KABIC UROS Kuzmanov KALEBIC MIRKO Rokin KAPIĆ IVAN Barišin KAPIC VLADO Petrov KARMAN POLDO Mijin KARAMATIC MARTIN KARUSlC IVAN Petrov KAŠTEL ANIĆ ANTE KAŠTELANČIČ ANTE Antin KAŠUNKO SILVESTAR KELAVA JURE Ivanov KERUM ŠTIPAN Antin KERUM MATE Jurin KLARICA MARKO KLARIC FILIP Jurin KLARIC IVAN Nikolin KLARIC NIKOLA Antin KLARICIC NEĐELJKO Matin KLARIC ANTE Mirkin

KNEŽEVIĆ SPIRO iiijin KOCEIC SREĆKO Ivanov KOLOMBATOVIC MILJENKO

Josin KOLUVIJA BRANKO Jovin KONJOVODA ANTE KOTARAS NIKOLA Đurin

KOSOVIC ANTE Jurin KOSOVICC DANIJEL Antin KOSOVIC DANIJEL Ivanov KOVACEVlC BOZO Božin KOVACEVIC MLADEN Antin KOZLIĆA BOZO Iiijin KOZLIĆA MILAN Iiijin KOZLIĆA PETAR Markov KRALJEVIĆ MILAN Aleksin KRALJEVIĆ PETAR Aćimov KRUNIĆ ILIJA KRUZlCEVIĆ FILA Ivanova KRlZANIĆ ANTE Jurin KUĆIĆ BOZO KURSAR BLAZENKA Lukina KUSTURA STJEPAAN Božin KUZMANIĆ SEKA KUZMANOVIĆ MARIJA Ivanova KUZET ILIJA Tanasijin

LABAR SIME Ivin LACMANOVIC LUKA Gligorijin LACMANOVIĆ SAVA Špirin LALIĆ ANTE Petrov LALIĆ IVAN Simunov LALIĆ JOZO Grgin LALIĆ MARINKO Simunov LELAS ZVONKO LONČAR NIKOLA Stipin LOZIĆ ROKO Vicin LUCIJETIĆ ANTE Stipin LUCIN ANTE-VRAG Ivin

MAKIJANIĆ DRAGO Markov MALENČIĆ MIRKO Jurin MANDIC IVAN Lukin MANDIC PAVE MANDIĆ VICKO Matin MARIČIĆ MARIN Franin MARICIĆ MIJO Ivanov MARICIĆ NIKOLA Ivanov MARINIĆ JOSIP Nikolin MARINOVIĆ ANTE MARTINOVIC BORO MARTINOVIĆ SIME MARUSIĆ IVAN Stipanov MARUSIĆ KRUNO Filipov

123

MARUŠIĆ MARTIN MATAS MARKO Stipanov MATEŠlC BEBA MATIC MIRKO MATIJASEVIC LUKO Nikolin MATUTUNOVIC IKO Antin MEDIC KRUNO MEDIC VICKO MESTROVIC IVO Jozin MIKAČIC JAKOV Ivanov MILAClC DOR Josipov MILAS ŠTIPAN Petrov MILETlC JOVO Iiijin MILICEVIC KRUNO MILlSlC ANTE Petrov MILIŠIC MILEVA Antina MILlSlC PETAR MILIVOJEVlC JOVAN Jovanov MILOVIC ANTE Ivanov MILOVIC MIRKO Božin MILSlC KRUNO Antin MIMICA ANTE Ivanov MIMICA RADE Antin MIM ICAROKO Nikolin MIMICA TOMISLAV Jurin MIOCEVIC ANTE Grgin MIOCEVIC FRANE Albertov MIOCEVIC JOZO Grgin MIOCEVIC KRSTO Ivanov MIOCEVIC NEĐELJKO Nikolin MIOCEVIC NIKOLA Jurin MIOCEVIC VICE Nikolin MIOŠIC ANTE Matin MIOSlC TOMICA MIŠIĆ SlMUN Mijin MORIC IVAN Nikolin MORIC MILE Ivanov MOROVIC ANTE MOROVIC BRANKO MOROVIC SIME MOROZIN ANĐELKO Simin MOROZlN ANTE Antin MOROZIN ANTE Tobin MOROZIN IVE Leopoldov MOROZIN MARKO Nikin MOROZIN SLAVKO Tobin MRAVIČIČ ANTE Jurin

MRAVlClC DOMINIKO Jurin MRĐAN MATE Tobin MRKIČ ANTUN MRVIC JANKO MUNETIĆ MIRKO Ivanov

NAZOR MIRKO Ivanov NOLA DINKO Ivanov

ODOVIC JOVO Nikolin ODOVIC LUKA Boškov ODOVIC RUŽA Jakovljeva OPAClC STEVAN Svevanov OPUVA ĐURICA Ristin ORLIĆ IVAN Božin OROSNJAK ILIJA Đurin OROSNJAK ILIJA Nikolin OROŠNjAK MIJO Nikolin OROSNJAK MARKO Nikolin OROSNJAK PETAR Lukin OROSNJAK RADE Lukin OSTOJIC ANTE

PALINIČ JAKOV Matin PASALIC OSVETNIK Marino PASALlC UROS Marinov PAUNOVIĆ SINlSA Josin PAUT Dr EUGEN PAVICEVIC VUSKO Franjin PAŽANIN ANTE Jakovljev PAŽANIN ANTE Josipov PERAJICA IVAN Svetin PERIC MARIN Nikolin PESIC LUC A Jakovljeva PETRICIC ClRO PIJANOVIC JOVO Markov PILIPOVIC JOKO Antin PIPAK ANTE Jerkin PIPAK MARIN Ivanov PODRUG IVAN Antin POPOVIC BRANKO Aleksin POPOVIC ILIJA Brankov POPOVIC GLlSO Ljubomirov POPOVIC GOJKO Dobrin POPOVIC SAVO Smeunov PREOCANIN ILIJA Markov PRIBILOVIC NIKO Tomin

124

PROGOMELJA GOJKO Ristov PUHARIC FILIP

RADELJIČ ANTE Ivanov RADIĆ JOSIP Brazulov RADMAN JOSIP Grgin RADOJKOVIĆ IVAN Petrov RADOJKOVIČ MILOŠ Stipin RADOLJA MIRKO Jurin RADOLJA PERO RADOVIĆ MILAN Grgin RADOVIĆ MILAN Nikolin RAJIN ANTE Tomin RAŽIN ANTE Tomin RAVLIĆ GRGO ROKOV ANTON Jozin ROKOV ANTON Svetinov RUDELJ MATE Vicin

SAMARDZIĆ IVAN Filipov SEKULOVIĆ ANICA Ristina SEKULOVIĆ MILAN-MIJO Jovin SEKULOVIĆ NIKOLA-NINA Đurin SINOVČIĆ JERKO Ivanov SKENDER IVAN Andrijin SPASlJA LOVRE STANIĆ MARA Jovina STANIĆ MILA Markova STANIĆ NIKOLA Đurin STANIČIĆ PETAR Antin STIPICA MARIN Jurin STIPICA MRIN Božin STOJANAC CVITA STRIŽAK PETAR Lukin STRIZAK SPIRO Božin SUBOTIĆ STEVAN Nikolin SUDIM MARIN Matin SUMIĆ IVAN Tomice SUMIĆ MILJENKO Ivanov SURTLIN MILAN Lukin SUSIĆ ANTE Matin

SABIĆ ANTE Antin SABIĆ ANTE Antelov SABIĆ KRSTE Ivanov SANGULIN ANTE-TONI Lukin SANGULIN IVO

SAROLIĆ JURE Matin SEKULJICA LUKA Đurin SEVERDIJA KRSTINA SEVERDIJA LOVRE SIMIĆ MARIJAN Jurin SIMIĆ MATE Milanov ŠINDIK MILAN Nikolin ŠKARA MILAN Đurin ŠKAARA PETAR Đurin SKOPLJANAC IVAN Jurin SKORĆIĆ BLAZ Mijin ŠPIKA BUDIN Mate ŠPIKA MATE Budim SUNIĆ ANTE SUPE BOJA SUSAK PETAR Lukin ŠUŠNJAR

TADIĆ STIPE Klemin TENDERA MARKO Ivanov TIĆINA MARIJA TOLIĆ PETAR Simin TOLIĆ SLAVO Simin TOMAS LJUBO Ivanov TOMIĆ ANTE Milenkov TOMIĆ IVO Andrijin TOPIC BOZIDAR Nikolin TORAŠ ĐURO Jakovljev TRGO ANDRIJA Andrijin TRGO MATE Antin TRGO MATE Markov TROSKOT IVE Tomin TRUTIN ANTE Matin TURKOVIĆ IVAN Marijanov

UJEVIĆ ANDRIJA Ivanov URANIJA SVETOZAR URGIN MIJO URLIĆ MARIJAN Josipov URLIĆ MARIN Stipanov URLIĆ PETAR Stipanov URŠIĆ Josip Marijanov USKOK PERO Lukin UZELAC DUŠAN Milošov UZELAC MILOŠ Lukin

VASILJ NIKOLA Matin VELIĆ PAVLE Josipov

125

VELJAČA BOZO Antin VELJAČA IVAN Antin VELJAČA IVAN Lukin VELJAČA JURE Antin VELJAČA MILE Antin VERIC JOZO Perin VEZA IVAN VEZlC ANTICA VlClC ANTE Bedalov VIDEKA DUŠAN Zvonimirov VISKIČ MILOŠ Jurin VISKIČ MILO VISKOVIC IVO Simunov VIŠKO VIC JOZO Jakovljev VISKOVIC JURE Martinov VISKOVIC JURE Matin VISKOVIC NEVENKO Ivanov VLADOVIC BOZO Lukin VLADOVIC MARIJA Jakovljeva VODANOVIC ILIJA Antin VRDOLJAK ANTE Petrov VRDOLJAK JAKOV Mijin VRPOŠ ANTE Jakovljev VRSALJKO JAKOV Marijanov VRSALJKO IVICA Marijanov VRTLAR FABIJAN Ivanov VUClC ANTE-CUCA VUClC MIRKO VUCKOVIC DUŠAN Jovanov

VUCKOVIC MILE Simin VUĆKOVIĆ-ŠKORIC Petar VUCKOVlC-VUClCEVlC ZIVKO

Stojanov VUJINOVIC IVICA Martinov VUKOVIC MARIN Rokin VUKŠIČ KAZIMIR VUKŠIĆ MARIN Kažimirov VULELIJA MILE Šimin VULETIĆ ANTE

ZDILAR LUKA Petrov ZEC ANTE Franin ZECEVIC LJUBOMIR Nikolin ZELANTA ANTE ZEMUNIK MIRKO Matin ZOKIC NIKOLA BOZIN ZORICA DECAN Antin ZORIC MLADEN

ZANKO BRANKO ZANKO STIPE Ivanov ZDERIC NEDA ZlZlC MIJO Antin ZUZUL ANTE Antin ZUZUL ANTE Antin ZUZUL ANTE Simunov ZUZUL NIKOLA Antin ZUZUL PETAR Garbin

*

* *

Isto kao i u 9. diviziji, ni u 3. samostalnoj dalmatinskoj NO Udarnoj brigadi, nije vođen spisak poginulih i nestalih boraca i sta-rješina, u borbama protiv Talijana, četnika, Nijemaca i ustaša, u vre-menu od 14. aprila do 6. juna 1943. godine. Ali, tragajući duže vre-mena za tim podacima i konzultirajući se s preživjelim borcima navedene jedinice, konstatirali smo slijedeće gubitke:

ALESIC DINA ANTUNAC SPIRO ANTUNOVIC LJUBO ARCABA MARKO Urošov

BAKOTIĆ MARIO Antin BARBARIC JOZO Jerin

BARTULICA MILORAD Nikolin BATINIĆ VITO BEĆIR IVAN Jakovljev BENIĆ JURE BOGOVAC VUJO Nikolin BOGUNOVIC FILICIJE Jurin BOGUNOVIC KATA

126

BOLJOTA MARKO Andrijin BRATULOVIC DRAGUTIN BULJAN ANĐELKA žena Vicina BURMAZ ANTE BURMAZ MIROSLAV

CVITAN BARE CVITANOVIC ANTE

CEFO SALIH COSO MARKO Mićin CULUM IVAN Jurin

CAPALIJA AUGUSTIN Matin CERINA JOZO Marinov CULIC FRANE CUPlC MILAN Ljubomirov

DELIC IVAN Josipov DOĐEROŠ BOZO DRAGAS MILAN Maksimov DRUZlJANIČ IVAN DRZAK ĐURO DUClC SVETIN Jurin DUlSlN JOZO

ERIC ANTE FILINIC BRANKO Filicije FRLETA SREĆKO Josipov

GASPAR STIPE GILJEVIC ANĐELKA Antina GILJEVIC Ante GILJEVIC IVAN GILJEVIC MILE GILJEVIC PETAR GILJEVIC STIPE GLUCINA JURE GRGAS STIPE

GRUBIC STEVAN Ljubomirov

HRABAR NEĐELJKO

IVlCER JOSIP Franin

JELAVIC JURE Božin JUGO VIC MATE Marijanov

JULIC JAKOV Markov JULIC JURE Markov JURIC BARIŠA Petrov JURIŠIC NIKOLA JURKOVIC JAKOV Ivanov

KADIČIČ MATE Ivanov KALAN ROKO KATIC IVAN Martinov KATIC MILOŠ Jozin KERUM JURE Matin KOVACEVlC ANTE Simunov KOVACEVlC JURE Vicin KRLIC BLAZ KRLIC NEĐELJKA KUJUNDZlC MARKO KUKOLJ JANDRE Todin KUKOLJ NIKOLA Petrov KUNAC VOJIN-VOJKO KUZALUK LUKA Savin

LACMANOVIC STEVAN Gligorijan

LETICA NIKOLA LUClC LJUBO Simunov

MAGLOV BOŠKO Todorov MAGLOV ILIJA Spasin MAGLOV SPASE Petrov MARASOVIC ANTE Matin MARCELA IVAN Matin MARINOVIC DINKA MARINOVIC IVAN MARUŠIČ ANĐELKA MEKINIC SPIRO Ivanov MEŠTROVIC PETAR Jozin MILETIC LUKA Ivanov MILICEVIC PAVAO Pavin MILICEVIC ŠPIRO Jurin MILICEVIC ANTE Antin MILlSlC MARKO Petrov MILOVIC IVAN Ivanov MIOŠIČ BOSULJKA MIOŠIČ MILIVOJ MLADINOV BERNARDO Mijin MORIC JOZO Tomin MORIC MILE Tomin

127

MRDESA MATE Marijanov MRSA MATE Sekso MUSULINI NIKOLA

NINCEVIC JOZO Stipanov NINCEVIC ROKO Marinov

OSTOJIC IVKA OSTOJIC JAKOV OSTOJIC JOZO

PAVIC IVAN PETROV PAVKOVIC IVAN Ivanov

»Smokva« PAVLIC LJUBOMIR Matin PECAR ANTE PECAR IVAN PEJKOVIC TONCI Grgin PERlSlC ANDRIJA Matin PETROVIC ILIJE Olga PETROVIC STIPE Iiijin PILIZOTA STIPE POPOVIC JOVAN Jovanov POPOVIC STEVAN Mijin PRELENDA TOMISLAV PRIBICEVIC IVAN PRIBICEVIC RATOMIR PRIJIC NIKOLA Spirin PRIJlC BOZO Damjanov PRGOMELJA GOJKO Ristin PUHARIC JOSIP Grgin PUHARIC SLAVKO Ivanov PUNĐA ZORKA Nikolina PULJAN STIPE

RAĐA ANDRIJA Lukin RADALJAC MASA RADELIC RADOSLAV RADELIC STIPE RADMAN MATE Božin RADMAN MATE Jozin RADULOVIC SAVA Iiijin RAJKOVIC JERE RELJA FILIP Ivanov RUDOLF IVICA Matin

SARIC JURE Ivanov SESARDIĆ IVO Matin SESARDlC ANTE Japovljev SINOBAD MILAN Trifunov SLAVICA MIRKO SMOLJAN JURE SOPIC MATE Lukin SORlC VINKO Marinov SRZIC MARICA Ivanova

SEREMET ZARIJA SEVO ROKO Ivanov SLMLCLC ANDRIJA Ivanov ŠPIKA IVAN Jurin SUTIC MOMČILO ŠUTLC STIPE

TESIJA ANTE Markov TOMASEVICE DENE Ivanov TOMAŠEVIC STIPE TOPIC ANTE Nikolin TORBICA JEKA Miloševa TORBICA JEKA Milošova TRESELJ FILIP Jakovljev TUDOR FEĐA Ivin

URLIC BLAZ Pavlov URLIC JURE Pavlov URLIC MARIN Stipin URLIC PAVAO Mijin URSlC DOBRE Marijov UVODlC MARIJA

VIDOVIC MARINKO Antin VISKIČ MLADEN VISKIČ NIKOLA VLADOVIC BOZO VLADOVIC LJUBA Pavlova VRKIC NEĐELJKO Tomin VUKOVIC BOJA VULETlC MARIJA Petrova VULIC MATE Antin

ZORO JAKOV Jurin

ZlZlC IVAN Spirin ZlZlC MARIN Dujin

128

BILJEŠKA O PISCU

OBRAD EGlC, general-major

Autor ove knjige je general-major u mirovini, Narodni heroj i prvo-borac, čovjek koji je u stroju partizana prošao kroz sve velike bitke naše Revolucije i koji je poslije aktivnog djelovanja u Jugoslavenskoj narod-noj armiji pridonio spisateljsko-publicističkim radom i povijesti naše narodnooslobdilačke borbe i upoznavanju mladih generacija s događajima iz vremena Revolucije.

Obrad Egić roden je 1. veljače 1908. godine u Gošiću (općina Knin). Završio je podoficirsku školu, službovao kao podoficir, a rat 1941. godine zatekao ga je na zadarskom frontu — bio je komandir voda, a zatim čete u 11. pješadijskom puku.

129

Nije se pomirio s porazom. U prosincu 1941. godine stupa, kao borac, u Bukovički partizanski odred. Uskoro postaje komandir odreda, a poslije formiranja Prvog sjeverodalmatinskog bataljona »Bude Borjan« postav-ljen je (7. maja 1942.) za operativnog oficira. Zatim je komandir Omla-dinske čete u Odredu. S njom je vodio nekoliko teških borbi protiv Talijana i četnika na Velebitu i po fužnoj Lici, a u jednoj je od borbi i teško ranjen.

Oktobra 1942. godine Egić postaje komandir Bukovičke partizanske čete, nešto kasnije zamjenik komandanta Primorskog bataljona, a uskoro i komandanti te jedinice, koja je u januaru 1943. ušla u sastav 5. dalmatinske brigade.

U sastavu ove brigade i 9. dalmatinske divizije Egić je na čelu svog III bataljona prošao borbeni put od Bosanskog Grahova, preko Čilaša, Trilja, Lovreća do Zagvozda, te od Imotskog, Posušja i Duvna do Jabla-nice. Učestvovao je u prenošenju ranjenika iz doline Neretve preko Pre-nja, Boračkog jezera i Glavatičeva do Nevesinjskog polja. Po drugi je put teško ranjen aprila 1943. u toku borbi na Veležu i Donjem Zimlju.

Poslije izlaska iz bolnice postavljen je za komandanta I bataljona 11 dalmatinske brigade (25. maja 1943.).

U toku Pete neprijateljske ofenzive Egić se ističe u borbama na Su-tjesci, Gornjim i Donjim Barama, te u proboju na Zelengori. U drugoj polovici 1943. postavljen je za komandanta 2. dalmatinske brigade i na njenom čelu postiže niz pobjeda u bitkama s okupatorima i domaćim izdajicama. Njegova brigada oslobađa Trebinje, Konavlje, Dubrovnik, Boku Kotorsku. Krajem oktobra 1944. godine — poslije niz bitaka i uspjeha — unaprijeđen je u čin potpukovnika i odlikovan Ordenom partizanske zvijezde I reda.

Uskoro je postavljen za načelnika štaba, pa za komandanta Make-donske divizije KNOJ-a i na tim dužnostima rukovodi borbama divizije s ostacima balističkih i četničkih bandi.

U oslobođenoj zemlji Egić i dalje — ratuje: u septembru 1945. godine na čelu jedne specijalne jedinice, na terenu Istočne Bosne, učestvuje u razbijanju ostataka bandi Draže Mihailovića. Njegov je odred razbio ne-koliko grupa odmetnika, a u jednoj akciji gotovo i zarobio izdajnika Mihailovića.

Poslije izvršenja ovog zadatka Egić je postavljen za komandanta Beogradske divizije KNOJ-a, a s te dužnosti odlazi na školovanje u SSSR.

Završio je Višu školu Vojne akademije JNA, pa je u poslijeratnom razdoblju (koje je za njega započelo kasnije) komandovao je divizijom i Vojnim okrugom. U čin general-major a unaprijeđen je 1962. godine.

Za vojnu biografiju autora ove knjige karakteristično je da u napre-dovanju nije preskočio niti jednu funkciju.

130

Za izuzetne zasluge i hrabrost odlikovan je nizom visokih ordena (Narodnog heroja, Ordenom za hrabrost, Ordenom bratstva i jedinstva I reda, Ordenom zasluga za narod I i II reda, Ordenom Narodne armije I reda, Ordenom za vojne zasluge s velikom zvijezdom, Ordenom repu-blike sa zlatnim vijencem...). Nosilac je »Spomenice 1941«.

Egićev publicistički rad također je vrlo obiman i značajan. Za njim su knjige (Druga dalmatinska na Sutjesci«, »Ratni dnevnik Druge prole-terske dalmatinske brigade«, »Deset heroja Druge proleterske dalmatin-ske brigade« i »Dječaci do ruba planine« (zapisi o kuririma u 2. dalma-tinskoj).

Za svoj publicistički rad Egić je dobio i »Nagradu grada Zadra« Karakteristika Egićevog spisateljsko-publicističkog rada jest vrlo

pošten, ljudski, objektivan i stručan pristup temi. Kao vojnik analizira bitke, a kao komandant govori o svojim borcima, o ljudima, o njihovoj borbi, naporima i veličini. I u radovima koji su izrazito stručni dominira naš čovjek, Egićev suborac, junak oslobodilačkog rata i socijalističke revolucije.

Kao neposredni sudionik najsudbonosnijih bitaka, visoko obrazovan i analitičan u postupku, Egić svoje zaključke temelji i na vlastitoj spo-znaji, vlastitoj objektivnosti, ali i na povijesnoj građi koja mu stoji na raspolaganju i kojom se vrlo umješno koristi.

Njegove knjige su u pravom smislu riječi značajan doprinos pozna-vanju i njegovanju revolucionarnih tradicija.

I na kraju: Egić upravo završava opsežno djelo — knjigu o likovima žena-boraca u 2. dalmatinskoj. Knjiga čija tema, a vjerujemo i postupak, na najbolji način govori o Egićevom opredjeljenju za čovjeka, za one brojne, obično nepoznate, junake Revolucije.

131

S A D R Ž A J

PREDGOVOR 5 Deveta dalmatinska divizija 7 Formiranje divizije 9 Neprijateljske jedinice u I V ofanzivi . . . . 1 7 Oslobođenje Imotskog 10. februara 1943. godine 21 Plan neprijatelja o uništenju Devete divizije . 23 Borbe Divizije u rejonu Širokog Brijega, Ljubuš-

kog i Vrgorca od 17. II do 4. III 1943. godine 25 Sudbina divizijske bolnice i njenih ranjenika u

Zlopolju 6/7. marta 1943. godine . . . 3 9 Prijelaz Devete divizije preko Neretve i prijem

ranjenika 53 Predaja ranjenika Centralnoj bolnici i dejstva

Divizije na području Nevesinja (od 25. mar-t a d o 14. aprila 1943. godine . . . . 6 5

Reorganizacija Devete dalmatinske NOU divizije 14. aprila 1943. godine 83

Formiranje Treće samostalne dalmatinske NOU brigade 85

Borba Treće dalmatinske NOU brigade u San-džaku od 6. do 30. maja 1943. godine 91

Preko Durmitora i Pivske planine 105 Borba na Sutjesci i rasformiranje 3. dalmatinske

NOU brigade 6 . juna 1943. godine . . . 109 Zaključak o ulozi Devete dalmatinske NOU divi-

zije u sastavu Glavne operativne grupe Vrhovnog štaba NOV u Četvrtoj neprija-teljskoj ofanzivi 115

Spisak poginulih boraca i rukovodilaca Devete dalmatinske NOU divizije koji su poginuli i nestali u borbama od 17. februara do 15. aprila 1943. godine 121

Spisak poginulih i nestalih boraca i rukovodilaca 3. dalmatinske NOU brigade u borbama od 14. aprila do 6. juna 1943. godine . 126

Bilješka o piscu 129 Popis slika . . . . 135

133

POPIS SLIKA

Strana

Prvi sastanak Vrhovnog komandanta NOP i DOVJ Josipa Broza Tita, održan 26. jula 1942. godine u rejonu sela Malovana kod Kupresa sa Štabom 4 operativne zone — Dalmacije na kojem ga je Vicko Krstulović upoznao sa vojno-političkom situacijom u Dalmaciji 11 Uži dio Štaba 9. dalmatinske divizije na području Imotskog i Posušja u veljači 1943. godine; Vicko Krstulović, komandant, Ljubiša Urošević, pomoćnik načelnika Štaba divizije, i Ivica Kukoč, politički komesar divizije (sjedi) 27

Opačić Stevan — Stevo Stevanov, rođen 4. IV 1923. godine u selu Golubić kod Knina. U NOV od 1941. godine. Poginuo 27/28. februara 1943. godine, kao komandant 1. bataljona 3. dalmatinske brigade 9. divizije, na polo-žaju Ljubić — Malića brdo kod Vitine u Hercegovini, u borbi protiv Talijana, četnika i ustaša. Za narodnog heroja proglašen 27. novembra 1953. godine 29 Lelas Zvonko Jozin, roden 1919, godine u Omišu. U NOV od 1942. godine. Poginuo 27/28. februara 1943. godine, kao politički komesar 3. bataljona 3. dalmatinske brigade 9. divizije na položaju Tihaljina — Ljubić kod Vitine u Hercegovini, boreći se protiv Talijana, ustaša i četnika 30 Borci 9. dalmatinske divizije Marčela Ivan Matin, rođen 1919. godine u Naklicama — Omiš i Nazor Mirko pok. Ivana rođen 1920, u Jaseni-cama kod Omiša, poginuli u Jablanici 1943. godine, u borbi protiv Tali-jana, četnika i ustaša 49 Jedinice 9. dalmatinske divizije prelaze preko pro vizir anog mosta na rijeci Neretvi u rejonu Jablanice, polovinom marta 1943. godine . . 55 Martinović Jozo Grgin 57 Borci 9. dalmatinske divizije nose ranjenike kroz Hercegovinu u toku 4. neprijateljske ofanzive 61 Jedan od mnogih boraca koji su u toku prenošenja ranjenika preko planine Prenja podlegli naporima 4. ofanzive marta 1943. godine 63

Štab 3. brigade 9. dalmatinske divizije u oslobođenom Nevesinju kod Crkve koncem marta 1943. Sdesna: Miro Višić, politički komesar brigade narodni heroj, poginuo jula 1943, kao pomoćnik političkog komesara 1. bataljona 2. dalmatinske brigade na Ozrenu, u borbi protiv Njemaca, Ante Roje zamjenik političkog komesara brigade, Narodni heroj, Branko Dude komandant brigade general-potpukovnik i narodni heroj, Anton Hribar načelnik štaba brigade (poslije rata emigrirao iz Jugoslavije u Italiju). Stanko Parmać, zamjenik komandanta brigade, Narodni heroj 67

Borac 9. dalmatinske divizije Pivčević Ivuško Franin, rođen 1920. godine u Omišu. U NOB stupio 1942. godine. Poginuo koncem marta 1943, kod Nevesinja — Hercegovina u borbi protiv Talijana i četnika . . . 71 Bolničarka 9. dalmatinske divizije Pešić Luce Jakovljeva rođena 1919. godine u selu Borak — Omiš. U NOB stupila 1942. godine. Poginula u proljeće 1943. godine kod Nevesinja — Hercegovina, boreći se protiv Talijana i četnika 75

135

Stab 9. dalmatinske divizije sa štabovima 3, 4. i 5. brigade i njihovim Politodjelima u oslobođenom Nevesinju aprila 1943. godine

Slijeva: Jerko Radmilović, Vicko Krstulović komandant 9. dalmatinske divizije i Mirko Vujošević na području Nevesinja — Hercegovina, mart--april 1943. godine

Stab 9. dalmatinske Udarne divizije pred rasformiranje aprila 1943. godine. S lijeva: Ante Banina zamjenik komandanta, Ljubiša Urošević pomoćnik načelnika štaba, Vicko Krstulović komandant divizije, Mladen lveković delegat Vrhovnog štaba, Ivica Kukoč, politički komesar divizije, Mirko Vujošević, Mate Jakšić i Jerko Radmilović

Komandant 9. dalmatinske divizije — Vicko Krstulović, Mladen lveković i Slavko — Stanko Manđer kod Kifina Sela — Nevesinje, u proljeće 1943. godine u razgovoru sa seljacima

Pjesnik Ivan Goran Kovačić i Bogdan Novović u razgovoru sa borcima kod Kifinog Sela u proljeće 1943. godine

Letica dr Zorica, rođena 1926. godine u Podgori, Makarska. Stupila u NOVJ početkom 1942. godine. Bila je borac i bolničarka u 4. i 3. dal-matinskoj brigadi 9. divizije. Po završetku rata završila je medicinski fakultet i specijalizaciju. Liječnik je na infektivnoj klinici VMA u Beogradu. Majka je troje djece, ima sina studenta saobraćajnog fakul-teta i dvije kćerke blizankinje koje su u III razredu gimnazije. Udata je za pukovnika Ivicu Zlatovića, nosioca partizanske »Spomenice 1941.«

Stab Treće Samostalne Dalmatinske NOU brigade u toku Pete neprija-teljske ofanzive maja 1943. godine u Sandžaku. Sdesna: Milija Stanišić politički komesar brigade, Branko Dude zamjenik komandanta, Vojin Popović komandant brigade, Jovo Miodragović, prota vjerski referent brigade (poginuo 15. juna 1943, na Jahorini od njemačkog bombardo-vanja), Ivica Kukoč politkom. rasformirane 9. dalmatinske divizije, Ante Roje, zamjenik politkoma brigade, Maksim Goranović i Branko Petričević — Kada, članovi Politodjela brigade

Književnik Nazor Vladimir, rođen 1876. godine u Postirama na otoku Braču. Stupio u NOVJ 1942. godine. Ova je slika sa partizanima u Sandžaku maja 1943. godine. Umro je 1949. godine

Paunović Siniša pok. Joze, rođen 7. VII 1922. godine u Makarskoj. U NOV stupio 1942. Borac 2. bataljona 4. brigade 9. divizije, a kasnije 3. dalmatinske brigade. Poginuo juna 1943, na prilazima Sutjesci, u borbi protiv Njemaca iz 118. lovačke divizije

Srzić Nada pok. Ante, rođena 27. XI 1924. godine u Makarskoj. U NOVJ stupila 1942. godine. Borac 1. čete 3. bataljona 3. dalmatinske brigade. Poginula juna 1943. na području Sutjeske, u borbi protiv Nijemaca iz 118. lovačke divizije

Borci 3. dalmatinske samostalne brigade sa Vickom Krstulovićem, ko-mandantom rasformirane 9. dalmatinske divizije, na Sutjesci — Zelen-gori u vrijeme Pete neprijateljske ofanzive

Preživjeli borci 3. dalmatinske NOU brigade, 1958. godine, na proslavi 15-godišnjice bitke na Sutjesci

Obrad Egić, general-major u penziji

136