OCENY REWITALIZACJI STUDIUM ZMIAN NA POZNAŃSKIEJ ŚRÓDCE

BARTOSZ KAŹMIERCZAK MAREK NOWAK

SŁAWOMIR PALICKI

DOMINIKA PAZDER

Oceny rewitalizacji Oceny rewitalizacji Oceny rewitalizacji Oceny rewitalizacji

STUDIUM ZMIAN STUDIUM ZMIAN STUDIUM ZMIAN STUDIUM ZMIAN NANANANA POZNAŃSKIEJ ŚRÓDCEPOZNAŃSKIEJ ŚRÓDCEPOZNAŃSKIEJ ŚRÓDCEPOZNAŃSKIEJ ŚRÓDCE

Wydawnictwo Wydziału Nauk Społecznych UAM

POZNAŃ 2011

Recenzent: prof. UWM dr hab. RADOSŁAW WIŚNIEWSKI

Publikacja finansowana z dotacji celowej Instytutu Socjologii UAM; Katedry Ekonomiki Przestrzennej i Środowiskowej Uniwersytetu Ekonomicznego oraz grantu międzyuczel-nianego Politechniki Poznańskiej, Uniwersytetu Ekonomicznego, Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza oraz funduszy prywatnych autorów.

© Copyright by authors, Poznań 2011

Projekt okładki

MAREK NOWAK

Redaktor

RENATA MADEŁŁO-FILIPOWICZ

Łamanie komputerowe

KRYSTYNA JASIŃSKA

ISBN 978-83-62243-56-3

WYDAWNICTWO NAUKOWE WYDZIAŁU NAUK SPOŁECZNYCH

UNIWERSYTETU IM. ADAMA MICKIEWICZA W POZNANIU

60-569 Poznań, Szamarzewskiego 89c

DRUK: Zakład Graficzny UAM, 61-712 Poznań, ul. Wieniawskiego 1

≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡ 5

Spis treściSpis treściSpis treściSpis treści

Wstęp .................................................................................................................................................... 9

Wprowadzenie. Czym jest rewitalizacja, a co nią nie jest? (S. Palicki) ............. 15

I. Aspekt przestrzenny procesów rewitalizacji. Poszukiwanie płaszczyz- ny konceptualizacyjnej dla Śródki (B. Kaźmierczak, D. Pazder) ......................... 27

1. Śródmieście jako najcenniejszy element struktury miejskiej ........................ 27 2. Wybrane zagadnienia w zakresie rewitalizacji obszarów śródmiejskich 29 3. Rozwój zrównoważony a rewitalizacja obszarów śródmiejskich ............... 31 4. Kalendarium działań władz miejskich w zakresie rewitalizacji na obsza-

rze poznańskiej Śródki .................................................................................................... 33 II. Dane i interpretacje urbanistyczne (B. Kaźmierczak, D. Pazder) .................... 41

1. Metodologia badań i co zostało zrobione ............................................................... 41 2. Analiza szczegółowa zabudowy i przestrzeni publicznych ............................ 42

2.1. Zabudowa ..................................................................................................................... 42 2.2. Przestrzenie publiczne ........................................................................................... 45

3. Dokumentacja fotograficzna obiektów mieszkalnych na obszarze obję- tym badaniem ...................................................................................................................... 48

4. Badanie fotogrametryczne wybranego fragmentu poznańskiej Śródki .... 57 5. Syntetyczne wnioski i rekomendacje z analizy urbanistycznej .................... 62 6. Podsumowanie – rewitalizacja poznańskiej Śródki w ujęciu przestrzen-

nym .......................................................................................................................................... 63 III. Dane i interpretacje ekonomiczne (S. Palicki) ....................................................... 65

1. Lokalny rynek nieruchomości mieszkaniowych ................................................. 65 2. Wyniki badań ankietowych podmiotów prowadzących działalność gos-

podarczą na Śródce (2010) ........................................................................................... 74 3. Analiza porównawcza cen mieszkań na poznańskiej Śródce, Wildzie

i Dębcu (2006–2010) ....................................................................................................... 79

6 ≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡

IV. Dane i interpretacje socjologiczne (M. Nowak) ...................................................... 87

1. Kilka słów o zamierzeniach badawczych i co udało się zrobić ..................... 87 2. Jaka jest Śródka po pięciu latach rewitalizacji z perspektywy miesz-

kańca? ..................................................................................................................................... 88 3. Rewitalizacja jako proces: oceny mieszkańców .................................................. 98 4. Następstwa rewitalizacji ................................................................................................ 104 5. Ocena zmian i ich status według mieszkańców ................................................... 106 6. Aktywność społeczna mieszkańców ......................................................................... 111 7. Mieszkańcy Środki. Elementy opisu dynamiki społecznej .............................. 112 8. Własność mieszkań, opłaty ........................................................................................... 114

V. Raport jakościowy (M. Nowak) .......................................................................................... 117

1. Rekonstrukcja głównych treści wywiadów i ich interpretacja ..................... 118 1.1. Silne i słabe strony Śródki jako miejsca zamieszkania ............................. 118 1.2. Usługi .............................................................................................................................. 124 1.3. Strona materialna ..................................................................................................... 125 1.4. Społeczna koncepcja zagospodarowania Śródki ........................................ 125 1.5. Słabe strony Śródki jako punkt wyjścia do rewitalizacji i jej kon-

sekwencje ..................................................................................................................... 126 2. Prognoza ................................................................................................................................ 127 3. Oceny rewitalizacji ............................................................................................................ 130 4. Muzeum ................................................................................................................................. 135 5. Miasto a rewitalizacja ...................................................................................................... 136 6. Kultura .................................................................................................................................... 141 7. Kościół .................................................................................................................................... 142 8. Kiepski punkt wyjścia ...................................................................................................... 143 9. Deweloperzy a rewitalizacja ......................................................................................... 146

10. Czynsze .................................................................................................................................. 147 11. Co należy zrobić? ............................................................................................................... 149 12. Co jest nie tak z rewitalizacją? ..................................................................................... 151 13. Architektura ......................................................................................................................... 155

VI. Wnioski ........................................................................................................................................ 157

VII. Rekomendacje ........................................................................................................................ 163

VIII. Posłowie. Czy re-witalizacja rewitalizacji? (K. Podemski) ............................ 167

1. Wstępne konsultacje społeczne w Poznaniu w lipcu 2005 roku ................. 168 2. Przedrewitalizacyjne badania Śródki w maju i czerwcu 2006 roku ........... 173 3. Mieszkania i ich mieszkańcy ......................................................................................... 179 4. Wnioski do realizacji planowanego programu rewitalizacji .......................... 184 5. Śródka cztery lata później .............................................................................................. 186

≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡ 7

Aneksy ........................................................................................................................................... ...... 189

1. Tabele badania urbanistycznego (indaganda) .............................................. ...... 189 2. Tabele badania kwestionariuszowego ..................................................................... 192 3. Zestawienie wyników badania ilościowego osób prowadzących

działalność gospodarczą ................................................................................................. 200 Literatura cytowana i materiały wykorzystane .......................................................... 205 Informacja o autorach ................................................................................................................ 207

8 ≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡

≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡ 9

Wstęp Wstęp Wstęp Wstęp

Śródka pozostaje niezwykle interesującym studium przypadku zmian,

jakie towarzyszą procesowi rewitalizacji. By jednak oddać istotę problemu, należy wskazać na specyfikę tego procesu, a bardziej precyzyjnie – na ową specyfikę i kontekst w jakim rewitalizacja, jako proces odnowy miasta się odbywa.

Wyjściowa teza, jaka otwiera dyskusję powinna dotyczyć uwarun- kowań gospodarki rynkowej i problemu miasta kapitalistycznego w post- socjalistycznym środowisku. A zatem miasta, które podporządkowane jest procesom komodyfikacji i maksymalizacji, typowej dla kapitalizmu, w wa-runkach ogromnych problemów typu socjalnego, zaniedbania tego co stare oraz kłopotów z własnością.

Celem gry o miasto jest uzyskanie przewagi, co wydaje się właściwością uniwersalną kapitalizmu. Reguły gry, szczególnie w obliczu radykalnych przemian społecznych, wydają się jednak zmienne i w wielu przypadkach nie do końca jasne. Wdrożenie mechanizmów rynkowej samoregulacji prze-ciwstawiane jest planowaniu. Witalność handlu – stateczności placu. Rezul-tat rozgrywki jest w pewien sposób nieprzewidywalny, tworzy zaskakujące zestawienia, jak niskiej jakości budynek w obszarze zabytkowej zabudowy, czy budka z „szybkim jedzeniem” przy centralnej ulicy miasta. Wspomniana gra tworzy strukturę przestrzenną, która w szczególny sposób odwzorowu-je stosunki społeczne. Można je, upraszczając, rekonstruować jako relacje wygranych i przegranych procesu urynkowienia. Zagadnienie rewitalizacji Środki jest w tym kontekście o tyle szczególne i w pewien sposób unikalne, że obrazuje nieco à rebours transformacyjną trajektorię przemian fragmen-tu miasta w sercu Polski, a zapewne również typową sytuację dewaloryzacji pozacentrowych przestrzeni miasta środkowoeuropejskiego po, czy może w trakcie systemowej zmiany. Jest to perspektywa tych przegranych, niedo-stosowanych, w jakimś sensie anachronicznych w myśleniu i działaniu,

10 ≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡

z tego zresztą powodu dewaloryzacja trudna do odwrócenia z co najmniej dwóch powodów. Mamy do czynienia zarówno z następstwami ewolucji miasta w ramach ładu autorytarnego o bardzo wyraźnym ideologicznym zorientowaniu, z jego tendencją do kwestionowania tradycyjnej tkanki miejskiej, „inżynierii społecznej” kwaterunku i oczywistych błędów urbani-stycznych. W odniesieniu do Poznania i Śródki chodzi np. o wyburzenia związane z budową dzisiejszej ulicy Ewarysta Estkowskiego, praktyki prze-strzenne marginalizujące instytucję Kościoła katolickiego, w tym likwidację drewnianego mostu od zawsze łączącego katedrę ze Śródką. By zilustrować, nieco bardziej wprost, co mamy na myśli, przywołamy wypowiedź jednej z osób, z którymi przeprowadzaliśmy wywiady pogłębione:

„Śródka była takim środowiskiem kościelnym, była takim wsparciem dla Ostrowa Tumskiego, zapleczem. Władza im przyłożyła i powciskała jakichś ro-botników i potem Śródka miała taką renomę dzielnicy niepewnej, że tam strach się zapuszczać w późniejszych porach dnia” (wywiad nr 3).

Jest tu zatem „zła sława”, która ma źródła w polityce PRL-owskich władz miasta, ale również współczesne konsekwencje procesu suburbani-zacji, czynników wzmacniających dewaloryzację jako bardziej uniwersalny proces przekształceń (podupadania) „późno-nowoczesnego” miasta. Opisu-jąc rzecz bardziej szczegółowo, chodzi przede wszystkim o zjawisko erozji statusu dzielnic starej zabudowy, wiążące się z: 1) brakiem atrakcyjnej (handlowej) przestrzeni publicznej, jak i związanej ze zdecydowanie po-ważniejszymi następstwami demograficznymi i ekonomicznymi suburbani-zacji, w tym 2) zmniejszaniem się liczby stałych mieszkańców; 3) wycofy-waniem się kapitału inwestycyjnego z przestrzeni, której nie można stosunkowo tanio przekształcić, zgodnie z zapotrzebowaniem banków, firm usługowych czy poddać intensywnej deweloperskiej przebudowie. Przy czym obydwa procesy („dziedzictwo realnego socjalizmu” i procesy uryn-kowienia) oddziaływały i oddziałują na miasto jako konstrukcję kulturową, którą dziedziczymy wprost ze średniowiecza.

Śródka może tu służyć za przykład dwóch opowieści o zmianach wie-kowego miasta w Europie Środkowej: budującej i nieco melancholijnej. Po-zytywnego scenariusza odkrywania na nowo fragmentu starego Poznania, napawającej optymizmem historii skazanego na zagładę przez PRL-owskich planistów submiasta, które po latach próbuje się podnieść*. Jest również aspekt negatywny (już poza kontekstem społeczno-przestrzennym PRL-u), zapis kolei losu peryferii bezradnych wobec agresywnego sąsiada, który ____________________

* Pierwotnie miało ono własną tradycję i wyodrębnioną sferę funkcjonalnej „osobności” (było tak jeszcze w okresie międzywojennym i w pierwszych latach po II wojnie światowej).

≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡ 11

działa jak pasożyt, czerpiąc soki z martwych tkanek otaczających organi-zmów. Ten obraz, a właściwie metafora, jest już zdecydowanie oddzielony od konkretnych warunków, co sugeruje uniwersalne tendencje w procesie ewolucji miast, których nie sposób zatrzymać. Miast, dodajmy, które mo-dernizują się poprzez centralistyczny projekt, gdzie antycypowane cele całości abstrahują od interesów części, gdzie rozwój oznacza często koloni-zację. Ofiar się nie liczy (tak przecież było na Śródce), a korzyści, to są do-chody kolonizatorów interpretowane z punktu widzenia ich samych i owej dominującej całości.

Co warte podkreślenia, przestrzeń Śródki jako przeciwieństwo swojego statusu z przeszłości wydaje się po dwakroć na marginesie. Po pierwsze, na marginesie procesów demograficzno-socjalnych, jako przestrzeń zmargina-lizowana społecznie. Po drugie, marginalizowana poprzez podleganie po-stępującej dekomodyfikacji z ogromnym i rosnącym deficytem w zakresie oferowanych usług, deficytem infrastruktury inwestycyjnej i komunikacyj-nej, z zaniedbaną infrastrukturą mieszkalną, z zacofaną infrastrukturą tech-niczną i z deficytami w zakresie podstawowej dbałości o zieleń i czystość. Wszystkie wymienione fakty wyraźnie predestynują i predestynowały Śródkę do rewitalizacji, choć sam proces wdrożony pół dekady temu (co będzie elementem wniosków z naszej analizy) nie doprowadził do zmian, które czyniłyby przyszłość tego fragmentu miasta bardziej jasną. Chyba że za symptomy poprawy uznamy dostrzeżone zjawiska gentryfikacyjne, czy kolejne plany opracowywane przez władze miasta.

Przedmiotem naszego studium nie jest jednak „stan” Śródki związany z jakąś mniej lub bardziej ogólną diagnozą problemów i szans, czy porów-nawczy obraz tego fragmentu miasta na tle innych jego części, ale wskaza-nie na konsekwencje realizowanego od co najmniej 5 lat procesu rewitaliza-cji, który jak się wydaje używał, a zapewne nadal używa, możliwe do wyobrażenia dla współczesnych włodarzy miasta narzędzia oddziaływania. To ostatnie spostrzeżenie jest ważne, bo w Poznaniu w ostatnich latach re-alizowanych jest co najmniej kilka kolejnych projektów ożywiania miasta. Śródka, ponieważ była tym pierwszym, mogłaby zyskać status punktu od-niesienia lub nawet pewnego wzorca działań, które można (z mniejszym lub większym skutkiem) realizować. Oczywiście wzorca, gdyby realizowane działania prowadziły do pozytywnych zmian. Warunkiem by tak się stało było zrozumienie i zdiagnozowanie procesów społeczno-ekonomicznych, jakie wpływały na środowisko społeczno-przestrzenne od momentu, gdy uruchomiono pierwsze inicjatywy i zaczęto realizować pewną filozofię zmian. Uchwyceniu tej dynamiki służy prezentowane studium.

12 ≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡

Badanie przeprowadzono w czasie dwóch tygodni, w czerwcu i lipcu (część ilościowa) oraz w okresie wakacji i jesieni 2010 roku. Zespół ba- dawczy składał się z przedstawicieli trzech poznańskich instytucji nauko-wych. Rolę ankieterów wzięli na siebie studenci Politechniki Poznańskiej, Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Uniwersytetu Ekonomicznego w Po-znaniu, w tym uczestnicy Studenckiego Koła Naukowego Gospodarki Prze-strzennej, działającego przy Katedrze Ekonomiki Przestrzennej i Środowi-skowej.

Książka, w związku z interdyscyplinarnym charakterem projektu, skła-da się z trzech części będących rekapitulacją perspektyw naukowych trzech dyscyplin: urbanistyki i architektury dającej podstawy do opisu zmian przestrzennych (z reguły traktowanych jako podstawa rewitalizacji, a cza-sami jej jedyny obiektywny wskaźnik); ekonomii dającej narzędzia do stu-diów „materialnych” procesów, gdzie kluczowe dla badacza jest określenie przepływów ludności, zmian wartości nieruchomości i kosztów prowa- dzenia działalności gospodarczej na danym terenie; po trzecie wreszcie – socjologii, która w odróżnieniu od ekonomii tworzy obraz wspólnoty, ilustrując statystycznie, bądź na podstawie wytworzonych tekstów, opinii mieszkańców, ich stosunku do zmian, zaangażowania w proces rewitaliza-cji. Można zapewne przyjąć, że perspektywy te są równoważne, choć nie jest to już tak oczywiste, gdy wsłuchamy się we wnioski, które różni nie tylko perspektywa patrzenia na rewitalizację, ale także ocena dostrzeżonych zmian. Co ciekawe, różnice są największe, gdy porównujemy obraz urbani-styczny z ekonomicznym i społecznym. Interpretację tego fenomenu pozo-stawiamy czytelnikom.

W formie posłowia, na końcu analitycznej części pracy, publikujemy tekst Krzysztofa Podemskiego („Czy re-witalizacja rewitalizacji?”), autora badań Śródki sprzed sześciu lat, na którego wnioskach opierały się kolejne stawiane przez nas pytania. Jest to zatem zarówno prezentacja stanowiąca „brakujące ogniwo” naszych własnych analiz, jak i z drugiej strony, próba rekapitulacji i zderzenia pomysłów na rekomendacje.

Książka, poza analizami autorów i zaproponowanymi przez nich opi-sami i obrazami rewitalizacji oraz niezbędnym wprowadzeniem teoretycz-nym, zawiera zestawienia statystyczne oraz transkrypcje czternastu wy-wiadów pogłębionych z mieszkańcami. Ta część książki ma charakter dokumentacyjny, pozwalający zorientować się, co dzisiaj myślą mieszkańcy Śródki (bardzo różni społecznie) o zachodzących zmianach i np. jak widzą przyszłość swojego miejsca zamieszkania.

≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡ 13

PodziękowaniaPodziękowaniaPodziękowaniaPodziękowania

Pozwalamy sobie w tym miejscu podziękować wszystkim osobom, któ-

re uczestniczyły w projekcie oraz wyrazić szacunek dla zespołu naukow-ców, który opiniował wnioski z ramienia poznańskich uczelni, za danie nam szansy podjęcia tematu rewitalizacji na Śródce.

Szczególne podziękowania za udzielone nam wsparcie merytoryczne i poświęcony czas składamy Panom: Gerardowi Cofcie, Tadeuszowi Osyrze i Lechowi Podbrezowi, bez których wiedza o przedmiocie studiów byłaby niepełna i aspektowa.

Dziękujemy także firmie Centrum Wyceny Mienia Sp. z o.o. za udostęp-nienie danych transakcyjnych odnotowanych na poznańskim rynku nieru-chomości.

Bartosz Kaźmierczak

Marek Nowak

Sławomir Palicki

Dominika Pazder

14 ≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡

≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡ 15

Wprowadzenie. Wprowadzenie. Wprowadzenie. Wprowadzenie.

Czym jest rewitalizacjaCzym jest rewitalizacjaCzym jest rewitalizacjaCzym jest rewitalizacja,,,, a co nią nie jest?a co nią nie jest?a co nią nie jest?a co nią nie jest?∗∗∗∗

Sławomir Palicki Rewitalizacja miast jest w polskich realiach zagadnieniem relatywnie

nowym i jeszcze nie do końca okrzepłym znaczeniowo. Pochodną nowości bywa autorskie podejście badaczy do tego pojęcia. Artykuły i pozycje zwar-te z literatury przedmiotu wyraźnie wskazują, iż podejmuje się dopiero, zapewne od kilkunastu zaledwie lat, próby definiowania i hierarchizacji czy choćby systematyzowania zjawisk w ramach przebudowy obszarów miej-skich. Pomimo braku jasności co do rozumienia samego procesu, pojawia się wiele przykładów działań, które mają „rewitalizować” przestrzeń, głów-nie zresztą korzystając z wzorów czerpanych z zewnątrz i z koniecz- ności w formie pewnego typu społeczno-przestrzennego eksperymentu. Nowość tematu, a także kłopoty związane ze specyfiką rozumienia aparatu pojęciowego w różnych krajach i kręgach językowych, czynią zadanie kla-rownego ukazania rewitalizacji, w tym praktycznym kontekście (i na tle innych przejawów odnowy obszarów miejskich), aż nader skompliko- wanym. Zaistniała sytuacja prowadzi autorów tej pracy do jednoznacznej konkluzji: trzeba uporządkować wiedzę, możliwie ujednolicić stanowiska, usystematyzować informacje i tym samym zrezygnować z dowolności w tłumaczeniu pojęcia rewitalizacji i pokrewnych jej terminów. W niniej-szym podrozdziale książki o rewitalizacji Śródki podjęto taką próbę. Reali-zacja tego celu wymaga zaprezentowania i przedyskutowania dotychcza- sowych podejść i propozycji polskich autorów, a także ukazania kontekstu znaczeniowego okrzepłego już zagranicą.

Skomplikowanie i niejednoznaczność w definicjach rewitalizacji w zna- cznej mierze wynikają z bogactwa przejawów odnowy miast. Ale nie tylko. ____________________

∗ Tekst stanowi zmodyfikowany fragment dysertacji doktorskiej zatytułowanej Metody

prospektywnej oceny następstw rewitalizacji obszarów miejskich, S. Palickiego, przygotowanej w Akademii Ekonomicznej w Poznaniu (maszynopis, Poznań 2007).

16 ≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡

Przy ogromnej różnorodności terminologicznej dotyczącej przekształceń przestrzeni miejskiej obserwuje się znaczną dowolność w interpretacji po-szczególnych zjawisk. Pojęcie rewitalizacji w praktyce pojawiało się w bar-dzo różnych kontekstach, a w dyskursie publicznym uzyskało już dziesiątki mniej lub bardziej „domyślonych” znaczeń. Wpisane zostało równocześnie w obserwowalną prawidłowość, że ewolucja stanowisk rodzimego środo-wiska naukowego (odnośnie do zakresu działań włączanych w plany odno-wy miast) była determinowana w znacznej mierze szeroko płynącą wiedzą i doświadczeniami z zagranicy, a nie wynikała z wiedzy zdobytej w praktyce i na miejscu. Mieliśmy zatem do czynienia z pewnego typu translatoryką z różnych zresztą języków i kręgów kulturowych, substytuującą i własne doświadczenia, i integralną refleksję. W Poznaniu np. współpracowano ze specjalistą realizującym projekty w Niemczech, gdzie wspiera się proces rewitalizacji specjalnym ustawodawstwem ograniczającym czasowo (na okres kilku lat) prawa własności, regulując m.in. przyrost czynszów i ogra-niczając zjawisko gentryfikacji. W Polsce ani takich norm, ani standardów nie ma. Doświadczenia naszych zachodnich sąsiadów nie były więc w peł- ni „kompatybilne” z lokalnymi warunkami. Pomimo tego próbowano je sto-sować.

Inspirowanie się i poszukiwania teorii zmian w mieście, rozpatrując problem nieco bardziej szczegółowo i teoretycznie (w oderwaniu od kon-kretnych doświadczeń na Śródce), zaowocowały szybkimi zmianami w apa-racie pojęciowym, wstępnie kształtowanym już od lat 50. ubiegłego wieku. Równolegle do wcześniej ugruntowanej idei modernizacji miast zaczęły się pojawiać koncepcje renowacji, rewaloryzacji, rehabilitacji, sanacji – odpo-wiadające problemom, jakie pojawiały się i były diagnozowane w praktyce. Począwszy od 1990 roku, dokonała się jednak zasadnicza zmiana podejścia do zagadnień przebudowy miast, co wypada wiązać z konceptualizacją urynkowienia i prywatyzacji. Znamienne, że do 2001 roku trudno dostrzec wyraźną krytykę chaosu, który bez wątpienia opanował terminologię od-nowy miejskiej.

Najbardziej niepokojące wydaje się jednak zupełne niezrozumienie specyfiki poszczególnych pojęć i synonimiczne ich stosowanie. Można odna-leźć rozliczne artykuły naukowe, w których zamiennie stosowano terminy: rehabilitacja, renowacja, rewaloryzacja, modernizacja, a nawet rewitalizacja (Skalski 1994, Biliński 2001). Nie doszło do uregulowania kwestii nazewnic-twa, pomimo że istniały optymalne do realizacji tego celu platformy wy-miany poglądów, jak choćby periodyki wydawane regularnie przez Instytut Gospodarki Mieszkaniowej („Sprawy Mieszkaniowe”, „Problemy Rozwoju Budownictwa”). Wspomniany Instytut był bodaj najbardziej opiniotwórczą

≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡ 17

organizacją moderującą przez lata dyskusję nad kształtem przebudowy obszarów miejskich. Tymczasem naukowcy – zarówno pracownicy Instytu-tu, jak i wyższych uczelni z całego kraju – doprowadzili do stanu, w którym swobodnie funkcjonowało około dziesięciu pojęć opisujących ten sam pro-ces. Trzeba bowiem zaznaczyć, iż w drugiej połowie lat 90. XX wieku liczne publikacje wskazują na konieczność wdrażania rewitalizacji, tyle że autorzy używają w nich szerokiej palety nieadekwatnego do proponowanych dzia-łań nazewnictwa.

Ponad dekadę trwał niekorzystny stan trudnej do wytłumaczenia koeg-zystencji chybionych terminów. Użytkowano zespół pojęć, który był mocno zróżnicowany. Każde z pojęć miało bowiem swoją pierwotną warstwę me-rytoryczną, którą z powodzeniem stosowano wcześniej. Ponadto, większość terminów miała rzekomo oznaczać tyle, co rewitalizacja. Rzekomo, bo w istocie ładunek znaczeniowy stosowanych pojęć był rozbieżny w stosun-ku do rewitalizacji, tak jak ją dzisiaj staramy się rozumieć. Umacniał się za-tem chaos panujący w polskim rozumieniu odnowy miast, a w szczególności bardzo mgliście przedstawiał się obraz samej rewitalizacji. Sytuacja kom-plikowała się w dwójnasób, gdyż w artykułach naukowych w latach 90., nawet jeśli mówiono o rewitalizacji, unikano podawania definicji. Wydawa-ło się, że autorzy podświadomie zakładali znajomość terminologii wśród odbiorców, stąd zbędne byłoby dokładne systematyzowanie owej wiedzy. Podkreślało to, jak można sądzić, egzogenny jej charakter i w jakimś zakre-sie sztuczność problematyki w polskich warunkach.

Warto wyjaśnić, że: Istotą takich działań jest zastąpienie dotychczasowej funkcji zde-

gradowanego obszaru nową (jedną lub ich zespołem) oraz idące w ślad za tym ukierunkowane przemiany społeczne, gospodarcze, środowi-

skowe, przestrzenne, techniczne, prawne i organizacyjne. Rewitalizacja ma charakter wieloaspektowy, a decyzje i działania podejmowane w jej ramach powinny być świadome i zaplanowane, kompleksowe i zintegrowa-ne (Palicki 2007). Takie rozumienie rewitalizacji będzie nam towarzyszyło na kartach tej książki, zgodnie z postulatem klasyka, by „odpowiednie dać rzeczy – słowo”.

rewitalizacją nazywa się zespół sekwencyjnych działań prowadzących do oży-

wienia i trwałej poprawy kondycji zdegradowanych obszarów miejskich oraz do

rozwiązania ich problemów, przy zachowaniu postulatu poprawy jakości życia

lokalnych społeczności.

18 ≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡

Ilustracją stopnia zróżnicowania pojęć wiązanych lub utożsamianych z rewitalizacją niechaj będzie poniższy zbiór określeń, funkcjonujących w publikacjach naukowych i popularyzatorskich: gentryfikacja, moderniza-cja, odnowa, odrodzenie, ożywianie, przebudowa, przekształcanie, remonty, recykling miejski, restrukturyzacja, renowacja, rehabilitacja, regeneracja, rekonstrukcja, rekultywacja, restauracja, reutylizacja, rewaloryzacja, rewi-talizacja, sanacja, wielkoskalarne przedsięwzięcia urbanistyczne, wielko-skalowe projekty inwestycyjne. Powstał zatem gąszcz terminów, z których każdy próbował możliwie autorsko zaprezentować odrębną wizję odnowy miejskiej. W istocie rzeczy, wskazane pojęcia od dawna mają swoje znacze-nie, a ugruntowały się one w przeróżnych dziedzinach nauki. Dostrzega się wręcz specyfikę branżową niektórych terminów. Przykładowo moderniza-cja, restauracja, rekonstrukcja, renowacja i rewaloryzacja są charaktery-styczne – choć nie wyłącznie – dla historii architektury i urbanistyki. Z kolei pojęcie restrukturyzacji jest kojarzone zarówno z problematyką techniczną, jak i ekonomiczną. Tymczasem odniesienie wskazanych pojęć do realiów odnowy miast wymaga wyraźnego doprecyzowania warstwy znaczeniowej każdego z nich. Jako pierwsi w kraju, zadania zdefiniowania pojęć: remon-tów, modernizacji, restrukturyzacji, rewaloryzacji, renowacji i rehabilitacji podjęli się, w uproszczonej formule – Skalski (2000) i w sposób bardziej rozbudowany – Kaczmarek (2001).

Warto zatem przybliżyć wskazane przez nich pojęcia, a także dokonać podziałów i agregacji wyrażeń bliskoznacznych. Spośród około dwudziestu przytoczonych powyżej terminów najbardziej ogólnego kontekstu dotyczą: odnowa, restrukturyzacja, przekształcanie, przebudowa, wielkoskalarne przedsięwzięcia urbanistyczne i wielkoskalowe (wielkoprzestrzenne) pro-jekty inwestycyjne. Odnowa miejska, z uwagi na ścisłe odniesienie przed-miotowe do obszarów zurbanizowanych, wymaga odrębnego potraktowa-nia. Zagadnienie trafnie zdefiniował Z. Ziobrowski: „[...] zespół działań przywracających wartość ekonomiczną i społeczną zdegradowanym obsza-rom miasta” (Ziobrowski 2000). Tak przedstawiona odnowa miejska ma wiele wspólnego z rewitalizacją, przy czym wyraźnie zawiera ją w sobie, jest więc pojęciem zakresowo węższym. Rewitalizacja jest jednym z fron-tów, na którym realizuje się odnowa. Poziom rozważań w przypadku odno-wy miejskiej nie zaleca dróg, nie precyzuje wszelkich narzędzi, jakimi po-winno się działać, lecz skupia się wyłącznie na celowości podejmowanych działań.

Bardziej analityczne ujęcie odnowy można odnaleźć u D. Ptaszyckiej- -Jackowskiej: „[...] odnowa miasta nie zamyka się wyłącznie na [...] pro- blemach restrukturyzacji, rehabilitacji i rewitalizacji [...] wiąże się bowiem

≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡ 19

także z koniecznością przebudowy niesprawnych już układów komunika-cyjnych w centrach dużych miast i kształtowaniem miejskich systemów terenów otwartych, które spełniają ważne funkcje aerosanitarne, rekrea- cyjne, kompozycyjne, produkcyjne. [...] Wystąpiła potrzeba wymiany zuży-tych i zniszczonych elementów infrastruktury wodociągowo-kanalizacyjnej i zmiany systemów grzewczych. Pojęcie «odnowa» obejmuje także inwe-stowanie o charakterze uzupełniającym w takich dziedzinach, jak układ komunikacyjny, infrastruktura techniczna, usługi, miejsca pracy” (Ptaszyc-ka-Jackowska 2000).

Restrukturyzacja oznacza tyle co przekształcanie i przebudowa, a od-nosić się może do dowolnego organizmu technicznego bądź budowlanego, organizacyjnego i społecznego. Restrukturyzacji można poddawać pojedyn-cze przedsiębiorstwo, organizację, budynek, kwartał ulic, rozległe obszary miasta, dział gospodarki albo całą gospodarkę. Obszar znaczeniowy pojęcia jest na tyle rozległy, że odnoszenie go literalnie do działań rewitalizacyj-nych byłoby nierozsądne i budziłoby uzasadnione wątpliwości co do trafno-ści nazewnictwa. Restrukturyzację w kontekście odnowy miejskiej należy utożsamiać z przebudową lub przekształcaniem obszarów zurbanizowa-nych, natomiast rewitalizacja byłaby jedynie składową szerszego pojęcia restrukturyzacji. Przekształcanie i przebudowę trzeba sklasyfikować jako pojęcia podrzędne wobec rewitalizacji.

Wielkoskalarne przedsięwzięcia urbanistyczne oraz wielkoskalowe (wielkoprzestrzenne) projekty inwestycyjne to bodaj najnowsze „produkty nazewnicze” wiążące się z przemianami w miastach. Można uznać, iż ich zakres rzeczowy w przybliżeniu równoważy pojęcie odnowy miast. Termi-ny te przyjmują zatem szeroką optykę widzenia.

Podsumowując pewien etap rozważań, odnowa miejska zarysowuje się jako idea szersza w stosunku do rewitalizacji. Jednocześnie odnowę trzeba pojmować jako pewną specyficzną formułę restrukturyzacji, w tym przy-padku dotyczącą przestrzeni miejskiej.

Kolejnymi zjawiskami, które warto ująć w jeden zespół funkcjonalny są: remonty, modernizacja, rewaloryzacja, renowacja oraz rehabilitacja. Wszystkie one bowiem dążą do przywrócenia dawnej świetności zdegra-dowanym obiektom lub obszarom, drogą poprawy technicznej i użytkowej zasobów, przy czym każda z wskazanych alternatyw działania ma swoje specyficzne cechy. Remont jest najprostszą metodą poprawy kondycji fi-zycznej nieruchomości. Dotyczy głównie rozsądnej i planowej działalności prowadzonej przez podmiot właścicielski lub – w imieniu właściciela – przez zarządcę. Można mówić o remontach bieżących i generalnych (kapi-talnych). Remonty bieżące mogą mieć charakter zapobiegawczy i wówczas

20 ≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡

pozwalają one na uniknięcie możliwych do przewidzenia awarii wypływa-jących ze zbytniego zużycia fizycznego składników nieruchomości. Zdarza się jednak, że awaria ma miejsce i wówczas mówi się o remoncie bieżącym poawaryjnym. W ramach remontowych działań bieżących zwykle nie prze-kracza się nakładów na poziomie 30% wartości odtworzeniowej obiektu. W sytuacji wysokiego zużycia fizycznego nieruchomości postuluje się po-szerzenie frontu działań, wdrażając tzw. remont generalny (kapitalny). Wa-runkiem koniecznym jest oczywiście opłacalność ekonomiczna tego typu rozbudowanych inwestycji. Poziom inwestowanych środków dochodzi nawet do 70% wartości odtworzeniowej remontowanego obiektu. Ideą przewodnią remontu generalnego jest możliwie pełne przybliżenie stanu technicznego i użytkowego nieruchomości lub ich zespołu do kondycji sprzed okresu wysokiego zużycia. Potocznie rzecz ujmując, obiekt ulega „odmłodzeniu”.

Jeżeli w ramach generalnego remontu uzupełnia się działania o wpro-wadzenie nowych, lepszych elementów wyposażenia, podnoszących kom-fort użytkowania, podwyższa się funkcjonalność nieruchomości – lub szerzej – pewnego fragmentu przestrzeni miejskiej, należy już mówić o mo-dernizacji. Oznacza to, że przydano pewne dodatkowe elementy, niewystę-pujące dotąd w obiektach, zmodernizowano, a zatem „uczyniono bardziej współczesnym”. Często modernizacja podyktowana jest rzeczywistymi zmianami wymogów co do funkcjonalności obiektów, jak choćby przy- stosowaniem ich do potrzeb osób niepełnosprawnych (windy, podjaz- dy, poszerzenie powierzchni komunikacyjnych). Modernizacja wiąże się z usprawnieniem eksploatacji, modyfikacją rozwiązań funkcjonalnych, podwyższeniem komfortu, pewnym unowocześnieniem programu użytko-wego obiektów bądź fragmentu miasta.

Rewaloryzacja oznacza z kolei przywrócenie wartości czy walorów użytkowych obiektom i obszarom o charakterze zdegradowanym. Chodzi zatem o powrót do dawnego stanu i charakteru przedmiotu poddawanego procesowi rewaloryzacji. Zasadniczo obiekty zrewaloryzowane ponownie nabierają wyjściowych cech jakościowych, choć może nastąpić także uno-wocześnienie ich funkcji (podniesienie jakości). Nie występuje jednak zja-wisko zmiany funkcji obszaru czy obiektu w przestrzeni. Pojęcie rewalory-zacji najczęściej wiązano wyłącznie z substancją zabytkową, niemniej jest to mylne zawężanie przedmiotu rozważań. Można bowiem mówić o rewalory-zacji funkcji usługowej, przemysłowej czy mieszkaniowej. Tego typu proce-sy unowocześniania czy uszlachetniania poprzez rewaloryzację są częstym elementem we współczesnych przemianach miast.

≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡ 21

Z kolei renowacja mówi o kontekście technicznym przywracania świet-ności obiektom zdegradowanym. Jako pojęcie techniczne odnosi się do ma-terialnej substancji i podkreśla fizyczną ingerencję. Renowacja, podobnie jak rewaloryzacja, nie jest ściśle związana z jakimkolwiek typem funkcjo-nalnym nieruchomości czy obszaru.

Rehabilitacja w warstwie językowej stanowi zapożyczenie z terminolo-gii medycznej, gdzie oznaczała procesy prowadzące do przywrócenia cho-rego pacjenta do zdrowia, pozwalające na odzyskanie jego dawnej spraw-ności fizycznej. W kontekście przemian w miastach rehabilitacja niesie podobne skutki jak rewaloryzacja i renowacja, a zatem powrót do dawnej, dobrej kondycji obszarów miejskich. Dodatkowo jednak w zjawiskach reha-bilitacji obszarów zurbanizowanych pojawia się przesłanka społeczna: procesy odnowy w jej ramach dotykają zarówno substancji materialnej (budynki), jak i ludzi. To zdecydowany krok naprzód w pogłębianiu pro-blematyki odnowy miejskiej. Przy rehabilitacji fragmentów miast reali- zowane są jednocześnie plany poprawy bytu niedomagających grup spo-łecznych. Znamienne jest jednak, iż wszelkie zmiany w tych procesach z definicji planowane są w obrębie tej samej funkcji przestrzennej rehabili-towanego obszaru, co zasadniczo odróżnia takie działania od rewitalizacji.

Na odrębne potraktowanie zasługują – z uwagi na specyfikę znacze-niową – pojęcia restauracji, sanacji i gentryfikacji. Restauracja oznacza ze-spół działań technicznych lub wręcz rzemieślniczo-artystycznych, które mają za zadanie odnowić, odbudować albo nawet zrekonstruować zabytek architektoniczny. Zawartość merytoryczna pojęcia restauracji jest zatem najbliższa renowacji, z tym że dotyczy wyłącznie obiektów zabytkowych. Sanacja nieruchomości, która generalnie kojarzy się z uzdrowieniem, leży pojęciowo najbliżej rehabilitacji, a w Polsce odnosi się najczęściej do wie-lomieszkaniowych zasobów wzniesionych w technologii uprzemysłowionej, rzadziej do obiektów o charakterze zabytkowym.

Gentryfikacja z kolei niepostrzeżenie wkrada się w słownictwo związa-ne z odnową miejską, wzorując się na źródłowej nazwie angielskiej. Na Za-chodzie zjawisko nazwane gentrification wzbudza mieszane uczucia. W za-myśle twórców koncepcji gentryfikacji, czyli uszlachetniania, efektem jej wdrożenia miała być poprawa kondycji fragmentu miasta poprzez wpro-wadzenie nowych mieszkańców, charakteryzujących się głównie szlachet-nym ekonomicznie pochodzeniem społecznym, czyli zasobniejszych, lepiej wykształconych i bardziej wymagających. Stworzenie motorycznych biegu-nów rozwoju i pozytywnej presji kulturowej w enklawach ubóstwa spo-łecznego miało za zadanie poprawić image i – przyciągając następnych mieszkańców oraz inwestycje – zapoczątkować samoistnie napędzający się

22 ≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡

mechanizm rozwoju i odradzania. Niestety, rzeczywistość niezbyt pozytyw-nie zweryfikowała ten pomysł. Gentryfikacja doprowadziła bowiem do bru-talnych niekiedy przesiedleń wielotysięcznych grup mieszkańców najbar-dziej niedomagających ekonomicznie i społecznie, przenosząc enklawy ubóstwa poza obszary centrów miast. Stworzone w ten sposób miejsce sta-nowiło atrakcyjny obszar, na którym wręcz modne stało się osiedlanie ludzi bogatych, przez co „szlachetnych”. Tymczasem realne problemy biedy, bez-robocia, patologii, będące źródłem koncepcji i zmian, nie tylko pozostawały nierozwiązane, ale pogłębiały się (Polko 2005). Wypaczenie idei wywołało słuszne dyskusje oraz spowodowało w wielu wypadkach odejście od niej.

Bogaty i barwny katalog pojęć pokrewnych rewitalizacji, a zespolonych w jednym zbiorze zjawisk odnowy miejskiej, obejmuje także propozycje nazewnicze rzadkie i płynące raczej z bezpośrednich wolnych tłumaczeń terminów zagranicznych. Można tu wskazać odrodzenie, ożywianie, rege- nerację, rekonstrukcję. W zasadzie powielają one ładunek informacyjny zawarty w przeróżnych, już omówionych pojęciach i stanowią swoiste, nie-zbyt popularne synonimy. Przykładowo – odrodzenie, ożywienie i rege- neracja mają bardzo szerokie znaczenie i właściwie dublują zagadnienie odnowy miast. Stosunkowo rzadkie próby dosłownego tłumaczenia angiel-skich pojęć urban regeneration i urban enlivening zapobiegły upowszech-nieniu się owych sformułowań na polskim gruncie. Rekonstrukcja przybliża się natomiast do restrukturyzacji czy przebudowy miast, a więc jest także zagadnieniem bardzo pojemnym znaczeniowo. Wszystkie wskazane tu określenia w polskiej literaturze bywają proponowane zamiennie dla poję-cia rewitalizacji, co jednoznacznie stanowi błędne podejście do materii.

Istnieją jeszcze przynajmniej trzy pojęcia stosowane w kraju w proble-matyce odnowy miast: recykling miejski, reutylizacja oraz rekultywacja. Szczególnie frapujące językowo są dwie pierwsze nazwy. Recykling miejski celowo stara się nawiązywać do pogranicza ekologii i techniki oraz urbani-styki. Trudno jednoznacznie zawyrokować, jakiego typu cechy charaktery-styczne miałyby znamionować zjawisko owego recyklingu i czym miałby on się w związku z tym różnić od najogólniej rozumianej odnowy miejskiej. Recykling w istocie rzeczy jest bowiem ponownym użyciem produktu czy odpadu, który przeszedł już pierwszy cykl użytkowania. Przenosząc takie rozumowanie na grunt miejski, okazuje się, że postulat ponownego użycia, być może w sposób inny niż dotąd, zbliżałby omawiane pojęcie do rewitali-zacji. Niemniej, póki co recykling miejski należy traktować raczej jako cie-kawostkę nazewniczą aniżeli odrębny proces w ramach odnowy miast, cha-rakteryzujący się wyjątkową specyfiką.

≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡ 23

Zupełnie podobny byłby odbiór reutylizacji – wszak oznaczałaby ona proces przygotowujący pewne dobro do ponownego użycia, ewentualnie ponowne nadanie cech użytkowych jakiemuś dobru. W przypadku fragmen-tu przestrzeni trudno oprzeć się odczuciu, że reutylizacja próbuje w zu- pełnie inny sposób nazwać to samo zjawisko. Jest to niepotrzebne mnoże- nie terminów, które jedynie wprowadza zamęt i komplikuje rozważania. Z kolei rekultywacja wiąże się ze specyficzną warstwą przedmiotową ob-szarów, których może dotyczyć. Od dawna znane pojęcie rekultywacji odno-si się zwykle do zdegradowanych środowiskowo obszarów poprzemysło-wych. Warto zdać sobie sprawę z tego, że wykładnikiem degradacji jest tu zasadniczo stan środowiska przyrodniczego, nie zaś wieloaspektowy roz-kład funkcji przestrzeni, powiązany z problemami społecznymi, gospodar-czymi, kulturowymi itd. Istnieją sytuacje, kiedy to na obszarze zurbani- zowanym rzeczywiście pojawia się absolutna dystrofia dotychczasowej funkcji przemysłowej – gdzie pierwotnym źródłem okazuje się niewydol-ność ekosystemów przyrodniczych, zniszczonych głęboką i nieprzemyślaną industrializacją – skutkująca wieloaspektową degradacją społeczno-gospo- darczą i kulturową. Wówczas metodą uzdrowienia pozornie wydaje się re-kultywacja terenów. Tymczasem stworzenie koncepcji rekultywacji obszaru może pomóc wyłącznie w zakresie poprawy stanu środowiska, nie zaś we wszelkich pozostałych przejawach degradacji obszaru. Dopiero przygoto-wanie programu rewitalizacji daje szansę ukierunkowanego wieloaspekto-wego rozwoju. Nie można zatem utożsamiać rekultywacji z rewitalizacją.

Pewna ewolucja nazewnicza miała miejsce także za granicą. Dopełnie-niem rozważań dotyczących pozycji rewitalizacji na tle innych przejawów odnowy miejskiej będzie krótka charakterystyka sytuacji w krajach angloję-zycznych.

Po zakończeniu II wojny światowej w USA podjęto głośną dyskusję na temat pogarszającej się sytuacji obszarów zurbanizowanych, czego przy-czynę upatrywano w osłabieniu kondycji tzw. miast centralnych, rozumia-nych zwykle jako biznesowe centra miast (central business districts). Formu-łowane już wówczas nazwy ogólnonarodowych programów odnowy miast miały niebagatelne znaczenie i silnie wpływały na ustalenia terminologicz-ne. Słynny program Urban Renewal powołany do życia Ustawą mieszkanio-wą z 1949 roku spopularyzował termin odnowy miejskiej (odnowy miast) w Stanach Zjednoczonych i poza nimi. Co ciekawe, funkcjonował on w świa-domości społeczeństwa jako konkretny program rządowy, nie zaś pojęcie z zakresu urbanistyki czy ekonomii. Teoretycy natomiast byli w pełni świa-domi, że „[...] «odnowę» miast można definiować jako wiele działań wywo-łujących zmiany w środowisku miejskim, będących instytucjonalną reakcją

24 ≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡

systemu społecznego na jego degradację” (Majer 1999). Poczucie nadrzęd-ności zasadniczej idei odnowy miast nad poszczególnymi programami mieli również amerykańscy politycy, kreujący większość koncepcji poprawy sy-tuacji miast. Przez niemal całą drugą połowę XX w. w Ameryce trzy terminy stanowiły wiodący nurt w nazewnictwie z zakresu odnowy miast; były to urban development (rozwój miast), urban renewal (odnowa miast) oraz urban regeneration (regeneracja miast). Pojęcia te w przybliżeniu trakto-wano jednakowo, gdyż w realiach suburbanizacji odnowę miast uznawano często za podstawową drogę ich realnego rozwoju. Dopiero w ostatnim dziesięcioleciu XX wieku oraz w nowym milenium odnowę miast niemalże utożsamiano z rewitalizacją. Świadczą o tym liczne pozycje literaturowe z tego okresu, mocno przywiązane do terminu revitalization (Nelson i in. 2004). Istnieje także nieliczny zbiór nazw, które zbliżają się znaczeniowo do rewitalizacji i można je już uznać za ugruntowane w literaturze: downtown

revival, enlivening city, rebuilding, redevelopment, restucturing, urban renais-

sance. Poza wskazanymi, klasycznymi już niemal określeniami, narodziły się

niezwykle liczne, często dyskusyjne czy nawet nieco groteskowe terminy, mające w zamyśle przedstawiać wartość merytoryczną równą rewitalizacji. Wspominany już wcześniej pęd ku tworzeniu nowych, autorskich nazw ob-serwowany w polskiej rzeczywistości, dobitnie objawia się za oceanem. Warto zacytować kilka alternatywnych terminów, którymi próbuje się współcześnie nazywać rewitalizację w Ameryce: „internetting” downtown, manhattanization, rebirth, re-housing, remaking, re-modelling, re-shaping, resuscitation, re-thinking, reterritorring, transformation, yuppification. Sze-roki wachlarz wyrażeń częściowo daje się wytłumaczyć podejściem marke-tingowym autorów – frapujące brzmienie ma na celu nadanie większego rozgłosu procesom odnowy miast, jak i samym pomysłodawcom „możliwie uwspółcześnionego” nazewnictwa. Tłumaczenia wszelkich pojęć, dostrze-galnych obecnie w języku angielskim (zarówno w publikacjach z Ameryki, jak i z Europy), zestawiono poniżej w tabeli. Dokonano w niej także podzia-łu wskazanych terminów na trzy grupy: wiodące, uzupełniające i alterna-tywne.

Współcześnie w Europie i na świecie w szczególności literatura anglo-saska oferuje bogate źródła wiedzy na temat rewitalizacji i innych przeja-wów odnowy miejskiej. Warte odnotowania jest ciągłe utrzymywanie się określeń charakterystycznych dla poszczególnych państw czy ich grup. W związku z tym należy być ostrożnym przy przekładzie językowym ter- minów, a także podczas identyfikacji wartości merytorycznej procesów o podobnie brzmiących nazwach, które mogą tylko z pozoru wydawać się identyczne.

≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡ 25

Tabela 1. Zestawienie pojęć z zakresu odnowy miast współcześnie występujących w litera-turze anglojęzycznej

Stopień popularności

pojęcia w literaturze

Pojęcie występujące

w języku angielskim

Tłumaczenie pojęcia na język polski

Polski przybliżony odpowiednik pojęcia

Wiodące

regeneration regeneracja, odnowa, rewitalizacja rewitalizacja, odnowa miast renewal odnowa odnowa miast, przebudowa revitalization

(revitalisation)

rewitalizacja rewitalizacja

redevelopment ponowny rozwój, na nowo przebudowa development rozwój rozwój

Uzupełniające

revival (reviving) odżycie, powrót do życia, odro-dzenie, ożywienie

rewitalizacja, odnowa miast

enlivening ożywienie, powrót do życia rewitalizacja rebuilding ponowne zbudowanie, przebudo-

wanie przebudowa

rehabilitation rehabilitacja, reperacja, przywró-cenie poprzedniego stanu

rehabilitacja, sanacja

renovation odnowienie, naprawa, remont renowacja, odnowa miast restructuring restrukturyzacja, przebudowa,

przekształcenie restrukturyzacja, prze-kształcanie, przebudowa

renaissance renesans, odrodzenie rewitalizacja, odnowa miast

Alternatywne

urban recycling recykling miejski, ponowne użycie rewitalizacja reutilization ponowne użycie rewitalizacja rebirth powtórne narodzenie rewitalizacja

resuscitation wskrzeszenie, przywrócenie do życia

rewitalizacja

reconversion przemienianie, zmiana rewitalizacja

requalification przekwalifikowanie, zmiana prze-znaczenia

rewitalizacja

re-housing ponowna budowa, przemiana zabudowy

odnowa miast, przebudowa, rewitalizacja

remaking ponowne zrobienie, przerobienie, powtórzenie, zrobienie na nowo

odnowa miast, przebudowa, rewitalizacja

re-modelling przemodelowanie, przerobienie odnowa miast, przebudowa, rewitalizacja

re-thinking ponowne przemyślenie odnowa miast, przebudowa, rewitalizacja

re-shaping zmiana kształtów, ponowne ukształtowanie

przebudowa, rewitalizacja

reterritorring przemiana terytorialna, zmiana obszarów, stref

rewitalizacja

re-inventing ponowne wymyślenie, wynalezie-nie na nowo

rewitalizacja

re-imaging wyobrażenie sobie czegoś inaczej, na nowo

rewitalizacja

transformation transformacja, przemiana przebudowa, rewitalizacja “internetting”

downtown

usieciowienie centrum, utworze-nie powiązań

rewitalizacja, odnowa miast (?)

manhattanization manhatanizacja (?), zagęszczenie zabudowy i wprowadzenie wyso-kościowców

przebudowa, rewitalizacja (?)

Źródło: opracowanie własne.

26 ≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡

≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡ 27

I.I.I.I. Aspekt przestrzenny procesów rewitalizacji.Aspekt przestrzenny procesów rewitalizacji.Aspekt przestrzenny procesów rewitalizacji.Aspekt przestrzenny procesów rewitalizacji. Poszukiwanie płaszczyzny konceptualizacyjnej Poszukiwanie płaszczyzny konceptualizacyjnej Poszukiwanie płaszczyzny konceptualizacyjnej Poszukiwanie płaszczyzny konceptualizacyjnej dla Śrdla Śrdla Śrdla Śróóóódkidkidkidki

Bartosz Kaźmierczak, Dominika Pazder

„Przyszłość kształtują nasze dzisiejsze działania

Przeszłość daje nam nieocenione nauki na przyszłość”1.

1. 1. 1. 1. Śródmieście jako najcenniejszy element struktury miejskiej Śródmieście jako najcenniejszy element struktury miejskiej Śródmieście jako najcenniejszy element struktury miejskiej Śródmieście jako najcenniejszy element struktury miejskiej

Obszar śródmiejski charakteryzuje się intensywną, zwartą i wielo- funkcyjną zabudową, z dominacją funkcji usługowo-handlowych. Stanowi najbardziej atrakcyjną część miasta, ze względu na walory historyczno- -kulturowe i szeroką ofertę usługowo-handlową. Jest też skupiskiem wielu sprzeczności generujących konflikty i problemy rozwojowe, z których naj-istotniejsze to konflikty funkcjonalne, społeczne i kulturowe (Chmielewski 2001). Śródmieście pełni rolę nadrzędnego i centralnego ośrodka struktury przestrzennej miasta i z racji swojej budowy poddawany jest permanent-nym przekształceniom. Procesy przemian są konieczne, aby zapobiec nara-staniu konfliktów pomiędzy możliwościami funkcjonalnymi starej tkanki a wymogami lokalizacyjnymi nowoczesnej funkcji. Na obniżenie atrakcyj- ności śródmieścia mogą wpływać następujące czynniki: ograniczona do-stępność komunikacyjna, zbyt mała chłonność parkingów, niski standard zabudowy, a także brak zieleni i ogólne wrażenie chaosu przestrzennego (Gaczek 2004).

Śródmiejskie dzielnice powinny stanowić tę część współczesnego mia-sta, w której skupiają się ośrodki dyspozycji administracyjnej, finansowej, handlowej i kulturalnej o zasięgu pozalokalnym oraz wyspecjalizowane ____________________

1 Europejska Rada Urbanistów, Nowa Karta Ateńska 2003, Wizja miast XXI wieku, Liz- bona 20 listopada 2003.

28 ≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡

i atrakcyjne urządzenia handlowe, gastronomiczne, rozrywkowo-kulturalne itd. Stopień koncentracji różnych urządzeń w obszarze śródmiejskim zależy od wielkości i znaczenia miasta (Kalinowski 1975).

Niezmiernie istotne jest wprowadzenie nowych funkcji miejskich do stref zdegradowanych. Gwarancją skuteczności i ochrony jest tworzenie właściwego image’u2 – obrazu miasta (Lynch 1969), którego atrakcyjność związana jest bezpośrednio z potencjałem kulturowym i walorami histo-rycznymi. Nowoczesna ochrona dziedzictwa to nie tylko fizyczne zachowa-nie substancji, ale i jej interpretacja, marketing oraz eksploatacja. Takie rozumowanie leży u podstaw ochrony aktywnej, która wymusza interdy-scyplinarność podejścia do miasta historycznego, gdyż dziedzictwo to nie tylko sacrum, ale i towar, który znajduje się w sferze działania praw ekono-mii (Purchla 2005). Oznacza to wyeliminowanie funkcji nieadekwatnych3 dla strefy śródmiejskiej oraz podkreślenie dominacji funkcji charaktery-stycznych dla tego obszaru: usług publicznych, komercyjnych i handlowych oraz różnego typu funkcji kulturotwórczych (jak – teatry, kina, filharmonie, muzea, galeria, centra edukacyjne, informacyjne i kultury). Przypomnijmy, że w podobny sposób, wskazując również na potrzebę uzupełniania funkcji, zdefiniowaliśmy rewitalizację jako element procesu odnowy miasta, który pociąga za sobą pozytywne zmiany, nie tylko w ujęciu przestrzennym.

Odpowiednie rozmieszczenie w istniejącej strukturze urbanistycznej punktów węzłowych, o dominacji funkcji kulturotwórczych, wpływa na krystalizację obszaru pod względem przestrzenno-społecznym i służy za- pewnieniu jego właściwego rozwoju, bazującego na wykorzystaniu istnieją-____________________

2 Image jest także kategorią współczesnego marketingu. P. Kotler (1993) definiuje wi-zerunek jednostki przestrzenno-administracyjnej jako „sumę wierzeń, idei i wrażeń, które ludzie odnoszą do danego miejsca”. Image miasta wiąże się także z pojęciem „osobowości miasta” (town personality). Podstawą tego określenia jest analogia między miastem a istotą ludzką, oznaczająca możliwość przypisania cech ludzkich określonemu miejscu: miasto przy-jazne, atrakcyjne itd. Źródło: A. Szromnik, Marketing terytorialny. Miasto i region na rynku, Kraków 2007.

3 S. Juchnowicz (Śródmieścia miast polskich. Studia nad ukształtowaniem i rozwojem cen-trów, Warszawa–Kraków–Gdańsk, 1971, s. 24, 25) zastosował podział funkcji występujących w obszarze śródmiejskim na śródmiejskie i nieśródmiejskie jako podstawę do wyznaczenia zasięgu śródmieścia. Do funkcji typu śródmiejskiego zaliczył: handel detaliczny i żywienie, usługi, administrację, a także zieleń, komunikację i powierzchnie gospodarcze związane z użytkowaniem śródmiejskim. Do funkcji nieśródmiejskich: wytwórczość, handel hurtowy, magazyny, mieszkania na pobyt stały, szkoły oraz zieleń, komunikację i powierzchnie gospo-darcze związane z użytkowaniem nieśródmiejskim.

≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡ 29

cych wartości. Takie podejście może również pozytywnie wpłynąć na atrak-cyjność ekonomiczną strefy – w różnym stopniu, zależnie od skali i charak- teru miasta.

Jakość przestrzeni śródmiejskiej tkwi w jej autentyczności i zastanych wartościach kulturowych. To one powinny zyskać pierwszorzędne znacze-nie w procesach odnowy, stając się podstawą do rozwijania nowej jakości, która wykorzystuje i uwypukla istniejące walory i charakter miejsca. Z an-tropologicznego i socjologicznego punktu widzenia każdy obszar ukształ-towany przez człowieka jest wyrazem kultury, gdyż odzwierciedla aspekt symboliczny, poziom techniczny i strukturę społeczną danego społeczeń-stwa. Przestrzenie śródmiejskie w świadomości społecznej wiążą się z war-tościami o charakterze artystycznym, historycznym, zabytkowym, ale też i z rozrywką, zabawą i wypoczynkiem (Wallis 1990).

2.2.2.2. Wybrane zWybrane zWybrane zWybrane zagadnienia w zakresie rewitalizacji obszarów agadnienia w zakresie rewitalizacji obszarów agadnienia w zakresie rewitalizacji obszarów agadnienia w zakresie rewitalizacji obszarów

śródmiejskichśródmiejskichśródmiejskichśródmiejskich

Prawidłowa organizacja przekształceń pod względem przestrzennym

stanowi najistotniejszy element rewitalizacji śródmieść. Układ przestrzenny śródmieścia musi być kształtowany zgodnie z funkcjami kulturotwórczymi, zasadami kompozycji urbanistycznej i założeniami rozwoju zrównoważo-nego. Najważniejsze jest właściwe powiązanie nowej tkanki z istniejącą zabudową, utrzymanie i podkreślenie charakteru miejsca. Ważnym zagad-nieniem jest sposób adaptacji zabudowy istniejącej do nowych funkcji, bez naruszania jej walorów architektonicznych i urbanistycznych. Dla racjonali-zacji użytkowania istniejącej tkanki śródmiejskiej duże znaczenie ma właś- ciwie pojęta renowacja kwartałów o funkcji mieszkaniowej i handlowej, a także podnoszenie standardów użytkowania przestrzeni poprzez zapew-nienie nowych, atrakcyjnych funkcji. Istotne znaczenie ma też tworzenie stref dostępnych wyłącznie dla pieszych (Pęski 1999). Na obydwa aspekty warto zwrócić szczególną uwagę w kontekście analizowanego przez nas obszaru Śródki i jego ożywiania.

Rewitalizacja i przebudowa tkanki śródmiejskiej powinny uwzględ- niać dostosowanie poszczególnych sposobów użytkowania przestrzeni do korzyści lokalizacyjnych. Segregacja funkcjonalna śródmieścia może być realizowana w dwóch kierunkach: pionowym i poziomym. Najczęściej reali-

30 ≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡

zowana jest segregacja w pionie. Funkcje ogólnodostępne, związane z hand-lem i usługami powinny być lokowane na poziomie ruchu pieszego. Funkcje biurowe i administracyjne, ze względu na mniejszą liczbę klientów, lokali-zowane są na wyższych kondygnacjach, podobnie jak funkcje mieszkaniowe i hotelowe. Funkcje komunikacyjne i techniczne umieszcza się na poziomie parterów, bądź na najwyższej lub podziemnej kondygnacji. Segregacja po-zioma w obszarze śródmiejskim wymaga wyodrębnienia z traktów komu-nikacyjnych o pełnej lub ograniczonej akcesji stref przeznaczonych wyłącz-nie dla pieszych. Na ciągi piesze przeznacza się urokliwe ulice, przejścia, podwórza. Wzdłuż szerszych ulic lub na obrzeżach śródmieścia wprowadza się ciągi komunikacji samochodowej, zapewniając tym samym wyjazdy z miasta w różnych kierunkach. Segregacja pozioma łączy się z tzw. segre-gacją funkcji w czasie. Oznacza to, że zmienia się sposób użytkowania prze-strzeni otwartych śródmieścia (ulice, place, skwery i parki) w różnym czasie, co umożliwia np. organizację imprez, targów, wystaw lub innego ty- pu przedsięwzięć promujących miasto i integrujących społeczność (Chmie-lewski 2001, s. 265-277).

Proces odnowy śródmieść nie może przebiegać w sposób przypadkowy i niezaplanowany. Jako proces długotrwały i wieloaspektowy (przypomnij-my, że w definicji zaproponowaliśmy określenie: „zespołu sekwencyjnych działań”) powinien uwzględniać etapowość przyjmowanych rozwiązań i stosunkowo odległy (20–30 lat) horyzont czasowy. Tylko takie zintegro-wane podejście może przynieść pozytywne efekty i pożądane rezultaty. Nasze spostrzeżenia dotyczące Środki dotyczą znacznie krótszego okresu (pięciu lat), są zatem analizowane w zbyt krótkim horyzoncie czasowym, by w pełni ocenić proces rewitalizacji. Można jednak, jak sądzimy, uchwycić trendy, co pozwoli w dalszych częściach pracy na pewne uogólnienia prog- nostyczne.

Najbardziej pozytywne efekty w procesach rewitalizacji śródmieść można osiągnąć między innymi poprzez: kierowanie dużych, wielofunkcyj-nych inwestycji (biura, handel, gastronomia, hotele, mieszkania) na tereny najlepiej wyposażone w infrastrukturę techniczną, umiejętne kojarzenie istotnych parametrów aktywizujących: dostępności komunikacyjnej, inten-sywności ruchu i intensywności użytkowania, artykulację wartości kultu-rowych i środowiskowych poprzez ich ochronę i rewitalizację, umożliwia-nie współpracy głównych podmiotów inwestujących, np. przez tworzenie korporacji publiczno-prywatnych (Zuziak 1998).

≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡ 31

3.3.3.3. Rozwój zrównoważony a rewitalizacja obszarów śródmiejskichRozwój zrównoważony a rewitalizacja obszarów śródmiejskichRozwój zrównoważony a rewitalizacja obszarów śródmiejskichRozwój zrównoważony a rewitalizacja obszarów śródmiejskich Rozwój zrównoważony4 to rozwój społeczno-ekonomiczny, który za-

chowuje cechy trwałości i nie działa destrukcyjnie na środowisko, w którym zachodzi (Kienzler 2003). Polskie prawodawstwo5 określa rozwój zrówno-ważony jako rozwój społeczno-gospodarczy, w którym następuje proces integrowania działań politycznych, gospodarczych i społecznych, z zacho-waniem równowagi przyrodniczej oraz trwałości podstawowych procesów przyrodniczych, w celu zagwarantowania możliwości zaspokajania pod-stawowych obecnych potrzeb społeczności lub obywateli, jak i przyszłych pokoleń. Rozwój zrównoważony oznacza więc:

zachowanie szansy dla przyszłych pokoleń na realizowanie ich aspiracji i po-

trzeb, poszanowanie zasobów ze względu na ich ograniczoność, harmonizowa-

nie ekologicznych, społecznych i ekonomicznych celów rozwoju, długookreso-

we podejście do analizowania, planowania i wprowadzania w życie celów

rozwoju6.

Rozwój przestrzeni miejskiej powinien być zrównoważony, co oznacza,

że powinien on zaspokajać potrzeby współczesnych, nie ograniczając moż-liwości realizacji potrzeb przyszłych pokoleń7. Idea równoważenia rozwoju miasta to odnalezienie harmonii między różnymi czynnikami. Aspekt spo-____________________

4 Termin „sustainable development” został po raz pierwszy użyty w 1978 roku w rapor-cie Światowego Komitetu ds. Środowiska i Rozwoju. Według autorów raportu, rozwój zrów-noważony to taki proces wzrostu i zmian, który zapewnia zaspokojenie istniejących potrzeb, bez ograniczania przyszłym generacjom możliwości zaspokojenia ich własnych potrzeb (Blowers 1993). Znaczenie nazwy „rozwój zrównoważony” ostatecznie zostało ustalone w deklaracji Agenda 21, na konferencji ONZ w Rio de Janeiro w 1992 roku. Obecnie tym terminem określa się nie tylko zgodne z zasadami użytkowanie zmniejszających się zasobów, ale także konieczność podtrzymywania wzrostu dobrobytu ludzkości, ze szczególnym uwzględnieniem społeczności lokalnych i z zastrzeżeniem, że wzrost ten nie może spowo-dować ograniczenia zdolności przyszłych generacji do zaspokojenia ich własnych potrzeb (Pęski 1999).

5 Ustawa z dn. 27 marca 2003 o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym przyj-muje definicję rozwoju zrównoważonego zgodną z definicją sformułowaną w prawie ochro-ny środowiska z 27 kwietnia 2001 roku.

6 J. Pawlak, Zrównoważony rozwój. Od teorii do praktyki, „Urbanista” 7/2003. 7 Our common future: Report of the World Commission on Environment and Deve-

lopment, WCED, Oxford University Press, Oxford, 1987 [w:] S. Gzell, Projektowanie urbani-styczne jako jedno z narzędzi równoważenia rozwoju miast-przykład placów Warszawy i Ber-lina, red. E. Heczko-Hyłowa, Trwały rozwój polskich miast nowym wyzwaniem dla planowania i zarządzania przestrzenią, Kraków 2001, s. 133.

32 ≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡

łeczny rozwoju zrównoważonego wyraża się poprzez właściwe kształ-towanie środowiska społecznego danej dzielnicy, tworzenie rozwiązań sprzyjających integracji i przeciwdziałających wykluczeniu społecznemu. Aspekt ekonomiczny wiąże się z przeciwdziałaniem bezrobociu i organiza-cją nowych miejsc pracy, a aspekt kulturowy to przede wszystkim kwestia zachowania środowiska kultury materialnej i niematerialnej oraz tożsamo-ści miejsca (Zaniewska 2006).

Realizacja zasad rozwoju zrównoważonego śródmieścia to działania na rzecz poprawy stanu środowiska przestrzennego. Można to osiągnąć m.in. poprzez wzmocnienie systemów zieleni, ochronę i rewaloryzację war-tości dziedzictwa kultury i tradycji, wykorzystanie istniejących rezerw powierzchniowych do celów aktywizacji i lepszego wykorzystania poten- cjału miejskiego, jak również kształtowanie harmonijnego środowiska przestrzennego poprzez tworzenie zintegrowanego systemu przestrzeni publicznych – ulicznych i placowych, wraz z otaczającą je zabudową o cha-rakterze wielofunkcyjnym, dobrze skomunikowanych ze strefami poza-śródmiejskimi miasta8.

Największą barierą zrównoważonego rozwoju miast są sprzeczne wy-magania i bardzo różne potrzeby. Konflikty te najsilniej manifestują się w obszarze śródmiejskim. Do realizacji społecznego zrównoważonego roz-woju niezbędny jest ład przestrzenny, który zapewnia wszystkim użytkow-nikom równe prawo korzystania z walorów przestrzeni, chroni prawa właś- ciciela i interes publiczny, a także eliminuje nieuzasadnione dysproporcje w warunkach życia. Rozwój zrównoważony polega także na efektywnym wykorzystaniu i użytkowaniu przestrzeni oraz stwarzaniu właściwych wa-runków funkcjonowania różnych stref w mieście (Kowalewski 2006). Naj-ważniejsze jest usunięcie sprzeczności i wypracowanie spójnej drogi roz-woju współczesnych miast i ich śródmieść, przy jednoczesnym zachowaniu unikatowości i pozostawieniu miejsca dla indywidualizmu mieszkańców. Idea zrównoważonego rozwoju, z jej dbałością o dziedzictwo materialne, ale i społeczne terenu znalazły swoje szczególne miejsce w społecznym pro-gramie rewitalizacji Śródki. Można zresztą uznać, że to kłopoty z tym aspek-tem procesu (jego uspołecznieniem poprzez angażowanie mieszkańców w proces i np. usuwaniem radykalnych nierówności społecznych) przewa-żyły szalę naszych wniosków w kierunku krytycznych uwag i relatywnie radykalnych rekomendacji. ____________________

8 Por. E. Cichy-Pazder, Zrównoważona przestrzeń śródmieścia, [w:] Przestrzeń publiczna współczesnego miasta, t. 1, Materiały konferencyjne X Międzynarodowej Konferencji IPU PK, Kraków 2005.

≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡ 33

4.4.4.4. Kalendarium działań władz miejskich w zakresie rewitalizacji Kalendarium działań władz miejskich w zakresie rewitalizacji Kalendarium działań władz miejskich w zakresie rewitalizacji Kalendarium działań władz miejskich w zakresie rewitalizacji

na obszarze poznańskiej Śródkina obszarze poznańskiej Śródkina obszarze poznańskiej Śródkina obszarze poznańskiej Śródki9

Kalendarium ma na celu prześledzenie krok po kroku wydarzeń towa-rzyszących rewitalizacji, zakładając, że jest to proces relatywnie krótki, ale jednocześnie dotyczący długiej historii Śródki. Pod wpływem działań pod- jętych przez władze miasta, historia ta bardzo „przyspieszyła”, a budowa mostu (choć jest raczej powrotem niż wprowadzeniem nowego elementu) stanowiła zdecydowanie czynnik katalizujący społecznie i przestrzennie o największej sile oddziaływania. Kluczowe pytanie dotyczy rezultatu uru-chomionych procesów.

2005200520052005 Walka o przywrócenie Mostu Cybińskiego rozpoczęła się już w la-

tach 70., czyli niedługi czas po jego rozebraniu w 1969 roku. Świadczą o tym dokumenty Biura Planowania Przestrzennego Urzędu Wojewódzkiego, w którym mieszkańcy przedstawili projekt odbudowy kładki. Nigdy jednak nie doczekał się on realizacji. Ponownie w roku 1989 mieszkańcy Ostrowa Tumskiego, Śródki i Zawad skierowali społecznościowy postulat do nowo wyłonionego samorządu miejskiego, poparty wieloma pismami. Inicjatywę wspomagali także: proboszcz parafii katedralnej oraz Metropolita Poznań-ski. Dopiero w 1999 roku, po ukonstytuowaniu w wyniku demokratycznych wyborów Rady Osiedla Ostrów Tumski–Śródka–Zawady, na sesji inaugura-cyjnej przewodniczący Rady Osiedla, w obecności przewodniczącego Rady Miasta Poznania, określił dążenia Rady, przyznając priorytet kwestii odbu-dowy mostu. Działalność ta zyskała poparcie proboszcza, a dzięki staraniom wielu zaangażowanych osób powróciła świadomość jego znaczenia dla in-tegracji społeczno-przestrzennej Śródki, Ostrowa i centrum Poznania. Osta-tecznie decyzja o odtworzeniu Mostu Cybińskiego podjęta została przez Prezydenta Miasta Poznania. Wykorzystano w tym celu zabytkowe przęsło mostu św. Rocha (zdemontowanego w związku z realizowanym w owym czasie remontem). Zabezpieczono odpowiednie środki w budżecie miejskim ____________________

9 W okresie działania Miejskiego Programu Rewitalizacji. Opracowanie na podstawie przytoczonych poniżej numerów „Kwartalnika Osiedla Ostrów Tumski–Śródka–Zawady” (dalej KOOT-S-Z), dostępnych na stronie www.poznan.pl/rewitalizacja oraz materiałów zamieszczonych na stronie internetowej Oddziału Rewitalizacji Urzędu Miasta Poznania.

34 ≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡

(500 tys. zł. na projekt mostu w 2005 r. oraz 4 mln w Wieloletnim Planie Inwestycyjnym na realizację inwestycji w 2006 roku)10.

10 maja 2005 roku została przyjęta przez Radę Miasta Poznania uchwała o przystąpieniu do opracowania Miejskiego Programu Rewitalizacji (MPR) oraz powołaniu Komisji Rady Miasta Poznania ds. Rewitalizacji. MPR miał być programem realizowanym w długim horyzoncie czasowym, dążącym do integracji różnych podmiotów i przedsięwzięć, uwzględniającym czynniki przestrzenne, społeczne i ekonomiczne.

Celem rewitalizacji zdegradowanych dzielnic miasta miał być rozwój gospodarczy, zwiększenie aktywności mieszkańców, wykorzystanie na potrzeby projektów odnowy potencjału turystycznego i kulturowego, mo-dernizacja zabudowy, przestrzeni publicznych i infrastruktury. Aby zidenty-fikować obszary kryzysowe, które stałyby się podstawą wyznaczenia tere-nów do objęcia przez Miejski Program Rewitalizacji, Urząd Miasta Poznania zwrócił się z prośbą do rad osiedli o zgłaszanie wniosków oraz określenie pożądanych działań i przedsięwzięć służących polepszeniu jakości życia. Wtedy też Rada Osiedla Ostrów Tumski–Śródka–Zawady zgłosiła Śródkę do objęcia programem rewitalizacji11.

W lipcu 2005 roku Rada Miasta Poznania wydała decyzję o przystąpieniu do sporządzenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego dla obszaru obejmującego Ostrów Tumski, Zagórze i Zawady. Rada Osiedla Ostrów Tumski–Śródka–Zawady zareagowała na fakt pominięcia Śródki w tym dokumencie. Przedstawiono wniosek o włączenie Śródki do planu, podkreślając szczególne uwarunkowania historyczne, wartość i znaczenie tego obszaru dla miasta. Wzięto pod uwagę preferencje mieszkańców w zakresie możliwych do wprowadzenia na Śródce nowych funkcji i ich formy przestrzennej. Śródka powinna, ich zdaniem, zachować swój kame-ralny charakter, nie zakłócony przez zbyt wysoką zabudowę, wielkoforma-towe usługi i handel oraz hale sportowe. Aspiracją lokalnej społeczności było dążenie do wytworzenia atrakcyjnych ciągów wypoczynkowo-spacero- wych nad Wartą i Cybiną12.

W ramach priorytetu „nowa jakość centrum miasta” Wydział Urbani-styki i Architektury UM Poznania realizował założenia Planu Rozwoju Miasta. W planowanych przedsięwzięciach uwzględniona została także ____________________

10 KOOT-S-Z, nr 1 (20) 2005, Gerard Cofta, Michał Tuchowski. 11 KOOT-S-Z , nr 3 (22) 2005, Gabriela Klause. 12 KOOT-S-Z , nr 3 (22) 2005, Gabriela Klause.

≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡ 35

Śródka – w programie „Śródka – przywrócenie rzeki miastu” wzięto pod uwagę m.in. obszary urbanistycznego zespołu Śródki, w tym planowanych bulwarów rzeki Warty w granicach administracyjnych miasta, szczególnie na odcinku pomiędzy mostem ul. Hetmańskiej a mostem ul. Lechickiej oraz dla obszaru Ostrowa Tumskiego13.

Miasto Poznań wraz z grupą instytucji kultury i nauki przystąpiło do realizacji projektu: Opracowanie Strategii Rozwoju Narodowego Produktu Turystycznego „Trakt Królewsko-Cesarski w Poznaniu” wraz z katalogiem projektów operacyjnych do 2013 roku. Stanowi on I etap Programu, ujętego w „Planie Rozwoju Miasta Poznania na lata 2005–2010”14.

2006200620062006

W styczniu 2006 roku, z inicjatywy Rady Osiedla, zorganizowano spot- kanie mieszkańców Ostrowa Tumskiego, Śródki i Zawad, ze specjalistą w dziedzinie rewitalizacji – Andreasem Billertem, który pełnił następnie rolę eksperta i konsultanta przy uruchamianiu procesu rewitalizacji. Spo-tkanie z nim rozpoczęło cykl tzw. społecznych konsultacji – debat miesz-kańców na temat opracowywanego lokalnego planu rozwoju15.

„Rewitalizacja społeczno-przestrzenna Śródki”, pod taką nazwą organi-zowane były kolejne spotkania z mieszkańcami, poświęcone wdrażaniu kolejnych etapów Miejskiego Programu Rewitalizacji (dalej: MPR-u). Przed-stawiciele poszczególnych wydziałów Urzędu Miasta przedstawili plano- wane przedsięwzięcia, Wydział Urbanistyki i Architektury – upublicznił planowane i rozstrzygnięte konkursy dotyczące obszaru Środki, a Miejska Pracownia Urbanistyczna zaprezentowała projekt Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego Miasta Poznania. Na obsza-rze Śródki miały być szczególnie widoczne tzw. miękkie działania rewitali-zacyjne – realizowane przez: Centrum Ekonomii Społecznej, Stowarzyszenie Środek Świata oraz Wydział Rozwoju Miasta. W aspekcie przestrzennym planowane było przeprowadzenie renowacji budynków przy ul. Gdańskiej ____________________

13 KOOT-S-Z, nr 4 (23) 2005, fragment referatu wygłoszonego przez architekta Miasta Poznania Tadeusza Jurgę na konferencji dotyczącej problemów rewitalizacji miasta.

14 Opracowanie Strategii nastąpiło na podstawie porozumienia Prezydenta Miasta Po-znania, Ministra Kultury oraz Marszałka Województwa Wielkopolskiego, przy wspólnym wysiłku merytorycznym i finansowym Partnerów Projektu oraz Miasta Poznania. Źródło: portal miejski zbierający dane dotyczące funkcjonowania i zarządzania miastem, w tym przypadku publikujący informacje Miejskiego Programu Rewitalizacji (MOPR): www.poznan. pl/rewitalizacja.

15 KOOT-S-Z, nr 1 (24) 2006, nr 2 (25) 2006 Joanna Paradowska.

36 ≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡

6-8, 10-16, Rynku Śródeckim 1, 15, przy ul. Nowe Zagórze 9/11, ul. Wieżo-wej 71, modernizacja boiska sportowego. Na potrzeby Miejskiego Programu Rewitalizacji sporządzone zostało (w czerwcu 2006 roku) przez socjologów opracowanie zatytułowane „Społeczny portret Śródki”, stanowiące podsu-mowanie ankiet przeprowadzonych przez młodych mieszkańców Śródki16. Wnioski z tego opracowania opublikowane zostały w podsumowaniu ni-niejszej książki.

7 marca 2006 roku Rada Miasta Poznania podjęła uchwałę w sprawie przy-jęcia Miejskiego Programu Rewitalizacji dla miasta Poznania – etap pilota-żowy Śródka17.

„Miejski Program Rewitalizacji dla miasta Poznania – etap pilotażowy” został zatwierdzony uchwałą Rady Miasta Poznania w dniu 7 marca 2006 roku. Jego głównym założeniem była poprawa jakości życia, aktywizacja społeczno-gospodarcza i zwiększenie atrakcyjności przestrzennej miasta. W październiku 2006 roku Rada Miasta przyjęła uchwałę w sprawie II edy-cji Miejskiego programu rewitalizacji dla miasta Poznania, którym został objęty obszar Śródki.

2007200720072007 Trwała dyskusja nad możliwościami przeprowadzenia odnowy po-

znańskich kamienic i rewitalizacji Śródki w realnym wymiarze. W kraj- obrazie Śródki i Ostrowa Tumskiego pojawiła się nowa przeprawa – Most Cybiński dla pieszych, zrealizowany w ramach Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego (ZPORR)18.

Zespół Wydziału Rozwoju Urzędu Miasta Poznania opracował program funkcjonalno-przestrzenny Centrum Historii Ostrowa Tumskiego w Pozna-niu, który miał stać się podstawą do ogłoszenia i sformułowania warunków konkursu architektonicznego na ten obiekt. Opracowana została „Społeczna koncepcja zagospodarowania Śródki” prezentująca zapis graficzny oczeki-wań i dążeń mieszkańców w kwestii odnowy tej dzielnicy19. Analizy i oceny tego projektu można znaleźć w dołączonych do książki wypowiedziach mieszkańców („Muzeum” w ramach analizy materiału jakościowego). ____________________

16 KOOT-S-Z, nr 3 (26) 2006, Nr 4 (27) 2006, „Kwartalnik Osiedla Ostrów Tumski–Śródka–Zawady”, Gabriela Klause.

17 Źródło portal miejski: www.poznan.pl/rewitalizacja. 18 KOOT-S-Z, nr 4 (31) 2007, Szczepan Cofta. 19 Źródło portal miejski: www.poznan.pl/rewitalizacja.

≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡ 37

Rys. 1. Społeczna koncepcja zagospodarowania Śródki [Źródło: www.poznan.pl/rewitalizacja]

2008200820082008

Organizowane były spotkania projektantów z Miejskiej Pracowni Urba-nistycznej z mieszkańcami, poświęcone dyskusji na temat propozycji zapi-sów miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego dla Śródki20.

Ogłoszono zamknięty konkurs architektoniczny na reintegrację rozcię-tych północnej i południowej części Śródki przez ul. Wyszyńskiego.

2009200920092009

23 stycznia 2009 roku ogłoszono wyniki konkursu na zagospodarowanie Śródki – jako pracę zwycięską jury wybrało projekt Stowarzyszenia „Wę-drowni Architekci”21. ____________________

20 KOOT-S-Z, nr 4 (35) 2008, Gabriela Klause, Gerard Cofta, Tomasz Magowski. 21 KOOT-S-Z, nr 1 (36) 2009, Gabriela Klause.

38 ≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡

Rys. 2. Zwycięski projekt Stowarzyszenia „Wędrowni Architekci” na reintegrację Śródki

[Źródło: www.poznan.pl/rewitalizacja]

W marcu odbyła się gra strategiczna dotycząca możliwości odnowy

i przyszłego zagospodarowania Śródki – „Future City Game. Re-wita Ostró-wek”. Organizatorami byli: Rada Osiedla Ostrów Tumski–Śródka–Zawady, British Council, ProDesign oraz Biuro Kształtowania Relacji Społecznych wraz z Oddziałem Rewitalizacji Wydziału Rozwoju Miasta UMP.

Rozstrzygnięty został międzynarodowy konkurs architektoniczny na budynek muzealny mieszczący Interaktywne Centrum Historii Ostrowa Tumskiego, zlokalizowany w miejscu dawnej śluzy, stanowiącej fragment

≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡ 39

nieistniejących już pruskich fortyfikacji. Główną nagrodę otrzymał zespół architektoniczny AD ARTIS – Emerla, Jagiełłowicz, Wojda z Krakowa. Roz-poczęły się także remonty fasad na Śródce22.

Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie zaczął realizować projekt: Pomoc – Aktywizacja – Wsparcie 2009–2013. Głównym celem była poprawa dostępu do rynku pracy osób zagrożonych wykluczeniem społecznym, niepracują-cych, korzystających z pomocy społecznej. Jest to projekt współfinansowa-ny przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego, jego cele współgrały ze zdefiniowanymi wcześniej problemami Śródki.

2010201020102010

W maju 2010 roku na Śródce odbyła się akcja promująca rozpoczęcie nowego projektu dedykowanego mieszkańcom Śródki pt. „Podróże w cza-sie”, realizowanego przez Centrum Innowacji Społecznej SIC! przy współ-udziale Urzędu Miasta Poznania.

Od lipca do października 2010 roku, organizowane były przez Centrum Innowacji Społecznej SIC!, warsztaty artystyczne dla młodzieży i dorosłych, współfinansowane ze środków miasta Poznania. Projekt wspierany był przez Oddział Rewitalizacji Wydziału Rozwoju i Centrum Turystyki Kultu-rowej TRAKT23.

We wrześniu 2010 roku na Śródce rozpoczął się nowy cykl wykładów i warsztatów dedykowany mieszkańcom Śródki oraz innych obszarów rewi-talizacji zatytułowany „Punkt! dla rewitalizacji”. Projekt ten realizowany był przez Stowarzyszenie „Wędrowni Architekci”, dzięki dofinansowaniu z bud- żetu miasta Poznania.

****

Podsumowując, bardzo wyraźnie można dostrzec wysiłek organizacyj-ny, jaki włożony został w planowanie, uruchomienie form konsultacji i pro-jekty społeczne, zorientowane m.in. na zjawiska marginalizacji społecznej i działania edukacyjne. Zdecydowanie słabiej z perspektywy mieszkańców wyglądały konkretne działania w zakresie komunikacji i parkowania, czy-stości, zieleni, małej architektury, oferty usługowo-handlowej etc.). Żaden ____________________

22 KOOT-S-Z, nr 2 (37) 2009, Gabriela Klause. 23 KOOT-S-Z, nr 2 (41) 2010, nr 3/4 (42/43) 2010.

40 ≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡

ze wskazanych projektów nie był zorientowany na poprawę jakości i wa-runków prowadzenia działalności gospodarczej na Śródce. Pewna część podmiotów, które zagościły na Śródce (pod wpływem akcji informacyjnej dotyczącej rewitalizacji) nie przetrwała pięciu lat. Oznacza to, jak sądzimy, że istnieją bariery utrudniające realizację planów. Planów, które jak wiemy powstały i były tą mocniejszą i nagradzaną stroną działań miasta. Zapewne znaczenie tego spostrzeżenia, dla opisu specyfiki rewitalizacji jest o tyle istotne, że przypadki te dotyczą obszarów, które rewitalizacja miała pro-gramowo rozwijać, czyli np. prowadzenia działalności kulturalno-usługo- wej. Chodzi m.in. o założony i zlikwidowany po kilku latach antykwariat oraz o rozpoczęty i nie kontynuowany projekt z zakresu ekonomii społecz-nej (kawiarni prowadzonej przez osoby bezdomne). Inne sfery, szczególnie skierowane do konsumentów i klientów spoza Śródki, miały się lepiej. Bę-dzie o tym mowa w interpretacji ekonomicznej rewitalizacji w dalszej części książki.

Nie udało się także zablokować spekulacji nieruchomościami i rady- kalnie ograniczyć wzrostu czynszów, co jest wskaźnikiem procesów gen- tryfikacyjnych. Władze miejskie w czasie realizacji projektu rewitalizacji uruchomiły szereg praktyk i projektów, angażując jednocześnie liczne or-ganizacje pozarządowe. Żadne z nich jednak, w istotny sposób, nie wpłynęły na poprawę jakości życia na Śródce (a to przecież było deklarowanym ce-lem procesu). Jak sądzimy, można tu mówić o braku ewaluacji (oceny

efektywności działań), która pozwoliłaby skierować wysiłek organizacyj-ny tam, gdzie mógłby on przynieść największe korzyści dla procesu i wpły-nąć na widoczną poprawę jego oceny przez mieszkańców. Zauważa się także osłabienie zaangażowania społecznego w organizowane działania, których efekty przestrzenne nie są dostatecznie widoczne.

≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡ 41

II. II. II. II. Dane i interpretacje urbanistyczneDane i interpretacje urbanistyczneDane i interpretacje urbanistyczneDane i interpretacje urbanistyczne

Bartosz Kaźmierczak, Dominika Pazder

1. 1. 1. 1. Metodologia badań i co zostało zrobioneMetodologia badań i co zostało zrobioneMetodologia badań i co zostało zrobioneMetodologia badań i co zostało zrobione

Celem podjętych badań była próba obiektywnej oceny zmian jakościo-

wych i ilościowych dotyczących przekształceń przestrzennych, jakie miały miejsce w ciągu ostatnich pięciu lat na poznańskiej Śródce.

Badania zawierały analizy in situ: indagandę terenową, oględziny sta- nu technicznego budynków mieszkalnych oraz stanu przestrzeni publicz-nych, dokumentację fotograficzną, badanie materiałów fotogrametrycz- nych Śródki w horyzoncie czasowym 2001–2010, zestawienie tabelaryczne zgromadzonych danych, identyfikację zagadnień problemowych w obrębie wyznaczonego fragmentu Śródki, wnioski z badań i rekomendacje na przy-szłość24. ____________________

24 Badania w aspekcie przestrzennym zostały zrealizowane w następującej kolejności: ● indaganda terenowa – inwentaryzacja urbanistyczna wraz z dokumentacją fotogra-

ficzną przeprowadzona w terenie przez studentów Wydziału Architektury Politechniki Po-znańskiej, podczas pleneru urbanistycznego stacjonarnego w lipcu 2010 roku. Dane dotyczą-ce poszczególnych obiektów i przestrzeni publicznych nanoszone były na podkłady w skali 1:1000,

● oględziny stanu technicznego – obiektów mieszkalnych wewnątrz (z wyłączeniem mieszkań) oraz na zewnątrz (elewacje, podwórza) oraz stanu przestrzeni publicznych, prze-prowadzone według wcześniej opracowanej ankiety, uzupełnione o dokumentację fotogra-ficzną,

● badanie materiałów fotogrametrycznych – w horyzoncie czasowym 2001–2010, z wykorzystaniem zdjęć satelitarnych Śródki, dostępnych na portalu „Google Earth”. Analiza obejmowała porównanie przekształceń przestrzennych, które miały miejsce na Śródce,

● zestawienie tabelaryczne danych – zgromadzone informacje dotyczące oceny jako-ściowej i ilościowej w zakresie przestrzeni publicznych i zabudowy mieszkaniowej, ujęte w formie zestawień szczegółowych dotyczących poszczególnych elementów analizy,

42 ≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡

2. 2. 2. 2. Analiza szcAnaliza szcAnaliza szcAnaliza szczegółowa zabudowy i przestrzeni publicznychzegółowa zabudowy i przestrzeni publicznychzegółowa zabudowy i przestrzeni publicznychzegółowa zabudowy i przestrzeni publicznych

Przeprowadzone badania dotyczyły wieloaspektowej analizy stanu ist-niejącego budynków oraz przestrzeni publicznych na Śródce – śródmiej-skiej dzielnicy Poznania, objętej od 2005 roku Miejskim Programem Rewita-lizacji (MPR).

2.1. 2.1. 2.1. 2.1. ZabudowaZabudowaZabudowaZabudowa

Badania dotyczące zabudowy przeprowadzono na próbce 27 budyn-ków (38 numerów oznaczających wejścia do poszczególnych klatek domów wielorodzinnych), co stanowi całość obiektów o tej funkcji na obszarze znajdującym się w wyznaczonych granicach opracowania25.

Dane zostały zebrane w formie zestawień tabelarycznych, porządkują-cych informacje dotyczące poszczególnych zagadnień. W rezultacie sformu-łowano wnioski dotyczące zabudowy.

W zakresie formy własności sytuacja kształtuje się następująco: wła-sność prywatną stanowi 18 budynków tj. około 48%, własnością wspólnoty mieszkaniowej jest 8 obiektów mieszkalnych – około 21%, w gestii spół-dzielni pozostają 4 (około 10%), własnością komunalną, rozumianą jako zasób Skarbu Państwa lub Miasta, jest 5 kamienic (około 13%). Nie było na obszarze objętym opracowaniem żadnych budynków o charakterze mieszkaniowym, które pozostawałyby we własności Kościoła katolickiego lub innych związków wyznaniowych. Jednocześnie w 3 budynkach nie uda-ło się ustalić formy własności. ___________________

● identyfikacja zagadnień problemowych – wskazanie elementów stanowiących sła-be strony Śródki w ujęciu przestrzennym, do których zaliczono: nieczynne lokale użytkowe, budynki mieszkalne w złym stanie technicznym, luki w zabudowie wpływające negatywnie na percepcję ścian wnętrz urbanistycznych i ich zwartości, tereny zieleni nieurządzonej, chodniki w złym stanie technicznym, „dzikie” parkingi.

25 Analiza uwzględniała następujące zagadnienia: ● formy własności obiektu, ● rodzaje zabudowy wielorodzinnej, ● liczbę mieszkań, ● liczbę lokali użytkowych, ● stan techniczny wyróżnionych elementów budynku, ● zagospodarowanie działki lub podwórza, ● sposób ogrzewania budynku, ● oraz wykonywane w danym okresie prace remontowe.

≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡ 43

W zakresie rodzaju zabudowy wielorodzinnej wyszczególniono dwa typy zabudowy występującej na badanym obszarze. Zabudowę zwartą, two-rzącą wyraźne pierzeje ulic stanowi 28 obiektów, czyli prawie ¾ wszystkich budynków objętych analizą, natomiast 10 to obiekty mieszkaniowe wolno-stojące.

W badanych 27 budynkach naliczono 471 mieszkań, z których 20 sta-nowi pustostany, tj. około 4%. Na badanym fragmencie Śródki wskazano 34 lokale użytkowe, zlokalizowane w parterach zabudowy wielorodzinnej, z których 8 (tj. około ¼) jest nieczynnych.

Badając stan techniczny poszczególnych części budynku, wzięte pod uwagę zostały: elewacje, otwory okienne, dachy, klatki schodowe. Za-stosowano pięciostopniową skalę oceny, określającą stan techniczny jako bardzo dobry, dobry, przeciętny, zły i bardzo zły. Szczegółowe dane wska-zują, że elewacje o wysokim poziomie technicznym zauważa się na 10 ka-mienicach (około 27%), stan dobry reprezentuje 7 kamienic (około 18%), przeciętnej jakości technicznej jest 13 elewacji (około 35%), co stanowi względną większość. Elewacje w złym stanie technicznym ma 7 budynków (około 18%), natomiast w bardzo złym stanie jest elewacja tylko jednej kamienicy. Wnioski zatem wskazują na nie najgorszy stan elewacji na bada-nym terenie.

Otwory okienne w bardzo dobrym stanie technicznym występują w 18 kamienicach (około 48%), w dobrym stanie zaś w 5 obiektach (około 13%), przeciętną jakość prezentują okna w 10 obiektach mieszkalnych (około 26%), niski stan techniczny okien otworów okiennych zauważa się w 4 obiektach (około 10%), natomiast najniższy tylko w 1 kamienicy. Suge-ruje to, z jednej strony poprawę sytuacji (na co wskazuje liczba nowych okien), a także nie najgorszy ogólny obraz sytuacji.

Stan techniczny dachu jest bardzo dobry w znacznej liczbie obiektów mieszkalnych – 17, co stanowi około 45%. Drugą grupę pod względem ilości obiektów stanowią kamienice o dachach o przeciętnym stanie technicznym, tj. 11, czyli około 29%. Mniejszość stanowią kamienice, których dachy są w dobrym stanie technicznym – 5 (około 13%) oraz złym – 4 (ponad 11%). Tylko w jednym budynku wielorodzinnym wskazano bardzo zły stan tech-niczny dachu. Wnioski dotyczące dachów są zatem również raczej pozytywne.

Jeśli chodzi o ocenę stanu technicznego klatek schodowych, to ocenio-nych na najwyższą notę stanu bardzo dobrego jest tylko 5 klatek (około 13%), podobnie jak tych o najniższym standardzie – wskazano również 5 klatek o bardzo złej jakości. Większość charakteryzuje się stanem tech-nicznym dobrym – 10 (około 27%), złym – 8 (około 21%) oraz przeciętnym – 6 (około 16%). Nie udało się uzyskać danych dotyczących 4 klatek scho-

44 ≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡

dowych, z powodu niemożności wejścia do obiektu. Stan klatek, bezpośred-nio oddziałujący na oceny mieszkańców jest zatem znacząco gorszy, co po-średnio sugeruje kierunek praktyki inwestycyjnej właścicieli. Renowacji podlega najpierw „wizerunek” nieruchomości, natomiast kosztowne inge-rencje w infrastrukturę techniczną, w tym ciągi komunikacyjne, są odsuwa-ne w czasie.

W kwestii zagospodarowania działki lub podwórza zebrane zostały następujące dane: na 10 (około 27%) działkach występują budynki o funkcji gospodarczej, na 27 (około 71%) zlokalizowane są śmietniki z pojemnikami do segregacji odpadów, zaś zieleń urządzoną posiada tylko 6 (około 16%) działek. Prawie na wszystkich posesjach (36) są miejsca parkingowe, nato-miast garaże występują na 27 – tj. około 71% wszystkich działek objętych badaniem. Na żadnym z podwórzy lub działek nie zaobserwowano placów zabaw. Wyciągając wnioski z tej obserwacji, można dostrzec słabości zago-spodarowania Śródki dotyczące zieleni oraz braków w zorganizowaniu miejsc parkingowych. Wniosek ten pokrywa się również z czysto estetycz-nymi ocenami przestrzeni jako dość zaniedbanej i zastawionej samocho- dami.

Zbadano także sposób ogrzewania budynków – w wyniku przeprowa-dzonej analizy okazało się, że w większości obiektów wielorodzinnych sto-suje się ogrzewanie indywidualne w mieszkaniach. Ogrzewanie gazowe etażowe występuje w ponad 47%, piece na paliwo stałe występują w około 42% domów. Na drugim miejscu, jeśli chodzi o liczbę zastosowań określo-nego rodzaju ogrzewania, plasuje się ogrzewanie centralne indywidualne z kotłownią w budynku. W około 37% stosuje się ogrzewanie gazowe. Naj-rzadziej spotykanym rozwiązaniem jest ogrzewanie indywidualne elek-tryczne w mieszkaniach – około 19%. Tylko w jednym przypadku zastoso-wano ogrzewanie centralne zewnętrzne – tzw. cieplik. Wnioski wskazują na relatywnie duże rozprzestrzenienie mało efektywnego (i nieekologicznego) ogrzewania indywidualnego, a także piecami na paliwo stałe. Pośrednio wskazuje to na uciążliwości związane ze starą infrastrukturą mieszkalną oraz na zaległości inwestycyjne dostrzegalne nadal na Śródce. Przy czym jasne jest, że w większości przypadków są to zaległości prywatnych inwe-storów.

W zakresie wykonywanych w ostatnim czasie prac remontowych zba-dano kilka wyróżnionych typów działań renowacyjnych: ocieplanie elewacji – zauważono w około 12% budynków, malowanie elewacji – około 32%, wymiana stolarki okiennej – około 77%, wymiana pionów instalacji we-wnętrznej – około 13%, remont konstrukcji dachu – około 3%, wymiana

≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡ 45

pokrycia dachowego – około 5% oraz zmiana zagospodarowania podwórza – około 5%. Proces odnowy zatem postępuje, potwierdzają to obserwacje, ma on jednak charakter dość selektywny. Największe zmiany można ob-serwować w zakresie wymiany okien i odnawiania elewacji.

2.2. 2.2. 2.2. 2.2. Przestrzenie publicznePrzestrzenie publicznePrzestrzenie publicznePrzestrzenie publiczne26

Na podstawie danych sformułowano następujące wnioski: Łączna długość ulic na objętym badaniem fragmencie Śródki wynosi

około 1200 metrów. Wyznaczonych miejsc parkingowych jest 111, zidenty-fikowano także szacunkowo 96 miejsc parkingowych na tzw. „dzikich” par-kingach. Równocześnie obszar Śródki charakteryzuje się dogodnymi połą-czeniami komunikacyjnymi z centrum miasta, a także z jego wschodnią częścią. Na badanym obszarze występują dwa rodzaje transportu publicz-nego – autobus i tramwaj. Przystanki autobusowe zlokalizowane są przy ulicach: Bydgoskiej i Wyszyńskiego. Przy ulicach: Wyszyńskiego i Podwale znajdują się przystanki komunikacji tramwajowej. Stan nawierzchni trak-tów pieszych i kołowych został zbadany w obrębie sześciu ulic: Bydgoskiej, Rynku Śródeckiego, Ostrówek, św. Jacka, Cybińskiej, Filipińskiej i Gdańskiej. Około 29% jezdni charakteryzuje się bardzo dobrą nawierzchnią, podobnie około 28% – stanem dobrym nawierzchni, natomiast około 43% przeciętną jakością. Nie zauważa się jezdni o złym lub bardzo złym stanie nawierzchni. Jeśli chodzi o chodniki, to około 58% chodników prezentuje przeciętną ja-kość, około 28% jest w złym stanie, a około 14% w bardzo złym.

Podsumowując kwestie związane z oceną istniejącego układu komuni-kacyjnego, należy w pierwszej kolejności uznać powiązania Śródki z mia-stem jako jedną z największych zalet tej lokalizacji. Inaczej sytuacja wygląda w kwestii jakości nawierzchni ulic i chodników oraz ich czystości. Odpo-wiedzialność za stan dróg na Śródce oraz czystość jezdni ponoszą władze miejskie, jednak utrzymanie chodników to już gestia właścicieli i zarządców przyległych do nich nieruchomości. ____________________

26 W zakresie stanu przestrzeni publicznych na Śródce badania objęły tematykę związaną z użytkowaniem i aranżacją wnętrz urbanistycznych o charakterze publicznym, w tym:

● długości ulic, ● miejsc parkingowych, ● transportu publicznego, ● rodzajów nawierzchni traktów pieszych i kołowych, ● zieleni, ● wyposażenia przestrzeni publicznych w elementy małej architektury.

46 ≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡

W zakresie terenów zieleni publicznej wskazano 25 drzew występują-cych na obszarze objętym badaniem oraz obliczono powierzchnię łączną terenów zieleni nieurządzonej, która wynosi około 3550 m2. Nie zidentyfi-kowano natomiast żadnych terenów zieleni urządzonej (wyjątek stanowią niewielkie pasy zieleni przydrożnej). W kwestii wyposażenia przestrzeni publicznych w elementy małej architektury sytuacja wygląda też niezbyt zachęcająco, gdyż na badanym fragmencie Śródki zanotowano brak ławek, naliczono zaledwie 5 koszy na śmieci oraz 23 lampy uliczne.

Rys. 3. Indaganda urbanistyczna fragmentu Śródki objętego badaniami [rys. B. Kaźmierczak, D. Pazder]

≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡ 47

Rys. 4. Identyfikacja negatywnych elementów zagospodarowania przestrzeni objętego ba-daniami fragmentu Śródki [rys. B. Kaźmierczak, D. Pazder]

48 ≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡

3.3.3.3. Dokumentacja fotograficzna obiektów mieszkalnych Dokumentacja fotograficzna obiektów mieszkalnych Dokumentacja fotograficzna obiektów mieszkalnych Dokumentacja fotograficzna obiektów mieszkalnych na obszarze objętym badaniemna obszarze objętym badaniemna obszarze objętym badaniemna obszarze objętym badaniem27

Rys. 5. Stan zabudowy poszczególnych ulic zlokalizowanych na obszarze objętym badaniem – ul. Ostrówek

Rys. 6. Stan zabudowy poszczególnych ulic zlokalizowanych na obszarze objętym badaniem – ul. Cybińska ____________________

27 Dokumentacja fotograficzna została opracowana w ramach letnich zajęć terenowych w lipcu 2010 roku przez studentów Wydziału Architektury Politechniki Poznańskiej w Za-kładzie Urbanistyki i Planowania Przestrzennego. Zajęcia plenerowe zostały przeprowadzo-ne pod kierunkiem autorów opracowania.

widok na podwórze widok na podwórze

widok na podwórze

widok od ul. Ostrówek widok na klatkę schodową

widok od ul. Ostrówek widok na klatkę schodową

widok elewacji od ul. Cybińskiej

widok od ul. Cybińskiej

widok na podwórze od ul. Cybińskiej

widok na korytarz

widok na klatkę schodową widoki od ul. Prymasa Stefana Wyszyńskiego

≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡ 49

Rys. 7. Stan zabudowy poszczególnych ulic zlokalizowanych na obszarze objętym badaniem – ul. Cybińska, ul. św. Jacka

Rys. 8. Stan zabudowy poszczególnych ulic zlokalizowanych na obszarze objętym badaniem – ul. Śródka, ul. św. Jacka

widok od ul. Cybińskiej

widok od ul. Cybińskiej widok od ul. Ostrówek

widok na klatkę schodową

widok na klatkę schodową widok wnętrza

widok na podwórze

widok od ul. Śródka

widok od ul. Śródka widok wejścia do budynku widok z ul. Rynek Śródecki widok z klatki schodowej na podwórze

widok podwórza / pojemniki do segregacji śmieci widok klatki schodowej

50 ≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡

Rys. 9. Stan zabudowy poszczególnych ulic zlokalizowanych na obszarze objętym badaniem – ul. Cybińska, Rynek Śródecki

Rys. 10. Stan zabudowy poszczególnych ulic zlokalizowanych na obszarze objętym bada-niem – ul. św. Jacka, ul. Filipińska

widok elewacji - zbliżenie - detale okien widok elewacji - zbliżenie widok elewacji frontowej

widok od ul. Rynek Śródecki widok od ul. Prymasa Stefana Wyszyńskiego widok na klatkę schodową

≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡ 51

Rys. 11. Stan zabudowy poszczególnych ulic zlokalizowanych na obszarze objętym bada-niem – ul. Gdańska

Rys. 12. Stan zabudowy poszczególnych ulic zlokalizowanych na obszarze objętym bada-niem – ul. Bydgoska

widok elewacji

widok elewacji widok elewacji widok na podwórko

widok elewacji brama wjazdowa

widok na klatkę schodową

klatka schodowa

widok na klatkę schodową widok elewacji widok elewacji

widok elewacji widok na podwórze widok na klatkę schodową klatka schodowa

wejście do kancelarii wejście do kancelarii

52 ≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡

Rys. 13. Stan zabudowy poszczególnych ulic zlokalizowanych na obszarze objętym bada-niem – ul. Bydgoska

Rys. 14. Stan poszczególnych przestrzeni publicznych – ulic zlokalizowanych na obszarze objętym badaniem – ul. Bydgoska, ul. Gdańska

widok elewacji widok ogólny od strony ul. Bydgoskiej widok elewacji - wejście główne detal - brama

widoki od strony południowej

widok elewacji widok elewacji widok elewacji od strony ul. Bydgoskiej

detale elewacji - okna

widoki od strony wschodniej

≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡ 53

Rys. 15. Stan poszczególnych przestrzeni publicznych – ulic zlokalizowanych na obszarze objętym badaniem – ul. Ostrówek

Rys. 16. Stan poszczególnych przestrzeni publicznych – ulic zlokalizowanych na obszarze objętym badaniem – ul. Ostrówek

widok na podwórze

widok na klatkę schodową

widok od ul. Ostrówek

widok na podwórze

widok na klatkę schodową

widok od ul. Ostrówek

widok od ul. Ostrówek

widok na podwórze

widok na podwórze

widok na klatkę schodową widok na klatkę schodową

widok od ul. Ostrówek

54 ≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡

Rys. 17. Stan poszczególnych przestrzeni publicznych – ulic zlokalizowanych na obszarze objętym badaniem – ul. Śródka

Rys. 18. Stan poszczególnych przestrzeni publicznych – ulic zlokalizowanych na obszarze objętym badaniem – ul. Bydgoska

widok na klatkę schodową

widok na podwórze

widok od ul. Śródka widok na klatkę schodową

widok od ul. Śródka widok na klatkę schodową widok od ul. Śródka

widok na klatkę schodową widok na podwórze i ogród widok na elewację od ul. Bydgoskiej

widok na elewację od ul. Bydgoskiej widok na podwórze widok na podwórze

≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡ 55

Rys. 19. Stan poszczególnych przestrzeni publicznych – ulic zlokalizowanych na obszarze objętym badaniem – Rynek Śródecki

Rys. 20. Stan poszczególnych przestrzeni publicznych – ulic zlokalizowanych na obszarze objętym badaniem – Rynek Śródecki

widok na elewację od ul. Rynek Śródecki

widok na podwórze widok na podwórze widok na wejścia do klatek schodowych

widok na podwórze widok na podwórze widok na podwórze widok na elewację od ul. Rynek Śródecki

widok na podwórze

widok na podwórze

widok na elewację od ul. Rynek Śródecki

widok na elewację od ul. Rynek Śródecki

widok na klatkę schodową

widok na klatkę schodową

56 ≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡

Rys. 21. Stan poszczególnych przestrzeni publicznych – ulic zlokalizowanych na obszarze objętym badaniem – Rynek Śródecki

Rys. 22. Stan poszczególnych przestrzeni publicznych – ulic zlokalizowanych na obszarze objętym badaniem – Rynek Śródecki, ul. Bydgoska

widok na elewację od ul. Rynek Śródecki

widok na elewację od ul. Rynek Śródecki

widok na ul. Rynek Śródecki widok na ul. Rynek Śródecki

widok na podwórze

widok na ul. Bydgoską widok na ul. Bydgoską

widok na podwórze widok na podwórze

widok na klatkę schodową

≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡ 57

4.4.4.4. Badanie fotogrametryczne wybranego fragmentu poznańskiej Badanie fotogrametryczne wybranego fragmentu poznańskiej Badanie fotogrametryczne wybranego fragmentu poznańskiej Badanie fotogrametryczne wybranego fragmentu poznańskiej ŚródkiŚródkiŚródkiŚródki

Lipiec 2001. W zachodniej części Śródki, przy ul. Ostrówek – w okoli-cach dawnej przeprawy przez Wartę oraz w części wschodniej – w najbliż-szym otoczeniu „Parku jednego drzewa”, powstają niekontrolowane miejsca parkingowe. Wpływa to negatywnie na wygląd dzielnicy, szczególnie od strony Ostrowa Tumskiego, a także wzmaga poczucie chaosu przestrzenne-go (rys. 23).

Rys. 23. Badanie fotogrametryczne fragmentu Śródki objętego badaniami – analiza przemian przestrzennych w horyzoncie czasowym ok. 10 lat [mapa: Google Earth]. Stan na VII 2001

58 ≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡

Czerwiec 2003. W kwestii parkowania „na dziko” utrzymuje się status quo (rys. 24).

Rys. 24. Badanie fotogrametryczne fragmentu Śródki objętego badaniami – analiza przemian przestrzennych w horyzoncie czasowym ok. 10 lat [mapa: Google Earth]. Stan na VI 2003

≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡ 59

Styczeń 2007. Na zdjęciu widoczny zmodernizowany zespół obiektów sportowych Młodzieżowego Ośrodka Sportowego przy ul. Gdańskiej 1 w Poznaniu (rys. 25), niekontrolowany parking wciąż się rozrasta.

Rys. 25. Badanie fotogrametryczne fragmentu Śródki objętego badaniami – analiza przemian przestrzennych w horyzoncie czasowym ok. 10 lat [mapa: Google Earth]. Stan na I 2007

60 ≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡

Wrzesień 2007. Zdjęcie satelitarne pokazuje prace związane z budową Mostu Cybińskiego między Śródką a Ostrowem Tumskim w Poznaniu oraz nowego obiektu mieszkaniowego przy ul. Cybińskiej (rys. 26).

Rys. 26. Badanie fotogrametryczne fragmentu Śródki objętego badaniami – analiza przemian przestrzennych w horyzoncie czasowym ok. 10 lat [mapa: Google Earth]. Stan na IX 2007

≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡ 61

Lipiec 2009. Brak nowych inwestycji dotyczących uzupełnień istnieją-cej, okaleczonej struktury urbanistycznej Śródki (rys. 27).

Rys. 27. Badanie fotogrametryczne fragmentu Śródki objętego badaniami – analiza przemian przestrzennych w horyzoncie czasowym ok. 10 lat [mapa: Google Earth]. Stan na VII 2009

62 ≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡

5.5.5.5. Syntetyczne wnioski i rekomendacje z analizy Syntetyczne wnioski i rekomendacje z analizy Syntetyczne wnioski i rekomendacje z analizy Syntetyczne wnioski i rekomendacje z analizy urbanurbanurbanurbanistycznejistycznejistycznejistycznej

W wyniku przeprowadzonych badań, w zakresie zagadnień przestrzen-nych wybranego fragmentu poznańskiej Śródki sformułowano następujące wnioski:

Najistotniejszymi zmianami od 2005 roku w zagospodarowaniu prze-strzennym na badanym fragmencie Śródki są nowe budowle, takie jak: do-brze wpisany w krajobraz Śródki most biskupa Jordana, boisko sportowe POSIR-u oraz obiekt mieszkaniowy zlokalizowany przy ul. św. Jacka – Cy-bińskiej. W kwestii organizacji przestrzeni publicznych należy wspomnieć o uporządkowanych terenach zieleni, zorganizowanych i utrzymywanych przez członków spółdzielni zarządzającej budynkiem przy ul. Gdańskiej. Zaobserwowano jednak brak zorganizowanych i urządzonych przestrzeni publicznych. Zauważa się również, że dużą część terenów miejskich zajmują „dzikie” parkingi.

Nawiązując do problemu handlu i usług na Śródce należy podkreślić, że nieczynnych lokali usługowych jest 8, co stanowi ¼ wszystkich lokali znaj-dujących się na badanym obszarze. Można uznać liczbę nieczynnych lokali za niewielką. Pomimo jednak pozytywnej oceny ilościowej, zestaw istnieją-cych usług oceniono negatywnie, ze względu na ich jakość. Zdecydowana większość prowadzonej działalności nie jest związana z zaspokajaniem po-trzeb lokalnej społeczności. Szczególnie dotyczy to braku apteki, drogerii, dobrze zaopatrzonego sklepu spożywczego i bankomatu.

Oprócz niedostatecznej oferty w zakresie usług podstawowych, waż-nym mankamentem jest brak jakiejkolwiek bazy gastronomicznej i rozryw-kowej. Krótko po przeprowadzeniu badania uruchomiona została mała re-stauracja w bezpośredniej bliskości mostu Jordana, ten fakt nie zmienia jednak całościowego obrazu Śródki.

Do pozytywów należy zaliczyć fakt, że powstał punkt konsultacyjny służący organizowaniu spotkań integrujących społeczność lokalną. Jest to krok w stronę bardziej skoordynowanych form aktywizacji społecznej.

W aspekcie przyszłych przekształceń przestrzennych badanego obsza-ru rekomendowane są działania dotyczące uporządkowania terenów miej-skich przy rondzie Śródka – tyły zabudowy przy Rynku Śródeckim oraz działek przy ul. Ostrówek (numery 5, 16), dalej określenie zasad parkowa-nia w obrębie Śródki – konieczność wprowadzenia strefy ograniczonego parkowania. Następnie poprawa nawierzchni ulic i chodników, w szczegól-

≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡ 63

ności ulic św. Jacka i Cybińskiej i zagospodarowanie terenów zieleni przy rzece Warcie – bulwary śródmiejskie. Istotne jest rozszerzenie oferty do-stępnych usług i handlu.

6.6.6.6. Podsumowanie Podsumowanie Podsumowanie Podsumowanie –––– rewitalizacja poznańskiej Śródki w ujęciu rewitalizacja poznańskiej Śródki w ujęciu rewitalizacja poznańskiej Śródki w ujęciu rewitalizacja poznańskiej Śródki w ujęciu przestrzennymprzestrzennymprzestrzennymprzestrzennym W ramach Miejskiego Programu Rewitalizacji na obszarze pilotażowym

poznańskiej Śródki, do końca 2010 roku – a więc w ciągu pięciu lat trwania MPR, w sferze przestrzennej zostały zrealizowane prawie wszystkie zapla-nowane działania. Przy czym były to działania podejmowane zarówno przez władze miejskie (np. budowa mostu, czy monitoring), jak również przez inne instytucje publiczne, Kościół oraz osoby prywatne28. Należą do nich: budowa Mostu Cybińskiego między Śródką a Ostrowem Tumskim w Pozna-niu, odnowa elewacji z poprawą funkcjonalności i estetyki otoczenia bu-dynku przy ulicy Gdańskiej 10–16, renowacja elewacji budynku mieszkal-nego przy Rynku Śródeckim 1, budowa systemu monitoringu wizyjnego na obszarze Śródki, w tym lokalizacja kamer na Śródce (kamera nr 1 – naroż-nik ul. Bydgoskiej i ul. Ostrówek, kamera nr 2a – wejście na most Biskupa Jordana od strony Rynku Śródeckiego). Nastąpiła modernizacja budynków mieszkalnych przy ulicy Gdańskiej 6–8, odnowa elewacji budynku przy Rynku Śródeckim 15. Adaptacja budynku dawnego klasztoru Filipinów (tu-taj mieściło się Kino „Malta”, przed jego likwidacją) na nowe potrzeby obiektu Katedralnej Szkoły Muzycznej przy ul. Filipińskiej 4 (w trakcie re-alizacji prac). Powstał jeden obiekt, zlokalizowany przy ul. Cybińskiej.

Warto podkreślić, że przeprowadzono bardzo wiele innowacyjnych, in-teresujących i wartościowych przedsięwzięć dotyczących wzmacniania świadomości mieszkańców w kwestii walorów przestrzennych i historycz-no-kulturowych obszaru Śródki. Działania te były inicjowane lub wspierane przez Oddział Rewitalizacji UMP. Stanowią one niewątpliwie cenny i po-trzebny element realizowania procesu odnowy zdegradowanych dzielnic śródmiejskich.

Do mankamentów należą z pewnością nierozwiązane problemy podno-szenia jakości życia mieszkańców i estetyki wielu do tej pory niewyremon-towanych kamienic oraz słaby stan przestrzeni publicznych. Podstawowa bariera tkwi, naszym zdaniem, przede wszystkim w strukturze własności ____________________

28 Dodać należy, że część z nich nie była koordynowana w ramach praktyki MPR.

64 ≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡

gdyż zdecydowana większość obiektów mieszkalnych stanowi własność prywatną, co przy braku odpowiednich narzędzi finansowych może ograni-czać możliwości interwencyjne miasta. Niewątpliwie jednak byłoby pożą-dane, aby władze miasta skupiły wysiłki na poszukiwaniu dogodnych roz-wiązań służących pomocy wieloletnim mieszkańcom Śródki w utrzymaniu mieszkań oraz aktywizacji lokalnej przedsiębiorczości. Takie działania z pewnością wpisywałyby się w założenia rozwoju zrównoważonego, chro-niącego lokalny koloryt i charakter miejsca. Śródka, zlokalizowana na obrzeżach śródmieścia Poznania, nie musi pełnić tak reprezentacyjnej roli jak obszary położone bliżej ścisłego centrum, np. Chwaliszewo, i może za-chować swój kameralny, spokojny charakter. Drobne usługi i handel, wraca-jące do łask i coraz bardziej atrakcyjne dla turystów rzemiosło, urokliwe kawiarnie, małe galerie, księgarnie prowadzone przez pasjonatów, kluby dyskusyjne itd. Zdaniem autorów to właściwa wizja rozwoju Śródki.

Do braków zaliczyć należy też fakt, że w związku z realizacją zadań MPR nie poprawiła się w sposób widoczny funkcjonalność i estetyka oto-czenia, szczególnie w zakresie przestrzeni publicznych. Problem chao- tycznego i nieuregulowanego parkowania nadal nie został rozwiązany. Ogromną niedogodnością dla mieszkańców, co podkreślali w badaniach focusowych, są także brudne ulice i brak zieleni zorganizowanej – skwerów z ławkami lub trawników z urządzeniami do gier dla dzieci itp. Dużym pro-blemem jest także bardzo uboga oferta usługowo-handlowa i kulturalna. Uporządkowanie tych kwestii z pewnością w znaczący sposób podniosłoby poziom jakości życia i estetykę dzielnicy.

≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡ 65

III.III.III.III. Dane i interpretacje ekonomiczneDane i interpretacje ekonomiczneDane i interpretacje ekonomiczneDane i interpretacje ekonomiczne

Sławomir Palicki 1. 1. 1. 1. Lokalny rynek nieruchomości mieszkaniowychLokalny rynek nieruchomości mieszkaniowychLokalny rynek nieruchomości mieszkaniowychLokalny rynek nieruchomości mieszkaniowych29

W cyklu dwóch powtórzeń badania udało się dotrzeć efektywnie do

148 domostw, co wprawdzie nie daje formalnej możliwości uogólnienia wyników (niespełniony warunek reprezentatywności danych), niemniej uzyskane informacje z dużym powodzeniem można uznać za użyteczny zbiór danych do opisu opinii o rewitalizacji rozpowszechnionych wśród jej potencjalnych beneficjentów – mieszkańców Śródki. W ramach ankiety ob-szar obejmujący zagadnienia charakteru zamieszkiwania oraz poziomu i zmian czynszów z tytułu najmu lokali mieszkalnych zamknięto w 8 pyta-niach (od pytania 14 do 21, vide: tabele 2-9).

Tabela 2. Czasokres zamieszkiwania na Śródce

Wyszczególnienie Częstość Procent Procent ważnych

Procent skumulowany

Odpowiedzi ważne

Do 1 roku 24 16,2 16,3 16,3

Od 1 do 5 lat 44 29,7 29,9 46,3

Od 5 do 10 lat 9 6,1 6,1 52,4

Od 10 do 20 lat 17 11,5 11,6 63,9

Więcej niż 20 lat 53 35,8 36,1 100,0

Ogółem 147 99,3 100,0 –

Braki danych Systemowe braki danych 1 0,7 – –

Ogółem 148 100,0 – –

Źródło: opracowanie S.P. ____________________

29 Badanie efektów rewitalizacji poznańskiej Śródki, także w kontekście zagadnień eko-nomicznych, oparto na wywiadach kwestionariuszowych, realizowanych wśród mieszkań-ców analizowanego obszaru. Uznano, iż są to podmioty miarodajne i wiarygodne, zwłaszcza w obliczu przyjętej metodyki badania wyczerpującego.

66 ≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡

Badanie mieszkańców Śródki rozpoczęto od zmierzenia, jak długo przynależą oni do tego fragmentu miasta. Mówi to wiele o identyfikacji z miejscem, ale przede wszystkim rzuca światło na kwestię wiarygodności badanych podmiotów, jako obserwatorów i uczestników procesów rewitali-zacji, które mają na Śródce już pięcioletnią historię.

Okazuje się, iż grupa nowych mieszkańców, przebywających na Śródce mniej niż rok, stanowi 16,3% zbadanej zbiorowości (tabela 2). Zatem aż 83,7% ludności miała możliwość od ponad roku obserwować przemiany przestrzeni swojej dzielnicy. Co ciekawe, w horyzoncie czasowym ostatnich pięciu lat pojawiło się aż 46,3% obecnego potencjału ludnościowego Śródki. Mogłoby to oznaczać znaczący wzrost rotacyjności, być może związany z antycypacją pozytywnych przemian przestrzennych, rynkowych i wize-runkowych Śródki. Wydaje się jednak, w kontekście wyników z pozostałej części badań – w tym np. braku znaczących inwestycji mieszkaniowych na Śródce, iż odnotowany wzrost rotacyjności to w istocie, z jednej strony ob-raz filtering-u społecznego (gentryfikacji), związany z procesami migracyj-nymi obejmującymi wcześniejszych, stałych mieszkańców obszaru. Z dru-giej strony warto zwrócić uwagę, iż odsetek mieszkańców z długim stażem zamieszkiwania jest nadal znaczący (47,8% zbiorowości mieszka tu powy-żej 10 lat). Czyli Śródka ma relatywnie silny „kręgosłup” lokalnej struktury społecznej, potencjalnie utrzymujący jej charakter i tożsamość. Sytuacja jest więc analitycznie kłopotliwa. Zaprezentujmy ów problem również na pod-stawie pogłębionych analiz ilościowych i jakościowych w dalszej części opracowania.

Tabela 3. Tytuł prawny do lokalu na Śródce

Wyszczególnienie Częstość Procent Procent ważnych

Procent skumulowany

Odpowiedzi ważne

Własność mieszkania/domu 27 18,2 18,4 18,4 Spółdzielcze własnościowe 30 20,3 20,4 38,8 Spółdzielcze lokatorskie 8 5,4 5,4 44,2 Podnajem 2 1,4 1,4 45,6 Najem 76 51,4 51,7 97,3 Pokrewieństwo, dożywocie (współzamieszkiwanie)

1 0,7 0,7 98,0

Inne 2 1,4 1,4 99,3 Brak odpowiedzi/Nie wiem 1 0,7 0,7 100,0 Ogółem 147 99,3 100,0 –

Braki danych Systemowe braki danych 1 0,7 – –

Ogółem 148 100,0 – –

Źródło: opracowanie S.P.

≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡ 67

Ponad połowa zbadanych osób zamieszkuje w zasobach najmowanych (51,7%) lub podnajmowanych (1,4%) – tabela 3. Brakuje niestety informa-cji, w jakim stopniu mamy do czynienia z najmem kwaterunkowym (z przy-działu administracyjnego), a w jakim – z najmem realizowanym na podsta-wie umów cywilnych (wolny rynek). Generalnie jest to dominująca forma prawna, która odzwierciedla słabą kondycję ekonomiczną licznych go- spodarstw domowych na Śródce. To okoliczność, z uwagi na którą trzeba szczególnie wnikliwie obserwować systemową nierównowagę rynkową na linii właściciel – najemca. Zwłaszcza przy procesach rewitalizacji pokusa spekulacji rynkowej kosztem najemcy, w drodze windowania czynszu, jest bardzo duża. Tylko 38,8% mieszkańców Śródki zamieszkuje w zasobach własnościowych (18,4% pełna własność i 20,4% zasoby spółdzielcze włas- nościowe).

Tabela 4. Ocena wysokości czynszów na terenie Śródki

Wyszczególnienie Częstość Procent Procent ważnych

Procent skumulowany

Odpowiedzi

ważne

1 (poniżej wartości mieszkań) 4 2,7 2,7 2,7

2 7 4,7 4,8 7,5

3 46 31,1 31,3 38,8

4 20 13,5 13,6 52,4

5 (przekraczające wartość

mieszkań)

53 35,8 36,1 88,4

Brak odpowiedzi/Nie wiem 17 11,5 11,6 100,0

Ogółem 147 99,3 100,0 –

Braki danych Systemowe braki danych 1 0,7 – –

Ogółem 148 100,0 – –

Źródło: opracowanie S.P.

Badaniu poddano także odczucia rynkowe mieszkańców Śródki w za-kresie adekwatności poziomu czynszów do oferowanych zasobów. Pytania zilustrowane wynikami w tabelach 4 i 5 odnoszą się kolejno do ogólnej sytuacji na lokalnym rynku oraz ściśle do zajmowanego przez danego re-spondenta lokalu. W ten sposób próbowano zbadać, czy przypadkiem nie dochodzi do dualnego pojmowania rzeczywistości rynkowej – w wersji zo-biektywizowanej („głos tłumu”, czy tzw. opinia publiczna) i subiektywnej.

68 ≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡

Punktem odniesienia dla respondenta miało być „odczuwanie” relacji pomiędzy poziomem czynszu a wartością mieszkań. Krótko mówiąc, wnik-nięcie w świadomość użytkownika przestrzeni daje informację o jego wartościowaniu dóbr, także rynkowych, z których korzysta. Zwykle poszu-kiwane są dobra, które dają – subiektywnemu odbiorcy – przynajmniej ekwiwalentny zespół walorów i użyteczności za ustaloną przez rynek cenę. Na tym etapie badań postawiono właśnie pytania o tę ekwiwalentność.

Wyniki, w odniesieniu do całej Śródki, wykazują dość znaczną asyme-trię lewostronną rozkładu, co oznacza, że w odczuciu społecznym czynsze są zbyt wysokie i nie odzwierciedlają „odbieranej społecznie” i rynkowo wartości oferowanego produktu. Aż 49,7% respondentów mówi o poziomie czynszów przekraczającym wartość mieszkań. Jednocześnie padło tylko 7,5% odpowiedzi sugerujących sytuację dokładnie odwrotną. Z kolei 31,3% badanych twierdzi, że relacje czynsz – wartość mieszkania wpisują się w postulat sprawiedliwości rynkowej. Warto zauważyć, że co dziewiąty mieszkaniec (11,6%) nie potrafił udzielić odpowiedzi na zadane pytanie.

Tabela 5. Ocena wysokości czynszu za zajmowane przez siebie mieszkanie

Wyszczególnienie Częstość Procent Procent ważnych

Procent skumulowany

Odpowiedzi ważne

1 (poniżej wartości mieszkań) 5 3,4 3,4 3,4

2 8 5,4 5,4 8,8

3 44 29,7 29,9 38,8

4 22 14,9 15,0 53,7

5 (przekraczające wartość mieszkań)

38 25,7 25,9 79,6

Brak odpowiedzi/Nie wiem 30 20,3 20,4 100,0

Ogółem 147 99,3 100,0 –

Braki danych Systemowe braki danych 1 0,7 – –

Ogółem 148 100,0 – –

Źródło: opracowanie S.P.

Ocena tego samego zjawiska przez pryzmat własnych, osobistych ob-ciążeń czynszowych, niewiele zmienia w zbiorowym obrazie sytuacji na Śródce. Modyfikacja dotyczy głównie odsetka osób, które nie udzieliły od-powiedzi (aż 20,4% ogółu). Prawdopodobnie jest to grupa mieszkańców zajmujących zasoby własnościowe. Drugi scenariusz – mniej realny – może zakładać, że odpowiedzi udzielali także właściciele zasobów, być może ko-jarząc „czynsze” jako obciążenia finansowe związane z mediami, natomiast

≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡ 69

uzyskany odsetek braku odpowiedzi mógłby być wówczas pochodną nikłej wiedzy o czynszach w domostwach zajmowanych przez najemców.

40,9% mieszkańców ocenia opłacane przez siebie czynsze jako zbyt wysokie w stosunku do wartości zajmowanych lokali, 29,9% twierdzi, że owe czynsze są adekwatne do otrzymywanego zasobu, natomiast 8,8% najemców ma wrażenie, iż czynsz jest niższy od wartości zajmowanych mieszkań.

Tabela 6. Wysokość czynszu za zajmowane mieszkanie (bez kosztów prądu, gazu, c.o.)

Wyszczególnienie Częstość Procent Procent ważnych

Procent skumulowany

Odpowiedzi ważne

79 1 0,7 0,9 0,9

150 1 0,7 0,9 1,9

170 1 0,7 0,9 2,8

184 1 0,7 0,9 3,8

200 5 3,4 4,7 8,5

220 1 0,7 0,9 9,4

240 1 0,7 0,9 10,4

250 5 3,4 4,7 15,1

260 1 0,7 0,9 16,0

270 1 0,7 0,9 17,0

300 10 6,8 9,4 26,4

310 1 0,7 0,9 27,4

331 1 0,7 0,9 28,3

340 1 0,7 0,9 29,2

350 4 2,7 3,8 33,0

360 1 0,7 0,9 34,0

370 2 1,4 1,9 35,8

385 1 0,7 0,9 36,8

400 8 5,4 7,5 44,3

420 1 0,7 0,9 45,3

430 1 0,7 0,9 46,2

450 3 2,0 2,8 49,1

480 1 0,7 0,9 50,0

490 1 0,7 0,9 50,9

500 1 0,7 0,9 51,9

525 1 0,7 0,9 52,8

540 3 2,0 2,8 55,7

70 ≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡

cd. tab. 6

550 2 1,4 1,9 57,5

570 1 0,7 0,9 58,5

600 3 2,0 2,8 61,3

630 1 0,7 0,9 62,3

650 1 0,7 0,9 63,2

670 1 0,7 0,9 64,2

682 1 0,7 0,9 65,1

700 8 5,4 7,5 72,6

750 4 2,7 3,8 76,4

800 4 2,7 3,8 80,2

814 1 0,7 0,9 81,1

830 1 0,7 0,9 82,1

842 1 0,7 0,9 83,0

900 2 1,4 1,9 84,9

950 1 0,7 0,9 85,8

960 1 0,7 0,9 86,8

998 1 0,7 0,9 87,7

1000 5 3,4 4,7 92,5

1100 1 0,7 0,9 93,4

1200 2 1,4 1,9 95,3

1300 2 1,4 1,9 97,2

1360 1 0,7 0,9 98,1

1500 2 1,4 1,9 100,0

Ogółem 106 71,6 100,0 –

Braki danych Systemowe braki danych 42 28,4 – –

Ogółem 148 100,0 – –

Źródło: opracowanie S.P. Pytanie 18 (tabela 6) dotyka informacji o miesięczny poziom czynszu

z tytułu najmu lokalu (nie wliczając opłat za media). Należy zwrócić uwagę, iż odpowiedzi udzieliło 106 respondentów, co pokrywałoby się niemal z liczebnością najemców i lokatorów spółdzielczych – 116 – zdiagnozowa-nych już wcześniej w badaniu (pytanie 15, tabela 3).

Rozpiętość uzyskiwanych wyników jest znaczna, od 79 do 1500 zł. Zde-cydowana większość wyników mieści się w granicach 200–1000 zł (88,7% odpowiedzi). Najczęściej są to czynsze pomiędzy 300 zł a 800 zł (63,2% ogółu), przy medianie na poziomie 485 zł i średniej arytmetycznej równej

≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡ 71

568,49 zł. Sugeruje to asymetrię prawostronną rozkładu czynszów, co oznacza przewagę liczebną jednostek dociążonych relatywnie niższymi czynszami. Nie są znane powierzchnie użytkowe oferowanych najemcom lokali. W badaniu chodziło raczej o uzyskanie wiedzy o poziomie globalnym czynszu w kontekście szeroko rozumianego potencjału ekonomicznego go-spodarstw domowych na Śródce.

Tabela 7. Ocena kierunku zmian poziomu czynszu za mieszkania w ciągu ostatnich 5 lat

Wyszczególnienie Częstość Procent Procent ważnych

Procent skumulowany

Odpowiedzi ważne

Spadły 1 0,7 0,7 0,7

Pozostały bez zmian 32 21,6 21,8 22,4

Wzrosły 78 52,7 53,1 75,5

Brak odpowiedzi/Nie wiem 36 24,3 24,5 100,0

Ogółem 147 99,3 100,0 –

Braki danych Systemowe braki danych 1 0,7 – –

Ogółem 148 100,0 – –

Źródło: opracowanie S.P.

Blisko ¼ ogółu respondentów (24,5%) nie była w stanie określić kie-

runku zmian poziomu obciążeń czynszowych za mieszkania na Śródce na przestrzeni ostatnich pięciu lat (tabela 7). Oznacza to swoistą próżnię ryn-kową lub brak punktów odniesień, co jest możliwe przy zamieszkiwaniu w badanym obszarze krócej niż postulowane pięć lat. W innym wypadku należy interpretować te niewiedzę jako brak zainteresowania lub abnega- cję intelektualną w zakresie rozwoju czynszu na lokalnym rynku nierucho-mości.

Ponad połowa osób udzielających merytorycznych odpowiedzi (53,1% ogółu) uznała, że bilans ostatnich pięciu lat to wzrost poziomu czynszów z tytułu najmu lokali mieszkalnych. Zaledwie 1 osoba (0,7% zbiorowości) uznała, że czynsze spadły, a 21,8% badanych twierdzi, że czynsze pozostały stabilne.

Pogłębieniem badań w zakresie zmian wysokości czynszów jest pytanie o ich dynamikę (tabela 8). Odpowiedzi na tę kwestię udzielali jedynie ci respondenci, którzy dostrzegali wzrost poziomu czynszów (było ich 78). Spośród nich aż 42,3% uznało, że w ciągu minionych pięciu lat czynsze na Śródce wzrosły w granicach 10–50%. Co czwarty respondent (24,4%) do-strzega raczej symboliczne tempo zmian – do 10%. W opinii dalszych 21,8% badanych czynsze wzrosły o 50–100%. Tylko co dziewiąty respondent (11,5%) zauważył wyższe tempo podwyżek czynszów.

72 ≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡

Tabela 8. Ocena dynamiki zmian poziomu czynszu za mieszkania w ciągu ostatnich 5 lat

Wyszczególnienie Częstość Procent Procent ważnych

Procent skumulowany

Odpowiedzi

ważne

Do 10% 19 12,8 12,9 12,9

Od 10% do 50% 33 22,3 22,4 35,4

Od 51% do 100% 17 11,5 11,6 46,9

Od 101% do 200% 4 2,7 2,7 49,7

Powyżej 200% 5 3,4 3,4 53,1

Brak odpowiedzi/Nie wiem 69 46,6 46,9 100,0

Ogółem 147 99,3 100,0 –

Braki danych Systemowe braki danych 1 0,7 – –

Ogółem 148 100,0 – –

Źródło: opracowanie S.P.

Generalnie zatem, w odczuciu 2/3 potrafiących się na ten temat wypo-wiedzieć mieszkańców Śródki, tempo zmian czynszu można określić jako wzrost o kilkanaście procent rocznie. Należy zauważyć, że jest to dynamika odzwierciedlająca naturalny w badanych latach poziom aprecjacji notowa-nych na poznańskim rynku nieruchomości mieszkalnych. Trudno więc sta-wiać tezę o wyraźnym i wyższym od typowego dla miasta Poznania nabie-raniu tempa wzrostu czynszów za mieszkania na Śródce.

Blok pytań związanych z czynszami za lokale mieszkalne na Śródce za-myka kwestia diagnozy przyczyn ich zmian w ostatnich pięciu latach. Wśród odpowiedzi uznanych za ważne aż 16,7% nie wskazywała żadnych przy-czyn. Odpowiedzi sensownie wartościujących badane zjawisko było zaled-wie 68.

Okazało się, iż mieszkańcy najczęściej upatrują przyczyny wzrostu czynszów w czynnikach zewnętrznych, nadrzędnych, rynkowych (koniunk-tura, zmiany prawne, rewitalizacja – łącznie 25% zbioru odpowiedzi) lub obiektywnych, niekwestionowalnych, wynikających z sytuacji danej nieru-chomości, które sami przyjmują za słuszne, rozsądne (koszty remontów i modernizacji, wzrost kosztów utrzymania budynków, decyzja mieszkań-ców – 39,7% ogółu). Znaczna liczba osób wskazuje jednak na czynnik ludzki i chęć spekulacji na rynku nieruchomości Śródki (chęć zysku, zmiana właś- ciciela – 35,3% zbiorowości), co czyni ten wątek szczególnie interesującym. Wydaje się jednak, że przy kilkunastoprocentowych wzrostach czynszów rocznie trudno mówić o spektakularnych zjawiskach spekulacyjnych.

≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡ 73

Tabela 9. Przyczyny zmiany wartości czynszu za mieszkania w ciągu ostatnich 5 lat

Wyszczególnienie Częstość Procent Procent ważnych

Procent skumulowany

Odpowiedzi ważne

nie wiem, brak przyczyn 14 9,5 16,7 16,7

zmiana właściciela 12 8,1 14,3 31,0

chęć zysku 12 8,1 14,3 45,2

koszty remontów i modernizacji 16 10,8 19,0 64,3

wzrost kosztów utrzymania budynku

10 6,8 11,9 76,2

decyzja mieszkańców 1 0,7 1,2 77,4

inflacja, czynniki ogólnogospo-darcze

1 0,7 1,2 78,6

koniunktura, tendencje na rynku 7 4,7 8,3 86,9

zmiany prawne 5 3,4 6,0 92,9

rewitalizacja, promocja Śródki, wzrost zainteresowania

4 2,7 4,8 97,6

inne 2 1,4 2,4 100,0

Ogółem 84 56,8 100,0 –

Braki danych

Brak odpowiedzi/Nie wiem 63 42,6 – – Systemowe braki danych 1 0,7 – –

Ogółem 64 43,2 – –

Ogółem 148 100,0 – –

Źródło: opracowanie S.P.

Tabela 10. Wyniki badań ankietowych – zestawienie podstawowych miar statystycznych

Wyszczególnienie Od kiedy mieszka? (pyt. 14)

Tytuł prawny

do lokalu (pyt. 15)

Jak ocenia wysokość czynszu

(ogólnie) (pyt. 16)

Jak ocenia wysokość czynszu (swojego

mieszkania) (pyt. 17)

Liczebność Odp. ważne 147 147 147 147

Braki danych 1 1 1 1

Średnia 3,21 – 3,85 3,68

Wysokość

czynszu (pyt. 18)

Czy czynsze wzrosły (pyt. 19)

Jaka była zmiana czynszu

(pyt. 20)

Przyczyny zmiany czynszu (pyt. 21)

Liczebność Odp. ważne 106 147 147 84

Braki danych 42 1 1 64

Średnia 568,49 2,69 2,27 –

Źródło: opracowanie S.P.

74 ≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡

W tabeli 10 zestawiono podstawowe miary statystyczne, charakteryzu-jące omówioną część badania ankietowego mieszkańców Śródki. Najwięcej problemów merytorycznych sprawiały im pytania o skalę i przyczyny zmian obciążeń czynszowych. Ukazane w tabeli 10 miary średnie odnoszą się do kolejności możliwych do udzielenia odpowiedzi (np. średnia 3,21 w py-taniu 14 o czasokres zamieszkiwania na Śródce oznacza, że plasuje się ona w czwartej możliwej odpowiedzi, tj. w kategorii 10–20 lat).

2.2.2.2. Wyniki badań ankietowych podmiotów prowadzącychWyniki badań ankietowych podmiotów prowadzącychWyniki badań ankietowych podmiotów prowadzącychWyniki badań ankietowych podmiotów prowadzących działalność gospodarczą na Śródce (2010)działalność gospodarczą na Śródce (2010)działalność gospodarczą na Śródce (2010)działalność gospodarczą na Śródce (2010) Bilans doświadczeń z rewitalizacją Śródki postanowiono powiązać tak-

że z oceną sytuacji podmiotów gospodarczych prowadzących działalność biznesową (handlową, usługową, handlowo-usługową). Udało się poddać procesowi ankietyzacji aż 22 takie przedsiębiorstwa (tabela 11).

Tabela 11. Wykaz podmiotów prowadzących działalność gospodarczą na Śródce

Lp. Rodzaj prowadzonej działalności gospodarczej Adres nieruchomości

1 Fitness Bydgoska 5 2 Sport, rekreacja, karate Bydgoska 5 3 Usługi, handel „VICE” – piloty, bramy Ostrówek 11 4 Piekarnia Rondo Śródka 3 5 Handel Rondo Śródka 3 6 Coffee Shop, handel Rondo Śródka 3 7 Cukiernia Rondo Śródka 3 8 Papierosy, prasa Rondo Śródka 6 9 Sklep motoryzacyjny Rynek Śródecki 1

10 Usługi i handel – ekspresy do kawy Rynek Śródecki 1 11 Usługi szklarskie, oprawa obrazów Rynek Śródecki 2 12 Sprzedaż i serwis samochodów SAAB Rynek Śródecki 4 13 Sklep wędkarski Rynek Śródecki 13/14 14 Usługi „MS więcej niż okna…” Rynek Śródecki 13/14 15 Sklep muzyczny „Music Center” Rynek Śródecki 13/14 16 Artykuły sanitarne, dorabianie kluczy Rynek Śródecki 15 17 Salon urody, fryzjerstwo Rynek Śródecki 15 18 Handel – punkt LOTTO Rynek Śródecki 15 19 Usługi – naprawa laptopów Rynek Śródecki 15/19 20 Sklep elektryczny Śródecka 6a 21 „ELKIN” instalacje elektryczne Śródecka 8/9 22 Handel odzieżą („budka”) Wyszyńskiego 6

Źródło: opracowanie S.P.

≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡ 75

Podmioty gospodarcze prowadzą działalność na Śródce w bardzo zróż-nicowanych branżach, od popularnych (piekarnia, cukiernia, punkt LOTTO, odzież, prasa, salon urody) aż po wysoce wyspecjalizowaną ofertę (salon samochodów SAAB, sklep motoryzacyjny, wędkarstwo, sklep elektryczny, usługi szklarskie, szkoła karate, usługi fitness). Znaczna część oferty hand- lowo-usługowej wychodzi więc naprzeciw zapotrzebowaniu rynku całego Poznania, a nie tylko badanej dzielnicy.

54,6% zbadanych przedsiębiorców prowadzi działalność handlową, 22,7% oferuje usługi, a dalsze 22,7% przygotowało mieszaną ofertę han-dlowo-usługową.

Jest to niezmiernie ciekawa obserwacja, która pozwala na wyciagnięcie przynajmniej dwóch wniosków:

• szeroki zakres oddziaływania przestrzennego oferty komercyjnej Śródki sugeruje postrzeganie jej lokalizacji jako atrakcyjnej i przyciągającej mieszkańców całego miasta (a więc lokalizacja Śródki jest postrzegana przez pryzmat przynależności do strefy centralnej miasta);

• lokalna ludność Śródki nie stanowi wystarczającej siły sprawczej – w sensie rynkowym – by ten rynek usług i handlu pobudzać, kreować czy kształtować. Podmioty gospodarcze na Śródce nie traktują zatem mieszkań-ców tego obszaru wystarczająco poważnie, by swoją ofertą wkupiać się w ich łaski ekonomiczne. W szerszym ujęciu, to dowód na niską siłę nabyw-czą gospodarstw domowych zamieszkujących badany rejon.

Najwięcej przedsiębiorców na Śródce prowadzi swoją działalność od roku do pięciu lat (36,4% zbiorowości) oraz od pięciu do dziesięciu lat (ko-lejne 36,4% ogółu). Podmioty mające ponad 10-letnią historię, stanowią 22,7% wszystkich. Najmniej jest przedsiębiorców prowadzących działal-ność dopiero od roku lub krócej – 4,5% zbiorowości.

Aż 2/3 przedsiębiorców objęła lokale na prowadzenie działalności w drodze przydziału lub cywilnej umowy najmu, natomiast pozostała 1/3 podmiotów zajmuje swoje nieruchomości na podstawie prawa własności.

Rozpiętość powierzchni użytkowanych komercyjnie lokali wahała się pomiędzy 12 a 200 m2, przy średniej arytmetycznej na poziomie 63 m2. Najmniejsze lokale były charakterystyczne dla nieskomplikowanej działal-ności usługowej, natomiast największe dotyczyły salonu samochodowego i usług wyższego rzędu (m.in. fitness).

Przeciętnie na każdy z wykorzystywanych rynkowo lokali przypadało po 1,5 pomieszczenia handlowo-usługowego oraz – statystycznie rzecz uj-mując – 0,82 oddzielnego WC, 0,73 pomieszczenia socjalnego i 0,59 innych pomieszczeń (typu: magazyn, garaż). Wyniki dalszych badań przedsiębior-ców wskazały, iż nie oceniają oni zbyt pozytywnie infrastruktury lokalowej w kontekście prowadzonej przez siebie działalności.

76 ≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡

Co do technicznego wyposażenia lokali w media, wszystkie dysponują prądem, ale już w zimną wodę bieżącą nie wyposażono blisko 10% obiek-tów. Ciepła woda bieżąca pojawia się w 77,3% badanych lokali, a telefon stacjonarny odnotowano w 59,1% przypadków. Słabo wypada kategoria dostępu do Internetu – dotyczy ona zaledwie 40,9% zasobów użytkowa-nych komercyjnie, a w zakresie sieciowego gazu – jest to tylko 27,3% lokali. Najpopularniejszą metodą ogrzewania badanych zasobów była energia elektryczna (57,1%) oraz gazowe piece etażowe (19,9%). Centralne ogrze-wanie odnotowano w zaledwie 2 lokalach (co stanowi 9,5% zasobów).

W ramach bloku pytań odnoszących się do charakterystyki pracowni-ków zatrudnianych przez śródeckich przedsiębiorców, niemal równo liczne okazały się osoby w kategorii wiekowej 41-64 lata (40%) oraz w wieku 27–40 lat (38,2%). Najmniej zatrudniano ludzi młodych – 21,8% pracowni-ków nie przekroczyło 26 lat.

W strukturze wykształcenia pracowników najbardziej liczne grupy sta-nowią: absolwenci liceów (32,6% zatrudnionych ma wykształcenie średnie ogólne), szkół średnich zawodowych (26,5%) oraz szkół wyższych (26,5%).

Odnotowano znaczące niezrównoważenie pomiędzy oczekiwaniami i potrzebami w zakresie parkingów, a np. posiadanymi garażami. Wniosek jest klarowny – oczekiwanie 57 miejsc parkingowych dedykowanych dla przedsiębiorców oraz ich klientów jest nie do zrealizowania w przestrzeni publicznej Śródki. Obecnie przedsiębiorcy i ich pracownicy eksploatują łącznie 32 auta osobowe. Zwiększenie potencjału miejsc parkingowych do poziomu wymaganego przez przedsiębiorców nie wydaje się w najbliższym czasie ani możliwe, ani rozsądne przestrzennie.

Respondentów w tej części badania poproszono także o ocenę poziomu bezpieczeństwa prowadzenia biznesu na Śródce. Aż 81,9% zbiorowości odczytuje tę dzielnicę jako zdecydowanie lub raczej bezpieczną. Tylko 9% badanych reaguje odwrotnie, natomiast osób, oceniających kwestię poczu-cia bezpieczeństwa stabilnie w ostatnim czasie, było 9,1%.

Co do oceny ogólnej trafności wyboru Śródki jako miejsca prowadzenia działalności gospodarczej, to najliczniej, bo w 45,5% odpowiedzi, pojawiała się opinia pozytywna („raczej dobrze”). Wypowiedzi neutralnych było 22,7%, a osób oceniających sytuację swoich działań biznesowych na Śródce jako raczej złą albo bardzo złą, odnotowano łącznie 27,2%. Podmioty pozy-tywnie podchodzące do badanego zagadnienia rzadko szerzej uzasadniały swoje odczucia, natomiast osoby niezadowolone wskazywały na szereg problematycznych okoliczności wpływających na sytuację rynkową Śródki: wyludnienie, zubożenie mieszkańców, niedobór klientów.

≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡ 77

Na pytanie o potencjalną decyzję o wyprowadzeniu działalności gospo-darczej poza teren Śródki padały różne odpowiedzi. O opuszczeniu badane-go obszaru myśli 28,6% przedsiębiorców, natomiast stabilnie w biznesowej przestrzeni Śródki zachowywać się będzie 71,4% zbiorowości. Przewaga liczebna zwolenników pozostania na Śródce jest pocieszająca, niemniej warto się zastanowić, jakie są źródła wielu negatywnych opinii jakościo-wych przedsiębiorców gotowych ten obszar opuścić. Okazuje się, że zda-niem zbadanych respondentów, na obszarze Śródki nie odnajdują oni wystarczającego potencjału społeczno-ekonomicznego ludności, a dodat-kowo nakładają się na tę sytuację znaczne wzrosty czynszów generowane w ostatnim czasie decyzjami właścicieli kamienic z lokalami komercyjnymi. Przedsiębiorcy dodatkowo zwracają uwagę na konieczność podwyższenia standardu wykończenia lokali, organizacji większej liczby imprez maso-wych oraz na potrzebę zwiększenia potencjału ludnościowego Śródki (zwłaszcza chodzi tu o stałych mieszkańców).

Ocena zainteresowania mieszkańców Śródki ofertą handlowo-usługową zbadanych podmiotów wskazuje na niemalże idealną symetrię odczuć – od bardzo pozytywnych po bardzo negatywne, z silnym rdzeniem osądów umiarkowanych. Respondenci zapytani o przyczyny, o umotywowanie swo-ich odpowiedzi, w znacznej mierze podkreślają specyfikę swojej branży (np. ośrodek fitness, sklep muzyczny, oprawa obrazów, salon samochodowy, naprawa laptopów, okna plastikowe, bramy i piloty itd.), która zwykle wy-kazuje oddziaływanie ogólnomiejskie, a nie mikrolokalizacyjne (osiedlowe). Poza tym, porównywalna liczba przedsiębiorców mówi o wysokim i o nis- kim zainteresowaniu swoją ofertą wśród mieszkańców Śródki, co sugeruje naturalną dyspersję zachowań konsumentów.

Znacząca większość przedsiębiorców dostrzega walory komunikacyjne Śródki (pytano o miejską komunikację zbiorową w kontekście połączenia z centrum miasta). Pozytywna ocena dostępności komunikacyjnej dotyczyła aż 77,3% badanych podmiotów. Nie miało zdania na ten temat 18,2% bada-nych, natomiast 4,5% z nich (czyli 1 podmiot) ocenił komunikację jako bar-dzo złą.

Udało się uzyskać wiedzę na temat wymogów, jakie śródeccy przedsię-biorcy formułują wobec potencjalnych pracowników. Szczególnie cenią oni duże doświadczenie w branży, odpowiednie wykształcenie (minimum śred- nie), kwalifikacje zawodowe potwierdzone różnego rodzaju certyfikatami (świadectwami, dyplomami etc.), wiedzę i niekaralność, a poza tym takie cechy osobowe jak lojalność, uczciwość, komunikatywność i cierpliwość.

47,4% przedsiębiorców nie chce zatrudniać mieszkańców Śródki. Nie są to jednak żadne szczególne uwarunkowania decyzji – po prostu nie po-

78 ≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡

trzebują oni nowych pracowników. W jednej sytuacji pojawia się negatywna wypowiedź, skrajnie tłumacząca odmowę zatrudnienia („ponieważ kradną”). Pozostałe 52,6% podmiotów byłoby gotowe takie osoby zatrudniać, pod tym wszakże warunkiem, że istniałoby zapotrzebowanie na nową kadrę.

Dość znaczna część przedsiębiorców (38,1% ogółu) zgłasza chęć zaan-gażowania społecznego na rzecz mieszkańców Śródki, mając tu na myśli m.in. pomoc dzieciom, prowadzenie zajęć dla dzieci z rodzin patologicznych, organizowanie pokazów i wspieranie imprez masowych na Śródce (jak np. Dzień Sąsiada) etc. Okazało się, że paru przedsiębiorców już takie działania od kilku lat realizuje. Z drugiej strony, aż 61,9% zbadanych podmiotów od-mawia wzięcia udziału w tego typu przedsięwzięciach społecznych.

72,2% przedsiębiorców dostrzega w ostatnich pięciu latach podwyż-szenie kosztów utrzymania nieruchomości, w których zlokalizowana jest ich działalność gospodarcza. Tylko co szósty przedsiębiorca nie stwierdził żad-nej zmiany w kosztach, a zaledwie dwa podmioty zgłosiły, że takie koszty spadły (11,2% ogółu).

Równolegle, respondenci zapytani o wzrost wartości tych nieruchomo-ści w ciągu ostatnich pięciu lat, wykazują tendencję do udzielania odpowie-dzi dość umiarkowanych – 27,8% nie dostrzega takiego zjawiska, tyle samo potwierdza, co zaprzecza zaistnieniu wzrostu wartości nieruchomości (po 22,2%), a po kilkanaście procent pytanych zdecydowanie potwierdza i zde-cydowanie neguje taki wzrost.

Warto wyjaśnić, że z punktu widzenia teorii ekonomii, w wycenie nie-ruchomości dochodowych (komercyjnych, przynoszących dochód) przy sta-łej stopie kapitalizacji, wzrost dochodu rocznego pociąga za sobą wzrost wartości rynkowej takiej nieruchomości. Najwyraźniej więc „odczucia” re-spondentów w kontekście powiązanych ze sobą pytań 26 i 27, są nie do końca spójne.

Ostatnie pytanie dotyczyło zmian w ciągu ostatnich pięciu lat w pozio-mie zyskowności prowadzonej działalności gospodarczej na Śródce. Nieste-ty, aż 45% podmiotów mówi o zdecydowanym lub co najmniej niewielkim spadku owej zyskowności. Jednocześnie 30% respondentów notuje nie-wielki lub zdecydowany wzrost zyskowności, a pozostałe 25% podmiotów odczuwa stabilizację w tym zakresie.

Po zbadaniu profilu i rozmiarów działalności podmiotów, trzeba stwierdzić, iż osłabienie kondycji czy też poprawa warunków biznesowych dotyka w równej mierze małe przedsiębiorstwa niszowe, niewielkie punkty handlowe z popularnymi produktami codziennego użytku, jak i biznes w większych rozmiarach. Brakuje zatem argumentów, na bazie których moż- na by wysuwać wiążące wnioski i spostrzeżenia o trwałych tendencjach.

≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡ 79

3.3.3.3. Analiza porównawcza cen mieszkań na poznańskiej Śródce, Analiza porównawcza cen mieszkań na poznańskiej Śródce, Analiza porównawcza cen mieszkań na poznańskiej Śródce, Analiza porównawcza cen mieszkań na poznańskiej Śródce, Wildzie i Dębcu (2006Wildzie i Dębcu (2006Wildzie i Dębcu (2006Wildzie i Dębcu (2006––––2010)2010)2010)2010)

W latach 2006–2009 rynek wtórny nieruchomości mieszkaniowych w Poznaniu poddawał się różnokierunkowym zmianom koniunkturalnym. Z poziomu relatywnie atrakcyjnego cenowo w 2006 roku – jednostkowa cena transakcyjna w granicach 3300 zł – gwałtownie wzrósł przez 1,5 roku blisko dwukrotnie, do kwoty równej niemal 6 400 zł/m2. W końcu roku 2008 cena ta spadła do około 5400 zł. W roku 2009 oscylowała w granicach 5100–5600 zł (tabela 12).

Tabela 12. Poziom średniej jednostkowej ceny ofertowej i transakcyjnej lokali mieszkalnych na pierwotnym i wtórnym rynku mieszkaniowym w Poznaniu w latach 2006–2009

Notowanie Rynek pierwotny Rynek wtórny

Cena ofertowa

Cena transakcyjna

Cena ofertowa

Cena transakcyjna

III kwartał 2006 4 770 3468 3752 3332

IV kwartał 2006 – 4890 4462 3903

I kwartał 2007 6 970 6509 6104 4523

II kwartał 2007 11 476 7059 6698 5538

III kwartał 2007 9 118 6993 6387 5805

IV kwartał 2007 8 755 6899 6472 5948

I kwartał 2008 8 795 7639 6235 6357

II kwartał 2008 7 505 7018 6097 5858

III kwartał 2008 7 363 6831 5980 6143

IV kwartał 2008 7 293 6684 5954 5430

I kwartał 2009 7 219 7028 5979 5154

II kwartał 2009 7 246 6378 6216 5613

III kwartał 2009 6 932 6116 5970 5221

IV kwartał 2009 6 726 5979 5924 5181

Źródło: Raport o sytuacji na rynku nieruchomości mieszkaniowych w Polsce w latach 2002–2009, Warszawa, maj 2010 r., Narodowy Bank Polski, s. 143.

Kolejną formą ilustracji zmian cen transakcyjnych na wtórnym rynku

mieszkaniowym w Poznaniu jest tabela 13. Ukazane w szerszym horyzon- cie czasowym dane pozwalają uzmysłowić dynamikę badanych zjawisk. Notowania cenowe maksymalne i minimalne pokazują, jak skrajnie po-szczególne transakcje mogą się od siebie różnić (np. w ramach sprzedaży apartamentów i lokali substandardowych). W niektórych latach cena mak-symalna wielokrotnie przekracza cenę minimalną (np. 30-krotnie w roku 2009).

80 ≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡

Tabela 13. Zmiany jednostkowych cen transakcyjnych na rynku wtórnym lokali mieszkal-nych w Poznaniu w latach 2000–2009

Rok 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009

Cena minimalna (zł/m2)

710 521 587 831 647 500 517 654 764 637

Cena średnia (zł/m2)

1898 1902 1893 2242 2485 2574 3 250 4 897 5 293 4 978

Cena maksymalna (zł/m2)

3381 3659 3363 4344 5757 9579 12 144 13 149 17 167 19 182

Dynamika zmian cen średnich (rok/roku)

– 1,002 0,995 1,184 1,108 1,036 1,263 1,507 1,081 0,940

Źródło: opracowanie S.P. na podstawie M. Małecka, E. Porębska, Analiza zmian cen transakcyjnych

lokali mieszkalnych w latach 2000–2009 na terenie Poznania, „Biuletyn Stowarzyszenia Rzeczoznawców Majątkowych Województwa Wielkopolskiego”, nr 4/2010, Poznań, grudzień 2010, s. 40.

Za typowe dla poznańskiego mieszkaniowego rynku wtórnego w latach 2006–2009 należy uznać ceny jednostkowe oscylujące wokół 3–7 tys. zł (por. tabele 12 i 13). Sytuacje, w których cena średnia wykraczała poza taki przedział, były incydentalne i wiązały się ze szczególnymi zjawiskami ryn-kowymi będącymi efektem chwilowo „przegrzanej” koniunktury.

Co ciekawe, średnia cena sukcesywnie rosła od roku 2003, aż do roku 2008 włącznie. Dopiero w roku 2009 zaznaczył się lekki spadek ceny śred-niej (o 6% w stosunku do roku 2008). Tempo wzrostu było zróżnicowane, a swoje apogeum osiągnęło w latach 2006–2007, dochodząc nawet do ok. 50% w skali roku (!).

Najnowsze dane ofertowe z rynku mieszkaniowego (III kwartał 2010 rok) wskazują, że najwyższe ceny jednostkowe za tzw. „stary” rynek wtórny (w badaniach firmy Emmerson S.A. chodzi o mieszkania wybudowane przed 2000 rokiem) w Poznaniu, kształtują się na poziomie około 5 600 zł i są charakterystyczne dla zasobów dzielnicy Stare Miasto. Z kolei najtańsze w mieście są tego typu zasoby nabywane na Wildzie – cena jednostkowa nieco ponad 5 000 zł (zob. tabela 14).

≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡ 81

Tabela 14. Zmiany jednostkowych cen ofertowych na wtórnym rynku mieszkaniowym w Poznaniu w II i III kwartale 2010 r.

Dzielnica

„Nowy” rynek wtórny „Stary” rynek wtórny Średnia cena

Różnica cen

„nowy”

vs. „stary”

rynek wtórny

(%)

II kw.

2010

III kw.

2010

zmiana

(%)

II kw.

2010

III kw.

2010

zmiana

(%)

II kw.

2010

III kw.

2010

zmiana

(%) III kw. 2010

Grunwald 7428 7504 1,0 5535 5585 0,9 6157 6242 1,4 34,3

Jeżyce 7218 7120 -1,4 5496 5392 -1,9 6174 6087 -1,4 32,0

Nowe Miasto 7290 7410 1,6 5156 5090 -1,3 6035 5930 -1,7 45,6

Stare Miasto 7268 7366 1,4 5602 5611 0,2 6339 6335 -0,1 31,3

Wilda 6632 6577 -0,8 4947 5023 1,5 5454 5443 -0,2 30,9

Poznań 7175 7289 1,6 5446 5420 -0,5 6181 6124 -0,9 34,5

Źródło: Rynek mieszkaniowy w Polsce – wybrane miasta. III kwartał 2010, Emmerson S.A., War-

szawa, 2010, s. 18.

Uznano, iż trafnym metodycznie podejściem do zbadania kwestii

wpływu procesów rewitalizacji na zjawiska rynkowe i gospodarkę lokalną Śródki będzie pomiar zmian wartościowania mieszkań na lokalnym rynku nieruchomości.

Tabela 15. Liczba transakcji nieruchomościami mieszkalnymi w Poznaniu w obrębach geo-dezyjnych Śródka, Wilda, Dębiec w latach 2006–2010 (przed eliminacją jednostek nietypo-wych)

Obręb/rok 2006 2007 2008 2009 2010 Razem

2006–2010

Śródka 29 106 17 23 8 183

Wilda 93 124 100 100 54 471

Dębiec 65 65 42 48 19 239

Suma 187 295 159 171 81 893

Źródło: opracowanie S.P. na podstawie danych Centrum Wyceny Mienia sp. z o.o.

Badania zmian cen transakcyjnych na rynku mieszkaniowym Śródki

i rynkach równoległych w latach 2006–2010 zostały zrealizowane dzięki uprzejmości kancelarii rzeczoznawców majątkowych Centrum Wyceny Mienia sp. z o.o. z Poznania. Próbując uniknąć błędu hermetycznego trakto-wania rynku mieszkań na Śródce, porównano je z analogicznym materiałem

82 ≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡

badawczym z dzielnic Poznania o zbliżonym potencjale rynkowym, charak-terze zabudowy, atrakcyjności lokalizacyjnej. Uznano, iż kryteria takie speł-nia poznańska Wilda oraz – uzupełniająco – Dębiec. Zgromadzono transak-cje rynkowe z trzech obrębów geodezyjnych (Śródka, Wilda, Dębiec) z lat 2006–2010. Dane z roku 2010 obejmują transakcje odnotowane wyłącznie w I półroczu. Zestawienie liczebności zgromadzonej próby rynkowej, w przekroju na lata oraz obręby prezentuje tabela 15.

Przed eliminacją transakcji nietypowych, najbardziej liczne okazały się transakcje z Wildy (471), natomiast zdecydowanie mniej aktywne (z uwagi na rozmiary przestrzenne i potencjał mieszkaniowy) były subrynki Dębca (239) i Śródki (183).

Tabela 16. Liczba transakcji nieruchomościami mieszkaniowymi w Poznaniu w obrębach geodezyjnych Śródka, Wilda, Dębiec w latach 2006–2010 (po eliminacji jednostek niety- powych)

Obręb/rok 2006 2007 2008 2009 2010 Razem

2006–2010

Śródka 29 105 16 22 8 180

Wilda 71 109 87 88 51 406

Dębiec 62 61 40 48 19 230

Suma 162 275 143 158 78 816

Źródło: opracowanie S.P. na podstawie danych Centrum Wyceny Mienia sp. z o.o.

Przed dokonaniem merytorycznej analizy danych, usunięto spośród

nich transakcje niespełniające wymogów formalnych (np. przynależność do innego niż mieszkaniowy segment rynku nieruchomości, błędy w zapi-sach cen w bazie danych, ceny wykraczające poza naturalne pasmo rynko-we – poniżej 1000 zł/m2 albo powyżej 10 000 zł/m2 etc.). W ten sposób próba rynkowa zmniejszyła się o 77 transakcji (zob. tabela 16). Na Wildzie pozostawiono do dalszych badań 406 transakcji, na Śródce – 180, a na Dęb-cu – 230.

Tabela 17. Średnia powierzchnia lokali mieszkalnych sprzedanych w Poznaniu w obrębach geodezyjnych Śródka, Wilda, Dębiec w latach 2006-2010

Obręb/rok 2006 2007 2008 2009 2010 Średnia

2006–2010

Śródka 44,38 40,80 43,58 46,35 40,66 42,29

Wilda 50,67 60,56 57,29 55,21 49,92 55,63

Dębiec 44,82 45,88 48,69 45,33 40,97 45,56

Źródło: opracowanie S.P. na podstawie danych Centrum Wyceny Mienia sp. z o.o.

≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡ 83

Na szczególną uwagę zasługują dwa parametry badanych mieszkań – ich powierzchnia użytkowa oraz – oczywiście – jednostkowa cena transak-cyjna. Mówią one bowiem o komforcie zamieszkiwania oraz o zmianach w notowaniach rynkowych danego dobra.

Popyt na mieszkania na Śródce koncentrował się na lokalach rela- tywnie mniejszych niż w przypadku Dębca i Wildy (tabela 17). Średnia powierzchnia użytkowa mieszkań sprzedanych/kupionych w latach 2006–2010 na Śródce wyniosła 42,29 m2 i stanowiła tylko 76% typowej po-wierzchni lokali w obrocie rynkowym na Wildzie (średnia p.u. 55,63 m2) oraz blisko 93% powierzchni mieszkań na Dębcu (średnia 45,56 m2) Zmienność średniej powierzchni użytkowej lokali na Śródce była nie- znaczna w poszczególnych podokresach badania, wahając się od 40,66 do 46,35 m2. Tymczasem na Wildzie notowano rozpiętość średnich powierzch-ni od 49,92 aż po 60,56 m2. Informacje zawarte w tabeli 17 wskazują na stosunkowo skromne wymogi inwestorów na Śródce co do rozmiarów na-bywanych lokali, zwłaszcza w porównaniu z zachowaniami uczestników konkurencyjnych fragmentów rynku poznańskiego.

Tabela 18. Średnia jednostkowa cena transakcyjna lokali mieszkalnych sprzedanych w Poznaniu w obrębach geodezyjnych Śródka, Wilda, Dębiec w latach 2006–2010

Obręb/rok 2006 2007 2008 2009 2010 Średnia

2006–2010

Śródka 2604,96 4328,08 4741,11 4532,36 5683,88 4172,40

Wilda 3133,98 4125,76 4600,50 4329,37 4909,34 4196,61

Dębiec 2965,63 3749,31 4513,16 4410,37 4727,58 3889,68

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Centrum Wyceny Mienia sp. z o.o.

Zmiany cen mieszkań na rynku wtórnym w badanych obrębach geode-zyjnych Poznania, zilustrowane w tabeli 18, świadczą o indywidualnym wartościowaniu atrakcyjności poszczególnych lokalizacji w mieście. W roku 2006 spośród trzech zbadanych mikrorynków nieruchomości mieszkalnych to właśnie Śródka w najmniejszym stopniu zdobywała ekonomiczne uzna-nie strony popytowej. Poziom cenowy 2600 zł/m2 na Śródce w porównaniu z Wildą (nieco ponad 3100 zł/m2) wydaje się zastanawiająco niski. Śródka wypada słabo nawet na tle zdecydowanie odleglejszego od centrum Dębca (blisko 3000 zł/m2). Rynek nieruchomości Śródki w roku 2006 ewidentnie pozostawał jeszcze w głębokim uśpieniu, podążając powoli i ociężale za liderami cenowymi. Aktywność rozważanych subrynków, mierzona liczbą zawieranych transakcji sprzedaży/kupna potwierdza ten fakt (tabela 16).

84 ≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡

Na Śródce notowano zwykle dwukrotnie, a nawet czterokrotnie mniej tran- sakcji niż na Wildzie czy Dębcu.

W roku 2007 następuje przedziwna dla Śródki sytuacja rynkowa, pole-gająca na zaskakującym, ponadtrzykrotnym wzroście aktywności inwesto-rów (wzrost liczebności transakcji z 29 w roku poprzednim do 105 w 2007 roku). Pressing rynkowy strony popytowej wywołał natychmiastową reak-cję zbywców, którzy wyraźnie podwyższali ceny swoich zasobów nieru-chomościowych. Mieszkania na Śródce z roku na rok zdrożały o 2/3 (!). Tempo wzrostu cen na rynku nieruchomości w roku 2007 było generalnie duże (w całym Poznaniu – około 50%), ale na zasobach nieatrakcyjnych wiekowo i technicznie zwykle wytracało swój impet. Dowodem – stłumiona w 2007 roku reakcja zmian cen mieszkań z Wildy (wzrost roczny o 32%) i z Dębca (zmiana zaledwie nieco ponad 26%). W roku 2007 Śródka uzyska-ła tempo zmian dwukrotnie, a nawet trzykrotnie wyższe niż w przypadku analogicznych zasobów w porównywalnych dzielnicach.

Trudno doszukiwać się innych przyczyn, jak właśnie zachowań zorien-towanych na spekulację, w obliczu antycypacji dalszych podwyżek cen, wy-wołanych spodziewanymi efektami rewitalizacji. Zbiorowa świadomość nabywców nieruchomości mieszkalnych w Poznaniu przyjmuje informację o spodziewanej rosnącej atrakcyjności rynkowej (gospodarczej) Śródki.

W latach 2008–2009 badane subrynki mieszkaniowe poddają się prze-możnemu wpływowi dekoniunktury, pojawiającej się w Polsce z pewnym opóźnieniem w stosunku do światowego kryzysu ekonomicznego. Począt-kowo jednak reakcja rynku poznańskiego ogranicza się wyłącznie do wy-hamowania dynamiki tendencji wzrostowej (rok 2008), by w roku 2009 popaść w depresję i obniżyć ceny rynkowe (w porównaniu z rokiem 2008 spadek o około 2–5%). Lokale na Śródce w 2009 roku tanieją o 4% w sto-sunku do roku poprzedniego. W pierwszym półroczu 2010 roku ceny na zbadanych rynkach znów wzrastają. Na Wildzie i Dębcu nie są to duże wzrosty – odpowiednio, rzędu 13,5 i 7,3%. Z kolei w tym samym czasie ceny na Śródce rosną w stosunku do roku poprzedniego o 25,3%. Do uzyskanej wartości jednak należy podchodzić ze szczególną ostrożnością, jako że w pierwszym półroczu 2010 roku na Śródce odnotowano tylko osiem transakcji rynkowych sprzedaży/kupna lokali mieszkalnych. Taka sytuacja może zniekształcać obraz rynku. Prawdopodobnie jednak zaznacza się na Śródce kolejny trend wzrostowy, o tempie znacząco wyższym niż w konku-rencyjnych zasobach Wildy i Dębca.

Reasumując, należy podkreślić, że zmiany cen na rynku mieszkań w ob-rębie Śródki w latach 2006–2010 sięgnęły łącznie 218,2%. Trzeba pamiętać, że ten łączny wzrost cenowy miał miejsce w okresie, kiedy przez ponad dwa lata odczuwano falę światowego kryzysu ekonomicznego.

≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡ 85

****

W latach 2006–2010 Śródka była areną, na której rozgrywały się dy-namiczne wydarzenia społeczno-gospodarcze. Odsetek osób, które wpro-wadziły się na Śródkę w trakcie trwania procesów rewitalizacyjnych sięga 46%. Jednocześnie, prawie połowa mieszkańców badanego obszaru za-mieszkuje go od ponad dziesięciu lat. Co drugi mieszkaniec zajmuje lokal na podstawie przydziału kwaterunkowego lub cywilnej umowy najmu, zaled-wie co piąty dysponuje lokalem własnościowym spółdzielczym, a co szósty – pełną własnością do mieszkania.

Czynsze za zajmowane lokale mieszkalne, w opinii mieszkańców, wzra-stają przeciętnie w tempie kilkunastu procent rocznie. Wśród przyczyn naj-częściej wskazują oni potrzeby obiektywne (remont, wzrost utrzymania obiektu) oraz motywy spekulacyjne właścicieli kamienic.

Z kolei przedsiębiorcy na Śródce prowadzą działalność handlową, usłu-gową i handlowo-usługową. W znacznej mierze lokalizują swój biznes w lokalach najmowanych (2/3 ogółu). Większość przedsiębiorców dostrze-ga w ostatnich pięciu latach wzrosty kosztów najmu. Mieszkańcy Śródki rzadko korzystają z wielu obiektów komercyjnych, gdyż mają one nieco-dzienny profil działania biznesowego (np. bramy, piloty, szklarstwo, na-prawa laptopów, sklep muzyczny, sklep motoryzacyjny etc.). Poczucie bez-pieczeństwa wśród przedsiębiorców z obszaru Śródki jest wysokie, ale nie są w pełni zadowoleni ze standardu najmowanych lokali. Poziom zaanga-żowania społecznego przedsiębiorców wskazuje na 38% aktywnych pod-miotów, które chcą lub już pomagają lokalnej społeczności. Ponad 70% przedsiębiorców nie planuje wyprowadzenia się ze Śródki oraz nie wykazu-je skłonności do porzucenia tej dzielnicy.

Bardzo ciekawie zachowuje się lokalny rynek kupna/sprzedaży nieru-chomości mieszkalnych. Mieszkania kupowane na Śródce mają mniejszą od wildeckiej i dębieckiej średnią powierzchnię użytkową. W ocenie mieszkań-ców i najemców komercyjnych powierzchni nieruchomości, wysokość ob-ciążeń czynszowych wzrosła. Rosnące koszty utrzymania nieruchomości komercyjnych na Śródce nie są wynagradzane atrakcyjnymi poziomami zysków z prowadzonej działalności gospodarczej.

Rynek wtórny nieruchomości mieszkalnych w obrębie geodezyjnym Śródka w latach 2006–2010 wykazał spore wzrosty cenowe, został wyraź-nie podźwignięty, zresztą o wiele bardziej dynamicznie niż podobne, kon-kurencyjne zasoby na Wildzie czy Dębcu. Przyczyną prawdopodobnie jest zespół dość aktywnych działań ze strony miasta Poznania, podejmowanych w zakresie rewitalizacji obszarów miejskich (szczególnie wyraźnie obser-

86 ≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡

wowano wzrost cen mieszkań na Śródce w roku 2007 i 2010). Rewitalizacja wywołuje antycypację wzrostu cen mieszkań, co przekłada się na faktyczny wzrost zainteresowania popytu rynkiem – a to wprost tłumaczy gwałtow-ność zmian cen nieruchomości na Śródce.

Rewitalizacja Śródki nie wywołała skutecznych zjawisk naprawczych w przestrzeni i kontekście społeczno-gospodarczym. Należy podjąć próbę ponownego zrewidowania celów rewitalizacji, z uwzględnieniem specyfiki Śródki. Problemem Śródki jest współwystępowanie zespołów zabudowy w bardzo dobrej kondycji (głosy zadowolenia z życia i pracy na Śródce) w sąsiedztwie zasobów, które zostały niemalże zapomniane przez rynek (zarzewie potencjalnego konfliktu, źródło niezadowolenia podmiotów lo-kalnych). Rewitalizacja dotknęła zatem Śródkę, ale wybiórczo, punktowo, a nie w sposób spójny i ciągły przestrzennie. Trzeba dochować starań, aby Śródka nie przerodziła się w przestrzeń spekulacyjnych działań dla graczy rynkowych, bowiem taki stan rzeczy grozi wywołaniem pogłębionych zja-wisk gentryfikacyjnych.

≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡ 87

IV.IV.IV.IV. Dane i interpretacje socjologiczneDane i interpretacje socjologiczneDane i interpretacje socjologiczneDane i interpretacje socjologiczne

Marek Nowak

1.1.1.1. Kilka słów o zamierzeniach badawczych i co udało się zrobićKilka słów o zamierzeniach badawczych i co udało się zrobićKilka słów o zamierzeniach badawczych i co udało się zrobićKilka słów o zamierzeniach badawczych i co udało się zrobić

Zapewne na wstępie wprowadzenia do raportu z badania ilościowego

(techniką kwestionariuszową) wypada wskazać na specyfikę stosowanego narzędzia badawczego. Kluczowe dla socjologa są tutaj dwa pytania: w jaki sposób dobierana była próba oraz jaka była jej liczebność? Ze względu na specyfikę problemu jaki przed sobą postawiliśmy, zdecydowaliśmy się na wysiłek dotarcia do wszystkich mieszkańców. Zatem nie realizowaliśmy doboru próby. Zadbaliśmy jednak, żeby do wszystkich gospodarstw domo-wych dotarł ankieter. W ramach postawionego zadania miał on przeprowa-dzić wywiad z dorosłym mieszkańcem, który wykazuje się kompetencją w zakresie spraw Śródki. Większość pytań, które zadawali ankieterzy za-opatrzonych było w pięciopunktowe skale (socjologiczna skala Lickerta). Na końcu kwestionariusza zamieściliśmy zagadnienia dotyczące mieszkania i jego technicznych stron. Cele badania, skonstruowanego w powyższy spo-sób zmierzały do uchwycenia opinii mieszkańców na temat Śródki i procesu rewitalizacji oraz uzyskania materiału porównawczego z wcześniej prze-prowadzonego badania (sprzed pięciu lat), dotyczącego wybranych aspek-tów lokalu i jego zamieszkania. Przed datą rozpoczęcia badania rozkolpor-towaliśmy na Śródce informacje, co chcemy badać i jakie są ogólne cele naszych działań30.

Sporo indagowanych osób wskazywało na obowiązki, brak czasu i inne warunki uniemożliwiające odpowiedzi na pytania ankieterów. Co nas ____________________

30 Udało się zrealizować 147 wywiadów, co stanowi nieco mniej niż połowę gospo-darstw domowych zamieszkałych obecnie na Śródce. Realizacja wywiadów z wszystkimi mieszkańcami nie była możliwa z kilku powodów. Po pierwsze, jak się szybko zorientowaliś-my, atmosfera wokół procesu rewitalizacji nie jest dobra. Proces był krytykowany, z różnych powodów, co prowadziło do wielu stanowczych odmów udziału w badaniu.

88 ≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡

w pewien sposób zaskoczyło, w bardzo wielu przypadkach, pomimo kilka-krotnego odwiedzania poszczególnych mieszkań (ankieterzy mieli obowią-zek powracać trzy razy w kolejnych dniach pod określony adres), nie udało się nikogo zastać. Z informacji współmieszkańców klatek i kamienic dowie-dzieliśmy się, że spora liczba mieszkań jest trwale niezamieszkałych lub zamieszkałych przez studentów, którzy w tym samym czasie opuszczali mieszkania studenckie i wracali do swoich rodzin. Można uznać zatem, że cel badawczy nie został w pełni zrealizowany, co jednak nie ujmuje uzyska-nym danym wartości. Narzuca jednak nieco inny, zapewne nieco słabszy metodologicznie status poznawczy zaproponowanym interpretacjom. Chce- my w związku z tym w większym stopniu potraktować poniższe ustalenia jako opis procesu i wskazanie na kilka istotnych naszym zdaniem aspektów, nie zaś jako materiał diagnozujący Śródkę w „twardym” społeczno-infra- strukturalnym sensie (taki charakter miało badanie finansowane przez władze miasta zrealizowane pięć lat temu, opisane w podsumowaniu). Nie jest to więc ewaluacja par excellence, lecz diagnoza na podstawie w więk-szej części miękkich danych (wywiadów i obserwacji), pozwalająca na do-konanie opisu sposobu myślenia mieszkańców (na temat zmian w ich miej-scu zamieszkania) oraz uchwycenia kilku istotnych aspektów przestrzenno-materialnych, ważnych w kontekście rewitalizacji. Wnioski o charakterze socjologicznym, a właściwie ich status naukowy zależy od uzyskanego po-ziomu reprezentatywności, co jest w przypadku przyjętej przez nas formuły badawczej (tzw. próby zupełnej) i liczby przeprowadzonych wywiadów, mniej lub bardziej kłopotliwe.

By mieć pewność, że nasze wnioski mają sens poznawczy zastosowaliś-my i zestawiliśmy ze sobą wiele narzędzi badawczych jednocześnie (tzw. triangulację), w tym np. wywiady pogłębione (14) i zogniskowany wywiad grupowy.

2.2.2.2. Jaka jest Śródka po Jaka jest Śródka po Jaka jest Śródka po Jaka jest Śródka po pięcipięcipięcipięciu latach rewitalizacji u latach rewitalizacji u latach rewitalizacji u latach rewitalizacji z z z z perspektywperspektywperspektywperspektywy y y y

mieszkańcamieszkańcamieszkańcamieszkańca? ? ? ? Rozpoczynając badanie zadaliśmy pytanie, jakie główne zalety zamiesz-

kania na Śródce dostrzegli respondenci31? Generalnie nie różniły się one od odpowiedzi na szczegółowe pytania (zadawane w drugiej kolejności), warto jednak dodać, że poza dobrym skomunikowaniem (ponad 50% odpowie-____________________

31 Respondenci sami formułowali odpowiedzi (nie sugerowaliśmy określonych możli-wości, a pytanie poprzedzało podejmowanie szczegółowych kwestii).

≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡ 89

dzi), jako drugie w rankingu respondenci wskazali na „spokój i ciche oto-czenie”, jako zalety mieszkania na Śródce.

Przechodząc do bardziej szczegółowej analizy, warto zauważyć, co na-stępuje. Po pierwsze, stosunek do swojego miejsca zamieszkania mieszkań-ców zdecydowanie nie jest neutralny. Większość respondentów i prawie połowa populacji (zakładając reprezentatywność badania) zdecydowanie zgadza się z tezą, że Śródka to dobre miejsce do zamieszkania (45,3%). Ra-czej zgadza się z podobną tezą ponad 1/3 respondentów. Opinię, że zdecy-dowanie tak nie jest, wyraża zaledwie 6 respondentów, co buduje bardzo wyraźny obraz pozytywnego stosunku mieszkańców do swojego miejsca zamieszkania (por. tab. 19), podkreślają to również średnie wartości miar rozproszenia pozwalających ustalić, na ile opinie są zróżnicowane (odchy-lenie standardowe: 1,068). Jest to zatem raczej jednoznaczna opinia.

Tabela 19. Czy Śródka to dobre miejsce do zamieszkania?

Częstość Procent Procent ważnych

Procent skumulowany

Ważne Zdecydowanie tak 67 45,3 45,6 45,6

Raczej tak 53 35,8 36,1 81,6

Ani tak, ani nie 12 8,1 8,2 89,8

Raczej nie 9 6,1 6,1 95,9

Zdecydowanie nie 6 4,1 4,1 100,0

Ogółem 147 99,3 100,0

Braki danych Systemowe braki danych 1 0,7

Ogółem 148 100,0

Źródło: Badanie M.N.

Nieco mniej jednoznaczny obraz akceptacji ujawnił się, gdy zadawaliś- my pytanie dotyczące bardziej szczegółowych kwestii. Zacznijmy od opinii, która jest i jednoznaczna, i pozytywna. Wyraźnie widać, że mieszkańcy po-strzegają Śródkę jako miejsce bardzo dobrze skomunikowane z resztą miasta, co ciekawe przekonani są o tym wszyscy mieszkańcy (100%). Przy-pomnijmy, że tę cechę wskazali również badani, gdy zadano im pytanie otwarte (nie zawierające konkretnych odpowiedzi). Zdecydowanie bardziej niejednoznaczne zdania formułują respondenci, gdy oceniają bliskość skle-pów. Tutaj „zdecydowanie tak” i „raczej tak” odpowiada mniej niż połowa badanych (41%), nieco większa grupa jest przeciwnego zdania (47,9%)32. ____________________

32 Wartość średniej wskazuje zresztą na przewagę opinii negatywnych, warto zwrócić również uwagę na dużą wartość miary rozproszenia sugerującą silniejsze zróżnicowanie opinii.

90 ≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡

Zdecydowanie bardziej pozytywne opinie dotyczą bliskości centrów hand- lowych, co nie dziwi w związku z otwarciem w ostatnim czasie dużego cen-trum w okolicach Jeziora Maltańskiego. Warto jednak wskazać na istotne zróżnicowanie opinii, co sugeruje różne oceny zarówno dostępności, jak i użyteczności nowych instytucji (wyższe odchylenie standardowe: 1,333, por. tab. 20) dla mieszkańców (zapewne różniących się społecznie).

Podobnie zróżnicowane odpowiedzi, jak w przypadku oceny bliskości sklepów formułują badani, gdy pytaliśmy o estetykę Śródki (nieco niższa wartość miary rozproszenia).

Około 1/5 badanych mieszkańców zgodziła się, ze Śródka jest „zdecy-dowanie”, bądź „raczej” estetyczna. Prawie 1/3 miała inne zdanie. Jednak najliczniejsza grupa zakwestionowała estetykę Śródki (50,7%, por. tab. 20).

Tabela 20. Główne cechy: estetyczne otoczenie

Częstość Procent Procent ważnych

Procent skumulowany

Ważne Zdecydowanie tak 6 4,1 4,1 4,1

Raczej tak 31 20,9 21,2 25,3

Ani tak, ani nie 35 23,6 24,0 49,3

Raczej nie 41 27,7 28,1 77,4

Zdecydowanie nie 33 22,3 22,6 100,0

Ogółem 146 98,6 100,0

Braki danych Brak odpowiedzi 1 0,7

Systemowe braki danych 1 0,7

Ogółem 2 1,4

Ogółem 148 100,0

Źródło: Badanie M.N.

Ta opinia wydaje się szczególnie ważna ze względu na specyfikę proce-

su rewitalizacji, który w założeniu powinien próbować zmieniać (popra-wiać) wizerunek zdegradowanej przestrzeni, a poprawa estetyki wydaje się relatywnie łatwiejsza do osiągnięcia, niż np. uruchomienie procesów ogra-niczających marginalizację społeczną. Co więcej, pozytywne zmiany da się tu uzyskać relatywnie szybko33 i można się zgodzić, że mają one katalizujący wpływ na zaangażowanie mieszkańców w proces zmian.

Spróbujmy jednak rozwarstwić ocenę estetyki na bardziej szczegółowe oceny: czystości, miejsc parkingowych i zieleni. ____________________

33 Można uznać, że powinien to być jeden z pierwszych kroków realizowanych przez organizatorów procesu.

≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡ 91

Zróżnicowanie opinii na temat czystości (braku zaśmiecenia terenu) było nieco większe niż w przypadku ocen estetyki. Analogicznie również, nieco mniej niż połowa oceniała krytycznie czystość na Śródce (44,6%, por. tab. 21).

Tabela 21. Główne cechy: czystość (brak zaśmiecenia)

Częstość Procent Procent ważnych

Procent skumulowany

Ważne Zdecydowanie tak 11 7,4 7,5 7,5

Raczej tak 39 26,4 26,7 34,2

Ani tak, ani nie 30 20,3 20,5 54,8

Raczej nie 29 19,6 19,9 74,7

Zdecydowanie nie 37 25,0 25,3 100,0

Ogółem 146 98,6 100,0

Braki danych Brak danych 1 0,7

Systemowe braki danych 1 0,7

Ogółem 2 1,4

Ogółem 148 100,0

Źródło: Badanie M.N.

Pozytywnie na temat czystości wypowiadał się nieco więcej niż co trze-

ci mieszkaniec. Dysproporcja opinii jest tutaj trochę mniejsza niż w pytaniu wcześniejszym (czyli zdania są bardziej podzielone).

Podobnie niejednoznaczne oceny dotyczyły odpowiedniej liczby miejsc parkingowych, co również pozostaje w związku z wyglądem i funkcjonalno-ścią przestrzeni. Podobnie, jak w wypadku estetyki (mniej zaś jak w przy-padku czystości), ponad połowa respondentów postrzega kwestię możliwo-ści parkowania jako słabą stronę Śródki (ok. 54%).

Zadaliśmy również pytanie o zieleń na Śródce. Dominowały tutaj opinie pozytywne (37%), przy relatywnie mniejszej liczbie odpowiedzi negatyw-nych. Dosyć wysoki poziom miary rozproszenia wskazuje jednak, że opinie te charakteryzowało duże zróżnicowanie, co po raz kolejny dowodzi, że oceny bardzo mocno różnicuje w tym przypadku miejsce zamieszkania na Śródce.

Podsumowując, opinie dotyczące „wizualności” pozostają w większości krytyczne, choć wyraźnie w populacji da się wyróżnić grupa (około 1/3 mieszkańców), która skłonna jest oceniać wskazane aspekty bardziej pozy-tywnie lub też nie ma wyrobionej opinii (około 20%). By zachować obiek-tywizm, należy zapewne zwrócić uwagę, że zdania respondentów dotyczące wyglądu przestrzeni bywają bardzo zróżnicowane („de gustibus non est

92 ≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡

disputandum”) i co równie ważne, podlegają w pewnym zakresie auto- manipulacji. Oznacza to, że ocena przestrzeni zależy również od poziomu zaangażowania emocjonalnego w miejsce zamieszkania lub zaangażowania w jej kształtowanie. Taka interpretacja nie zmienia jednak kierunku formu-łowanych wniosków, a nawet może wzmacniać krytycyzm.

W całkowitej opozycji do oceny estetyki pozostają odpowiedzi na pyta-nie o dobrą atmosferę sąsiedzką. Tutaj wyraźnie dominują oceny pozytyw-ne. O dobrej atmosferze przekonanych jest więcej niż 2/3 mieszkańców (69,4%), a negatywne opinie wyraża co dziesiąty respondent (por. tab. 22).

Tabela 22. Główne cechy: dobra atmosfera sąsiedzka

Częstość Procent Procent ważnych

Procent skumulowany

Ważne Zdecydowanie tak 48 32,4 32,7 32,7

Raczej tak 54 36,5 36,7 69,4

Ani tak, ani nie 23 15,5 15,6 85,0

Raczej nie 12 8,1 8,2 93,2

Zdecydowanie nie 3 2,0 2,0 95,2

Nie mam zdania 7 4,7 4,8 100,0

Ogółem 147 99,3 100,0

Braki danych Systemowe braki danych 1 0,7

Ogółem 148 100,0

Źródło: Badanie M.N.

Co ciekawe, w kontekście nie najlepszego wizerunku urbanistycznego

Śródki (w przekonaniu mieszkańców), wyżej ceniony jest tutaj poziom bez-pieczeństwa (74,8% odpowiada twierdząco). Co wskazuje, że jeden z pro-blemów, z którym powinna zmierzyć się rewitalizacja w opinii mieszkań-ców został rozwiązany.

Kończąc analizę odpowiedzi dotyczących wizerunku Śródki, warto wskazać na ostatnie stanowisko, które charakteryzuje duża liczba ocen am-biwalentnych i jednocześnie relatywnie niskie zróżnicowanie opinii (mie-rzone odchyleniem standardowym, por. tab. 23). Respondenci mają więc zdanie na ten temat i jest ono zdecydowanie krytyczne. Odpowiedź ta doty-czy obecności instytucji kulturalnych na Śródce (74,3% deklaracji wskazu-jących na krytyczną ocenę).

Wychodząc poza ilościowy materiał, warto zauważyć, że relatywnie niedawno w odniesieniu do daty badania zlikwidowane zostało niewielkie kino „Malta”, które stanowiło zdecydowanie ponadlokalne (wykraczające

≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡ 93

Tabela 23. Główne cechy: obecność instytucji kulturalnych

Częstość Procent Procent ważnych

Procent skumulowany

Ważne Zdecydowanie tak 5 3,4 3,4 3,4

Raczej tak 12 8,1 8,2 11,6

Ani tak, ani nie 15 10,1 10,2 21,8

Raczej nie 52 35,1 35,4 57,1

Zdecydowanie nie 58 39,2 39,5 96,6

Nie mam zdania 5 3,4 3,4 100,0

Ogółem 147 99,3 100,0

Braki danych Systemowe braki danych 1 0,7

Ogółem 148 100,0

Źródło: Badanie M.N.

swoim oddziaływaniem poza teren Śródki) centrum spotkań i unikalne miejsce z własnym repertuarem filmowym i pomysłem na spędzanie wolne-go czasu. Likwidacja kina była więc bardzo widocznym wskaźnikiem pod-upadania kulturalnego przestrzeni Śródki. Sala, w której działało kino nie była własnością najemcy, należała do sąsiadującego ze Śródką kompleksu nieruchomości Kościoła katolickiego. Decyzja o likwidacji podjęta została zatem niejako obok procesu odnowy Śródki, który opisujemy. Koincydencja czasowa sprawiła (na co wskazywali ankieterzy w swych komentarzach), że w ocenach respondentów zniknięcie kina pozostało w związku z rewita-lizacją – precyzyjniej zaś, stało się jednym z argumentów krytycznej oceny procesu.

**** Podsumowując ten wstępny obraz, warto prześledzić poszczególne

opinie z punktu widzenia tego, jak są jednoznaczne lub nie budzą wątpliwo-ści mieszkańców (służy do tego, stosowana już, miara rozproszenia: odchy-lenie standardowe) oraz zrekonstruować statystyczne związki pomiędzy poszczególnymi opiniami respondentów (rozpatrywanymi jako zmienne: korelacje parami).

Duże zróżnicowanie opinii, które tu rejestrujemy pozwoli nam wnio-skować, z jednej strony o polaryzacji opinii w określonej kwestii, z drugiej o możliwej niejednoznaczności stanowisk (respondenci nie mają utrwalo-nego zdania na ten temat). Nie jest jednak do końca jasne, która z zapropo-nowanych interpretacji będzie bardziej zasadna w przypadku Śródki.

Statystycznie istotne związki pomiędzy opiniami pozwolą z kolei zre-konstruować syntetyczny obraz Śródki w opiniach jej mieszkańców (na

94 ≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡

zasadzie powiązania ze sobą pewnych odpowiedzi), co sugeruje, że tworzą one swoisty syndrom opinii lub po prostu rozpowszechnione stanowiska (por. tab. 24).

Tabela 24. Statystyczne opisowe rozkładu odpowiedzi na pytanie o cechy zamieszkania na Śródce

Średnia Odchylenie

standardowe

1. Główne cechy: dobra komunikacja 1,14 0,344

2. Główne cechy: bliskość sklepów 3,16 1,434

3. Główne cechy: bliskość centrów handlowych 2,42 1,333

4. Główne cechy: niskie czynsze 3,94 1,401

5. Główne cechy: estetyczne otoczenie 3,44 1,174

6. Główne cechy: odpowiednia liczba miejsc parkingowych 4,10 1,456

7. Główne cechy: dobra atmosfera sąsiedzka 2,24 1,306

8. Główne cechy: niewygórowana cena nieruchomości 4,64 1,475

9. Główne cechy: czystość (brak zaśmiecenia) 3,29 1,308

10. Główne cechy: obecność zieleni 2,94 1,356

11. Główne cechy: obecność instytucji kulturalnych 4,10 1,125

12. Główne cechy: poczucie bezpieczeństwa 2,31 1,204

Opis: Wartość średniej pow. 2,5 wskazuje na dominację opinii negatywnych. Poniżej 2,5 ocen pozy-

tywnych. Źródło: Badanie M.N.

Można stwierdzić, że najbardziej jednoznaczna opinia respondentów

dotyczy lokalizacji przestrzennej Śródki jako miejsca dobrze skomunikowa-nego (odchylenie standardowe: 0,344). Jest to jednak, co warto podkreślić, czynnik niezależny od polityki realizowanej na terenie Śródki.

Pozostałe zagadnienia w znacznie większym stopniu różnicują respon-dentów. Opinie najbardziej rozbieżne dotyczą dwóch kwestii: odpowiedniej liczby miejsc parkingowych i niewygórowanych cen nieruchomości (w oby-dwu przypadkach dominują oceny krytyczne). Podobnie rozproszone są opinie dotyczące: bliskości sklepów i niskich czynszów na Śródce.

Wrażenie dużych i niejednoznacznych zróżnicowań potwierdza rów-nież analiza czynnikowa, a właściwie jej nieużyteczność wynikającą z nie-możności wyznaczenia znaczących, dominujących syndromów czy dominu-jącego syndromu opinii. Brak opinii lub znaczące przejawy dysproporcji w ocenie otoczenia (deklarowane przez respondentów) po raz kolejny wskazują nieskuteczność zmiany wizerunku miejsca, czy też jego „ujedno-znacznienia” w świadomości mieszkańców, stanowiącego jeden z warun-ków efektywnej rewitalizacji przestrzeni miasta.

≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡ 95

Spróbujmy jednak bardziej precyzyjnie naszkicować obraz Śródki, zda-jąc sobie sprawę z kłopotów analitycznych, które powoduje silne zróżnico-wanie opinii. W tym celu zbadamy związki statystyczne pomiędzy poszcze-gólnymi zmiennymi (opiniami respondentów na poszczególne kwestie związane ze Śródką) oczywiście tam, gdzie one istnieją.

Tabela 25. Statystycznie istotne związki (korelacje) pomiędzy zmiennymi charakteryzują-cymi Śródkę (korelacja Pearsona)

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 1. Czy Śródka to dobre miejsce

do zamieszkania ,305** ,285** ,353** ,293** ,000 ,000 ,000 ,000

2. Główne cechy: dobra komu-nikacja

3. Główne cechy: bliskość sklepów

,305** ,475** ,280** ,000 ,000 ,001

4. Główne cechy: bliskość cen-trów handlowych

,285** ,475** ,000 ,000

5. Główne cechy: niskie czyn-sze

6. Główne cechy: estetyczne otoczenie

,353** ,280** ,392** ,341** ,000 ,001 ,000 ,000

7. Główne cechy: odpowiednia liczba miejsc parkingowych

8. Główne cechy: dobra atmos-fera sąsiedzka

,293** ,000

9. Główne cechy: niewygóro-wana cena nieruchomości

10. Główne cechy: czystość (brak zaśmiecenia)

11. Główne cechy: obecność zieleni

,341** ,000

12. Główne cechy: obecność instytucji kulturalnych

13. Główne cechy: poczucie bezpieczeństwa

** Korelacja jest istotna na poziomie 0.01 (dwustronnie). Zamieściliśmy informacje tylko o znaczących związkach w większości przypadków obustronnych. Źródło: Badanie M.N.

Najsilniej powiązana z innymi jest odpowiedź na pytanie, czy Śródka to

dobre miejsce do zamieszkania. Odpowiedzi na to pytanie pozwalają ziden-tyfikować mocne strony Śródki. Najsilniejszy związek wiąże to ogólne pyta-nie z kwestią estetyczności (jakkolwiek jest ona rozumiana – por. tab. 20), bliskością sklepów (w sensie zapewne bardziej ogólnym) oraz sąsiedztwem

96 ≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡

centrów handlowych i dobrą atmosferą sąsiedzką. Wydaje się, że to właśnie te czynniki sprawiają, że ocena Śródki jako miejsca zamieszkania jest tak pozytywna. Przy czym problem dostępności handlu tworzy zapewne jeden ważny, w jakiś sensie odrębny aspekt tej oceny. Zastanawiające jest, jaki udział w powstającym obrazie ma jakość handlu na samej Śródce. Sprawa jest dyskusyjna. Można jednak uznać, że oceny tego aspektu są znaczące dla całej wizji atrakcyjności miejsca, a rozwój sfery usług jest wskaźnikiem wi-talności społeczności lokalnej. Trudno przedstawić bardziej jednoznaczną ocenę (opierając się tylko na materiale ilościowym). Wnioski z wywiadów pogłębionych są, jak już wnioskowano, zdecydowanie bardziej pesymi-styczne.

Estetyczność, przywołana na samym początku, statystycznie wiąże się z obecnością zieleni (korelacja Pearsona 0,340), co zapewne pozwala zin-terpretować jej status jako znaczący czynnik atrakcyjności miejsca zamiesz-kania. Śródka zatem uznana jest za zieloną, i to wpływa na ocenę estetyki miejsca lub odwrotnie. Jest to zresztą jedyny czynnik, który wiąże problem zieleni z ocenami jakości miejsca zamieszkania. Podobnie jednoznaczny związek, choć wiązany z innymi czynnikami (niż ten dotyczący zieleni) cha-rakteryzują odpowiedzi na pytania o dobre sąsiedztwo (choć związek jest statystycznie słabszy) i czystość.

Co warte uwagi, w analizie statystycznej nie ma istotnego statystycznie związku z bardziej pozytywnie ocenianym skomunikowaniem Środki, co mogłoby uchodzić za najbardziej oczywistą zmienną „mediującą” (powiąza-ną z innymi aspektami pozytywnych ocen Śródki). Poszukując wyjaśnień, można stwierdzić, że komunikacja jest aspektem funkcjonalnym niezależ-nym od rewitalizacji i może być traktowana jako coś odrębnego, choć i tak interpretacja wyników jest kłopotliwa.

Co ciekawe z punktu widzenia kryteriów, jakie stosują badani w ocenie atrakcyjności miejsca, istnieje nieco słabszy związek pomiędzy bliskością (dostępnością) sklepów a oceną estetyki (korelacja Pearsona: 0,280), co zapewne sprawia, że kwestię usług i handlu wypada traktować jako istotny czynnik, czy też wskaźnik dynamiki rewitalizacji, a otoczenie nieco dalsze jako kontekst procesów odbywających się lokalnie. Przedstawiając myśl wprost: relatywna bliskość centrów handlowych może zwiększać oceny jakości sfery usług w istocie bez znaczących zmian na badanym terenie (np. Śródki).

Dlaczego inne sfery wydają się niezwiązane ze sobą, pozostaje istotnym problemem badawczym. Można jednak zaproponować wyjaśnienie istotne z punktu widzenia efektywności procesów rewitalizacji.

≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡ 97

Jeżeli uzyskany obraz uzupełnimy o dane dotyczące aktywności miesz-kańców (pytaliśmy o udział w formalnych zebraniach, kulturalnych wyda-rzeniach na Śródce i dyskusjach) i uwzględnimy zróżnicowania społeczne, niejednoznaczność opinii da się zinterpretować z jednej strony jako prze-konanie, że nic szczególnego na terenie Śródki się nie dzieje (nie stało).

Z drugiej zaś strony, w rzeczywistości jednak w związku z tym pierw-szym, możemy mieć tu do czynienia z brakiem form dyskusji i komunikacji zbiorowej jako mechanizmów artykulacji stanowisk34. Respondenci różnią się opiniami, bo np. nie mieli okazji, czy nie chcieli zająć się sprawą Środki lub tylko podjąć dyskusji na ten temat (co pozwoliłoby wypracować jakieś w miarę jednoznaczne zdanie w kluczowych kwestiach).

Co ciekawe z punktu widzenia dynamiki rewitalizacji, na tle opinii analizowanych powyżej, zdecydowana większość respondentów ocenia zmiany, jakie zaszły na Śródce na przestrzeni ostatnich pięciu lat jako istot-ne (65,7% odpowiedzi twierdzących, por. tab. 26). Mamy tu zatem obraz uświadamiania sobie przez respondentów zmian, które jednak nie budują jednoznacznego obrazu społecznego. Wskazuje to na dwie rzeczy: nieefek-tywność działań rewitalizacyjnych, a w każdym razie ich nieefektywność w sferze zbiorowej świadomości mieszkańców lub (albo) silne zróżnicowa-nie warunków w ramach Śródki, w istocie niedostrzeżone przez mieszkań-ców (co wiemy również na podstawie wywiadów pogłębionych).

Tabela 26. Jak ocenia Pan/i zmiany (czy były one istotne, czy też nie)?

Częstość Procent Procent ważnych

Procent skumulowany

Ważne Bardzo istotne 47 31,8 34,3 34,3

Raczej istotne 43 29,1 31,4 65,7

Ani istotne, ani nie istotne 15 10,1 10,9 76,6

Raczej mało istotne 18 12,2 13,1 89,8

Zdecydowanie nieistotne 11 7,4 8,0 100,0

Ogółem 137 92,6 100,0

Brak danych 13 8,8

Braki danych Systemowe braki danych 1 0,7

Ogółem 11 7,4

Ogółem 148 100,0

Źródło: Badanie M.N.

____________________

34 Jej warunkiem jest uczestnictwo w mniej lub bardziej absorbującej formie. Dane te prezentujemy w dalszej części raportu.

98 ≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡

W konsekwencji pojawia się pytanie, czego owe dostrzeżone zmiany dotyczyły (powodując tak niejednoznaczne oceny)?

W tym miejscu jednak warto zadać inne związane z tym pierwszym py-tanie, nawiązujące do problemu rewitalizacji. A mianowicie: w jakim stop-niu owe zmiany są utożsamiane z wdrożonym procesem i ewentualnie czy budzi on pozytywne skojarzenia, np. jako relatywna poprawa i wzrost ja- kości życia?

3. 3. 3. 3. Rewitalizacja jako proces: oceny mieszkańcówRewitalizacja jako proces: oceny mieszkańcówRewitalizacja jako proces: oceny mieszkańcówRewitalizacja jako proces: oceny mieszkańców Na wstępie zadajmy pytanie o rozumienie pojęcia rewitalizacji. Nie jest

ono rozumiane jednoznacznie. We wstępnej części kwestionariusza, po-święconej bezpośrednio rewitalizacji, zadaliśmy kolejne pytanie otwarte: co to jest rewitalizacja?

Zdaniem większości respondentów jest to jakaś forma „odświeżenia”, „odnowy”, a zatem działań, które zmierzają do pozytywnej zmiany w odnie-sieniu do stanu teraźniejszego. Owa pozytywna zmiana, często ma wiele wspólnego z przeszłością, w tym wszakże sensie, że – w słabszym wariancie – ma w jakiś sposób nawiązywać do tego co było wczoraj – w silniejszym zaś – ma być powrotem, do tej lepszej przeszłości z okresu, który się uznaje za punkt odniesienia. W tym sensie, także na podstawie wywiadów pogłę-bionych, niektórzy respondenci wskazywali na okres przedwojenny lub okres krótko po wojnie. Czasami również pojawiały się odniesienia do wizji postępu, a zatem tworzenia nowych jakości, przedtem nieobecnych (byłoby to zatem związane z tym rodzajem zmian, które zdefiniowaliśmy jako re- witalizacja). To one miałyby prowadzić do „odnowy” i stanowić pozytywny wskaźnik zmian.

Pojęcie rewitalizacji jest więc relatywnie czytelne dla większości re-spondentów (nie miało zdania tylko ok. 10%), choć na różne sposoby. Po-zwalamy sobie wskazać na trzy quasi typy idealne pojawiające się w odpo-wiedziach respondentów. Pierwszy – odwołuje się jednoznacznie do działań o charakterze technicznym, zmierzających do poprawy jakości życia miesz-kańców lub tylko poprawy warstwy wizualnej przestrzeni (remont, reno-wacja). Respondenci wskazywali na działania zmierzające do odświeżenia elewacji, na remonty jako przejawy działań odnawiających. Ten rodzaj my-ślenia, na podstawie naszego badania, jest z jednej strony bardzo rozpo-wszechniony, z drugiej zdecydowanie mniej refleksyjny i naszym zdaniem związany z płytszą tożsamością miejsca. Wiąże się również częściej z niż-szym poziomem wykształcenia.

≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡ 99

Drugi – dotyczy postawy, możemy ją określić jako konserwatywna, w której mieści się jakaś wizja historycznej zmiany. Dewaloryzacja prze-strzeni Śródki jest etapem w życiu miasta w perspektywie średnio i długo-okresowej (zapewne zależnie od wieku respondenta). Odwrócenie „procesu rozpadu” – w pewien sposób symetrycznie – ma być powrotem do tego momentu w historii miejsca, który uznaje się za okres prosperity lub tylko wiąże się z pozytywnymi wspomnieniami. Oczywiście może tu chodzić za-równo o doświadczenia konkretnego człowieka „od zawsze” zamieszkują-cego Śródkę, ale również o tożsamość odkrywaną na podstawie rozmów i lektury, zatem „z drugiej ręki”. Ten motyw wydaje się szczególnie ważny w odniesieniu do rewitalizacji obszaru mającego społeczną historię. Udało nam się go również uchwycić w wywiadach pogłębionych na Śródce, o czym będzie jeszcze mowa.

Trzeci sposób rozumienia rewitalizacji (najbliższy naszej definicji) jest zdecydowanie progresywny jako swego rodzaju ideologia nowości, w ja-kimś zakresie przeciwstawny do poprzedniego. Obejmuje wizje zmian, które są lub mogą być oderwane od „tu i teraz” i poszukują rozwiązań pro-blemów (wynikających z dewaloryzacji przestrzeni) w aktywnej wizji prze-kształcenia, tworzenia nowych całości, zmian funkcji etc. Jak się wydaje, ten sposób myślenia zakłada również mniejszy poziom utożsamienia z prze-strzenią (akceptuje zmiany) i częściej jest cechą osób młodszych. Abstrahu-jąc od materiału jaki tutaj zebraliśmy, ten kierunek rozumowania wydaje się także bliższy technokratycznej wizji zarządzania przestrzenią (ten wą-tek również dalej podjęty).

Reasumując, gdy próbujemy odpowiedzieć na pytanie, o jakich zmia-nach myślą respondenci mówiąc „rewitalizacja”, nasuwa się obraz dość jed-nowymiarowy. Jak się wydaje, przede wszystkim respondenci wskazują na zmiany w sferze materialnej i dotyczącej infrastruktury. Zdecydowanie rzadko pojawiają się odniesienia do procesów społecznych, które uczynią przestrzeń atrakcyjniejszą jako miejsce do zamieszkania lub odwiedzania bądź przestrzeń zamieszkaną przez usatysfakcjonowanych ludzi. Dominacja „materialistycznej” wizji procesu jest widoczna, co zresztą wzmacnia egzo-genna, czyli zewnętrzna (jeśli chodzi o inspiracje), specyfika i kierunek zmian jakie obserwowali mieszkańcy na Śródce.

Bardziej szczegółowe kwestie podejmowaliśmy w formie listy pytań rekonstruujących skojarzenia z procesem rewitalizacji (z czym kojarzy się rewitalizacja?). Warto dodać, że skojarzenia te mogą obrazować zarówno: 1) rozpowszechnione rozumienie tego, czym jest rewitalizacja, jako element ogólnej wiedzy, jak i 2) obserwacje działań kojarzonych z rewitalizacją, do-

100 ≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡

strzeżonych na Śródce; 3) a w jakimś także zakresie oceniają sam proces, również ze względu na obserwowane przez nich aspekty zmian. Rozumie-nie rewitalizacji w praktyce jest więc wieloźródłowe i charakteryzują go co najmniej trzy wskazane wymiary, nazwijmy je: kognitywnym, percepcyj-nym i oceniającym.

Tabela 27. Statystyki opisowe dotyczące pytań o rewitalizację

N Średnia Odchylenie

standardowe

Z czym kojarzy się rewitalizacja: odnowienie ele-wacji 146 1,47 0,744

Z czym kojarzy się rewitalizacja: remonty w bu-dynkach 146 1,73 1,026

Z czym kojarzy się rewitalizacja: większą liczbą imprez kulturalnych 146 1,81 0,992

Z czym kojarzy się rewitalizacja: większą liczbą gości, turystów 142 1,97 1,260

Z czym kojarzy się rewitalizacja: poprawą bezpie-czeństwa 145 2,04 1,098

Z czym kojarzy się rewitalizacja: wzrostem zainte-resowania władz miejskich 145 2,08 1,422

Z czym kojarzy się rewitalizacja: poprawa komu-nikacji 146 2,36 1,323

Z czym kojarzy się rewitalizacja: wzrostem liczby działalności gospodarczych 145 2,45 1,453

Z czym kojarzy się rewitalizacja: poprawą jakości sklepów 146 2,46 1,390

Z czym kojarzy się rewitalizacja: zmniejszeniem poziomu biedy 145 2,50 1,395

Z czym kojarzy się rewitalizacja: wzrostem wyso-kości czynszów 145 2,63 1,563

Z czym kojarzy się rewitalizacja: pojawieniem się nowych budynków 144 2,67 1,348

Z czym kojarzy się rewitalizacja: wzrostem cen nieruchomości 146 2,71 1,715

Z czym kojarzy się rewitalizacja: zmniejszeniem bezrobocia 145 2,97 1,472

Z czym kojarzy się rewitalizacja: ze zwiększeniem liczby mieszkańców 146 3,12 1,347

Źródło: Badanie M.N.

Co nie dziwi, ze względu na wcześniejsze spostrzeżenia rewitalizacja

najczęściej i w istocie powszechnie kojarzy się z odnową elewacji (prawie 96% odpowiedzi twierdzących), remontami w budynkach (średnia: 1,73 dla

≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡ 101

pięciopunktowej, malejącej skali), ale także np. z większą liczbą imprez kul-turalnych (średnia: 1,81 dla pięciopunktowej skali) i poprawą bezpieczeń-stwa (średnia: 2,04 dla pięciopunktowej skali), a także wzrostem zaintere-sowania władz miejskich. I na tym właściwie jednoznaczne skojarzenia się kończą. Można jeszcze do zaproponowanej listy dodać: deklaracje poprawy jakości komunikacji i poprawę ekonomicznego wymiaru funkcjonowania przestrzeni (sklepów i działalności gospodarczej). Największe kontrowersje budziły odpowiedzi na prośby dotyczące oceny dwóch aspektów (z punktu widzenia procesu rewitalizacji): oceny większego zainteresowania władz miejskich (odchylenie standardowe: 1,422) oraz wzrostu liczby prowadzo-nych działalności gospodarczych (odchylenie standardowe: 1,453).

Z czym rewitalizacja się nie kojarzy? Na pewno nie kojarzy się ze zwiększeniem liczby osób zamieszkałych na Śródce (średnia: 3,12 dla pię-ciopunktowej skali) i spadkiem bezrobocia (średnia: 2,97 dla pięciopunk-towej skali). Najwięcej kontrowersji (odchylenie standardowe: 1,715), przy relatywnie niskim poziomie akceptacji, budzi zdanie (średnia: 2,71 dla pię-ciopunktowej skali), że rewitalizacja wiąże się ze wzrostem cen nierucho-mości. Dalej, nieco mniej negatywne: budową nowych mieszkań i wzrostem czynszów. Tutaj też możemy obserwować wyższy poziom niejednoznaczno-ści (odchylenie standardowe: 1,563).

Zbadaliśmy również związki (korelacje) jakie występują pomiędzy ko-lejnymi aspektami rewitalizacji. Im są większe, tym związek jest bardziej jednoznaczny, dodatni lub odwrotnie proporcjonalny (ujemny), co pozwala głębiej wniknąć w wyobrażenia respondentów w interesującym nas kon-tekście rewitalizacji.

Najbardziej jednoznaczny, w wypowiedziach respondentów, aspekt „odnowy elewacji” (jako rewitalizacja) pozostaje wyraźnie wyodrębniają-cym się elementem skojarzeń. Niewielka istotna statystycznie korelacja wiąże go jedynie z „remontami w budynkach”. Pozwala to traktować oby-dwa wskazane czynniki oceny w pewien sposób łącznie i w oderwaniu od innych.

Poprawa komunikacji, jako aspekt rewitalizacji, choć tak znacząca w ocenach atrakcyjności zamieszkania na Śródce, nie wiąże się z żadną z opinii. Przypomnijmy jednak, że respondenci oceniają skomunikowanie bardzo pozytywnie.

Najsilniej powiązane z innymi odpowiedziami (traktowanymi jako czynniki), co należy odczytać z uwagą, jest m.in. wzrost liczby działalności gospodarczych jako aspekt rewitalizacji, a zatem w pewien sposób poprawa rynkowego statusu terenu rewitalizowanego. Najsilniejszy związek dotyczy zmniejszenia bezrobocia (Pearson: 0,424) jako aspektu zmian. Co może bu-dzić zdziwienie: poprawy bezpieczeństwa oraz zmniejszenia poziomu biedy

102 ≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡

(Pearson: 0,365), a także przyrostu liczby imprez kulturalnych i wzrostu zainteresowania władz (nieco słabszy bo 0,224 korelacji Pearsona). Spo-strzegamy zatem powiązanie wymiaru socjalno-społecznego rewitalizacji z zagadnieniami działalności gospodarczej oraz zaangażowania władz miej-skich (szczególnie w kolejnych latach po uruchomieniu procesu), jak można sądzić, dwóch aspektów potraktowanych na Śródce nieco po macoszemu.

Tabela 28. Statystycznie istotne związki (korelacje) pomiędzy zmiennymi charakteryzują-cymi skojarzenia z rewitalizacją na Śródce (korelacja Pearsona)

Z czym kojarzy się rewitalizacja:

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

(1) z odnowieniem

elewacji

,272**

,001

(2) z poprawą komu-nikacji

(3) ze wzrostem cen

nieruchomości

,286** ,651**

,001 ,000

(4) z remontami

w budynkach

,272** ,281**

,001 ,001

(5) ze zwiększeniem liczby mieszkańców

,216** ,242**

,009 ,004

(6) pojawieniem się

nowych budynków

,216**

,009

(7) z większą liczbą

gości, turystów

,286** ,242** ,276** ,459**

,001 ,004 ,001 ,000

(8) ze wzrostem wyso-kości czynszów

,651** -,241** ,215**

,000 ,004 ,009

(9) ze wzrostem zain-

teresowania władz

,276** ,226** ,288** ,256** ,224**

,001 ,006 ,000 ,002 ,007

(10) ze zmniejszeniem

się bezrobocia

,208* -,241** ,281** ,467** ,330**

,012 ,004 ,001 ,000 ,000

(11) z poprawą jakości sklepów

,226** ,281** ,245** ,322** ,424**

,006 ,001 ,003 ,000 ,000

(12) z większą liczbą

imprez kultural-

nych

,459** ,215** ,288** 1 ,338** ,294**

,000 ,009 ,000

,000 ,000

(13) poprawą bezpie-czeństwa

,245** ,338** ,453** ,365**

,003 ,000 ,000 ,000

(14) ze zmniejszeniem

się poziomu biedy

,256** ,467** ,322** ,453** 1 ,379**

,002 ,000 ,000 ,000 ,000

(15) wzrost liczby dzia- łalności gospodar-czych

,281** ,224** ,330** ,424** ,294** ,365** ,379**

,001 ,007 ,000 ,000 ,000 ,000 ,000

** – Korelacja jest istotna na poziomie 0.01 (dwustronnie). Zamieściliśmy informacje tylko o znaczących związkach w większości przypadków obustronnych. Źródło: Badanie M.N.

≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡ 103

Podobnie silnie skorelowane ze znaczącą liczbą innych odpowiedzi (traktowanymi jak czynniki) jest hasło „większa liczba imprez kultural-nych”. Silny związek wiąże również znaczenie przypisywane kulturze, z opinią o wzroście liczby gości i turystów (Pearson: 0,459), dalej, z poczu-ciem bezpieczeństwa (Pearson: 0,338), wzrostem liczby powadzonych dzia-łalności gospodarczych oraz wzrostem czynszów i wzrostem wartości nie-ruchomości (kolejno Pearson: 0,202 i 0,215). Te dwa ostatnie czynniki możemy w jakimś zakresie wyodrębnić, wskazując na ich związek np. z większą liczbą gości i turystów, a także z poprawą koniunktury gospodar-czej na terenie rewitalizowanym.

Silnie powiązana z innymi czynnikami przypisywanymi rozumieniu zmian (choć w tym przypadku niekoniecznie rewitalizacji) jest poprawa jakości sklepów. Najsilniejszy związek łączy ów aspekt ze wzrostem liczby prowadzonych działalności gospodarczych (Pearson: 0,424), zmniejszeniem się poziomu biedy (Pearson: 0,322) i ze zmniejszeniem się poziomu bez- robocia. Znowu, dość zaskakująco ocena jakości sklepów powiązana jest z aspektem socjalnym zamieszkiwania na danym terenie.

Podsumujmy zaproponowaną analizę. Warto podkreślić znaczenie do-tychczas mało obecnego czynnika gospodarczego, a precyzyjniej efektyw-ności i rozwoju sfery gospodarowania na danym terenie. Choć trzeba nad-mienić, że respondenci zdecydowanie rzadziej kojarzą ten aspekt zmian z rewitalizacją.

Reasumując, pozytywne zmiany (odnowa) w świadomości badanych implikują nie tylko poprawę wyglądu (remont czy odnowę elewacji), ale w pogłębionej analizie procesy komodyfikacji przestrzeni. Co ciekawe, w znacznie mniejszym stopniu badani są skłonni wprost nazywać rewitali-zacją ów proces urynkowienia.

W pozytywne zmiany (jako przejawy rewitalizacji), które starają się opisać, uwikłane są także działania w sferze kultury. Kultura, jak można sądzić (na podstawie zarejestrowanych korelacji), często pełni rolę łącznika lub nawet katalizatora zmian, których charakter przynajmniej w jakimś stopniu powinien być rynkowy.

Można również, w tym miejscu pokusić się o przywołanie trzech istot-nych makroczynników procesu rewitalizacji, które również można potrak-tować jako indukcyjnie wyznaczone wymiary rewitalizacji, które powinny być uwzględniane.

I. Rewitalizacji infrastrukturalnej (remontu, renowacji), związanej z remontami i odnową elewacji (ta sfera się dość wyraźnie wyodrębnia od innych i stanowi najbardziej rozpowszechniony obszar „definiensu” re-witalizacji),

104 ≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡

II. Rewitalizacji lokalnej gospodarki (rewaloryzacji) jako narzędzia usuwania problemów społeczno-socjalnych (powiązania są wyraźnie wi-doczne, choć to rozumienie rewitalizacji nie jest tak rozpowszechnione) oraz

III. Rewitalizacji kulturowej (re-imaging) pełniącej rolę katalizato- ra wzmacniającego co najmniej jeden wskazany powyżej proces, choć nie w oderwaniu od wielu innych czynników (na co wskazują przywołane ko- relacje).

Co ważne jednak i co można traktować jako ostatni jakościowy wnio-sek, żaden z obszarów traktowanych z osobna nie jest w stanie wyczerpać znaczenia rewitalizacji jako zmiany, która może doprowadzić do „sanacji” społeczno-ekonomicznej przestrzeni. Oczywiście tak, jak ją widzą respon-denci w zaproponowanej analizie.

4. 4. 4. 4. Następstwa rewitalizacji Następstwa rewitalizacji Następstwa rewitalizacji Następstwa rewitalizacji Zadaliśmy pytanie, jak ocenia Pan/i następstwa rewitalizacji na Śródce?

Odnosząc się do wcześniejszych ustaleń, obraz rewitalizacji (naszkicowany na podstawie danych ilościowych), choć nie wskazuje na duże zróżnicowa-nie działań ani na ich szeroki zakres, zdaniem respondentów prowadzi do pozytywnych ocen całego procesu. Rozpowszechnienie tego rodzaju opinii jest samo w sobie ciekawe, a w szczególności w kontekście zebranych, czę-sto bardzo krytycznych opinii na temat jakości zamieszkania na Śródce.

Tabela 29. Jak respondent ocenia następstwa rewitalizacji na Śródce

Częstość Procent Procent ważnych

Procent skumulowany

Ważne Zdecydowanie pozytywnie 14 9,5 9,7 9,7

Raczej pozytywnie 53 35,8 36,8 46,5

Ani pozytywnie, ani negatywnie 26 17,6 18,1 64,6

Raczej nieistotne 11 7,4 7,6 72,2

Zdecydowanie nieistotne 13 8,8 9,0 81,3

Nie było zmian 27 18,2 18,8 100,0

Ogółem 144 97,3 100,0

Braki danych 9 3 2,0

Systemowe braki danych 1 0,7

Ogółem 4 2,7

Ogółem 148 100,0

Źródło: Badanie M.N.

≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡ 105

Zdecydowanie i raczej pozytywnie oceniało zmiany 46,5% responden-tów. Jest to zatem prawie połowa badanych. Na brak zmian wskazało pra-wie 1/5 respondentów (18,2%). Negatywne oceny procesu formułował nieco więcej niż co szósty respondent (16,6%). Oceny neutralne i negatyw-ne się zatem równoważą. Wartość odchylenia standardowego wskazuje na znaczne rozproszenie opinii, choć sam ogólny obraz jest raczej pozytywny. Można tu chyba mówić o ciągle istniejącym kredycie zaufania wobec proce-su. Dotyczy to jednak tylko części respondentów, którzy różnią się również miejscem zamieszkania na Śródce. Zapewne warto tu wskazać na pewną diachronię i różną dynamikę procesu w różnych miejscach i zapewne w związku ze zmianami własnościowymi, jakie tutaj następowały i nastę- pują.

Kolejne zadane przez nas pytanie dotyczyło oceny problemów społecz-nych z jakimi borykają się mieszkańcy Śródki.

Tabela 30. Statystyki opisowe postrzeganie problemów społecznych na Śródce przez re-spondentów

Średnia Odchylenie

standardowe

Czy dostrzega problemy: nadużywanie alkoholu 2,48 1,426

Czy dostrzega problemy: bezrobocie 2,49 1,528

Czy dostrzega problemy: narkomania 4,23 1,348

Czy dostrzega problemy: zaniedbane dzieci 3,73 1,258

Czy dostrzega problemy: bezdomność 3,57 1,513

Czy dostrzega problemy: ubóstwo 2,67 1,351

Czy dostrzega problemy: przestępczość 4,03 1,300

Źródło: Badanie M.N.

Trzy problemy respondenci uznają za istotne na badanym terenie. To jest alkoholizm (58,8% odpowiedzi twierdzących), bezrobocie (63% odpo-wiedzi twierdzących) oraz ubóstwo (58,5%). Odpowiedzi te bardzo wyraź-nie ilustrują socjalny problem Śródki, a zapewne również główny obszar działań, które moglibyśmy określić jako rewitalizacja społeczna tego terenu. Zestawiając te wyniki z badaniami realizowanymi pięć lat wcześniej, do-strzegamy paralelę, czy nie doszło tutaj do znaczącej poprawy, mieliśmy natomiast do czynienia ze znaczącą „wymianą” mieszkańców. Choć równo-cześnie należy uznać, że okres pięciu lat to zdecydowanie za krótki czas na głębsze zmiany.

106 ≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡

Mniejszy problem stanowi np. bezdomność (31%). Również zdecy- dowanie mniejsza liczba respondentów wskazała na zaniedbane dzieci (19,7%), narkomanię (11, 6%). Przy czym mniejsza liczba odpowiedzi twierdzących oznacza również więcej odpowiedzi neutralnych35, czyli brak opinii na dany temat.

5. 5. 5. 5. Ocena zmian i ich status zdaniem mieszkańcówOcena zmian i ich status zdaniem mieszkańcówOcena zmian i ich status zdaniem mieszkańcówOcena zmian i ich status zdaniem mieszkańców Przedstawiliśmy także respondentom listę zdań z prośbą o ustosunko-

wanie się do nich. Pytanie dotyczyło oceny zmian, które naszym zdaniem wiązały się z rewitalizacją. Sformułowaliśmy tezy, które w założeniu miały określić w jakim stopniu Śródka (w konsekwencji realizowanych zmian) ewoluuje w kierunku gentryfikacji, a zatem w kierunku procesu, który im-plikuje np. intensywną wymianę mieszkańców i zmianę socjalno-ekono- micznego statusu mieszkańców i przestrzeni (dominacji osób lepiej uposa-żonych).

Szczegółowe tezy dotyczyły m.in. wzrostu statusu materialnego, od-młodzenia, zaangażowania mieszkańców w sprawy Śródki, a także np. po-strzegania przyszłości tego miejsca.

Tabela 31. Statystyki opisowe stanowisk mieszkańców na temat zmian na terenie Środki (n 147)

Śródka stała się

miejscem dla zamożnych

Śródka to miejsce

dla młodych

Mieszkańcy dbają

o swoje otoczenie

Kupują mieszkania na sprzedaż

Miejsce dla

turystów

Starzy mieszkańcy opuszczają

Śródkę

To miejsce z

przyszłością

Średnia 3,89 3,51 3,48 3,83 3,90 3,69 3,37

Odchylenie

standardowe 2,143 1,867 1,906 2,283 1,784 2,043 2,162

Źródło: Badanie M.N.

Opnie na temat zaproponowanych tez (czy respondenci się z nimi zga-

dzają, czy nie) były niejednoznaczne i w zdecydowanej większości nega-tywne lub neutralne (por. tab. 31). Charakteryzowały się również, w nieco większym nawet stopniu, wysokim poziomem rozproszenia, co po raz ko-lejny może wskazywać na kłopoty respondentów z oceną lub silne zróżni-cowanie opinii. ____________________

35 Czyli w kwestiach bardziej „egzotycznych” z punktu widzenia mieszkańców wzrasta liczba odpowiedzi neutralnych i ambiwalentnych.

≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡ 107

Najwięcej odpowiedzi neutralnych oraz stanowisk niezgadzających się z treścią tez (zaproponowanej przez badaczy) dotyczyło dwóch kwestii: zdania, że „Śródka to dobre miejsce dla turystów” (por. tab. 32) i zdecydo-wanie bardziej kłopotliwego dla respondentów zagadnienia, czy „Śródka stała się miejscem dla zamożnych” (por. tab. 33)?

Tabela 32. Śródka to miejsce dla turystów

Częstość Procent Procent ważnych

Procent skumulowany

Ważne Zdecydowanie tak 4 2,7 2,7 2,7

Raczej tak 35 23,6 23,8 26,5

Ani tak, ani nie 17 11,5 11,6 38,1

Raczej nie 46 31,1 31,3 69,4

Zdecydowanie nie 32 21,6 21,8 91,2

Nie mam zdania 13 8,9 8,9 100,0

Ogółem 147 99,3 100,0

Braki danych Systemowe braki danych 1 0,7

Ogółem 148 100,0

Źródło: Badanie M.N.

Ustosunkowanie się do pierwszej tezy jest relatywnie jednoznaczne.

Opinie twierdzącą sformułował nieco więcej niż co czwarty badany (26,5%). Zdanie przeciwne zaś co drugi mieszkaniec (52,7%).

Stanowisko w sprawie tezy, że Śródka to miejsce dla osób zamożnych sformułowało nieco mniej niż 30% badanych mieszkańców, dominują zda-nia krytyczne.

Tabela 33. Śródka stała się miejscem dla osób zamożnych

Częstość Procent Procent ważnych

Procent skumulowany

Ważne Zdecydowanie tak 16 10,8 10,9 10,9

Raczej tak 27 18,2 18,4 29,3

Ani tak, ani nie 14 9,5 9,5 38,8

Raczej nie 44 29,7 29,9 68,7

Zdecydowanie nie 28 18,9 19,0 87,8

Nie mam zdania 8 5,4 5,4 93,2

Brak danych 10 6,1 6,1 100,0

Ogółem 147 99,3 100,0

Braki danych Systemowe braki danych 1 0,7

Ogółem 148 100,0

Źródło: Badanie M.N.

108 ≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡

Zgodził się z podobną opinią niemal co trzeci mieszkaniec. Zdania prze-ciwnego był prawie co drugi (48,6%). Co przynajmniej w jakimś zakresie pozwala powątpiewać w uświadomienie sobie przez badanych tendencji gentryfikacyjnych.

Najwięcej ocen pozytywnych i neutralnych dotyczyło pytania o przy-szłość Śródki („Śródka to miejsce z przyszłością”, por. tab. 34). O pozytyw-nej przyszłości była przekonana blisko połowa badanych (47,6%). Stanowi-ska neutralne i brak zdania zadeklarowała ponad 1/6 respondentów (16,4%). Prawie co trzeci badany był przeciwnego zdania, czyli uznawał, że Śródka to nie jest miejsce z przyszłością.

Tabela 34. Śródka to miejsce z przyszłością

Częstość Procent Procent ważnych

Procent skumulowany

Ważne Zdecydowanie tak 31 20,9 21,1 21,1

Raczej tak 39 26,4 26,5 47,6

Ani tak, ani nie 14 9,5 9,5 57,1

Raczej nie 17 11,5 11,6 68,7

Zdecydowanie nie 27 18,2 18,4 87,1

Nie mam zdania 19 6,8 6,8 100,9

Ogółem 147 99,3 100,0

Braki danych Systemowe braki danych 1 0,7

Ogółem 148 100,0

Źródło: Badanie M.N.

Analizując stanowiska dotyczące pozostałych tez, warto szczególnie przyjrzeć się zdaniu, że na Śródce kupuje się mieszkania na sprzedaż, a za-tem, że nieruchomości na Śródce są miejscem inwestowania niekoniecznie z intencją zamieszkania na tym ternie. Teza ta miała uchwycić jeden z aspektów specyfiki działalności inwestycyjnej (w kontekście rewitaliza-cji), a precyzyjniej pośrednio jego ocenę. Zakładamy, że zjawisko kupowania mieszkań na sprzedaż jest mniej pozytywne dla miejsca (podwyższa lub zawyża ceny) niż inwestycje w zamieszkanie. Mieszkania na wynajem za-zwyczaj zakładają krótszy czas zamieszkania, zmienność mieszkańców (bę-dzie o tym jeszcze mowa) oraz najczęściej płytszą relację z miejscem.

Interesującym wnioskiem badanych jest przekonanie (nieco ponad 40% badanych), że tak jest rzeczywiście, choć zdania są podzielone. Stano-wisko przeciwne zajął co trzeci mieszkaniec (32,5%). Nie miała zdania po-została nieco więcej niż 1/3 mieszkańców.

≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡ 109

Tabela 35. Na Śródce kupują mieszkania na sprzedaż

Częstość Procent Procent ważnych

Procent skumulowany

Ważne Zdecydowanie tak 25 16,9 17,0 17,0

Raczej tak 36 24,3 24,5 41,5

Ani tak, ani nie 9 6,1 6,1 47,6

Raczej nie 20 13,5 13,6 61,2

Zdecydowanie nie 10 6,8 6,8 68,0

Nie mam zdania 47 31,6 31,8 100,0

Ogółem 147 99,3 100,0

Braki danych Systemowe braki danych 1 0,7

Ogółem 148 100,0

Źródło: Badanie M.N.

Interesujące wnioski przynosi ustosunkowanie się do tezy, że „miesz-

kańcy dbają o swoje otoczenie” (por. tab. 36).

Tabela 36. Mieszkańcy Śródki dbają o swoje otoczenie

Częstość Procent Procent ważnych

Procent skumulowany

Ważne Zdecydowanie tak 18 12,2 12,2 12,2

Raczej tak 32 21,6 21,8 34,0

Ani tak, ani nie 29 19,6 19,7 53,7

Raczej nie 35 23,6 23,8 77,6

Zdecydowanie nie 23 15,5 15,6 93,2

Nie mam zdania 10 6,8 6,8 100,0

Ogółem 147 99,3 100,0

Braki danych Systemowe braki danych 1 0,7

Ogółem 148 100,0

Źródło: Badanie M.N.

Dominują tu zdania przeczące (39,4%), choć znowu relatywnie duża

grupa nie ma zdania na ten temat (26,5%). Nieco mniej niż zdań przeczą-cych jest zdań potwierdzających zasadność zaproponowanej tezy (34%). Różnica nie jest jednak znacząca.

Podobnie relatywnie negatywne opinie zebrała teza, że starzy miesz-kańcy opuszczają Śródkę, choć znowu zdania są wyraźnie podzielone, a li-czebność opinii za i przeciw różni się, przy znaczącej liczbie tych, którzy nie mają zdania (por. tab. 37).

110 ≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡

Tabela 37. Starzy mieszkańcy opuszczają Śródkę

Częstość Procent Procent ważnych

Procent skumulowany

Ważne Zdecydowanie tak 22 14,9 15,0 15,0

Raczej tak 28 18,9 19,0 34,0

Ani tak, ani nie 16 10,8 10,9 44,9

Raczej nie 36 24,3 24,5 69,4

Zdecydowanie nie 24 16,2 16,3 85,7

Nie mam zdania 21 14,2 14,2 100,0

Ogółem 147 99,3 100,0

Braki danych Systemowe braki danych 1 0,7

Ogółem 148 100,0

Źródło: Badanie M.N.

Zgadza się z zaproponowaną tezą ponad 1/3 mieszkańców (34%),

przeciwnych jest mniej niż połowa (40,5%). Nie ma zdania co czwarty mieszkaniec (24,3%).

Podsumowując uzyskany obraz opinii, należy podkreślić dużą i utrzy-mującą się (właściwie przy każdym pytaniu) znaczącą liczbę odpowiedzi neutralnych i nie mam zdania. Pojawia się zatem wskazywany już dylemat przy ocenie źródeł braku własnego poglądu.

Dominują jednak odpowiedzi negatywne, co pozwala, przynajmniej na poziomie przekonań mieszkańców, tezę gentryfikacji podważyć. Z drugiej jednak strony różnica pomiędzy odpowiedziami pozytywnymi i negatyw-nymi nie jest znacząca (kilka do kilkunastu procent). Można zatem uznać, próbując zaproponować ostrożny wniosek, że problem istnieje, choć zdecy-dowanie nie dotyczy całej Śródki i obejmuje, na poziomie przekonań, za-pewne nie więcej niż 1/3 mieszkańców (przypomnijmy, że odwołujemy się tutaj do opinii, a nie do faktów).

Osobnej uwagi wymaga pytanie dotyczące zaangażowania śródczan w sprawy własnego terenu. Zdania są również wyraźnie podzielone, co po raz kolejny sugeruje (w najbardziej prawdopodobnym wariancie interpre-tacji), że zróżnicowanie opinii wynika raczej z problematyczności, a mniej kontrowersyjności kwestii, ale również z odmiennego miejsca zamieszka-nia. Wiemy na podstawie lustracji i wywiadów pogłębionych, że warunki te wyraźnie się różnią. Dodając kolejne dane do istotnego dla dynamiki rewita-lizacji problemu zakorzenienia społeczno-kulturowego, mieszkańców Śród-ki zapytaliśmy o ich aktywność.

≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡ 111

6. 6. 6. 6. Aktywność społeczna mieszkańcówAktywność społeczna mieszkańcówAktywność społeczna mieszkańcówAktywność społeczna mieszkańców Kolejne pytanie dotyczyło udziału respondentów w życiu Śródki. Na

budowany przez nas obraz aktywności respondentów składały się trzy pytania: o udział w zebraniu lokatorów, o udział w imprezie kulturalnej oraz o udział w dyskusji sąsiedzkiej. Tworzyły one istotny, naszym zdaniem, quasi-wskaźnik aktywności typu obywatelskiego.

Tabela 38. Deklaracja udziału w zebraniu lokatorów

Częstość Procent Procent ważnych

Procent skumulowany

Ważne Tak 37 25,0 25,2 25,2

Nie 110 74,3 74,8 100,0

Ogółem 147 99,3 100,0

Braki danych Systemowe braki danych 1 0,7

Ogółem 148 100,0

Źródło: Badanie M.N.

Na podstawie deklaracji, co czwarty respondent w ciągu ostatnich

sześciu miesięcy brał udział w zebraniu lokatorów (por. tab. 38). Pra- wie połowa respondentów deklarowała udział w dyskusjach sąsiedzkich (45,9%). Zdecydowanie większa liczba respondentów brała udział w wyda-rzeniach kulturalnych na Śródce (67,3% odpowiedzi twierdzących).

Aktywność jako postawa społeczna jest zatem dosyć selektywna na Śródce. Dominuje „pasywna (niezaangażowana) aktywność” związana z udziałem w zorganizowanych imprezach kulturalnych (trzeba jednak uznać, że wskazana liczba deklaracji pozytywnych jest znacząca i pociesza-jąca). Aktywność sformalizowana, do niej zaliczymy np. udział w zebraniach mieszkańców, jest zdecydowanie rzadsza i jakkolwiek dane traktowane z osobna (kolejne z trzech pytań) budują obraz pozytywny, to liczebność spada, gdy próbujemy z odpowiedzi stworzyć syntetyczny wskaźnik aktyw-ności. Osób jednoznacznie aktywnych (3 razy odpowiedź twierdząca) jest z tego punktu widzenia zdecydowanie mniej. Zaledwie kilkunastu respon-dentów deklarowało zatem udział we wszystkich rodzajach aktywności społeczno-kulturalnej (ok. 10% całej przebadanej grupy).

Wnioski dotyczące aktywności nie są pesymistyczne, choć znowu trud-no doszukać się na Śródce silnego społecznie ośrodka, który np. ocenia wprowadzane zmiany i jest w stanie organizować ludzi w interesie zmian lub przeciw (zgodnie ze stanowiskiem mieszkańców).

112 ≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡

7. 7. 7. 7. Mieszkańcy ŚrMieszkańcy ŚrMieszkańcy ŚrMieszkańcy Śróóóódki. Elementy opisu dynamiki społecznejdki. Elementy opisu dynamiki społecznejdki. Elementy opisu dynamiki społecznejdki. Elementy opisu dynamiki społecznej Jednym z istotnych pytań w kontekście rewitalizacji jest pytanie o spe-

cyfikę zamieszkania na określonym obszarze. Na podstawie zrealizowanych wywiadów kwestionariuszowych, zakładając, że udało nam się uzyskać wy-nik reprezentatywny (jest to, jak to już było powiedziane, trudne do staty-stycznego oszacowania), ustaliliśmy, że nowi mieszkańcy, a zatem ci, którzy zamieszkują Śródkę od nie więcej niż pięciu lat, to nieco mniej niż połowa populacji (46,3%). Sugeruje to, że poziom mobilności mieszkańców w ostat-nim czasie znacznie wzrósł. Stosunkowo nieliczna grupa to mieszkańcy deklarujący zamieszkanie na Śródce od pięciu do dziesięciu lat (6,1%), co z kolei sugeruje pewną stagnację mobilności na tym terenie, która miała miejsce na przełomie lat 90. i pierwszych pięciu lat nowego milenium. Jed-nocześnie znacząca grupa mieszkańców to ci, którzy mieszkają na Śródce ponad dwadzieścia lat (35,9%).

Na podstawie deklaracji respondentów, znowu zakładając reprezenta-tywność próbki, da się dostrzec bardzo wyraźny trend „wymiany” miesz-kańców, który dotyczy ostatnich pięciu lat, równocześnie wyraźnie nie od-nosi się to do okresu wcześniejszego, co sugeruje, że uruchomiony proces rewitalizacji mógł mieć wpływ na to zjawisko, a zakres zmian dotyczył zna-czącej części populacji, a zatem jest zdecydowanie wart zanotowania, por. tab. 39.

Tabela 39. Od kiedy respondent/ka mieszka na Śródce?

Częstość Procent Procent ważnych

Procent skumulowany

Ważne Do 1 roku 24 16,2 16,3 16,3

Od 1do 5 lat 44 29,7 29,9 46,3

Od 5 do 10 lat 9 6,1 6,1 52,4

Od 10 do 20 lat 17 11,5 11,6 63,9

Więcej niż 20 53 35,8 36,1 100,0

Ogółem 147 99,3 100,0

Braki danych Systemowe braki danych 1 0,7

Ogółem 148 100,0

Źródło: Badanie M.N.

Co warto zauważyć, dostrzeżone zróżnicowanie w liczebności poszcze-gólnych respondentów (deklarujących zamieszkanie na Śródce) może suge-

≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡ 113

rować interesującą sytuację, że w ramach jednego obszaru sąsiadują ze sobą obecnie nowi mieszkańcy z tymi zamieszkującymi bardzo długo. Interesują-ce wydaje się pytanie, jak układają się stosunki pomiędzy tymi mieszkań-cami i jak owo sąsiedztwo wpływa na dynamikę zmian Śródki w ostatnim czasie? Odpowiedź na podobne pytania jest trudna na podstawie materiału zgromadzonego w formie strukturyzowanych wywiadów kwestionariuszo-wych. Na podstawie wywiadów pogłębionych (rozmów z mieszkańcami Śródki) wiemy, że te stosunki bywają złożone.

Zastanawiając się nad dynamiką procesu (również na podstawie innych danych) wydaje się jasne, że mamy do czynienia z ewolucją, która podpo-rządkowana jest dynamice zmian stosunków własnościowych na terenie Śródki, co znowu trudno nie interpretować w kontekście procesu rewitali-zacji. A w świetle przywołanych danych, zapewne, należałoby raczej zasto-sować (w pewnym sensie zbliżone znaczeniowo) pojęcie gentryfikacji. Jasne jest również, że w jakimś zakresie kwestionujemy tym samym tezy zapro-ponowane wcześniej. Należy zwrócić uwagę, że we wcześniejszym wnio-skowaniu odwoływaliśmy się do świadomości badanych. Tym razem zaś analizujemy „dane o faktach”, np. deklaracje o długości zamieszkania (w opozycji do wcześniejszych danych na temat opinii). Być może również dostrzeżona selektywność i słabość zaangażowania da się tłumaczyć w bar-dzo podobny sposób. Czyli zmiany własnościowe następują ze znacznym nasileniem (choć nie na całym terenie), nie powodują równocześnie poważ-niejszych napięć na poziomie społecznym, czego przejawami mogłyby być formy oporu i samoorganizacji mieszkańców.

Zmiany te, co znowu wiemy z innych danych, dotyczyły w przeważają-cym stopniu prywatnych kamienic i kamienic prywatyzowanych, a zatem nie całego obszaru i nie wszystkich form własności (nie dotyczyły np. nieru-chomości podlegających prawu spółdzielczemu). Można zapewne określić ten proces zmian przestrzeni miejskiej (i jego dynamikę) jako zmienną, „selektywną” lub „wyspową”, co nie pozostaje bez wpływu na kształt sto-sunków społecznych. Precyzyjniej, taka żywiołowa formuła zmian własno-ściowych silnie różnicuje mieszkańców w sposób w istocie całkowicie nie-zależny od nich, a zależny od miejsca zamieszkania, czyli np. dynamiki polityki prywatyzacyjnej i reprywatyzacyjnej miasta oraz poziomu rynko-wego zainteresowania określonymi nieruchomościami.

Ta „osobność” lub „zewnętrzność” procesu może być traktowana jako symbol bądź znak rozpoznawczy zmian na Śródce, co znowu kwestionuje nazywanie ich rewitalizacją.

114 ≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡

8. 8. 8. 8. Własność mWłasność mWłasność mWłasność mieszkań, opłatyieszkań, opłatyieszkań, opłatyieszkań, opłaty Nieco światła na specyfikę własnościową Śródki, co wydaje się istotne

w interpretacjach procesu rewitalizacji, mogą rzucić odpowiedzi na pytanie o tytuł prawny do lokalu mieszkalnego. Zakładamy oczywiście, że materiał przez nas zgromadzony jest reprezentatywny.

Zdecydowanie dominuje forma najmu (51,4% przebadanej próbki), da-lej są to formy własności indywidualnej i własności spółdzielczej (własno-ściowego prawa do lokalu spółdzielczego, por. tab. 40).

Tabela 40. Tytuł prawny do lokalu

Częstość Procent Procent ważnych

Procent skumulowany

Ważne Własność mieszkania/domu 27 18,2 18,4 18,4

Spółdzielcze-własnościowe 30 20,3 20,4 38,8

Spółdzielcze-lokatorskie 8 5,4 5,4 44,2

Podnajmu 2 1,4 1,4 45,6

Najmu 76 51,4 51,7 97,3

Pokrewieństwa (współza-mieszkanie) 1 0,7 0,7 98,0

Inne 2 1,4 1,4 99,3

Brak danych 1 0,7 0,7 100,0

Ogółem 147 99,3 100,0

Braki danych Systemowe braki danych 1 0,7

Ogółem 148 100,0

Źródło: Badanie M.N.

Warto w tym miejscu, paralelnie do analizy ekonomicznej, dostrzec zdecydowanie znaczącą liczebnie formę najmu. Jeżeli uogólnianie prawi-dłowości ustalonych na podstawie wywiadów kwestionariuszowych jest zasadne, to specyfikę formy zamieszkania na Śródce w istotnej mierze kształtować będzie właśnie czasowe wynajmowanie lokali. Specyfiką tej formy prawa do użytkowania (była już o tym mowa) jest większa niestabil-ność i tendencja do wyższego poziomu zmienności w porównaniu do form własności. A także, co jest następstwem pośredniego wnioskowania, pro-wadzi do mniejszego utożsamienia się z przestrzenią (np. mniejszej dbało-ści o czystość) i generalnie niższego poziomu zaangażowania w sprawy Środki. Konsekwencje tego faktu są zapewne znaczące i należy je interpre-

≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡ 115

tować zarówno w kontekście dziedziczonych z lat przed 1989 rokiem zasad użytkowania lokali (kwaterunku), a także w kontekście zmian, jakie nastą-piły na tym terenie relatywnie niedawno. Obydwie formuły zamieszkania (zamieszkanie „z przydziału” i wynajem prywatny) wydają się dość drama-tycznie odmienne z punktu widzenia społecznego. Ta pierwsza stanowiła typowe rozwiązanie stosowane przez władze miejskie zmierzające do moż-liwie najbardziej „efektywnego” wykorzystania istniejących zasobów miesz- kalnych (abstrahując często od kwestii własnościowych). Tak ta druga forma – nazwijmy ją „nowym wynajmem” – stanowi alternatywę wobec własności i w pewnym zakresie, gdy nie jest czasowa, ma status socjalny. Zasadne jest oczywiście pytanie, która z form jest bardziej typowa na tere-nie Śródki w relacji do wdrożonego procesu rewitalizacji.

Od studentów, którzy realizowali wywiady uzyskaliśmy informacje, że częstym zjawiskiem na Śródce są mieszkania studenckie, z właściwą im specyfiką – cyklicznością użytkowania i zmiennością osób.

****

Wnioski z przywołanych ustaleń przedstawimy na podstawie wskaza-nych już płaszczyzn wytwarzania wizji (obrazu) rewitalizacji. Będzie to:

Po pierwsze, wskazany już obraz zmian infrastrukturalnych, plus być może próby zmiany wizerunku za pomocą masowych działań kulturalnych i projektów socjalnych.

Po wtóre, będzie to obraz zmian, które tylko w niewielkim stopniu wpływają na materialny aspekt życia wspólnoty, a zatem raczej nie wiązały się ze zmianą cen nieruchomości i wysokością czynszów, ale wpływały np. na poprawę poczucia bezpieczeństwa. Oczywiście nie wszędzie na Śródce tak jest, dostrzegliśmy również „miejscowo” przypadki drakońskich podwy-żek, a także zjawisko odpływu starych mieszkańców.

Po trzecie zaś (odwołujemy się do obrazu rewitalizacji budowanego przez doświadczenia śródeckie), obserwowane przekształcenia wskazują na naskórkowość rewitalizacji, która nie oddziałuje głębiej na życie miesz-kańców. Nie poprawia jego jakości, a czasami nawet ów poziom obniża. Warto zadać w podsumowaniu pytanie: dlaczego? Bezpośrednio, na pod-stawie danych z wywiadów, na nie nie odpowiemy, choć możliwe jest wska-zanie na główne obszary rewitalizacyjnej praxis dostrzeżone przez respon-dentów i nieobecność innych w świadomości mieszkańców. Zajmiemy się tym w rekomendacjach.

116 ≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡

Po czwarte, co wiąże się z dość selektywnym rozumieniem rewitalizacji – procesy, które respondenci analizowali w kontekście pozytywnych zmian, zdecydowanie rzadko odwoływały się wprost do uwarunkowań rynkowych, co stawia w bardzo szczególnym świetle proces odnowy uruchomiony pięć lat temu na Śródce. Można również (w związku z tym) potraktować rewita-lizację, choćby ze względu na przyjętą strategię, jako proces nietypowy, a w pewnym sensie nawet rodzaj społecznego eksperymentu.

≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡ 117

VVVV. . . . Raport jakościowyRaport jakościowyRaport jakościowyRaport jakościowy36

Marek Nowak

W trakcie realizacji projektu badawczego poświęconego Śródce prze-prowadziliśmy 14 wywiadów pogłębionych oraz wywiad grupowy. Intencją tego fragmentu projektu było częściowe zweryfikowanie hipotez i potwier-dzenie jakości danych pozyskanych drogą standaryzowanych wywiadów kwestionariuszowych. Częściowo również, zrekonstruowanie obrazu Śródki budowanego przez samych Śródczan w formie ustrukturyzowanych wypo-wiedzi37. W tym przypadku mniejsze znaczenie miała reprezentatywność, bardziej zależało nam na uchwyceniu różnorodności i subiektywnej prawdy o przemianach ostatnich pięciu lat.

Obraz, który udało nam się uchwycić był relatywnie pesymistyczny, nawet w większym stopniu niż wskazywały na to ilościowe podsumowania wywiadów kwestionariuszowych. Wynika to, jak sądzimy, tyleż ze specyfiki kompetencji interlokutorów, tych „bardziej aktywnych”, co z cech samego procesu realizowanego w przeważającej mierze „od góry do dołu”, poprzez inspiracje płynące z samorządu pomocniczego, a tak naprawdę z Oddziału Rewitalizacji Urzędu Miasta Poznania.

Badanych, do których udało nam się dotrzeć, da się podzielić na dwie grupy, dość wyraźnie się różniące. Pierwsza, to działacze samorządu po-mocniczego silnie zaangażowani w proces i znający jego dynamikę oraz kierunek postulowanych zmian. Drugą grupę stanowili bardziej aktywni ____________________

36 Dobór respondentów odbył się celowo (dobieraliśmy badanych według istotnego dla nas kryterium). Chodziło o zarejestrowanie wypowiedzi kluczowych osób zaangażowanych w rewitalizację (równocześnie osób najbardziej kompetentnych) oraz o dobór metodą „kuli śnieżnej”: prosiliśmy respondentów o wskazanie kolejnych znanych im osób mających kom-petencje w zakresie funkcjonowania na Śródce. W raporcie zamieszczamy również dwa wywiady ze studentkami zamieszkałymi na Śródce, interesował nas zarówno stosunek do procesów urbanistycznych jakie zachodzą na tym terenie, jak i ocena Śródki z ich punktu widzenia.

37 Często różnią się one od odpowiedzi na tzw. pytania zamknięte, gdzie to badacze sa-mi sugerowali możliwe odpowiedzi.

118 ≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡

mieszkańcy, których sposób widzenia procesu rewitalizacji był zapewne bardziej zobiektywizowany, pozbawiony jednak głębszej wiedzy na temat zmian, jakich oczekiwali „akuszerki” i „akuszerzy” procesu rewitalizacji38.

Ci drudzy nie znali zatem punktu wyjścia, czyli diagnozy, która stanowi-ła podstawę wizji rewitalizacji. Byli jednak w stanie ocenić fakty i dostrzec procesy, które modyfikowały (lub nie modyfikowały) jakości życia miesz-kańców. Obydwie grupy doskonale się zatem uzupełniały39.

Scenariusz wywiadów i jego dynamikę „definiowała” lista pytań. Ich struktura i treść miała w założeniu uchwycić zarówno stan faktyczny (co się stało lub co zostało zrobione) w opinii i wiedzy badanych, ale także dy- namikę całego procesu, poprzez odpowiedzi na pytania: co się zmieniło w poszczególnych sferach i obszarach życia na Śródce na przestrzeni ostat-nich pięciu lat i np. jakie są prognozy na przyszłość?

1.1.1.1. Rekonstrukcja głównychRekonstrukcja głównychRekonstrukcja głównychRekonstrukcja głównych treści wywiadów i ich interpretacjatreści wywiadów i ich interpretacjatreści wywiadów i ich interpretacjatreści wywiadów i ich interpretacja40

1111.1..1..1..1. Silne i słabe strony Śródki jako miejsca zamieszkaniaSilne i słabe strony Śródki jako miejsca zamieszkaniaSilne i słabe strony Śródki jako miejsca zamieszkaniaSilne i słabe strony Śródki jako miejsca zamieszkania

Na początku wywiadu poprosiliśmy badanych o opowiedzenie o Śródce.

Opis miał odpowiedzieć na praktycznie brzmiące pytanie: jakie są mocne, a jakie słabe strony Śródki jako ich miejsca zamieszkania. Opis był wielo-wymiarowy i jak to zostało już powiedziane, mocno zależny od kompetencji i zaangażowania badanych w sprawy swojego miejsca zamieszkania.

Rozpocznijmy od najczęściej pojawiającego się wątku szczególnie w odniesieniu do osób niekoniecznie zaangażowanych bezpośrednio w re-witalizację. Dotyczył on ulokowania przestrzennego Śródki. Jak powiada jeden z interlokutorów:

„Mocna strona to lokalizacja, łatwy dostęp do śródmieścia, do rekreacji z powodu sąsiedztwa Malty. Komunikacja jest zapewniona we wszystkich kie-

____________________

38 Co świadczy, po raz kolejny, o braku społecznej komunikacji jako potencjalnego czynnika integrującego i dynamizującego proces.

39 Co pozwoliło nie tylko odpowiedzieć na podstawowe pytania, ale także zweryfikować na podstawie materiału jakościowego hipotezy dotyczące głębokości i dynamiki poszczegól-nych procesów.

40 Wywiady pogłębione realizowane były głównie siłami zespołu badawczego. Do pracy zaprosiliśmy również socjolożkę z Zakładu Socjologii Ekonomicznej i Samorządu Terytorial-nego UAM, przygotowującą doktorat z zakresu socjologii miasta. Wywiady realizowane były od września do końca listopada 2010 r.

≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡ 119

runkach, czy do Swarzędza, czy do Murowanej Gośliny, Śródmieścia, na Rataje i Winogrady. Taka lokalizacja jest doskonałym argumentem” (wywiad nr 1).

Można zatem przyjąć, że Śródka posiada istotny atut i to bez związku ze specyfiką zamieszkania i poziomem życia w tym miejscu. Jak wiemy, w sa-mym pomyśle na rewitalizację, naszym zdaniem paradoksalnie, ów pragma-tyczny argument (ulokowanie przestrzenne) był znacznie mniej akcento-wany w stosunku np. do nawiązań do turystycznego sąsiedztwa (kompleks katedralny) czy charakteru funkcjonalnego starej Śródki na tle Poznania (przywoływana często samodzielność, czy samowystarczalność). Jak po-wiada respondent:

„… blisko do ośrodka rekreacyjnego na Malcie, jak chce się gdzieś wyje-chać tramwajem, autobusem, to nie ma problemu” (wywiad nr 2).

i kolejny:

„Mocną stroną na pewno bliskość centrum, dojazdy. Rataje, Swarzędz, Ko-bylnica” (wywiad nr 4).

A zatem, to co dostrzegają mieszkańcy jako atut lokalizacyjny, to Malta i generalnie dostęp do infrastruktury rekreacyjnej i komunikacyjnej w za-kresie sąsiednich gmin oraz infrastruktury usługowej górnego tarasu Rataj oraz ulokowania blisko historycznego centrum miasta. Spostrzeżenie, które w tym miejscu poczyniono, posłuży jeszcze nam do rekomendacji.

Kolejny wątek, być może nawet bardziej istotny dla procesu rewitali- zacji i toczącej się dyskusji wokół Środki, dotyczył refleksji historycznej (odwołania się do przeszłości) charakteryzującej Śródkę jako swoiste (sub)miasto o własnej historii i widocznym społecznym kolorycie (pojawia się np. wspomnienie samoorganizacji, aktywności etc.). Na ów obraz składa-ły się również wspomnienia rozwiniętych usług, handlu, ale także życia kul-turalnego opartego wyraźnie na aktywności samych mieszkańców. Historia ta dotyczyła nie tylko relatywnie odległych czasów, ale również okresu po-wojennego do zmiany funkcjonalnej związanej z budową trasy w kierunku Warszawy. Jak powiada jeden ze starszych mieszkańców:

„Kiedyś Śródka tętniła pełnym życiem kulturalnym, bo na jej terenie było wiele zespołów sportowych, muzycznych i towarzystw, które świetnie działa-ły; wspomnieć należy o Sokole, KSM-ie i spotkaniach młodzieży, w ramach któ-rych były organizowane rożne imprezy zarówno w szkole, jak i poza szkołą. W szkole były imprezy organizowane, a poza szkołą był Dom Katolicki, w któ-rym była sala widowiskowa ogólnie dostępna, z możliwością przedstawień i projekcji filmów. Na terenie Śródki było wiele znaczących przedstawień. Były wystawiane małe operetki, jak np. Druciarz” (wywiad nr 1, w załączniku nr II).

120 ≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡

W przywołanej wypowiedzi bardzo wyraźnie można dostrzec senty-ment do miejsca, który jest podstawą zarówno do kontrastowania przeszło-ści z teraźniejszością (przeszłość jest zdecydowanie bardziej pozytywna), ale również wskazania na kierunek zmian, które bardzo wyraźnie wpisują się w konserwatywną wizję rewitalizacji (ten wątek poruszany był również w analizie materiału ilościowego).

To powrót do przeszłości ma być źródłem odnowy i mocną stroną Śródki, a tożsamość tego rodzaju (czyli zakorzeniona w przeszłości), bardzo wyraźnie wskazuje na potrzebę pielęgnowania tego, co dawne oraz pielę-gnowania nośników tej pamięci (czyli tych, którzy jeszcze pamiętają). Jest to zatem obraz rewitalizacji, która zdecydowanie sugeruje zorientowanie na tożsamość miejsca i ludzi, którzy współtworzyli to odchodzące, choć ważne wczoraj41.

Jest to zatem również społeczny tradycjonalizm i swego rodzaju kon-serwatyzm w działaniu, co oczywiście (w pewnych sytuacjach) może być również barierą42.

Co ciekawe, budulcem tej tożsamości nie musi być przekaz „z pierwszej ręki”, może to być konstrukcja wytwarzana na potrzeby racjonalizacji zaan-gażowania w społeczno-kulturowy status miejsca. Owa tradycja ma być budulcem, który nie tyle ma służyć tworzeniu nowej jakości opartej na hi-storii, co raczej rekonstruowaniu (ale już nie dekonstruowaniu, czyli swo-istej grze z historycznością miejsca). Obraz zmian nie musi być również oryginalny i jest w istocie poszukiwaniem owej oryginalności. Jak powiada młodszy respondent silną stroną jest:

„Przeszłość, jak i charakter tego miejsca. Charakter w postaci takiej, gdzie to już wszyscy przyrównują standardem do Kazimierza czy do warszawskiej Pragi, że to jest taki niezależny zakątek, w którym mógłby ktoś funkcjonować. To jest właśnie wspomnienie złotego okresu tego miejsca” (wywiad nr 3).

Inspiracje tej wizji odbudowy statusu Śródki są więc jasne i w sposób naturalny, powtórzmy, nakierowują zainteresowanych na to, co może być unikalne, w relacji do unikalności innych miejsc, czyli ów swoisty koloryt czy aspekt odróżniający. Jak sugeruje rozmówca:

„Czymś musiałaby się ta Śródka wyróżniać na tle innych dzielnic w Po-znaniu. Nie stworzymy już z tego takiego miasteczka jak kiedyś, które było

____________________

41 W takim stanie rzeczy, również kluczowym pytaniem nie jest, co wybudować, czy jaki fakt społeczny czy urbanistyczny stworzyć, ale pytanie, jak zachować to, co odchodzi. Oczy-wiście jeżeli uznamy, że istniejące artefakty i fakty społeczne są tego warte.

42 Dodajmy, że głównie dlatego, bo pozostaje w opozycji do tworzenia czegoś „zupełnie nowego”.

≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡ 121

w zasadzie starsze od Poznania, bo te pierwsze zabudowania na Śródce były zanim powstawało jeszcze miasto Poznań” (wywiad nr 3).

Dalej zadajmy pytanie, czy ten koloryt dzisiaj istnieje (zakładając oczy-wiście, że dawniej istniał)? Odpowiedź jest negatywna. Istotny jest jednak także inny wątek poruszony niejako przy okazji konstatacji dotyczącej obecnego statusu kulturowego Śródki. Respondent wskazał na przemyśle-nia, jakie rodziły się w środowisku animatorów kultury (związanych z po-znańskim „Zamkiem”), którzy zwrócili uwagę na Śródkę, głównie zresztą w związku z uruchomionym przez miasto procesem.

Były to dwa pomysły, z jednej strony spostrzeżenie, że odrębność Śród-ki, pojmowana przede wszystkim przestrzennie, może być atrakcyjnym narzędziem „czynienia różnicy” i podstawą rekonstrukcji względnie kon-struowania walorów miejsca na nowo. Jeden z dyskutantów wskazał np. na możliwość symbolicznego oddzielenia terenu Śródki od kompleksu kate-dralnego (poprzez quasi-rogatki), po to, by z prawego brzegu Cybiny uczy-nić odrębną atrakcję turystyczną, z własną ofertą usługową. Drugi pomysł, a właściwie coś więcej niż pomysł, dotyczył zorganizowania na Śródce han-dlu starociami (tzw. „pchlego targu”), co pozwoliłoby poza inspirowaniem i zorganizowaniem zainteresowania okolicą Kościoła Św. Małgorzaty, stwo-rzyć (odtworzyć) specyfikę funkcjonalną tego miejsca lub choćby stworzyć fakt kulturowy, który da się wpisać w wyobrażenia na temat Śródki nie tyl-ko uogólnionych mieszkańców Poznania, ale i samych mieszkańców Śródki (lub odwrotnie nie tylko gości „z miasta”, ale także śródczan) jako nośników eksplorowanej tradycji – a zatem „wszystkich” jako uczestników tej samej gry. Jak się wydaje obydwa pomysły wymagały zarówno zmiany filozofii zajmowania się terenem Śródki na bardziej aktywną, w opozycji do filozofii urbanistycznych „faktów dokonanych”, jak budowa połączenia mostowego. Obydwa również zawierały istotny potencjał zmiany status quo ante za po-mocą strategii kulturowo-społecznych. Używając innego języka: stworzenia narzędzi i oddania ich w ręce mieszkańców, a nie stosowania kwestionowa-nej już pasywnej strategii quasi-pomocniczości miasta. Wariantem realizacji tej strategii, wpisanej najwyraźniej w realizowany pomysł rewitalizacji, znowu bez głębszego zaangażowania mieszkańców Śródki (co powoduje uzasadnione obawy) jest projekt stworzenia dużej instytucji kulturalnej na obrzeżach rewitalizowanego obszaru. Jak powiada ten sam respondent:

„Promocją dla tego pomysłu jest Muzeum Państwa Polskiego i na tym można opierać całą Śródkę, ona ma historię sięgającą setek lat wstecz. Musi być jakiś motyw przewodni tego miejsca”.

122 ≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡

Idąc za myślą wyrażoną przez autora tych słów, warunkiem sukcesu jest reorientacja wizerunku samej Śródki, nie zaś próba wprowadzenia ko-lejnego artefaktu urbanistycznego, bez zmiany całościowej strategii reali-zowanego procesu, a co za tym idzie bez zwiększenia atrakcyjności „otocze-nia” planowanego muzeum. Istnieje zatem ryzyko, że bez tej zmiany (na poziomie strategii) Śródka pozostanie parkingiem dla turystycznych auto-busów i ewentualnie miejscem drobnych zakupów gości, nie zmieniając swojego zdewaloryzowanego charakteru.

Obawy powtarzają się w innych wypowiedziach, jednak głównie osób dobrze zaznajomionych ze sprawami Śródki. Dyskusja nad konsekwencjami budowy muzeum dla „zwykłych” mieszkańców jeszcze się zatem nie zaczę-ła. Kolejne argumenty podajemy za wyrażającymi opinie respondentami.

„B: Ja rozumiem, że ładunek historyczny, który w tej Śródce siedzi, nie można tego skreślić. Te dwie rzeczy muszą ze sobą współgrać [funkcje miesz-kaniowe i turystyczne]. Gdyby dało się stworzyć taką drogę, że od parkingu do muzeum ludzie by szli przez Śródkę, to byłoby to genialne rozwiązanie. W tym momencie jest sytuacja tego typu projektowa, że oni praktycznie Śródkę będą omijać, idąc do muzeum.

C: No chyba, że wracając. Nie znamy tego po prostu, nie wiemy, jak wy-obrażają sobie krążenie tych turystów, ale znając projekt muzeum wiemy, że oni z parkingu, który będzie przy torach się znajdował…” (wywiad nr 12).

Problem dotyczy zatem nie tyle postrzegania zagrożeń w samej inwe-stycji (proponowana bryła budynku również nie jest poważnie krytyko- wana), ale dostrzeżenia „irrelewantności” projektu (jego „niezależności”) wobec Śródki jako obszaru, który się rewitalizuje. Można przyjąć, że kwe-stionowany jest efekt zmiany wizerunku i funkcjonalności miejsca, co da się analizować przy pomocy pragmatycznych argumentów dotyczących np. komunikacji na Śródce przed i po realizacji inwestycji.

Podejmijmy również inny wątek, jako nawiązanie do wzmiankowanego kolorytu (lub procesu jego wytwarzania), w kontekście realizowanego pro-cesu rewitalizacji. W jakimś zakresie opozycyjny do tego pierwszego.

Jak powiada kolejny z respondentów:

„Przede wszystkim cisza, spokój w tej chwili, bo troszkę było inaczej jak ja się tu wprowadziłem” (wywiad nr 2).

Inny respondent, mieszkający ponad 35 lat odpowiada o mocnych stro-nach Środki:

„Mocne? No jakby [Śródka] trochę się wyciszyła. Spokój jest, spokój jest, nie? Co nie znaczy – jeszcze do tego – problemy są z parkowaniem tutaj, nie?

≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡ 123

Przez tę kamerę, po prostu był taki okres, szaleli, szaleli tutaj, na koła zamykali, a przecież my tutaj jesteśmy mieszkańcy, te drogi i ulice są takie jakie są, ludzi doszło, bo przecież tutaj pobudowali parę domów, i z tego tytułu jest problem, bo samochodów dodatkowych więcej jest i później jest problem, tym bardziej te budowy, to wszystko, nie?” (wywiad nr 5).

Cechą Śródki byłaby również atmosfera spokoju, który warunkowany jest zmianami społeczno-demograficznymi na tym terenie, choć jak sugeru-je rozmówca zmiana stylu życia (np. masowe posiadanie samochodów) ro-dzi nowe problemy. Pytanie jednak, czy spokój jest cechą, której należałoby oczekiwać po centrum miasta i terenie podlegającym ożywianiu według strategii, którą starano się przedstawić powyżej. Abstrahując od tej uwagi, odpowiadając twierdząco, należałoby zapewne rozważać zmianę układu komunikacyjnego wokół Śródki na taki, który czyni z tego fragmentu miasta enklawę mieszkaniową ze specyficznie profilowaną ofertą usług. Odpowia-dając przecząco, co zapewne bardziej mieści się w realizowanej wizji rewi-talizacji, działania powinny być raczej skierowane na tworzenie faktów, które zwiększą funkcjonalną atrakcyjność terenu (przyciągną tam nie tylko poznaniaków, ale nade wszystko samych mieszkańców Śródki). Pojawia się w tym miejscu ciekawe pytanie: dla kogo jest rewitalizacja? Czy dla miesz-kańców, czy też celem działań powinno być zwrócenie wszystkim pozna-niakom Śródki jako jakiegoś (a zatem posiadającego wyodrębniające się cechy) atrakcyjnego społecznie i kulturowo miejsca? Odpowiedź na to pyta-nie, jak sądzimy, nie może być jednoznaczna, kłopot pojawia się jednak, gdy co najmniej jedna z wymienionych grup „nie czuje” zmian, co może podwa-żać sensowność całego procesu. W momencie realizowania badania, czyli pod koniec 2010 roku możemy stwierdzić, że takich punktów skupiających uwagę i zainteresowanie na terenie Śródki, właściwie (poza przywołanym, turystycznie rzadko dostępnym, Kościołem Św. Małgorzaty), nie ma. Su- geruje to, że przynajmniej ten uniwersalizujący wariant ożywienia Śródki nie osiągnął rezultatów, jakie można przypisać efektywnie realizowanemu procesowi rewitalizacji. Dyskusyjne jest również, czy aby ten drugi osiągnął swój cel.

Przejdźmy w tym miejscu do opisu tego, co respondenci wskazali jako słabe strony Śródki.

Dalsza część analizy oparta została na kodowaniu w oparciu o opro-gramowanie QSR NVIVO (kodowania wolne: „free”)43. ____________________

43 Materiał tekstowy zawiera numerację ustępów, co pozwala zorientować się, z które-go tekstu pochodzą poszczególne cytaty oraz w miarę potrzeby zrekonstruować całą wypo-wiedź respondenta. Kolejne poruszane kwestie to, wyliczając: 1) zagadnienia usług, 2) strona

124 ≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡

1111.2. .2. .2. .2. UsługiUsługiUsługiUsługi Ocena stanu usług jest zdecydowana lub raczej krytyczna, co wskazuje

pośrednio na konsekwencje wyludniania się Śródki. Niestety, nie byliśmy w stanie oszacować tego procesu w konkretnych liczbach. Jasne natomiast okazało się „wymieranie” lub wypychanie pewnych kategorii usług, przede wszystkim tych skierowanych do stałych mieszkańców oraz kolejnych do-tyczących sfery lokalnej i ponadlokalnej kultury (kino, antykwariat). Na tego rodzaju braki wskazywała najliczniejsza grupa wypowiedzi, co zresztą we wnioskach potraktowane zostało jako główny element krytycznych ocen procesu rewitalizacji, a nawet wskaźnik negatywnych jej konsekwencji. Jak powiada jeden z respondentów „Na przestrzeni 14 lat, jak tam jestem, to te usługi w zasadzie się zmniejszyły. Były tam dwa sklepy spożywcze, jeden drogeryjny i jedna piekarnia” (ustęp nr 5244). Inny dodaje jeszcze ostrzej:

„Usług tu żadnych prawie nie ma, 1, 2 sklepy tylko spożywcze Ankieter: Coś się zmieniło przez ostatnie 5 lat? Na gorsze, bo było więcej sklepów, pozamykali, nie ma ludzi nie ma zbytu. Ankieter: A o sferę kultury? Mówił pan, że tu nie ma domu kultury? Nic się nie dzieje raczej? Sferę kultury, takie tam dni Śródki, dzień sąsiada i takie pierdoły, rada osiedla organizuje, żeby coś się działo (ustęp: 5897 do 5901)”.

Po atmosferze starej rzemieślniczej Śródki pozostały ślady więzi, choć i tak nadwątlone ubytkiem starych mieszkańców. Jak sugeruje jedna z osób zaangażowanych w proces rewitalizacji:

„B: Jeden zakład fryzjerski przy Rondzie, istnieje ten warzywniak, który jest świetnym punktem, ponieważ działa od 25 lat – obchodzili jakąś rocznicę i są związani ze Śródką – już tam nie mieszkają, ale pełnią fajną funkcję jakie-goś takiego dawnego całego Rynku, gdzie człowiek spotyka ludzi, wymienia uwagi, dowiaduje się, co nowego na Śródce. Widać pocztę, warzywniak i zakład fryzjerski (ustęp: 6089)”

____________________

materialna zamieszkania na Śródce, 3) wypowiedź poświęcona społecznemu programowi rewitalizacji, 4) słabe strony procesu, 5) sformułowane przez respondentów odpowiedzi na pytania, co będzie dalej, 6) oceny procesu rewitalizacji, 7) uwagi nt. planowanego muzeum, 8) zagadnienia polityki miasta wobec rewitalizacji, 9) zagadnienia kultury, 10) problem oceny roli Kościoła w procesie, 11) ocena Śródki z punktu widzenia historycznego (kiepskie-go) punktu wyjścia, 12) poruszone zagadnienie polityki deweloperów wobec rewitalizacji, 13) kwestia czynszów, 14) opinie na temat: co należy zrobić, by poprawić proces rewitaliza-cji (lub zrealizować jej założenia), 15) odpowiedzieć na pytanie, co jest nie tak z rewitaliza-cją, oraz 16) zmiany w architekturze.

≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡ 125

1.3. 1.3. 1.3. 1.3. Strona materialnaStrona materialnaStrona materialnaStrona materialna Wypowiedzi wskazują wyraźnie na socjalny charakter zamieszkania na

Śródce, co wskazuje na jeden z głównych problemów, przed którymi stanęli animatorzy procesu rewitalizacji (czyli w praktyce administracja miejska). Można zresztą uznać, że problem ten przy relatywnie mało aktywnej polity-ce miasta był nie do rozwiązania, tym bardziej, im bardziej powodzenie działań zależało od decyzji poszczególnych prywatnych posiadaczy. Umiar-kowany, choć czasami ogromny (zależnie od polityki właściciela nierucho-mości) wzrost cen doprowadził do wypychania lub „wypchnięcia” (proces zapewne nie jest jeszcze zakończony) pewnej części mieszkańców ze Śród-ki. Chodzi zarówno o przenoszenie się do innych części miasta, jak i korzystanie z tańszych form (wariantów) usług z konieczności poza Śród-ką (wskazana już „Biedronka”). Co prowadzi do zanikania jej różnorodności na korzyść niskiej jakości usług podstawowych lub tych całkowicie niezwią-zanych z podażą mieszkańców.

Jak dowodzi nasza respondentka:

„Bo przy tych dochodach wie Pani co, bo po prostu no ludność no nic tutaj ludźmi bogatymi. No pracują jak pracują no dzięki, utrzymują się dzięki bie-dronce. Gdzie naprawdę jest różnica w cenach 100% jest przebitka proszę Pa-nią. Więc na przykład chleb, który kosztuje tutaj prawie 2,8, a w „Biedronce” kupi Pani go za 1,7 wie Pani co, jak jest może jedna osoba to nie. Jest 6 osób w domu to wie Pani co, to się po prostu odczuwa, prawda?” (ustęp: 5312).

1.4.1.4.1.4.1.4. Społeczna koncepcja zagospodarowania Śródki Społeczna koncepcja zagospodarowania Śródki Społeczna koncepcja zagospodarowania Śródki Społeczna koncepcja zagospodarowania Śródki Jeśli idzie o wiedzę na temat założeń społecznego projektu rewitalizacji

(społecznej koncepcji zagospodarowania Śródki), to jest ona z reguły bar-dzo skromna. Najczęściej istnieje świadomość, że proces był wdrażany, natomiast jego szczegóły zarówno w kontekście dyskutowanych na zebra-niach założeń, jak i realizacji (w wielu przypadkach również braku realiza-cji) są mgławicowe. Jest to, jak podkreślano w części ilościowej, jeden z wyraźnych wskaźników słabej strony rewitalizacji, gdy rozpatrujemy go jako proces społeczny. Niech ilustracją będzie wypowiedź jednego z respon- dentów:

„Ankieter: A proszę mi powiedzieć, czy zna Pan założenia planu rewitalizacji społecznej? (tłumaczę o co chodzi – nie przepisuję tego). Wie Pani co, do mnie to nic tu raczej nie dotarło” (ustęp: 5299).

126 ≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡

1111.5..5..5..5. Słabe strony ŚródkSłabe strony ŚródkSłabe strony ŚródkSłabe strony Śródkiiii jako punkt wyjścia rewitalizacji jako punkt wyjścia rewitalizacji jako punkt wyjścia rewitalizacji jako punkt wyjścia rewitalizacji i jej konsi jej konsi jej konsi jej konseeeekwencjekwencjekwencjekwencje

Proces rewitalizacji na Śródce był od samego początku niezwykle zło-

żony, co wynikało z wieloletnich zaległości w zakresie polityki, która doce-niałaby walory tego miejsca. Można uznać, że dotychczas Śródka podlegała procesom (o czym była już mowa we wstępie) zarówno dewaloryzacji, jak i dekomodyfikacji, którą powodowały złe decyzje urbanistyczne podejmo-wane w okresie powojennym, a także, jak się okazało, zupełnie współczesne decyzje dotyczące zmian układu komunikacyjnego i braku dbałości o pod-stawowe kwestie, np. czystości i jakości infrastruktury przestrzeni pu- blicznych (np. chodniki czy zieleń). Nie ma, jak sugerują respondenci, po- zytywnych ocen funkcjonalności terenu bez możliwości zaparkowania, estetycznego otoczenia, interesującej infrastruktury usługowej i nade wszystko: mieszkańców (z całym ich kolorytem). Najbardziej dostrzegalne problemy, które są również skutkiem polityki kwaterunkowej i procesu degradacji przestrzennej to skład społeczny mieszkańców i postępujące starzenie się populacji. Jak powiada jeden z badanych:

„Starzy mieszkańcy wymierali, młodzi zmieniali miejsce zamieszkania, a poza tym było to związane również z wyburzeniem kilku budynków po stro-nie południowej; samego Rynku Śródeckiego do ulicy Warszawskiej – dużych budynków, gdzie mieszkała znaczna ilość ludzi. Dalsza jej degradacja następo-wała wskutek, tak jak wspomniałem, częściowego zaludniania z przymusu kwaterunkowego mieszkańców, którzy w innych dzielnicach niekiedy nie od-powiadali standardom. A tutaj jako dzielnica niebroniąca się samodzielnie zo-stała zaludniona przez właśnie takie elementy, nie zawsze integrujące się z mieszkańcami” (ustęp: 5043).

i inna wypowiedź:

„No młodzi tutaj nie mają żadnych powiedzmy pomysłów na życie, bo tu-taj …wie Pani tutaj się okazało to. Prywaciarze pobrali te mieszkania, czynsze dowalili takie, jakie dowalili. Starszych ludzi pognębili, klaskali jak tylko umie-rali. No i tak patrząc, bo ja tu ludzi z widzenia znam, po samochodach, czy nie po samochodach, to Ci ludzie przykładowo na pół roku przyjeżdżają i już ich nie ma, nie, gdzieś. Nie ma takich młodych ludzi, wszystko starzy, albo tam powiedzmy takie gówniarze, nie” (ustęp: 5381)?

Pomijając czysto klasową argumentację, respondenci wskazywali rów-nież na bardziej funkcjonalne konsekwencje degradacji społecznej.

„Natomiast słabe strony [jak powiada kolejna respondentka to to, że], co-raz więcej zanika, jest coraz mniej punktów usługowych, czyli żeby coś kupić

≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡ 127

trzeba gdzieś dojechać. Była piekarnia, było pieczywo, był sklep gospodarstwo domowe. No a dlaczego nie ma obecnie tych miejsc” (ustęp 5152, 5153).

I w innym miejscu:

„Nie ma żadnego sklepu spożywczego, oprócz monopolowego, który do tej godziny i jest coś jeszcze w cukierni. Nic Pani nie kupi. Ewentualnie jeszcze „Biedronka” nam została, ale to już Zawady, to już nie nasza dzielnica. My nie mamy tu nic. Nie kupi Pani tu igły, nie kupi Pani tutaj tasiemki, nic Pani nie ku-pi. Po wszystko musi Pani jechać już po prostu do centrum, nie” (ustęp: 5291)?

Kolejny argument wskazujący na słabości Śródki dotyczył kwestii este-tycznych. Jak powiada kolejny respondent:

„A słabe strony: otoczenie, dewastacja, brudno” (ustęp: 5274).

Kolejny problem – czynszów, czy generalnie polityki własnościowej re-alizowanej przez miasto:

„Jest negatywne na przykład dla takich kamienic jak ta, ponieważ dosta-łam tutaj 20 lat temu przydział na to mieszkanie. I mieszkaliśmy po prostu sobie przez 20 lat, dopóki nie pojawił się właściciel prywatny. Mieliśmy czynsz liczony według stawek miasta i od tego czasu jak wszedł właściciel prywatny, przez rok nie zrobił nic, rozeznawał się, znalazł dobrą kancelarię prawną i podwyższyli nam czynsz o 100%. Gdzie płaciłam 530 – na dzień dzisiejszy za to mieszkanie jest prawie 1400 złotych czynszu miesięcznie” (ustęp: 5278 ).

Przykładów krytycznych ocen odwołujących się do szczegółowych ar-gumentacji, a także ich składania w swoiste katalogi było wiele. Składają się one wyraźnie na obraz przestrzennej i społecznej degradacji, które inter-pretowane są refleksyjnie (ze wskazaniem na przyczyny i skutki), w kon-tekście historycznej ewolucji miejsca, a zatem w nieco dłuższej perspekty-wie czasowej, jednego, dwóch pokoleń. Projekt rewitalizacji tego ciągu nie odwrócił, a w wielu przypadkach, jak choćby w odniesieniu do polityki czynszowej niektórych prywatnych właścicieli, wyraźnie ją nasilił.

2222. . . . PrognozaPrognozaPrognozaPrognoza Oceny tego, co nadejdzie i wizje przyszłości Śródki nie są jednoznacznie

negatywne, choć pobrzmiewa w nich pesymizm związany głównie z proce-sami demograficznymi, które sprawiają, że Śródka wydaje się miejscem nie dla starych mieszkańców, a w jakimś sensie również nie dla młodych (choć-by ze względu na specyfikę inwestycyjnych działań właścicieli kamienic).

128 ≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡

Przyszłość jawi się niepewna, choć mieszkańcy dostrzegają symptomy zmian. Głównym, dostrzeżonym ich korelatem jest most Jordana („sprawca” rewitalizacji i jej symbol). Zależnie od pozycji społecznej proces rewitaliza-cji oceniany bywa inaczej.

„A będzie to na pewno dzielnica z jakimś tam czasem warta, bo tu jest wie Pani co, most mamy Jordana, łączy nas z Katedrą. Zaraz będą termy maltańskie, ale to podobno ma być dzielnica dla bogatych…Jedna z lepszych klas…

Ankieter: Ale kto to powiedział ? No tak wie Pani co, to był przekaz ustny, że to będzie klasa A w mieście.

A jak tu będzie klasa A to nie będzie dla klasy B albo C, tylko dla klasy A, nie” (ustępy: 5291-5293)?

Nie jest to zatem przypadek, że osoby starsze i w gorszej sytuacji mate-rialnej oceniają inwestycje związane z rewitalizacją bardziej krytycznie. Opinie te są relatywnie częste. Przywołajmy kolejną wypowiedź:

„Wie Pani jak to będzie wyglądać? Albo ludzi jeszcze więcej zrujnują ci prywaciarze, tych starych. Bo wie Pani sytuacja jest taka, kto wiedział po woj-nie, że będą prywaciarze? Co ci ludzie są winni? Winni, że teraz prywaciarz do-stał mieszkanie, ludzi pędzi. Bo jak tam słyszę na Bydgoskiej, dostają na dział-kach ludzie gdzieś mieszkają, bo w pewnym wieku no nie mają za co płacić. No i jak to będzie wyglądać? Albo chałupy będą puste, a co się zmieni? No mówię, no tak jak w mieście, też już kilka chałup jest całkowicie pustych, nie? Może kiedyś, ale co, no banki powstaną tu? Bieda. Bo tu słyszę też już, jak ten ganek Pani tutaj pójdzie, tam są te sklepy, które jeszcze żyją, jeszcze i trochę ratują mi życie, że nie muszę koniecznie do miasta jechać po coś, no to już o mało co by ich tam nie było, no to ja już sobie tego nie wyobrażam” (ustęp: 5406).

Jedno wydaje się jasne, w ogólniejszym sensie, dostrzeżona lub do-strzegana jest śmierć starej Śródki (jako miejsca o pewnych, odrębnych, charakterystycznych cechach i ludziach znających tę odrębność), czyli jeden z elementów, który w społecznym projekcie uznano za ważny i jednocześ- nie porzucono w procesie rewitalizacji.

Nadzieje na przyszłość pokładane są głównie „w nowym” (nowe impre-zy kulturalne, muzeum, budowa szkoły z dziećmi jako konsumentami, za-budowa „plomb”), co dobrze ilustruje strategię, jaką wydaje się forsować miasto (władze miejskie). Owa strategia odwołuje się do przeszłości, choć jednocześnie jest oderwana od Śródki, w jej historycznej realności. Jest „konstruktem”, który nadal ma status eksperymentu społeczno-przestrzen- nego, opartego jednocześnie na specyficznym urbanistycznym i technokra-tycznym konstruktywizmie.

Dlaczego tak można sądzić, wskazuje jedna z respondentek:

≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡ 129

„A te szkoły tak, to są szkoły, poza tą szkołą głuchoniemych, gdzie jest in-ternat, no i teraz ta katedralna szkoła muzyczna. To będzie funkcjonowało do godzin wczesnopopołudniowych, a później w soboty i niedziele będą zupełne pustki. To jest mankament tej strony” (ustęp: 5246).

Są też obecne bardziej ogólne wnioskowania, powołujące się na procesy urbanistyczne, w tym na suburbanizację i jej konsekwencje:

„Bo młodzi ludzie to wie Pani co z kasą no to bardziej gdzieś to ucieka po-za Poznań, nie? Gdzieś wybudować. Je też bym chyba tak zrobiła. Dzisiaj ma Pani środki komunikacji. Wiem, że po prostu mają pociągi jakieś podstawiać więcej połączeń ma być, żeby połączyć te wszystkie Dopiewa nie Dopiewa, wi-dzi Pani te wszystkie Buki nie Buki, żeby to było gdzieś do jakiegoś miejsca przyjazdu, do dworca, a stamtąd już będzie komunikacja miejska. No muszą ograniczyć tę komunikację samochodową, bo na przykład nie idzie już przeje-chać, prawda – przez miasto. Tak że uważam, że na pewno będzie jeszcze mniej. Mniej tu będzie osób, będzie może taką bardziej handlową dzielnicą Śródka, a nie będzie na pewno taka mieszkalna. Co zostanie to zostanie” (ustęp: 5342).

Są również obawy dotyczące rozwoju komunikacji, a właściwie jednego jej aspektu związanego z usytuowaniem przestrzennym Śródki względem centrum miasta:

„Boję się, że będzie więcej aut na Śródce. Śródka stała się parkingiem, po-nieważ jest strefa; podobnie zresztą Ostrów Tumski koło katedry – to jest sprawa ostatniego półrocza, gdy to zostawiają auta wokół Katedry – praktycz-nie mogą, bo nie ma żadnego prawa zakazującego, a potem w tramwaj i jadą, także cała jest zastawiona autami w ciągu dnia. Szkoła, która powstanie, praw-dopodobnie zwiększy ten problem, bo i nauczyciele i dzieci trzeba dowieźć z całego miasta – ten ruch samochodowy się znacznie zagęści. Szkoła również w życiu tej Śródki niewiele zmieni, to jest kolejna szkoła, mamy szkołę mu-zyczną, szkołę specjalną; to niewiele zmienia poza ilością aut” (ustęp: 6097).

Obawy dotyczą zatem groźby utraty przez Śródkę jej odrębnego cha-rakteru i stania się głębokim peryferium ulokowanym relatywnie blisko centrum, które z czasem i pod wpływem walorów lokalizacyjnych straci urok jako miejsce zamieszkania. Funkcja mieszkalna zresztą traktowana jest jako kluczowy składnik tożsamości miejsca. Polityka kolejnych inwesty-cji, krok po kroku, taki obraz Śródki kwestionuje (przypomnijmy plany bu-dowy dużego Muzeum Początków Państwa Polskiego, czy przywoływane również pomysły otwierania szkół na Śródce). Przywołamy po raz kolejny metaforę ofiary pasożyta, ilustrując relację, która opisuje dzisiejszą Śródkę. Jak powiada kolejny z respondentów:

130 ≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡

„B: Stare przysłowie mówi: nigdy nie było, żeby jakoś nie było. W końcu życie nie znosi pustki, w końcu coś tam powstanie. Patrząc na to, co się dzieje w mieście od dłuższego czasu, mogę z góry założyć, że będę to oceniał krytycz-nie. Nie widzę żadnej pozytywnej perspektywy w tym wszystkim” (ustęp: 6136).

Czyli zmiany, jakkolwiek oceniane negatywnie, pozwalają wyobrazić sobie przyszłość. Kłopot, na jaki dość powszechnie wskazują mieszkańcy, dotyczy tego, że nie będzie to już Śródka pomyślana jako coś swojego (swoj-skiego). Zapewne nie warto po raz kolejny podkreślać, że to, co się wyłania, ma się nijak do założeń rewitalizacji jako procesu, jak go zapewne akade-micko i typowo idealnie rozumiemy. Rekapitulując przywołane obrazy, po-służymy się kolejną wypowiedzią młodego mieszkańca, znającego Śródkę od kilku miesięcy, zajmującego zapewne mieszkanie po starych mieszkań-cach, którzy z różnych powodów zniknęli stąd:

„Myślę, że się będzie zmieniać, bo to co widzę, że właśnie od tego maja, jak mieszkam, zaczęli robić coś z elektrycznością. Samo rondo jest teraz w remon-cie, dosyć… Odnawiają, nie wiem co właściwie. Więc myślę, że coś się będzie zmieniać. Trudno powiedzieć co” (ustęp: 6217).

3333. . . . Oceny rewitalizacjiOceny rewitalizacjiOceny rewitalizacjiOceny rewitalizacji Kolejne zagadnienie: ocena rewitalizacji wcale nie musi bezpośrednio

nawiązywać do rezultatów procesu rozpatrywanego materialnie. Ilustruje fakty społeczne, co sprawia, że dostrzegamy tutaj zarówno to co jest, jak i to co się o tym (lub w ogóle) myśli. Pierwsze ze spostrzeżeń dotyczy cząstko-wości zmian i ich naskórkowości, rozumianych przede wszystkim jako nie-realizowanie celów jakie stawia np. rewitalizacja społeczna, a realizowanie się w relatywnie głębokich zmianach, które da się interpretować w katego-riach niedokończonej, ale jednak gentryfikacji. Respondent opisuje proces i wskazuje na zagrożenia z niego płynące, w następujący sposób:

„Za jakiś czas ci wszyscy mieszkańcy tam przestaną funkcjonować. Oni al-bo szybko wymrą, bo następne ich pokolenie już tam nie będzie mieszkało. Ta dzielnica będzie po prostu pusta. Albo trzeba będzie coś sklecić od podstaw z nowym mottem i z nową ideą, albo odwoływać się do przeszłości. Tylko jak odwoływać się do przeszłości, rzucając pustosłowie. Poza budynkami i jakąś historią tylko to pozostanie. Ja jestem zwolennikiem racji, że nie ma historii bez ludzi” (ustęp: 5230).

Częste są opisy wypychania starych mieszkańców. Mechaniczność tego procesu (np. jego bezdyskursywność), przekonuje, że gentryfikacja postę-

≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡ 131

puje, bo przecież tych, którzy już się wyprowadzili, nie byliśmy w stanie zapytać. Kolejnym skojarzeniem mieszkańców było zarejestrowanie zmiany wizerunku na zewnątrz, czyli np. przekonanie się o dostrzeżeniu Śródki przez turystów czy mieszkańców Poznania. Do poczucia dumy z nowo od-zyskanego szacunku dochodzi również poczucie utraty (pod wpływem pre-sji ekonomicznej), czyli świadomość ceny, za jaką ów status się odzyskało. Czy można sprostać tym nowym warunkom i pozostać na miejscu? W wielu przypadkach to niemożliwe. Powoduje to gorącą, choć niezdolną do zbio-rowej reprezentacji frustrację.

„Ankieter: W założeniach pięć lat temu, w 2005 r. rozpoczął się ten pro-ces rewitalizacji no i były też takie założenia, żeby pomóc mieszkańcom, po-nieważ stwierdzono, że tutaj mieszka wiele osób ubogich.

Tak, no to ich już nie ma. W każdym razie no, tak jak nastąpił ten proces rugów …” (ustęp: 5447, 5448).

Zaskakującym (bo zmiany nie miały raczej zmierzać w tym kierunku) i pozytywnie ocenianym zjawiskiem jest większy spokój, który jednak nie przypisuje się działaniom instytucji municypalnych, a traktuje się jako „efekt uboczny” procesów gentryfikacyjnych, o których było powyżej. Przy-wołajmy wypowiedź respondenta:

„Ja np. miałem próbę trzykrotnego włamania do mieszkania. Parę razy ta-kie tam krzyknięcie, tąpnięcie, straszenie tam ktoś wyskoczył, zaczął wydzi-wiać. Człowiek na to nie reagował. Jak mu odbija, niech mu odbija, dopóki nie ma zagrożenia, nie reaguje, bo to nie ma sensu.

Teraz jest lepiej? Bezpieczniej” (ustęp: 5206, 5207)?

Potencjałem Śródki po pięciu latach rewitalizacji jest zatem wzmocnie-nie wrażenia miejsca na uboczu, które do tego nieco zyskało na znaczeniu na poziomie miejskim i ponadlokalnym. Spostrzeżenie to, jakkolwiek para-doksalne, dobrze oddaje istotę procesu, który odbywa się bez poważniej-szego wpływu mieszkańców i bez ich udziału, w sposób najbardziej dojmu-jący, bo przez nieobecność.

Pozytywnie oceniane są działania władz kościelnych (chodzi o realizo-wane remonty), chociaż likwidacja kina Malta dla tych, którzy wiedzieli, że jego istnienie zależało od decyzji kurii biskupiej, oceniana była, w kontekś-cie rewitalizacji (do której przecież nie należała), zdecydowanie negatyw-nie. Można przyjąć, że Kościół (jednak) w swoich działaniach zorientowany był na wspólnotę i to do niej kierował swój przekaz, można zadać pytanie, do kogo skierowane były działania miasta, jako pierwszego i najważniejsze-go gracza?

132 ≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡

****

Rewitalizację charakteryzowała przewrotność i chaotyczność, która wynikała choćby z tego, że Śródka w pewnym momencie stała się modna (co uświadomili sobie właściciele), zyskała status miejsca wartościowego, przy jednoczesnym braku koordynacji tego zainteresowania, gotowej oferty skierowanej do inwestorów oraz, co za tym idzie, planowania strategii i „wymyślenia” chronologii zmian.

„To jest mankament, chociaż był taki moment, że jak ruszył proces rewita-lizacji to pojawiało się mnóstwo ogłoszeń: potrzebuję lokal, wynajmę, kupię mieszkanie na Śródce. To też był punkt tych małych drobnych dorobkiewi-czów, którzy mieli po 200, 300 tysięcy i chcieli zainwestować. Problem jest te-go typu, że w miejsce tych mieszkańców starych nie przyszedł nikt inny. Tam jest mnóstwo pustostanów. Czyli to co mówi A, to jest 50% i to jest prawda” (ustęp: 5242).

Mieszkańcy w tym chaotycznym procesie stali się niepotrzebni i to jest największy paradoks działań rewitalizacyjnych, jakie zrealizowano na Śródce.

Rekapitulując podobny wniosek, mieszkaniec nadmienia:

„Miastu udało się załatwić powrót przejścia pomiędzy Ostrowem Tum-skim a Śródką, poprzez wybudowanie mostu Jordana, który wzmógł ruch tury-styczny, ale tylko do mostu, rzadko kto idzie dalej” (ustęp 5074).

Jak dodaje inny:

„Ja mogę powiedzieć, że ostatnie pięć lat, dla człowieka który mieszkał tam na Śródce, są powolną degradacją tego miejsca, ponieważ wzrasta czynsz, nie da się tam żyć. Cały czas jest niepewność bytu, ci ludzie tam tak funkcjono-wali, jak się z nimi rozmawiało” (ustęp: 5234).

Stanowisko jest bez wątpienia radykalne, ale doskonale dopełnia spo-strzeżenie o braku zmiany w usytuowaniu funkcjonalnym Śródki przy wzroście zainteresowania tym terenem. Obraz zresztą nie jest jedynie nega-tywny, szczególnie dla osób, które odkryły Śródkę w okresie największej popularności. Co jest kolejnym paradoksem procesu rewitalizacji.

„Dla mnie jako osoby, która tam nie mieszkała [powiada mieszkaniec prowadzący działalność gospodarczą na Śródce] to miejsce zyskało na atrak-cyjności, ponieważ hasło rewitalizacja coś zakręciło w tym tyglu poznańskim. Urządzenie tego mostu spowodowało, że ludzie zaczęli przychodzić. Tacy weekendowi pseudo pasjonaci historii miasta idąc do kościoła, na Ostrów Tumski czy na spacer popołudniowy, wkraczali na tę Śródkę i przy okazji przy-chodzili do kina i frekwencja wzrosła” (ustęp: 5234:).

≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡ 133

Ten sam respondent kontynuuje:

„Były takie sytuacje, że gdy ludzie mieli gości z zagranicy, przyprowadzali ich do nas do kina, robili sobie zdjęcia, że to jest jakaś końcówka, że w Europie już takich kin nie ma. I to nakręcało to wszystko, to była taka metoda panto-flowa, ale nie wiadomo, czy w tym była dobra ręka rewitalizacji. W jakiś spo-sób tak. Uważam, że ten most, mimo że mieszkańcy psioczą na niego, jakoś stworzył atmosferę PR’ową tego miejsca” (ustęp: 5238).

Dysfunkcjonalność, która przyszła z zewnątrz (i została w istotnej mie-rze zaimplementowana przez samego animatora procesu) związana była również z quasi-naukową interpretacją głównych potrzeb miejsca i miesz-kańców, czyli marginalizacją społeczną i biedą:

„Był taki moment, jak nastąpiło hasło rewitalizacja, to Barka, która jest ta-ką instytucją, nie wiadomo jak do tego podejść, wszyscy zachwalają. Barka przejęła wszystkie lokale, jakie tam były potencjalnie, z możliwością uaktyw-nienia na galerie, na knajpki, wszystko wynajęła Barka. W jednym była siedzi-ba jakiegoś punktu konsultacyjnego, w drugim miało siedzibę Towarzystwo Piłkarzy Bezdomnych, oni wszędzie się pousadzali i tak długo, jak mieli pienią-dze unijne na wynajęcie lokali, tak długo funkcjonowali. Tam po prostu nastę-powała degradacja tych lokali” (ustęp: 5240).

Śródka zatem stała się miejscem i atrakcyjnym i „socjalnym” (główny paradoks), gdzie najważniejszym działaniem (a w każdym razie dobrze wi-docznym na tle innych) stała się resocjalizacja społeczna jej mieszkańców. W jakimś sensie można przyjąć, że w tym momencie, w którym zdefiniowa-no główny „atrybut-wadę” Śródki, to właśnie mieszkańcy stali się głównym problemem, a gentryfikacja została jedynym – choć nieformalnym i jedno-cześnie najbardziej skutecznym rozwiązaniem. Co więcej rozwiązaniem, które (w odróżnieniu od procesu rewitalizacji) działa samo i bez potrzeby planowania, dbania o przebieg procesu, a wreszcie bez finansowego wspo-magania. Czyli rozwiązaniem również oszczędnym dla animatora. Jedno- cześnie nieubłaganie zmieniając specyfikę przestrzeni.

Z konstatacji na temat „problemów ze Śródką” wynikały również inne strategie i działania, w tym pomysł na budowę muzeum i jego formuła, któ-ra bardzo przypomina(ła) projekt odbudowania mostu. Jak piękny koń po-darowany Troi, by ją sobie podporządkować, a w bardziej skrajnym warian-cie interpretacyjnym, po prostu wykorzystać jej potencjał lokalizacyjny dla realizacji celów z zewnątrz i w istocie niewpisanych w interes lokalny.

„Ale sam też projekt tego centrum, to stoi obok Śródki, to jest budynek, który powstanie, wszystkie parkingi będą w środku i w zasadzie wszystko bę-dzie omijało tę Śródkę. Jeszcze przerzucają kładkę przez most do tej fosy; oni

134 ≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡

wszyscy dojdą tam, pójdą na Ostrów Tumski, może wrócą przez most Jordana i z powrotem; wrócą do tego samego centrum i znowu ominą Śródkę. To jest kolejny błąd” (ustęp: 5240).

Metafora, którą zaproponowano po raz kolejny jest radykalna, po raz kolejny również wskazuje na model zmian realizowanych pod szyldem re-witalizacji, które wspomagają projekty rozwojowe znacznie szersze niż obszar rewitalizowany. Realizują jednak swoje cele, co wiemy, analizują konsekwencje społeczne działań, w złudnym przekonaniu, że zadziała tu magiczny mechanizm, który pomoże wszystkim, w takim zakresie jak tego poszczególni aktorzy potrzebują. Cele miasta pozwoli pogodzić z interesami śródczan, a zrównoważony rozwój Śródki (jeden z celów procesu rewitali-zacji) da efekt synergii dla całej wschodniej rekreacyjno-turystycznej części miasta. Zapewne najważniejszy wniosek z narracji, którą tu przedstawiamy jest taki, że tak wcale być nie musi, i że koszty polityki abstrahującej od lo-kalnych potrzeb mogą być duże, ze względu na wskazane „skutki uboczne” realizowanych działań.

Przywołamy kolejne dwie wypowiedzi:

„Wie Pani co było lepiej, wie pani co było, no może nie pięć lat temu, ale wcześniej może było lepiej. Z perspektywy czasu było więcej. Bo tu była i księ-garnia, był magiel, był rybny sklep. Później co było…wie Pani co – pralnia. Mo-toryzacyjny tam był. Monopol został, cukiernia została, sklep spożywczy dosyć duży był, który jest teraz zamknięty. Była poczta. Za pocztą był sklep z materia-łami. Na narożniku był sklep spożywczy. Szklarz został” (ustęp 5336).

Pozytywniej oceniane są projekty kulturalne, które na stałe już zagości-ły na Śródce, choć nie zmieniają one w istotnej mierze krytycznego obrazu, jaki znajduje się w zarejestrowanych wypowiedziach:

„Chyba też są takie warsztaty z miasta, różne „designy”, wie Pani, co ta sztuka zdobienia, tutaj też doczytałam właśnie, że teraz spotykają się tam w ja-kimś miesiącu, teraz nawet chyba wędkarze są i w zeszłym miesiącu chyba by-ło zdobnictwo. Takie porady, żeby tych mieszkańców tutaj… to tam była, wie Pani co, wielka pasmanteria, gdzie mogła Pani garnek kupić i mogła Pani to wszystko kupić taki sprzęt gospodarstwa domowego. Piekarnia, tu gdzie ta knajpka to była piekarnia. Tam jest wędkarski. Na narożniku tam był też sklep teraz jest muzyczny – nie pamiętam co tam było. W każdym bądź razie tutaj była, tak samo była piekarnia. Tutaj stał taki kiosk, był sklep rybny. Dużo było wszystkiego wie Pani co! Teraz po prostu tu nic nie ma. Naprawdę nic tu po prostu nie ma” (ustęp 5336).

Podsumowując ten wątek przywołamy dwie ostatnie wypowiedzi, pre-cyzując co rozumiemy przez wskazane powyżej „skutki uboczne”:

≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡ 135

„To znaczy zniknęły wszystkie mocne punkty tego, jeżeli mówimy o rewi-talizacji, bo to zdaje się, na tym polegało, że zniknęło kino Malta, zniknęły przychodnie, zniknęła apteka, zniknęły małe sklepy, ale to raczej z powodu po-jawienia się tutaj „Biedronki”. No i te budynki od razu wyładniały, no bo to do kurii wszystko należało. No i ta rewitalizacja polega na tym, że teraz robi się ładne nowe domki, które ludziom, tu miejscowym, do niczego nie będą służyć, chyba że się zapiszą do Katedralnego Chóru, co mnie już nie grozi, chłopięcego, bo troszkę się za wcześnie urodziłem. No i oprócz tego, ja tu nie widzę rewita-lizacji. No bo to są głównie prywatne kamienice albo takie, które nie mają sta-tusu i się w ogóle nic nie dzieje, także o tej rewitalizacji… Ma tu powstać jakieś centrum jakieś tam, czegoś… no ale poza tym… no to tutaj, nic, nic…” (ustęp 5424).

I dalej: „No muszę powiedzieć, że teraz jest gorzej niż kiedyś. Znaczy niby rewita-

lizacja, ale bym powiedziała, że bardziej łączy się z odnawianiem kamienic ani-żeli z infrastrukturą jakąkolwiek, bo kiedyś było sklepów całe mnóstwo. Pa-miętam, dzieci były małe, to praktycznie miałam wszystko pod nosem. Lekarza, aptekę, sklepy różne, księgarnie, ubrania, spożywcze, no a w tej chwili wszystko ucieka” (ustęp: 5495).

4444.... MuzeumMuzeumMuzeumMuzeum Istotnym zagadnieniem w kontekście wizji rewitalizacji pozostaje plan

budowy dużego muzeum na terenie Śródki (wątek ten był już poruszany w kontekście oceny procesu rewitalizacji).

Projekt ten, choć krytykowany ze względu na planowane miejsce budo-wy i szczegółowe rozwiązania, budzi nadzieje śródczan. Co do szczegółów, oceny pozostają różne, sama idea jest akceptowana. Wpisuje się, co miesz-kańcy dostrzegają pozytywnie, w odbudowywane dziedzictwo miejsca.

Pytanie socjologa, czy jest to wizja odbudowy tożsamości, czy raczej technokratyczny i jednocześnie dość anachroniczny w sposobie podejścia do problemu, pomysł na tworzenie czegoś od nowa, w istocie znowu bez udziału samych mieszkańców? Jeżeli odpowiemy na pytanie pesymistycz-nie, to okaże się, że inwestycja nie tylko nie wpisuje się w proces rewitaliza-cji (interpretowany społecznie), ale także pogłębia problemy Śródki, tym razem widzianej jako dodatek turystyczny do innych atrakcji. Co ciekawe, nieco w duchu oceny już zaproponowanej:

Ankieter: A jak Pani myśli, jak będzie Śródka wyglądała za pięć lat? Pojawi się to Muzeum Multimedialne, takie, więc mi się wydaje, że ożywi to. No będą ludzie, wycieczki, bo to ten szlak, Trakt Cesarski będzie, tam aż do kościo-

136 ≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡

ła Jerozolimskiego. No to pewnie po prostu atrakcja turystyczna następna. Tak mi się wydaje” (ustępy: 5555, 5556).

Jest też inna argumentacja, jak sądzę ważna ze względu na ideologię kryjącą się za projektami (od)budowującymi tożsamość historyczną:

„C: Ja bardzo lubię współczesną architekturę, jak również starą – ale nie lubię kopii

B: Oni by chcieli jakiś pałacyk, ale to jest opinia trzech, czterech osób, któ-re znamy, z którymi się spotykamy na ulicy, nie wiem – to wykracza trochę po-za temat, boję się tego, co też będzie w środku, boję się tego, że w tym muzeum bardzo drogim, wynajęto jakieś firmy z Belgii, wpakuje się pieniądze, pokaże się jakąś XIX-wieczną wizję początku Polski. Właściwie wiemy jedno, że mało wiemy. I budowanie czegokolwiek na podstawie wiedzy, która się dopiero ro-dzi... nikt się pewnie na to nie odważy; w związku z tym nie pozostaje nic inne-go, jak zafundować nam taką XIX-wieczną wizję” (ustępy: 6049, 6050).

5555. . . . Miasto a rewitalizacjaMiasto a rewitalizacjaMiasto a rewitalizacjaMiasto a rewitalizacja Szczególnie kłopotliwe zagadnienie to kwestia polityki miasta w kon-

tekście rewitalizacji, a precyzyjniej ocen tej polityki przez mieszkańców. Problem nie zawsze dotyczy samych działań rozumianych jako określone projekty czy inicjatywy, a raczej generalnej polityki stwarzania warunków do aktywizacji procesów przestrzennych, szczególnie tych pożądanych ze względów społecznych. Tutaj, w co najmniej kilku przypadkach, pojawia się obraz miasta jako organizacji politycznej, która działa wbrew interesom mieszkańców. Problem ten poruszano już, wskazując na pewną filozofię zmian i działań rewitalizacyjnych. Widać to wyraźnie, gdy analizujemy za-gadnienie od strony rynku czy zmian (mikro)własnościowych. Spora część (z tej właśnie mikroperspektywy) negatywnie ocenianych działań przypi-sywana jest, słusznie czy niesłusznie, polityce administracyjnej instytucji związanych z władzami miasta, która zdaniem mieszkańców prowadzi do podwyższania czynszów, podejmuje inicjatywy albo ich nie podejmuje (uru-chamiając rewitalizację, inspirując działania zbiorowe, by ją następnie po-rzucić), realizuje działania nieprzejrzyste, a w wielu przypadkach antycy-powane intencje miasta dotyczące rewitalizacji nie znajdują potwierdzenia w praktyce.

Jako ilustrację tej tezy warto przedstawić uwagę jednego ze starszych mieszkańców, jako odpowiedź na pytanie o słabe strony Śródki, takich wy-powiedzi było jednak więcej:

≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡ 137

„Złe strony to są takie, że miasto chce rewitalizować kosztem ludzi star-szych, mieszkańców tych którzy tu mieszkają, nakładając bardzo wysoki poda-tek wieczystego użytkowania. Od zeszłego roku miało podrożeć 500, prawie 600% opłaty z 5000 na 30 000 [chodzi o koszt całej nieruchomości, kamieni-cy]. Tu mieszkają sami starsi ludzie i teraz niech sobie pani wyobrazi, co z tymi ludźmi zrobić. Jak nie będzie ich stać na zapłacenie takiego wysokiego czynszu, to gdzie mają iść” (ustęp: 5869).

Wskażmy także na kolejny aspekt uwypuklony w wypowiedziach mieszkańców, związany z zagadnieniem planów zagospodarowania prze-strzennego, precyzyjniej jego braku na Śródce:

„bo dopóki nie ma planów zagospodarowania przestrzennego, a jeżeli się jeszcze słyszy, że na budowę nie będzie potrzeba pozwolenia, to będzie samo-wola budowlana, która rozłoży całkowicie koncepcję zabudowy przestrzeni publicznej” (ustęp: 5141).

Problem braku formalno-planistycznego przygotowania procesu re-konstrukcji przestrzeni publicznych widać zatem szczególnie jasno przy okazji rewitalizacji jako procesu, który inspirowany przez urzędników miej-skich nawiguje w jakimś sensie bezpodmiotowo.

Przywołamy wypowiedź dotyczącą organizacji „Dni Sąsiada” na Śródce:

„To była też kwestia tego, że te władze lokalne, rady osiedli, nie wiedziały jak do tego podejść. To tak, jak miasto robiło z tymi „Dniami Sąsiada”. Pierwsze dwa dni miasto im pomagało i było przy tym obecne, a już w trzecią edycję „Dnia Sąsiada” miasto przywiozło tylko stoliki i podest pod scenę i to było wszystko. Resztę robiła sama rada osiedla. A rada osiedla nie miała w ogóle pomysłu i powielała to, co było rok wcześniej, dwa lata wcześniej. Oni nic nie kreowali, odtwarzali to co im pokazało miasto, czyli występ dzieci, zabawy, konkurs na ciasta, czyli te wszystkie pomysły, które były. Czyli cały czas brak edukacji na tym poziomie lokalnym. Mi się wydaje, że tutaj są potrzebne unijne środki, ale realizowane przez te instytucje pozarządowe, stowarzyszenia, fun-dacje” (ustęp: 5232).

W procesie, o którym mowa, w praktyce podmiotem nie jest, wbrew oczekiwaniom Oddział Rewitalizacji UMP. Nie jest nim, bo zakres jego pre-rogatyw jest relatywnie ograniczony, a w wielu przypadkach świadomie (jak w przywołanej sytuacji) zredukowany do pewnego rodzaju pomocni-czości. Nie był nim także, zapewne z braku środków i kompetencji, samo-rząd pomocniczy.

Kto zatem, nim był (jest)? Wypowiedź osoby prowadzącej (do pewnego momentu) działalność

gospodarczą na Śródce:

138 ≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡

„Bodźcem dla mnie były zapowiedzi na spotkaniach, badających opinię społeczną dotyczące rewitalizacji. Zapowiedzi, które wyraźnie przedstawiały sytuację w ten sposób, że w ciągu najdalej trzech lat miasto dołoży wszelkich starań i zrealizuje ten projekt przekształcający całkowicie Śródkę z terenu za-niedbanego, zdegenerowanego w dzielnicę kulturalną. Miało to się odbywać w taki sposób, że właśnie miasto wspierało czynnie takie inicjatywy, jak anty-kwariat, jak kino Malta, że pomoże w wynajmowaniu wolnych lokali. Wówczas nie wiedziałem, że tych lokali tam praktycznie nie ma. Natomiast na tych spo-tkaniach była mowa o tym, że to oczywiście będzie możliwe. Po takim badaniu wśród znajomych, którzy chcieliby też się zaangażować w jakąś działalność, stwierdziłem, że to ma ręce i nogi, ponieważ była moda na to, jaka może zapa-nować na Śródce i po postawieniu mostu i w związku z nagłośnieniem, jakie towarzyszyło rewitalizacji tymi projektami i w związku z naturalnym potencja-łem Śródki jako pewnego rodzaju miasta utopionego w mieście, całkowicie autonomicznego, zadziała taką mieszanką, która będzie tam przyciągać pozna-niaków, czy to na spacery, czy właśnie na nazywane przez nas spotkania autor-skie czy wernisaże, czy tym podobne. Jeżeli miasto będzie jeszcze pomagało, w sensie będzie wspierało jakieś inicjatywy, będzie organizowało jarmarki, targi takie, jak „Dzień Sąsiada”, to ja sądziłem, że to się uda. Natomiast cała pomoc miasta skończyła się w momencie tych spotkań tak naprawdę. Ponie-waż, jeżeli podejmowałem jakieś działania we współpracy z miastem, no to ini-cjatywa wychodziła całkowicie ode mnie i ja brałem to na ramkę, ponieważ ja całkowicie wykonywałem ten projekt, oni najwyżej finansowali go albo opa-trywali swoim logo jako działanie na rzecz rewitalizacji” (ustęp: 5667).

Zdaje się być tak, że animatorzy procesu (urzędnicy i przedstawicie- le samorządu pomocniczego) uwierzyli, że jedno działanie (jedna spekta- kularna inwestycja) lub profil działań (zorientowany na uwydatnienie tożsamości miejsca) był (jest) w stanie zapełnić całą przestrzeń procesu urbanistycznego, bez czytelnych intencji i jasno nakreślonego celu. Można tę postawę nazwać nieuzasadnionym liczeniem na „efekt mnożnikowy” (ten wątek zostanie jeszcze podjęty). Kłopot polega na tym, że trudno doszukać się przesłanek jego zadziałania, a polskie doświadczenia, jakkolwiek świeżej daty, napawają raczej pesymizmem. Co gorsza, polityka „mnożnikowa” roz-budza nieuzasadnione nadzieje zarówno wśród inwestorów, jak i samych mieszkańców, co w nieco dłuższej perspektywie prowadzi do osłabiania (genetycznie słabo rozwiniętych) sił społecznych, które w dodatku tracą wiarygodność jako aktorzy rewitalizacji.

I nasuwa się kolejne, tym razem retoryczne pytanie, kto uwierzy kolej-nej instytucji proponującej zmiany po doświadczeniach polityki „efektu mnożnikowego” oraz następne, czy możliwe jest realizowanie projektów

≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡ 139

społecznych bez poważniejszego udziału społeczności lokalnej, bez udziału instytucji i organizacji społecznych (myślimy tutaj o współtworzeniu proce-su, a nie realizowaniu określonych, zleconych działań)?

Nie chodzi zatem tylko o zarzut zaniechania, ale w istocie o podważenie procesów zmian odspołecznych. Ich (zaledwie) substytutem może być dzia-łalność urzędników, którzy ze względu na szczupłość środków (finanso-wych, kadrowych, kompetencyjnych i organizacyjnych) są (byli) w stanie wzmacniać dotacjami określone inicjatywy, nie byli natomiast skłonni wziąć na siebie wysiłku i odpowiedzialności akuszera zmian.

Kolejny cytat:

„Ja uważam, że w mieście nie ma takiej instytucji z prawdziwego zdarze-nia. Ten twór – Oddział Rewitalizacji jest po prostu tworem urzędniczym. To jest sztuczny twór urzędniczy, tam jest grupa urzędników, którzy nie są zainte-resowani pracą poza tymi ramami od 8 do 16, a tu jest potrzebny jakiś ideowiec typu tego Niemca, nie pamiętam nazwiska. Tu by musiały być ze dwie osoby, które się zajmą tylko tym, tylko projektem Śródka” (ustęp 5262).

I to zapewne mogłoby wyczerpać zagadnienie relacji miasta w kontekś- cie uruchomionego przez nie procesu. Badani wskazali jednak również na inny problem, możemy go nazwać organizacyjnym:

„Okazuje się, że jest projekt rewitalizacji, a Kościół jest poza tym. Miasto jedynie zwraca się z prośbą o udostępnienie wizji Kościoła co do Klasztoru Filipinów i tego budynku, gdzie było kino i przez długi okres czasu oni nie wiedzieli, jak to będzie wyglądało. Oni nie widzieli żadnego projektu” (ustęp: 5232).

Czy możliwe było zatem organizowanie efektywnego procesu odnowy, bez udziału głównego gracza instytucjonalnego na Śródce? Czy możliwe było zrealizowanie postawionych celów bez jakiejś wizji koordynacji, a na-de wszystko uzgodnienia celów procesu? To są pytanie brzmiące retorycz-nie, ale retoryczne nie są.

Jak zapytani respondenci racjonalizują dostrzegalne braki w organiza-cji, nieprzejrzystości ról i słabości aktorów? Po pierwsze wskazują na nie-domagania pojawiające się już na poziomie pomysłu na rewitalizację.

„A tutaj ten Oddział Rewitalizacji ma po prostu tych srok tyle, że oni mó-wią ruszamy z projektem Chwaliszewo, robimy to, tu ten pomysł robimy, dzień sąsiada tu, dzień sąsiada w innej dzielnicy i to się kompletnie rozmywa. Teraz jest ten system zmiany dzielnicowości miasta. Ja nie wiem czy Śródka ma swo-jego reprezentanta w Radzie Miasta. Chyba nie ma. Gdyby Śródka, jak każda z dzielnic miała możliwość, żeby to było wybierane dzielnicowo, że każdy

140 ≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡

z dzielnicy jest w radzie. Nie ma kogoś, kto by stanął w obronie tej Śródki z prawdziwego zdarzenia” (ustęp: 5262).

Wskazanie na „ustrojowo-organizacyjne” problemy zmierza do zapro-ponowania modelu, który wzmocniłby skuteczność działań:

„Także tu muszą być pasjonaci, ale ja nie wiem skąd ich wziąć. Musiałaby być jakaś komórka w Urzędzie Miasta, my jesteśmy cały czas państwem urzęd-niczym, to nie jest państwo obywatelskie. Tutaj urzędnik o wszystkim decy- duje, o pozwoleniu na to, na tamto. A na Zachodzie jest zupełnie inaczej” (ustęp: 5262).

Problemem jest również pewnego typu nieczułość na zagadnienia spo-łeczne, którą zapewne wypada tłumaczyć infrastrukturalnym zoriento- waniem procesu rewitalizacji, a zapewne precyzyjniej definiowaniem go w sposób, który abstrahuje (w istocie) od procesów społecznych. Kolejny cytat opisuje dynamikę konsekwencji rewitalizacji i wskazanie na potrzebę zachowania kulturowego i społecznego dziedzictwa miejsca:

„W momencie, gdy rozmawiałem z panem B, gdy zapytałem czemu nie zrobi tego na Jeżycach, temat ucichł – tam musieliby się po prostu zaangażo-wać sami mieszkańcy. Musieliby znaleźć taką kawiarnię, jakąś alternatywę dla kina i przewodnika. Już nikt tego nie zrobił. Dla niego nie było argumentem to, że na Śródce są trzy zabytki i na spacer półgodzinny, godzinny przyjeżdża w niedzielę pięćset osób przez całe miasto – to na Jeżyce przyjeżdżałoby tyle samo. Tu mam pewne pretensje i mam pretensje też do Oddziału Rewitalizacji, tego rodzaju, że w momencie kiedy zorientowali się, że jednak te negatywne skutki rewitalizacji są, to nawet nie przeprowadzono akcji, aby w jakiś sposób dokumentować, żeby archiwizować ich wspomnienia. Brakowało studentów z dyktafonami, żeby tam zbierać piosenki, wiersze. Tam byli ludzie, którzy mie-li naprawdę moc wspomnień związanych z tym miejscem, oni przez całe życie nie ruszali się stamtąd o krok, tak że dla nich całym życiem było to miejsce” (ustęp: 5694).

Brak przeciwdziałania negatywnym zjawiskom społecznym (gentryfi-kacji) jest oczywiście poważnym zarzutem. Waga wskazania na tracenie (w procesie rewitalizacji) starej tkanki społecznej i brak poważniejszych działań powstrzymujących negatywne zjawiska, w istocie podważa również tożsamościowy sens procesu rewitalizacji Śródki. Czy zatem zakładane ofi-cjalnie cele rewitalizacji były nimi w istocie? A jeżeli tak, to czy główni akto-rzy procesu pozostawili miejsce na korekty, zmiany i alternatywne rozwią-zania? Co, gdy rewitalizacja się nie udaje?

≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡ 141

6666. . . . KulturaKulturaKulturaKultura Kultura to zagadnienie kluczowe dla wizji rewitalizacji, jaka propono-

wana jest na Śródce (z racji tożsamościowych przesłanek realizowanej poli-tyki, której jądrem jest kompleks katedralny po zachodniej stronie Cybiny). Jaki jest zatem głos mieszkańców, gdy oceniają oni kulturę na Śródce?

Najgłośniej ów głos słychać, gdy respondenci opowiadali o likwidacji kina Malta, przypomnijmy, że nie była to decyzja władz miejskich:

„To kino było takim, które przyciągało ludzi, jak przysłowiowe ćmy do światła, którym później się ta Śródka podobała. Jak im się spodobało, to póź-niej pytali, czy tutaj są mieszkania do wynajęcia. To działało właśnie w dwie strony, poza tym, że kino miało korzyść, to też ta dzielnica korzystała, ponie-waż kino inicjowało zainteresowanie tym miejscem. Lokalni mniej, lokalni przychodzili tylko wtedy, gdy współpracowaliśmy z radą osiedla. Oni mieli ta-ką pulę pieniędzy przeznaczoną na kulturę i było mnóstwo pokazów dla dzie-ciaków, dla dorosłych i wtedy przychodzili. Status materialny tych ludzi też był nie za duży” (ustęp 5252).

Zdecydowanie pozytywnie oceniane są „Dni Sąsiada” jako przykład re-alizacji celu lokalnego:

„Wie Pani co, no jedynie mówię, jest więcej, no bo mówię, no ten „Dzień Sąsiada” no to też nie jest od tak, wie Pani od dziesięciu lat. Nie wiem – kilka lat jak jest dzień tutaj sąsiada. Były też imprezy takie zabawowe tutaj na Śródce na boisku, tutaj na tym POSiR-ze, że te dzieci mają tu takie dmuchane jakieś tam skoki nie skoki, jest podobno jakaś zabawa taneczna” (ustęp: 5328).

Z drugiej strony, na pytanie czy oferta kulturalna jest za skromna, re-spondentka odpowiada twierdząco:

„Tak za mało, wie Pani co za mało i jeżeli cokolwiek się dzieje to jest za mało tak rozreklamowane, że nie do wszystkich dochodzi. Wie Pani co, pracu-jemy w różnych godzinach, o różnych godzinach przychodzimy. Każdy ma ja-kieś swoje zainteresowanie…jedyne wie Pani co mamy? Tę Verba Sacrę w ka-tedrze. Nie? No to mamy tam tych aktorów, którzy czytają to pismo święte, mamy pomnik papieski, gdzie się zbieramy, ale to, wie Pani co, tutaj jak cokol-wiek, no przecież jest szkoła, tyle pomieszczeń jest! Przecież można by było, no nie wiem, zaprosić jakiś no aktorów tutaj wie Pani co, tych ludzi zintegrować” (ustęp: 5332).

Dostrzeżone są również przez mieszkańców działania zorientowane na ograniczanie marginalizacji i integrowanie społeczne, choć wspominając o tym, natychmiast respondentka przechodzi do krytyki współczesnej Śród-ki, porównując ją z przeszłością.

142 ≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡

7777. . . . KościółKościółKościółKościół Kolejnym, bardzo istotnym graczem na scenie śródeckiej rewitalizacji

był (jest) Kościół. Zapraszany do udziału w rewitalizacji, odegrał tu, jak do-tąd, ambiwalentną rolę, choć zapewne z bardziej generalną oceną wypada jeszcze poczekać. Chodzi o likwidację kina, jednego z najbardziej widocz-nych Śródkowych „marek”, przyciągającego mieszkańców i młodzież z Rataj i całego terenu miasta. Jakkolwiek trudno się tutaj doszukać działania ze złą intencją, to zdecydowanie jasne jest, że polityka miejska i polityka Kościoła nie współgrały ze sobą, co dotyczy również specyfiki wykorzystania rynko-wego okolic kościoła Św. Małgorzaty. Jest zapewne tak, że kompleks kate-dralny świetnie radzi sobie bez Środki, nieco gorzej jest z relacją o przeciw-nym kierunku. Z innej jednak strony, Śródka jako miejsce usługowe (mamy na myśli potencjał, a nie istniejący stan rzeczy) jest w stanie zaoferować realizację funkcji konsumpcyjnych i rozrywkowych, których nie ma w bez-pośredniej okolicy katedry. Obydwie przestrzenie się zatem funkcjonalnie uzupełniają, z czego powinna sobie zdać sprawę zarówno jedna, jak i druga strona.

Istnieje jeszcze jeden aspekt, który podajemy na podstawie wypowie-dzi, wskazując na pewne bariery bądź niedogodności wynikające z konfe-syjnego (w jakiejś mierze) charakteru centralnej przestrzeni Śródki. Tym razem cytujemy dialog:

„Ankieter: A jak Pani ocenia wpływ Kościoła? To też zależy czy ktoś jest wierzący, czy niewierzący, prawda? My jesteśmy ta-cy raczej z dala od Kościoła. No bardzo się ksiądz narzuca z przychodzeniem po kolędzie. Kiedyś, kiedy mieszkało tutaj dużo, dużo starszych ludzi, to na przy-kład w tej kamienicy wszyscy przyjmowali księdza, a w tej chwili nie wiem, czy dwie czy trzy rodziny tylko, no więc […] użala się, wiem, ksiądz na to. Poza tym pewnie zależy mu też na tych duszach dlatego, że remontuje kościół, więc wia-domo, że datki jakieś tam, nie? No ale ja miałam z księdzem taką sytuację troszkę kiedyś nieprzyjemną i dlatego przestałam przyjmować księdza. Proce-sje też są jeszcze, procesje bardzo często ze światełkiem i takie tam różne. Wy-daje mi się, że robienie takich procesji, często nawet ołtarzy stawianie na ulicy, są taką ingerencją zbyt wielką w takie prywatne życie. Bo nie tylko tu są katoli-cy. Są różnych wyznań…” (ustęp: 5519, 5520).

Podsumowując ten ustęp, trzeba wskazać na złożoność relacji, jakie występują na Śródce i bezwzględną konieczność dialogicznego budowania wizji zmian, by proponowane rozwiązania, jakkolwiek wpisujące się w pe-wien pozytywny proces odnowy, nie kwestionowały siebie nawzajem, ma-

≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡ 143

my tu na myśli konflikt pomiędzy wizją turystycznego centrum usługowego a przestrzenią, której kontrapunktem chce się uczynić praktyki religijne i publiczny status Kościoła z jego wymogami, np. ograniczeniem dystrybucji alkoholu.

8888. . . . Kiepski punkt wyjściaKiepski punkt wyjściaKiepski punkt wyjściaKiepski punkt wyjścia Inny aspekt wypowiedzi respondentów dotyczył ogólnej kwestii słabo-

ści i dysfunkcjonalności Śródki (jeżeli to określenie nie jest za mocne). Część badanych doszukiwała się problemów w przeszłości, wskazując na gene-tyczne uwarunkowania. Przede wszystkim problem „punktu wyjścia” rewi-talizacji związany ze złożoną historią współczesnej Śródki, ciekawe jednak, że z reguły chodzi tutaj o relatywnie bliską historię, a specyficznie o uwa-runkowania społeczne, a nie np. warunki mieszkaniowe (infrastrukturalne). Te warunki społeczne, to z jednej strony skład społeczny Śródki kształtują-cy się w obliczu polityki kwaterunkowej w okresie PRL-u, z drugiej strony uwarunkowania społeczne u progu procesu rewitalizacji analizowane jako punkt odniesienia (porównania). Kluczowe w tym kontekście wydają się, szczególnie wśród osób więcej wiedzących o historii tego miejsca, uwagi dotyczące lat 60. i 70., kiedy kształtowała się współczesna forma urbani-styczna okolic kompleksu katedralnego. Jak wskazuje jeden z uczestników badania:

„Czyli mielibyśmy: złą urbanistykę, zniszczenie starego mostu, pojawienie się głównej trasy i pojawienie się ulicy Podwale, która w jakiś sposób odcięła Śródkę od Kościoła Maltańskiego” (ustęp: 5936).

Przykładem sięgnięcia do realno-socjalistycznej przeszłości i konteks- tu społecznego może być wypowiedź innej z osób, mocno zaangażowanej w sprawy Śródki:

„Starzy mieszkańcy wymierali, młodzi zmieniali miejsce zamieszkania, a poza tym było to związane również z wyburzeniem kilku budynków po stro-nie południowej; samego Rynku Śródeckiego do ulicy Warszawskiej – dużych budynków, gdzie mieszkała znaczna ilość ludzi. Dalsza jej degradacja następo-wała wskutek, tak jak wspomniałem, częściowego zaludniania z przymusu kwaterunkowego mieszkańcami, którzy w innych dzielnicach niekiedy nie od-powiadali standardom. A tutaj jako dzielnica niebroniąca się samodzielnie zo-stała zaludniona przez właśnie takie elementy, nie zawsze integrujące się z mieszkańcami” (ustęp: 5043).

144 ≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡

Nieco bardziej „detalicznie” zaś:

„… Jeszcze mamy do czynienia z budową szybkiej trasy, co zresztą wynika-ło z relacji jednego z mieszkańców, że również administracje państwowe czy miejskie, które się zajmowały domami, często doprowadzały do tego, że przy-chodzili nowi ludzie, że nie dbano o to, żeby zachować jedną społeczność, tylko wprowadzano nowe rodziny. Nowych ludzi, z reguły ludzi, których wyrzucono skądś tam, bo się nie potrafili wpasować w pewną społeczność. Jakiś margines społeczny.

I co się działo. Koniec lat 60., 70., szczególnie przy ul. Bydgoskiej, narożnik Gdańskiej, pojawiło się mnóstwo nowych ludzi, którzy nie znali tej Śródki, nie potrafili się wtopić w społeczność istniejącą i zaczęły się znacznie gorsze czasy, bo ta zła opinia o Śródce jest w jakiś sposób uzasadniona do końca lat 60., 70. Ja się pojawiłem pod koniec lat 80. i jeszcze trochę tego elementu było, szcze-gólnie w domu narożnikowym ul. Bydgoskiej i Gdańskiej. Nawet sam, zanim mnie tam zaakceptowano, to byłem zaczepiany parę razy przez różnych ludzi, których już w tej chwili nie ma, bo albo wylecieli, albo poumierali. W tej chwili biuro prawnicze na narożniku, to jest ta kamienica, która generowała proble-my społecznie największe. Ale to są lata 70. na dobrą sprawę. Dopiero, kiedy zaczęło się robić zdecydowanie gorzej przez wprowadzanie nowych ludzi, któ-rzy z zewnątrz przychodzili z miasta” (ustępy: 5933, 5994).

I inna wypowiedź, również osób zaangażowanych w życie społeczności lokalnej, tym razem z wyraźnym nawiązaniem do odleglejszej przeszłości:

F: Myślę, że tu i teraz wynika z błędów przeszłości, nie da się mówić, że błędy teraz popełniono, były popełniane od dawien dawna; Śródka się degra-duje od 1945 roku, przestrzeń się degraduje przez złe decyzje administracyjne.

Ankieter: A jak było przed wojną? B: Śródka była pewnym miastem oddzielnym, była w granicach admini-

stracyjnych miasta od roku 1800, niemniej jednak było to miejsce oddzielne – posiadała jak wynika z relacji ludzi, większość sklepów i wszystkie codzienne rzeczy załatwiało się na Śródce; po jedynie większe zakupy jechało się do mia-sta, do Poznania. To rozróżnienie Śródka – Poznań istniało w mentalności do końca lat 60.; uważano Śródkę za coś osobnego, to była społeczność, która przypominała społeczność wiejską albo miasteczkową. Śródka była jak małe miasteczko, gdzie wszyscy się znali, wiadomo było kto z kim, z jakiej rodziny, szewc, fryzjer, wszystko było takie samowystarczalne. Niestety zaczęło się to psuć na początku lat 70.” (ustępy: 5925-5927).

W wypowiedzi tych samych uczestników badania pojawiła się również bardziej pogłębiona analiza:

„Zło się zaczęło od fatalnych decyzji urbanistycznych dotyczących Śródki – głównym momentem jest stworzenie szybkiej trasy, która zniszczyła spory

≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡ 145

fragment miasta. W jakiś sposób także wyrzucenie rzeki z tego koryta, które płynęło przez śródmieście, zaburzyło cały historyczny układ.

Ankieter: To jest koniec lat 60.? B: 70. właściwie lata” (ustępy: 5929-5931).

Nawiązanie do bardziej współczesnych uwarunkowań, czyli do lat 2000. odbywa się głównie poprzez wskazanie na problem bezpieczeństwa, z którymi rewitalizacja sobie niewątpliwie poradziła, wskazują na to także badania ilościowe. Trudno jednak tu mówić o jakimś procesie resocjaliza- cji uruchomionym przy okazji rewitalizacji. Wracając jednak do „punktu wyjścia”:

„Wie Pani co, tu była taka grupa i wszyscy wiedzieli kto to kradnie, nie? Ale jak co do czego doszło, to nikt nie mówił, że to jest … nie wiem…nikt nie wiedział. Dopiero mówię, po rozmowach wie Pani co, z tymi z policji, przecież my i do Polanki jeździli i z prokuratorem, że on nie wiem, że mała szkodliwość czynu, to od jutra będą u Pana. Ja wiem – mówię – gdzie Pan mieszka. Przyjdę tam, zobaczymy, będzie też mała szkodliwość czynu. Wie Pani co, to potem by-ło w TVN-ie trochę było nagłośnione i jakoś się to uspokoiło. Dużo osób zostało wykwaterowanych, bo to naprawdę były osoby biedne. Wie Pani co, dużo osób no piło, też nadużywało alkoholu. Już wcześniej musieli opuścić te mieszkania. Tak, że tak się troszeczkę taka czystka robi na Śródce, tak że nie ma takiego, ten element zginął nie?” (ustęp: 5304, 5305).

Osobne zagadnienie stanowi wzmiankowana powyżej wizja „starej Śródki” jako wspólnoty miejskiej, którą, znowu, podważyły zjawiska gentry-fikacyjnie, skutecznie redukując być może dwuznaczny koloryt społeczny.

„Ankieter: Pięć lat temu, dziesięć lat temu, dwadzieścia lat temu, jak to wyglądało?

Wie Pani co, to tak jak i wszędzie. Jak ma Pani jedną znajomą dobrą, dwie, no to tak się dwie trzymają razem, odwiedzają się, kawki się piło. Ja miałam ta-ką sąsiadkę na wprost, która no akurat miała pieniądze, więc sobie kupiła w Swarzędzu mieszkanie, gdzie po prostu przyszła z pracy, to już pukała „je-stem – wstawiam wodę” albo „wstawiaj wodę, przychodzę do Ciebie”. Latem na podwórku to bardziej – bo to dzieci biegają razem, rozwiesi się pranie, usiądzie się, ławeczka jest zrobiona na podwórku. To więcej razem. Ale no tak to my – no każdy do pracy, to wie Pani jak to jest. No szybko ciemno, i wejdzie jedna do drugiej na chwilę, nie” (ustępy: 5353, 5354)?

„Ankieter: I ostatnie już pytanie. Jakie tu są relacje mieszkańców między sobą? Coś się zmieniło w ogóle?

Wie Pani. Kiedyś, jak, ileś tam lat do tyłu, powiedzmy tych ludzi było… dzi-siaj już tych starszych dużo nie ma. Starsi byli młodsi, no to mówię, jeden z drugim tam się powiedzmy, no jeden drugiemu pomagał. Nie mówię, że teraz

146 ≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡

by też nie pomógł, tylko… ludzi dużo wyginęło, dużo się wyprowadziło, jest trochę mieszaniny – no wie Pani. To wszystko takie, wyciszyło się. Nie ma tak jak kiedyś, że jeden drugiego. Ja przynajmniej… to u nas nie, bo tu trzy piętra tylko są. No i też, tu wiele osób już się powymierało i kto inny mieszka, no wie Pani…” (ustęp: 5415, 5416).

Ostatni wątek, który warto poruszyć w kontekście „kiepskiego punktu wyjścia” dotyczy wprost uwarunkowań formalnych zmian projektowanych i realizowanych na Śródce. Problem jest jednak szerszy, dotyczy bardziej generalnej dyskusji na temat filozofii zmian w mieście. Ta obowiązująca, jak sugeruje nasz rozmówca, jest destrukcyjna dla formuły rewitalizacji:

„… bo dopóki nie ma planów zagospodarowania przestrzennego, a jeżeli się jeszcze słyszy, że na budowę nie będzie potrzeba pozwolenia, to będzie sa-mowola budowlana, która rozłoży całkowicie koncepcję zabudowy przestrzeni publicznej” (ustęp: 5141).

9999. . . . Deweloperzy a rewitalizacjaDeweloperzy a rewitalizacjaDeweloperzy a rewitalizacjaDeweloperzy a rewitalizacja Kolejny ważny zbiorowy aktor procesu rewitalizacji to są prywatni

inwestorzy i deweloperzy, których rola w tym konkretnym przypadku i w dużej mierze sprowadzała się do ustalania polityki czynszowej. Postawa właścicieli i inwestorów nie była natomiast aktywna z punktu widzenia dyskusji nad procesem rewitalizacji i nad kształtem Śródki po rewitalizacji. Co ważne, nie można w związku z tym mówić, że była to rola aktora drugo-planowego, była to raczej realizacja „funkcji latentnej” i oddziaływanie nie-jako z zewnątrz całego procesu. Trudno jednak przecenić konsekwencje decyzji podejmowanych przez dominujących prywatnych właścicieli (dla efektów rewitalizacji), co wynika ze specyfiki własnościowej Śródki, gdzie dominuje własność prywatna, a nie ma prawie miasta jako właściciela.

Odpytywani respondenci zarzucali deweloperom i właścicielom kamie-nic, pozwalamy sobie na generalizację, brak związków tożsamościowych z miejscem i wąskie zorientowanie na zysk oraz niejasne usytuowanie w re- lacjach z władzami miejskimi i MPGM (Miejskim Przedsiębiorstwem Gospo-darki Mieszkaniowej S.A.). Jak się wydaje, w jakimś zakresie na ten nie naj-lepszy obraz, sami inwestorzy – właściciele zasłużyli, co znowu sugeruje co najmniej negatywne konsekwencje przywoływanego już braku dyskursyw-ności na poziomie praktyki zarządzania procesem i brak prób koordynacji pozycji najemców i właścicieli, czy to przez samych posiadaczy, czy przez instytucje zaangażowane w rewitalizację, mamy na myśli choćby urzędni-ków miejskich wdrażających proces.

≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡ 147

Przywołamy tylko jedną wypowiedź:

„Można by przypuszczać, że pojawiliby się inwestorzy na inwestycje mieszkaniowe. Tu jest też kwestia planowania – mentalność deweloperów idzie w kierunku dużego i szybkiego zysku, tzn. chce teren zabudować w 100%

Ankieter: Sugeruje pan, żeby nie byli to deweloperzy, tylko inaczej to było rozwiązane?

Kto wie czy na tego typu terenach byłby to deweloper, ale takiego mniej-szego zasięgu.

Ankieter: Żeby wiązał swoją przyszłość… – Tak, żeby wiązał. Nie tylko pobudować i sprzedać, tylko pobudować i żyć

w tym miejscu. Korzystać z tego, to jest zupełnie coś innego. Jeżeli ściągnie się tutaj trochę ludzi, to jest szansa, że ta rewitalizacja będzie szybsza. W ramach rewitalizacji wyróżniamy miękką i twardą. Twarda to zabudowa i struktura życia, a miękka to sam mieszkaniec” (ustępy: 5113-5117).

11110000. . . . CzynszeCzynszeCzynszeCzynsze Problem czynszów, a ściślej zakres ich wzrostu jest jednym z podsta-

wowych pytań, jakie zadawaliśmy sobie w zespole badawczym, od odpo-wiedzi na nie uzależniliśmy zakres formułowanych wniosków. Jakkolwiek wiele wskazuje na to, że na Śródce zamiast z rewitalizacją mamy do czynie-nia z gentryfikacją, to bezpośrednie dane dotyczące zmian wartości czyn-szów tylko częściowo na ów fakt wskazują. Można zapewne uznać, że wiele zależy od tego, przypadek jakiej nieruchomości analizujemy. Funkcjonuje np. na terenie Śródki spółdzielnia, w ramach której stosunki lokatorskie znacznie się różnią od sytuacji typowych dla kamienic prywatnych. Tutaj można mówić o szeregu pozytywnych zmian i poprawie jakości życia mieszkańców.

Co do pozostałych kamienic, wzrost wartości czynszów mógł być duży, a nawet wielokrotny, co wcale nie wynikało ze wzrostu wartości nierucho-mości pod wpływem rewitalizacji (tutaj nie notujemy poważniejszych ano-malii w stosunku do innych części miasta), mogło natomiast oznaczać „miękką” (uznaniową) politykę inwestorów i właścicieli mających swoje własne plany dotyczące poszczególnych lokali, całych klatek bądź kamienic. Można zresztą podsumować, że czynsze, a precyzyjniej brak narzędzi ich kontroli stały się jednym z głównych czynników słabości procesu rewitali-zacji, ale także fiaska gentryfikacji jako narzędzia skutecznej wymiany mieszkańców na tych bardziej zamożnych. Czynsze deweloperskie okazy-wały się za wysokie, podobnie zresztą jak koszt mieszkań wynajmowanych

148 ≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡

w kamienicach, które znalazły się w rękach prywatnych, co zapewne rów-nież (choć oczywiście nie całkowicie) da się interpretować w kontekście bardziej ogólnej dewaloryzacji lub nie dość dynamicznego wzrostu war- tości nieruchomości w stosunku do prognoz i oczekiwań w starym centrum miasta.

Jest również obraz znacznie bardziej radykalny, wskazujący wprost na spekulacyjne praktyki, które mogły mieć destrukcyjny wpływ na oceny zmian własnościowych, jakie zachodziły na Śródce i na sam proces odnowy:

„Czynsze i ceny nieruchomości wzrosły 100 % nawet więcej niż 100%. Ale wie Pani dlaczego? Bo taki był ktoś po prostu cwany, bo znowu jakaś

była luka prawna powstała. Nie można podwyższać czynszu jak 10%. Nam podwyższono 100%, ale nie więcej jak 3% wartości odtworzeniowej. A że wo-jewoda raz na kwartał ustala wartość odtworzeniową i ustalił ją na takim po-ziomie, że te 3% dało 13 złotych za metr i zamiast płacić 5 i coś za metr płaci-my 13. Niby więcej jak 10%, ale nie więcej jak 3% wartości odtworzeniowej widzi Pani. I wszystko i tak to cwanie było zrobione, że w ciągu roku wrzucono nas w taką podwyżkę, nie? A jeżeli, wie Pani co, są osoby, które miały renty po 500, 600 złotych, to jak może zapłacić czynsz? A to są kamienice, to nie są wie Pani co, mieszkania 20 metrów. To są mieszkania po 90, po 100, a za ścianą nawet 120. To sam czynsz” (ustępy: 5321 i 5322).

I inna wypowiedź:

Ankieter: Co się zmieniło w cenach mieszkań, wynajmów i czynszów? W cenach mieszkań. Wzrosły, na pewno wzrosły. To się wiąże z tym, że

my zyskujemy – prywatni przynajmniej, nie? Czynsze też wzrosły – ale to z ra-cji wzrostu kosztów utrzymania – zwyczajnie. Bo przecież woda, śmieci, a jed-nak mieszkanie w kamienicach jednak nie należy do najtańszych. Bo ludzie ma-ją ogrzewanie gazowe, gdzie za takie jak moje sąsiadka płaci tak, w sezonie dosyć zimnym 800 złotych za ogrzewanie za dwa miesiące. To jest sporo” (ustępy: 5535-5536).

„Problem z opłatami” dotyczył również narastania specyficznych nie-równości i selektywnej gentryfikacji, całkowicie poza intencjonalnością najemców:

„Ankieter: A co się zmieniło w cenach nieruchomości? Czynsze przede wszystkim, jedni płacą cholernie dużo, jedni 500 zł, inni

około 1000, zależy jaki blok” (ustęp: 5766, 5767).

Opłaty czynszowe zatem mogą się mieć nijak do obiektywnych, nawet rynkowych uwarunkowań, zależą jednak istotnie od rodzaju własności i czasami bardzo różnych decyzji właścicieli. Nie jest to oczywiście zaskaku-jące, ani też naganne samo w sobie. Może być jednak interpretowane w ka-

≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡ 149

tegoriach „zagrania nie fair”, gdy reguły gry zmieniają się bardzo szybko, pozostając bez związku z indywidualnymi postawami najemców. I napiszmy to wprost: pod wpływem działań rewitalizujących władzy publicznej doty-czących dotychczas zdeklasowanej (zdewaloryzowanej) przestrzeni.

Podobnie rzecz się miała z lokalami usługowymi, których wartość rosła znacznie szybciej niż obroty na terenie wyludniającej się Śródki. Oto wypo-wiedź najemcy:

„Ankieter: A jak było z cenami nieruchomości? Pan wynajmował od mia-sta, tak? I ta suma była stała, nie była podnoszona?

Była podnoszona co rok, ale to był taki próg inflacyjny, także to było zapi-sane w umowie. Natomiast bezpośrednim powodem zamknięcia była podwyż-ka 30. procentowa” (ustępy: 5689, 5690).

Tak zapewne przebiegał proces „filtracji”, który na zasadzie ujemnego sprzężenia zwrotnego zniweczył wizję ożywienia Śródki, pośrednio również podważył pozytywne ekonomicznie następstwa gentryfikacji.

11111111. . . . Co należy zrobić?Co należy zrobić?Co należy zrobić?Co należy zrobić?

Co należy zrobić, to główne pytanie jakie dotyczy rekomendacji, stąd

też sugestie rozmówców mogły być dla nas szczególnie użyteczne. Nie jest zaskoczeniem, że pomysły mieszkańców, stanowiły „rewers” definiowanych przez nich problemów z rewitalizacją. Sugerowali zatem „przywrócenie życia” Śródce, wzrost jakości usług, wzrost oferty socjalno-sportowej po-prawiającej jakość życia, ale także przeprowadzkę jakiejś znaczącej instytu-cji na teren Śródki, co uczyniłoby to miejsce częściej odwiedzanym etc. Cie-kawe było przywołanie przez naszych rozmówców zdania specjalisty od rewitalizacji Andreasa Billerta (jego postać już była pośrednio wskazana) sugerującego raczej zmianę rozciągniętą w czasie i zorientowaną na stop-niowe modyfikacje w opozycji do szeroko zakrojonych projektów (np. masowej rewaloryzacji infrastruktury mieszkaniowej). Podsumowując te uwagi, przywołamy intrygujący cytat: „uważam, że zaniechanie robienia czegokolwiek jest czasami lepsze, niż realizacja tego, co się w tej chwili ro-bi”, a zatem, jak sugeruje autor wypowiedzi, „strategia” pozostawienia spraw samym sobie, bez pokus wprowadzania zmian silnie ingerujących w tkankę urbanistyczną. Można by nazwać tę myśl: strategią-projektem à rebours w stosunku do realizowanego.

150 ≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡

A oto wypowiedzi mieszkańców wskazujące zresztą, że zadawali sobie podobne pytania i w kilku przypadkach zaproponowali podpowiedzi:

„Przede wszystkim, wie Pani co, przywrócić tutaj po prostu, przywrócić tu, wie Pani co, życie. Tu nie ma żadnej kawiarni. Wie Pani co, nie ma, no jest to boisko, ale na tym boisku no tylko grają sportowcy. Nie wiem czy to są z tych szkół sportowych. Zachęcić tych ludzi. Więcej wie Pani co, takich imprez in- tegracyjnych, żeby ci ludzie, których już garstka została” (ustęp: 5291).

Na zasadzie myślenia życzeniowego:

„Żeby było więcej sklepów. Chciałabym, żeby to kino było, tak jak było. I też bardzo duży wpływ Kościoła jest tutaj” (ustęp: 5512).

A oto bardziej refleksyjna i niemal gotowa koncepcja rewitalizacji:

„Tutaj nie ma możliwości już rozbudowy i trzeba by wprowadzić się z czymś, co nie wiem, otworzyć jakąś szkołę, już jest szkoła muzyczna, ale szko-ła muzyczna jest jakoś tak… Jakby tutaj było na przykład ASP, gdzie studenci musieliby chodzić, jakiś tam wydział, nie, no to już ci studenci powodują ruch i od razu zaczyna się dziać, no bo studenci potrzebują gdzieś zjeść, no to się po-jawia jakaś tam restauracja, do tej restauracji będzie jakaś kadra, będą jacyś ludzie przyjeżdżali, zacznie się to wszystko toczyć, nie i teraz restauracja bę-dzie przy jakimś brudnym budynku no to ktoś powie, no to nie róbmy sobie obciachu, musimy ten budynek wyremontować i w ten sposób to zacznie tak działać, ale sama taka usługa, no sklep, gdzie sprzedają śrubki, czy jakieś kon-takty, to nie jest coś, co przyciąga ludzi” (ustęp: 5608).

I wreszcie wizja lub raczej interpretacja cząstkowych zmian w katego-riach rewitalizacji:

„Moim zdaniem idealna Śródka powinna wyglądać tak, jak to przedstawiał Andreas Billert, czyli miejsce, które stopniowo przekształca się, niekoniecznie przy wielkim, finansowym udziale miasta, w sensie, że np. remontujemy nagle wszystkie elewacje, wprowadzamy tam jakieś wielkie firmy, tylko wprowa-dzenia drobnego wsparcia dla małych, oryginalnych przedsięwzięć. Takich, jak właśnie małe kawiarnie, małe galerie. I tam nawet znalazłoby się miejsce ku temu, gdyby wprowadzono te zasady o których mówił Billert, czyli swego ro-dzaju stan wyjątkowy dla zawieszenia czynszów” (ustęp: 5680).

Jest również zapis minimalizmu potrzeb:

„Wie pani no, tak mówiąc prawdę, to nie ma co narzekać, bo te najmniej-sze potrzeby codzienne, to można tu się zabezpieczyć. Bo są 2 sklepiki wa-rzywne, spożywcze, spożywczo-mięsny, niedaleko jest tutaj „Biedronka”. Na upartego nie jest aż tak źle, no ale było tego więcej prawda. No i żeby było jesz-

≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡ 151

cze lepiej, trzeba by było zwiększyć trochę bezpieczeństwo, ale i tak się już du-żo zwiększyło” (ustęp: 5811).

I na koniec wypowiedź mogąca mieć status podsumowania, a także jed-nego z kluczowych wniosków z naszej analizy, wskazująca na znaczenie odpowiedzialności i przewidywalności procesów odnowy uruchamianych w mieście, a także postulatu planowania zmian w opozycji do działań nie do końca przemyślanych i jednowymiarowych:

„Ja bym powiedział z innej strony. Wyliczając co trzeba zrobić, skoro uznamy, że jest to zdegradowana przestrzeń, a uznamy; wdrożono jakieś tam programy rewitalizacji, dla mnie największym błędem jest to, że nie próbuje się robić rewitalizacji Śródki zgodnie z doświadczeniami krajów zachodniej Europy. Najczęściej nazywając coś rewitalizacją, używa się czegoś, jak plastra do realizacji jakichś swoich szalonych pomysłów, które de facto niszczą tę Śródkę, a nie próbują jej zbudować. W tym układzie uważam, że zaniechanie robienia czegokolwiek jest czasami lepsze, niż realizacja tego, co się w tej chwi-li robi” (ustęp: 5960).

11112222. . . . Co jest nie tak z rewitalizacją?Co jest nie tak z rewitalizacją?Co jest nie tak z rewitalizacją?Co jest nie tak z rewitalizacją? Problem: co jest nie tak z rewitalizacją stanowi kwestię znacznie prze-

kraczającą lokalny poznański kontekst. Po pierwsze (i jest to niezwykle czę-sty argument defensywny stosowany np. przez urzędników), nie istnieje w Polsce, w opozycji np. do naszych zachodnich sąsiadów, prawo regulujące procesy odnowy miasta. Nie można np. zakazać właścicielom kamienic dra-końskich podwyżek czynszów, czy spekulacji nieruchomościami przed i po wypłynięciu informacji o rewitalizacji (z reguły taka informacja wiąże się ze wzrostem cen nieruchomości).

Mamy sytuację prawnie nieregulowaną i do tego problem rewitalizacji poddany jest ideologicznym sporom pomiędzy zwolennikami regulacji i de- regulacji. Nie ma również nadziei na nową ustawę, nawet jeżeli istnieje już jej projekt.

Kolejny problem to niekonsekwencja i niezdolność realizacji projektów biznesowych już wdrożonych. Dotyczy to zarówno pomysłów publicznych, jak i prywatnych. Przykładem może być zdecydowanie nieudany budynek deweloperski w południowej części Śródki, nieudany funkcjonalnie i z tego względu skazany na tymczasowych mieszkańców (studentów) i częste zmiany własnościowe. Można tu zapewne pisać o słabości pomysłów już na poziomie biznesplanu, ale również o bardziej ogólnych procesach dekomo-dyfikacji miasta w obliczu rozwoju centrów handlowych i hipermarketów.

152 ≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡

Czyli małej atrakcyjności i konkurencyjności inwestycyjnej przestrzeni już zurbanizowanych, które nie poddają się prostym schematom „doklejania” nowych wartości i wymagają racjonalnej polityki, jeżeli nie wprost or-todoksyjnego planowania i nadzoru urbanistycznego.

Reasumując, konkurencja wielkich inwestycji i małych inicjatyw, które wpisują się w rewitalizację, ale często nie są równie produktywne i bez po-mocy, już na poziomie zatwierdzania planów, grożą problemami. W kwestii prowadzenia działalności usługowej, chodzi o specyficzną analizę, co jest potrzebne i co wpisuje się w oczekiwany kształt przestrzeni, co zasługuje np. na obniżenie czynszu, bądź lokalnych podatków, czy wreszcie uzyskanie dotacji bądź grantu, a co jest inicjatywą mniej chcianą.

Podamy przykład wypowiedzi jednego z naszych respondentów:

„Tę kawiarenkę prowadziło 2 bezdomnych kiedyś. To była naprawdę świetna sprawa. I nie wiem, co się stało. W pewnym momencie przestali zara-biać na siebie i ta instytucja wycofała się z tego, bo nie mieli nawet na zapłace-nie czynszu. I oni poszli pracować. A mówiąc prawdę, co Pani tam widzi, zrobili we dwóch własnymi rękoma. Własnymi rękami zdzierali tynki, kuli, podłogi robili. Ja osobiście jestem zaskoczony, dlaczego ich tak potraktowano i teraz ktoś to wziął i niby się coś dzieje, ale od dobrego pół roku zamknięte i trudno powiedzieć co dalej.

A do kogo należała ta kawiarenka? Do miasta? Ja do końca nie wiem, ale chyba do tego ośrodka, z tego narożnika tu, bo

on ich tu skierował, mieli tutaj pracować” (ustępy: 5182-5184).

Przywołamy też inny przykład, w tym konkretnym przypadku dotyczy on tylko częściowo nadzorczych funkcji animatorów procesu urbanistycznego:

„Tam może funkcjonować tylko ktoś, kto ma pasję. Jeżeli ktoś tam idzie z założenia, że chce odnieść sukces, to nie odniesie tego sukcesu, bo on musi być podparty pasją. Właśnie ten M chciał stworzyć antykwariat, bo widział to w innych miastach. Ludzie przychodzili tam, był koloryt i on nie zakładał, że będzie na tym zarabiał. Zakładał, że to będzie się zwracało, ale też stworzy ta-kie miejsce, które będzie zalążkiem kolejnych miejsc, które wykreują się i po-wstanie dzięki temu cały szereg antykwariatów, galerii czy kawiarenek, które to miejsce wypromują. Nie myślał ekonomicznie, tylko bardziej ideowo. Po-dobnie było z kinem. [...] Miało renomę takiego kina upadającego, że tam są seanse od czwartku do niedzieli, po dwa seanse dziennie, ewentualnie w nie-dziele rano seans dla dzieci i tam nikt nie chodzi. Zmieniając repertuar i klimat tego kina, można było przyciągnąć ludzi, którzy tam nigdy nie chodzili” (ustęp: 5224).

Jest też przeciwny aspekt tego samego problemu, parafrazując zdanie Jadwigi Staniszkis dotyczące globalizacji (analogia nie jest odległa): „gorsze

≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡ 153

od niechcianych inwestycji jest tylko brak jakichkolwiek inwestycji, co do-bitnie ilustruje dylematy związane z zarządzaniem przestrzenią rewitalizo-waną”. Zilustrujemy to cytatem:

„patrząc z innej strony na przestrzeni piętnastu lat tam nie pojawiło się nic takiego, gdzie ktoś z miasta albo z okolicy miał swój kapitał i uznał, że to miejsce jest dobre do ulokowania tego kapitału i wykreowania swojego po-mysłu” (ustęp: 5224).

Kolejny problem to oferta publiczna przestrzeni usługowych, które mo- gą podlegać obrotowi, a są zarządzane przez miasto, dostępna dla wszyst-kich prowadzących działalność gospodarczą. Pełna dostępność (i przejrzy-stość) wydaje się tutaj warunkiem maksymalizacji oferty. Nie będziemy tutaj powoływać się na konkretny przykład.

Następny problem, już jak najbardziej szczegółowy, dotyczy niemożno-ści sprzedaży alkoholu w sercu Śródki, co wiąże się z sąsiedztwem kościoła i brakiem „dogadania się” pomiędzy głównymi aktorami procesu rewitaliza-cji (podjęto np. bezskutecznie próbę ulokowania na Śródce francuskiej re-stauracji). Ów brak otwartości, jak pamiętamy dotyczył również postaw inwestorów i właścicieli. W tym przypadku od indywidualnego nastawie- nia oraz postawy jednego aktora-instytucji zależała interpretacja przepisu i szansa na wprowadzenie w życie sensownego projektu. W tym konkret-nym przypadku można dostrzec również wyraźną różnicę w wizji celów, jakie stawiają sobie aktorzy, zresztą, nawet gdy każda ze stron działa w cał-kowicie dobrej wierze.

Inna kwestia, zakładając, że da się już skłonić gości, by odwiedzili Śród-kę, to przygotowanie atrakcyjnej oferty usługowej, która byłaby konkuren-cyjna wobec innych miejsc i dała się wpisać w lokalny koloryt. Jeżeli byłaby to oferta pubów czy restauracji, to zorientowana również na lokalnych kon-sumentów. Pogodzenie obydwu interesów (lokalnych i ogólnomiejskich) jest i trudne i kluczowe dla powodzenia projektu.

Wchodząc też głębiej w szczegóły, newralgiczną kwestią pozostaje do-pasowanie projektowanych nowych funkcji, co zakłada rewitalizacja jako proces z systemem komunikacji. Chodzi tu np. (gdy już zdecydujemy się na mieszkaniowy i usługowy charakter przestrzeni) o wyciszenie ruchu tran-zytowego i organizowanie odpowiedniej liczby miejsc parkingowych dosto-sowanych do nowych funkcji. Oto wypowiedź ilustrująca praktycznym języ-kiem problem:

„Wydaje mi się że w ramach przebudowy źle został zorganizowany ruch. Bo mimo wszystko będzie tutaj ta obwodnica, która tu idzie: Zawady na rondo Śródka. To mimo wszystko zrobili odgałęzienie, że można sobie robić skrót

154 ≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡

przez Bydgoską, tutaj w lewo się wylatuje na Solną. Według mnie, jeśli to ma być rejon turystyczny i zrewitalizowany, to ktoś tego nie przemyślał. Powinien być tylko ruch jednokierunkowy, bez prawa wjazdu z tamtej strony. Natomiast, kto tu mieszka i ma samochód, jedzie do ronda Śródka i wjeżdża Bydgoską, a nie ma wylotu dalej” (ustęp: 5174).

Ostatni problem, który chcemy wskazać, mieści się w samej filozofii re-witalizacji, która, jak sądzimy, najsilniej zaciążyła na przypadku śródeckim. Jest to odgórność projektu w opozycji do pomysłów realizowanych przez samych mieszkańców. Nie chodzi tu jednak o wyidealizowany (idylliczny) obraz samoorganizacji, ale o coś, co da się opisać jako „niespójność między-sektorową” lub niespójność skal działań. Mamy tu na myśli odrębne logiki praktyk organizowanych przez władze miejskie i tych generowanych za pośrednictwem organizacji stowarzyszeniowych i samych mieszkańców. Różnica sprowadza się, naszym zdaniem, do skali projektów i specyfiki myś- lenia o działaniu (zarządzaniu działaniem). Administracja municypalna wy-kazuje tendencję do działania w szerszej skali fragmentu miasta czy całego miasta i na podstawie projektów, które są w stanie organizować relatyw- nie duże środki. Lokalne, oddolne działania dostosowują raczej skalę do możliwości i percepcji własnej skali (co można skutecznie zrobić na pod- stawie posiadanych środków) i możliwości osiągania celów ważnych dla wspólnoty.

Wbrew pozorom, trudno obydwie skale działania ze sobą pogodzić, tym bardziej, że podmioty społeczne i biurokrację różni również poziom kompe-tencji i refleksyjność działania. Można przyjąć, że działanie oddolne (spo-łeczne) jest w tym sensie znacznie bezpieczniejsze, bo zakłada dostosowa-nie do warunków i natychmiastową weryfikację rezultatów (czy prowadzą do oczekiwanych celów, czy też nie). Działanie oparte na logice biurokra-tycznej i działanie odgórne, by osiągnąć podobny poziom koordynacji, musi wykorzystywać efektywne narzędzia diagnostyczne i wysoki poziom kom-petencji na temat uruchamianych procesów (tutaj nie było ani jednego, ani drugiego). Jak się wydaje, to właśnie ten aspekt zawiódł w rewitalizacji Śródki, pomimo zresztą tego, że próbowano korzystać z doświadczeń nie-mieckich (a zatem gotowych i względnie uniwersalnych schematów).

Trzeba również dodać, że analiza przygotowana przez dra Andreasa Billerta, dość dokładnie diagnozowała krytyczne uwarunkowania i najważ-niejsze problemy. Niewiele jednak z tej wiedzy i jej stosowania, jak obecnie wiemy, wynikło. Co gorsza, jak zauważył jeden z cytowanych poniżej roz-mówców: „to [ożywienie] jest bardzo trudne, ponieważ pozamiatane już jest właściwie”, czyli dokonały się w istocie nieodwracalne zmiany, trudno za-tem nie do końca udany projekt zacząć od nowa. Trudne jest również prze-

≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡ 155

kształcenie go zgodnie ze zmienionymi założeniami. Można powiedzieć, że jesteśmy w dość newralgicznym momencie i wypada się mocno zastanowić nad kierunkiem reorientacji.

Przywołamy w zakończeniu wypowiedź respondenta na temat tego, co można i co trzeba robić w kontekście rewitalizacji:

„Unormowań prawnych nie przeskoczymy, to jest okres długoterminowy, jakiekolwiek rozwiązanie prawne nie będzie już dotyczyło Śródki, to może tyl-ko pomóc innym terenom rekapitalizowanym. W tej chwili się kładzie duży na-cisk na rewitalizację terenów poprzemysłowych i wojskowych. Oczekiwałoby się pewnej pomocy, bo jeżeli właściciel byłby wspomożony jakimiś finansami ze strony miasta czy państwa nisko procentową pożyczką, to byłby tym zainte-resowany i nie podwyższałby wtedy czynszu” (ustęp: 5109).

13131313. . . . ArchitekturaArchitekturaArchitekturaArchitektura Ostatni wątek dotyczy architektury, percypowane zmiany, w tym za-

kresie nie są duże i znowu w pewnej mierze krytykowane. Przedmiotem krytyki jest poziom nowych inwestycji, a właściwie jednej nowej inwestycji, której lokalizacja urbanistyczna, jak i funkcjonalność jest mocno dyskusyj-na. Inne zmiany związane głównie z rewaloryzacją starej tkanki miejskiej charakteryzuje różny poziom akceptacji, od wskazywania na karygodną nonszalancję w traktowaniu zabytkowych elewacji (detali) i wnętrz, po bardzo pozytywne przykłady (tutaj wskazuje się np. na to, co robi Kościół). Reasumując, architektonicznie jesteśmy w środku procesu, którego ocenę można czasowo zawiesić (warto wskazać choćby na potencjalnie znaczący projekt muzeum), pytanie jednak, czy można abstrahować od znacznie bar-dziej dyskusyjnych konsekwencji społecznych realizowanych działań. Zacytujemy wypowiedź rekapitulującą zaproponowaną opinię:

„W architekturze, no mówię, teraz te remonty wszystkie tu kościelne. Nie? To się zmienia, ale widzę tam niektóre chałupy stoją całkowicie puste, bo ludzi powyganiano. Ale i tak kafejkę jakąś wybudowali, widzę. Czy ona będzie egzy-stować to nie wiem, bo kto tam będzie chodzić, to jest druga rzecz …” (ustęp: 5391).

I dalej: „No to widać no. Jest kilka kamienic, gdzie wspólnoty tutaj… na Bydgo-

skiej, jedna została skończona. Tu na Gdańskiej, no ale to są takie młodsze z 50., 60. lat budynki… z tych starszych to tutaj na Bydgoskiej jest jedna kamie-nica, która jest odrobiona. No ten kompleks, gdzie jest salon SAABA. Nowe plomby – bez sensu. No i to co zrobiła Kuria z tymi swoimi budynkami, czyli

156 ≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡

z tym budynkiem dawnego kolegium Filipinów i tym Robotniczym Domem Kultury i Oświaty. Tam się mieściło kino Malta. Ten ładny napis socrealistycz-ny też skuli. No zrobili to ładnie i co, i będą tam sobie teraz chóry, może będzie słychać z ulicy, ale to raczej nie, bo okna dźwiękoszczelne” (ustęp: 5460).

Dwie ostatnie wypowiedzi wskazują, kolejno na specyfikę polityki in-westycyjnej na Śródce wynikającej z lokalnych uwarunkowań. Z jednej strony, jak powiada rozmówca:

„Śródka ma również ograniczone gabaryty, bardziej się nie można tutaj rozbudować, jakby jakieś tam plomby pozapełniać”.

Konstatacja ta prowadzi do wniosku, że poszukiwanie źródeł odnowy powinno się manifestować w sferze pozaarchitektonicznej, np. poprzez mo-dyfikację funkcji realizowanych na tym terenie:

„Tutaj nie ma możliwości już rozbudowy [– powiada respondent –] i trzeba by wprowadzić się z czymś, co nie wiem, otworzyć jakąś szkołę, już jest szkoła muzyczna, ale szkoła muzyczna jest jakoś tak…”

Druga w podobnym duchu wskazuje na specyficzne niedopasowanie i dopasowanie funkcji do miejsca:

„B: Powstały obok naszych trzy nowe, należałoby jeden ocenić bardzo do-brze, jeden średnio, a jeden w ogóle nie powinien powstać z tych trzech, które powstały, bo już jest slumsem, mimo że ma lat cztery czy pięć. Jeden, ten średni jest użytkowany bardzo dobrze, tam jest salon samochodowy; jeden jest nie najgorszy, nie najbrzydszy, ale jest pusty – stoi w miejscu, gdzie ja bym nie chciał mieszkać – zaraz przy drodze; jedno z bardziej ruchliwych miejsc Po-znania, karetki jeżdżą co 10 min. Regularnie” (ustęp: 6080).

≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡ 157

VIVIVIVI. Wnioski. Wnioski. Wnioski. Wnioski

Była to rewitalizacja bez istotniejszej zmiany w zakresie reali- zowanych funkcji, chodzi np. z jednej strony, o poprawę efektywności prowadzenia działalności gospodarczej (zmiany profilu i „docelowego” segmentu konsumentów etc.) z drugiej, bez adekwatnych sukcesów w pro-mowaniu kultury jako czynnika generującego zainteresowanie Śródką i an- gażującego mieszkańców w proces odnowy. Działania, jakie przypisujemy rewitalizacji, ograniczały się do mniej lub bardziej znaczących zmian w za-kresie komunikacji i pracy nad sferą społeczno-socjalną, które – zarówno te pierwsze, jak i te drugie – miały pełnić rolę katalizatora rewitalizacji44. Używając innych słów, można zasadnie pytać (w kontekście rezultatów po-dejmowanych działań) czy jest to rzeczywiście rewitalizacja?

Równocześnie, co pozwala wskazać na jedną z przyczyn zaproponowa-nego na wstępie wniosku, zaobserwowano brak zorganizowanych prze-strzeni publicznych, zaś zjawisko rozpowszechnienia się dzikich parkingów sugeruje kłopoty zarówno z planowaniem, jak i realizacją planów.

Innym aspektem tego samego problemu jest niedomaganie usług. Choć nieczynnych lokali usługowych jest 8, co stanowi 25% wszystkich lo-kali, to zakres usług oferowanych na terenie Śródki oceniany jest zarówno przez nas, jak i przez mieszkańców krytycznie lub bardzo krytycznie. Szcze-gólnie akcentowana w wypowiedziach badanych była słabość oferty skie-____________________

44 Warto bardziej szczegółowo wskazać w tym kontekście na dobrze wpisany w krajo-braz Śródki most biskupa Jordana, który stał się swoistym symbolem rewitalizacji tego tere-nu (czasami zresztą symbolem negatywnym zmiany, narzuconej z zewnątrz), dalej boisko sportowe POSIR-u, jako element ożywiający przestrzeń publiczną Śródki. Osobny status miał nowo wybudowany obiekt mieszkaniowy zlokalizowany przy ul. Św. Jacka – Cybińskiej, stanowiący przykład możliwego kierunku zmian i ich ograniczeń. W kwestii organizacji przestrzeni publicznych należy wspomnieć również o uporządkowanych terenach zieleni zorganizowanych i utrzymywanych przez spółdzielnię zarządzającą budynkami przy ul. Gdańskiej, a zatem podejmowanych przez samych mieszkańców.

158 ≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡

rowanej do mieszkańców tego terenu, co więcej, rozpowszechnione wydaje się przekonanie, że z czasem się ona pogarsza (wskazuje się m.in. na brak apteki, kiepską jakość oferty spożywczej, brak drogerii czy bankomatu, dro-żyznę). Śródka przestała być zatem miejscem, gdzie mieszkańcy się zaopa-trują. Tę funkcję przejęły okoliczne sklepy i centra.

Kolejnym problemem, ale i bardziej ogólnym mankamentem jest brak bazy gastronomicznej i rozrywkowej. Wydaje się to szczególnie niezro-zumiałe w obliczu formuły rewitalizacji, w której Śródka miała być uzupeł-nieniem oferty dla turystycznego kompleksu katedralnego. Tego niezbyt optymistycznego obrazu nie jest w stanie zmienić powstanie punktu kon-sultacyjnego, służącego organizowaniu spotkań integrujących społeczność lokalną. Co nie zmienia faktu, że w kontekście tego ostatniego należy oce-niać pozytywnie inicjatywy w zakresie aktywizowania społeczności lokalnej oraz działalność kulturalną prowadzoną stosunkowo aktywnie w formule wspierania rewitalizacji. Działań podobnych było wiele (co wiemy z innych źródeł), choć z punktu widzenia procesu i perspektywy ogólnośródeckiej raziły one nieskutecznością i brakiem skoordynowania (patrz: silne zróżni-cowanie opinii widoczne w badaniach ilościowych). Można w tym miejscu postawić pytanie o przyczyny takiego stanu rzeczy. Zapewne należy wska-zać na procesy ekonomiczne i demograficzne, w tym kilka faktów ustalo-nych na podstawie badania ilościowego. Dalej, jest to wyraźna dominacja inicjatyw i środków miejskich, podczas gdy inne formy stymulowania ak-tywności i samych działań były słabe lub zgoła nieobecne. Można się tutaj doszukiwać braku dopasowania pomiędzy oczekiwaniami mieszkańców a praktykami administracji miejskiej, co powodowało rozmijanie się celów i środków.

Kolejna kwestia wiąże się z zagadnieniem gentryfikacji, obecnym na Śródce dłużej niż proces rewitalizacji. Prawie połowa mieszkańców Śródki zamieszkuje ją od ponad dziesięciu lat. Odsetek osób, które wprowadziły się na Śródkę w trakcie trwania procesów rewitalizacyjnych sięga 46%. Suge-ruje to, że rewitalizacja w pewnym zakresie (zapewne w szczegółowych przypadkach, bo procesu nie zarejestrowały jednoznacznie badania ilo-ściowe) wzmogła gentryfikacyjne lub nawet ujawniła tendencje filtracyj-ne45. Można zresztą, na podstawie badania ilościowego powtórzyć, że nie były to zjawiska powszechne, ale również należy, z drugiej strony dostrzec bariery wymiany mieszkańców, które wynikły nie tyle z relatywnego do-____________________

45 Przez co należy rozumieć przypadki wypychania starych mieszkańców i pró- by wprowadzania na ich miejsce nowych mieszkańców, o wyższym statusie mate- rialnym.

≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡ 159

brostanu czy jakichś formalnych ograniczeń, co z braku poważnego zainte-resowania nieruchomościami o niskim standardzie, ulokowanymi na tere-nie Śródki. Zjawiska towarzyszące nie do końca udanej rewitalizacji (ta ostatnia wymaga kontrolowania wzrostu czynszów i ograniczania spekula-cji) blokowały zatem same mechanizmy funkcjonujące na rynku nierucho-mości: dewaloryzacja starej zabudowy i generalnie zmniejszanie się atrak-cyjności zamieszkania w centrum.

Problem najmu jest kluczowy dla rewitalizacji Śródki, o czym świad-czą zebrane dane zarówno ilościowe, jak i jakościowe. Ponad 50% miesz-kańców zajmuje tutaj lokale na podstawie przydziału kwaterunkowego i umowy najmu. Zaledwie 20% dysponuje lokalami własnościowymi spół-dzielczymi, a dalsze 18% – pełną własnością. Diagnozowanie problemu czynszów, to zatem przesłanka zrozumienia czynnika wypychającego mieszkańców ze Śródki.

Czynsze za zajmowane lokale mieszkalne w opinii mieszkańców wzra-stają przeciętnie w tempie kilkunastu procent rocznie, co znowu sugeruje, że zjawiska gentryfikacyjne i filtracyjne postępują, choć nie jest to pro-ces radykalny. Wśród przyczyn mieszkańcy najczęściej wskazują potrzeby obiektywne (remont, wzrost utrzymania obiektu) oraz motywy spekulacyj-ne właścicieli kamienic. Ustaliliśmy również, że mieszkania kupowane na Śródce mają mniejszą od wildeckiej i dębieckiej (obszarów podobnych funkcjonalnie i infrastrukturalnie) średnią powierzchnię użytkową. Co po-średnio sugeruje specyfikę dostępnej tu oferty i ewentualne grono zaintere-sowanych.

Przedsiębiorcy na Śródce prowadzą działalność handlową, usługową i handlowo-usługową. W znacznej mierze lokalizują swój biznes w lokalach najmowanych (2/3 ogółu), a zatem znowu kwestie najmu i jego kosztów wychodzą na pierwszy plan. Co ciekawe, większość przedsiębiorców rów-nież dostrzegło w ostatnich pięciu latach wzrost kosztów najmu – posiada-ne przez nas dane nie potwierdziły jednak poprawy standardu prowadzenia działalności gospodarczej i usługowej na Śródce. Jest to zatem wzrost wyni-kający z generalnych tendencji na rynku nieruchomości ostatnich lat oraz, nazwijmy to wprost, wzrost spekulacyjny. Mimo to ponad 70% przedsię-biorców nie wyprowadzi się ze Śródki.

Wypada na koniec ocenić pozytywnie, generalnie, że przedsiębiorcy, ale przecież także mieszkańcy obszaru rewitalizowanego czują się tu bezpiecz-ni, wcześniej tak nie było.

Rynek wtórny nieruchomości mieszkaniowych, co znowu pozwala po-średnio wnioskować o tendencji gentryfikacyjnej, w obrębie geodezyjnym Śródki w latach 2006–2010 wykazał spore wzrosty cenowe, został wyraźnie

160 ≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡

podźwignięty, zresztą o wiele bardziej dynamicznie niż konkurencyjne za-soby na Wildzie czy Dębcu. Przyczyną prawdopodobnie są właśnie działania rewitalizacyjne (szczególnie wyraźnie obserwowano wzrost cen mieszkań na Śródce w roku 2007 i 2010). Rewitalizacja wywołuje antycypację wzro-stu cen mieszkań, co przekłada się na faktyczny wzrost zainteresowania – a to wprost tłumaczy gwałtowność zmian cen na Śródce.

Reasumując i potwierdzając przywołany już wniosek: rewitaliza-cja Śródki nie wywołała skutecznych zjawisk naprawczych w prze-strzeni i kontekście społeczno-gospodarczym. Należy podjąć próbę po-nownego zrewidowania celów rewitalizacji, z uwzględnieniem specyfiki Śródki. Potrzebującemu dano rybę (zbudowano most), a nie wędkę – i tak zapewne można podsumować efekt wdrożenia procesu. Potwierdzeniem tej oceny jest obecny poziom zaangażowania mieszkańców w rewitalizację (a właściwie jej brak), kiepska atmosfera wokół procesu oraz nie do końca uświadamiane zjawiska gentryfikacyjne.

Tego typu polityka miejska (oceniamy tutaj realizowane działania re- witalizacyjne), a najważniejszym aktorem zdecydowanie możemy nazwać władze miasta Poznania, kojarzy się ze specyficznie i bardzo liberalnie poj-mowaną zasadą pomocniczości, gdzie główny gracz poprzez inwestycje (most i boisko) próbuje zmienić rynkowy status przestrzeni – a zatem „daje szansę”. W pewnym zakresie owa szansa zostaje dostrzeżona przez rynek (inwestycja przynosi przywołane już zmiany cen nieruchomości i wzrost czynszów), niestety mieszkańcy raczej nie dostrzegają pojawiających się możliwości, dostrzegają natomiast zjawiska negatywne, np. ubytek starych lokatorów, wyludnianie się całych kamienic i zły stan przestrzeni publicz-nych. Zewnętrzne oddziaływanie (wspomniana inwestycja władz municy-palnych) okazuje się nieskuteczne o tyle, o ile nie prowadzi do większego „urynkowienia” obszaru, nie uruchamia „efektu mnożnikowego”, w wielu przypadkach przynosi negatywne konsekwencje, w tym np. reorientację usług w kierunku zapotrzebowania ogólnomiejskiego (owe bramy, piloty, szklarstwo, naprawa laptopów, sklep muzyczny, sklep motoryzacyjny etc.), a nie zapotrzebowania mieszkańców.

Nie usuwając starych problemów (np. kiepskiego statusu socjalno-bytowego), tworzy nowe. Co warto również podkreślić, nie udała się rów-nież zmiana wizerunku Śródki wśród jej mieszkańców (wskazują na to ze-brane dane ilościowe i zebrane wywiady). Słaba okazała się samoświado-mość procesu, który przebiega przecież od wielu lat. Zapewne problemem Śródki jest współwystępowanie zespołów zabudowy w dobrej kondycji w sąsiedztwie zasobów, które zostały niemalże zapomniane przez rynek (zarzewie potencjalnego konfliktu, źródło niezadowolenia podmiotów lo-

≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡ 161

kalnych). Rewitalizacja dotknęła zatem Śródkę, ale wybiórczo, punktowo, a nie w sposób spójny i ciągły przestrzennie, a nade wszystko dostosowany do poszczególnych potrzeb. Powtórzmy, działania miasta wyraźnie minęły się z oczekiwaniami mieszkańców, co zresztą tłumaczy negatywną atmosfe-rę wokół procesu i słabnącą aktywność.

Można na koniec dodać, że nieskuteczność dotychczasowych działań jest również szansą na kolejne otwarcie już zapewne z innymi mieszkańca-mi i w zmienionych warunkach. Ta jednak wymaga daleko idących reorien-tacji i strategii oraz realizowanej polityki.

162 ≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡

≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡ 163

VIIVIIVIIVII. . . . RekomendacjeRekomendacjeRekomendacjeRekomendacje

Kwestia rekomendacji jest jednocześnie kluczowa i kłopotliwa, choćby

z racji trudności (czy nawet niemożności) efektywnego dotarcia do głów-nych aktorów procesu. Projekt, który zaproponowaliśmy jest w istotnej mierze akademicki, a jego wnioskami (jak dotąd) nie zainteresowały się władze miejskie. Poruszamy się zatem w przestrzeni wirtualnej, a głównym produktem naszych badań jest wiedza i zrozumienie zjawisk, jakie towarzy-szą rewitalizacji w konkretnych warunkach. Rekomendacje w związku z tym będą miały charakter znacznie bardziej ogólny niż można by tego oczekiwać. Zanim przejdziemy do zaproponowania dwóch wariantów moż-liwej reorientacji rewitalizacji, kilka uwag szczegółowych. Pierwsza dotyczy społecznego charakteru procesu i potrzeby potraktowania poważnie anga-żowania mieszkańców w działania i dbania o ich interesy jako warunku sukcesu rewitalizacji. Utrzymanie „po swojej stronie” mieszkańców pozwala bezpieczniej realizować działania zmieniające funkcje miejsca, czyni też bardziej skutecznym i bezpieczniejszym proces zmian, głównie przez uru-chamianie (przeniesienie) odpowiedzialności za własne zamieszkanie na mieszkańców i realizację przez nich samych części funkcji kontrolnych. Za-angażowani mieszkańcy sami są w stanie realizować praktyki ewaluacyjne i robią to w wielu przypadkach wystarczająco kompetentnie. Zawiedzenie ich oczekiwań zdecydowanie utrudnia realizację kolejnych etapów zapla-nowanych inwestycji, remontów, projektów kulturalnych.

W takim stanie rzeczy nie jest kluczowe pytanie, co wybudować, czy ja-ki fakt społeczny czy urbanistyczny stworzyć w obliczu fiaska procesu, ale pytanie, jak zachować to, co odchodzi. Oczywiście jeżeli uznamy, że istnie-jące artefakty i fakty społeczne są tego warte.

Konieczne są również działania zmierzające do rozszerzenia oferty usługowo-handlowej. Ważna wydaje się tutaj aktywna rola miasta polega- jąca np. na stymulowaniu zainteresowania Śródką jako miejscem bizne- sowym, poprzez obniżanie obciążeń podatkiem lokalnym, czy też w przy-

164 ≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡

padku miejskich nieruchomości ograniczaniem wysokości czynszów dla szczególnie poszukiwanych i promiejskich branż i typów działalności (an-tykwariaty, księgarnie etc.).

Przechodząc do stricte urbanistycznych uwag: konieczne jest – naszym zdaniem – uporządkowanie terenów miejskich przy rondzie Śródka – tyły zabudowy przy Rynku Śródeckim oraz działek przy ul. Ostrówek (numery 5, 16); dalej niezbędne jest określenie zasad parkowania w obrębie Śródki, w tym konieczne jest, przywołajmy sformułowany już w tekście wniosek: wprowadzenie strefy ograniczonego parkowania.

Ze względu na percepcję przestrzeni publicznej i jej funkcjonalność nie-zbędna jest poprawa nawierzchni ulic i chodników, w szczególności ulic św. Jacka i Cybińskiej. Dalej, ważne jest zagospodarowanie terenów zieleni przy rzece Warcie – np. w formie bulwarów śródmiejskich. Co zresztą jest już w przyjętych założeniach.

Sugerowane strategie „rewitalizacji rewitalizacji” mogą mieć charakter bardziej agresywny lub mniej agresywny (wariant aktywny i wariant pa-sywny).

1. Wariant aktywny zakłada kontynuację strategii ingerencji w prze-strzeń, postulującej stopniowe poprawianie rynkowego jej statusu. Możliwe działania w tym przypadku zależą wyraźnie od pozostałych jeszcze w rę- kach władz miejskich zasobów i związane mogą być np. (co sugerował jeden z rozmówców) ze sprowadzeniem na teren Śródki znaczącej instytucji kul-turalnej czy akademickiej i wokół niej podjęcie próby zorganizowania za-plecza socjalnego i rozrywkowego. Innym wariantem tej samej strategii jest ulokowanie na terenie Śródki kolejnego muzeum (obok planowanego mu-zeum początków państwa polskiego). Muzeum rzemiosła śródeckiego (co znowu jest sugestią jednego z naszych rozmówców) pozwoliłoby skierować część ruchu turystycznego do centrum Śródki, jako podstawę np. do rozwo-ju usług gastronomicznych, sprzedaży książek lub upominków.

Słabą stroną aktywnej strategii są obecne uwarunkowania przestrzen-ne i społeczne Śródki, w tym np. sąsiedztwo kościoła Św. Małgorzaty, czyli choćby ograniczenia w sprzedaży alkoholu. Brak infrastruktury, którą moż-na by od zaraz wykorzystać, brak hotelu, banku, nawet bankomatu. Brak zorganizowanego parkingu, niska jakość przestrzeni publicznej (w tym in-frastruktury, jak choćby chodników).

2. Wariant pasywny sugeruje odrzucenie wizji zmian wprowadzanych z zewnątrz i skoncentrowanie się na poprawie jakości życia samych miesz-kańców. Podstawą tej wizji rewitalizacji byłoby nawiązanie do przygoto- wanego kilka lat temu społecznego projektu rewitalizacji i usunięcie naj-

≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡ 165

ważniejszych niedogodności życia na Śródce. Będzie to z jednej strony ograniczenie ruchu na Śródce (np. wprowadzenie opłat za parkowanie dla nie-mieszkańców) i zorganizowanie parkingów, remont chodników i wpro- wadzenie małej architektury, poprawa jakości zieleni i zagospodarowanie placu wokół kościoła Św. Małgorzaty, wprowadzenie projektów kultural-nych na terenie Śródki i dla jej mieszkańców oraz dla mieszkańców Pozna-nia. Mogą to być dobrze zorganizowane jarmarki staroci, choćby na wzór jarmarku dominikańskiego w Gdańsku (pomysł kolejnego z naszych dysku-tantów).

Pasywna wizja rewitalizacji zakłada także wciągnięcie do działania sa-mych mieszkańców zarówno w procesie opiniowania poprawy jakości ko-munikacji i tworzenia przestrzeni publicznej, jak i zaangażowania np. samo-rządu pomocniczego w nadzór nad realizacją projektu i nad eksploatacją nowej infrastruktury.

Słabą stroną projektu, podobnie zresztą jak w wariancie aktywnym, jest konieczność wyasygnowania przez miasto środków na remonty infra-struktury, zmianę organizacji ruchu i przebudowę okolic kościoła Św. Mał-gorzaty.

Istnieje zatem potrzeba dalszych działań i bez aktywności miasta się nie obejdzie, ale chodzi zdecydowanie bardziej o preservation (ochronę) niż revitalization, czyli według przyjętej przez autorów opracowania definicji rewitalizacji, dodawanie nowych funkcji.

166 ≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡

≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡ 167

VVVVIIIIIIIIIIII. . . . PPPPosłowieosłowieosłowieosłowie.... Czy reCzy reCzy reCzy re----witalizacja rewitalizacji?witalizacja rewitalizacji?witalizacja rewitalizacji?witalizacja rewitalizacji?

Krzysztof Podemski

Rewitalizacja to jedno z tych nowych, obcych i trudnych słów, jak na

przykład marketing czy leasing, które stopniowo wchodzą do naszego języ-ka. Terminy pojawiają się wtedy, gdy powstają zjawiska, które mają opisy-wać. Wszystkie trzy pojęcia oznaczają zjawiska czy procedury, które istnieją jedynie w gospodarce wolnorynkowej. Rewitalizacja w naszym języku publicznym pojawiła się znacznie później niż dwa pozostałe. O rewitaliza- cji, jako o procesie społeczno-ekonomiczno-architektonicznego ożywienia przestrzeni miejskiej, procesie nie tylko sterowanym, ale też spontanicz-nym, rozgrywanym między różnymi aktorami walki o przestrzeń, można w Polsce mówić dopiero w zasadzie od orzeczenia Trybunału Konstytucyj-nego (TK) z 19 kwietnia 2005 roku nazywanego popularnie „uwolnieniem czynszów”. Wyrok TK był konsekwencją zobowiązania polskiego rządu przez Europejski Trybunał Praw Człowieka do rozwiązania problemu czyn-szów w kamienicach prywatnych. Bez owego „uwolnienia czynszów” rewi-talizacja w praktyce nie mogła obejmować starych dzielnic kamienicznych, przynajmniej w takich miastach jak Poznań, w których, inaczej niż na przy-kład we Wrocławiu, prywatne kamienice stanowiły większość ogółu takich budynków. Dopiero „uwolnienie czynszów” było bowiem rzeczywistym urynkowieniem mieszkań. Bez niego rewitalizacja mogła dotyczyć jedynie przestrzeni stanowiących własność albo państwa i jego agend, albo samo-rządów, głównie przestrzeni poprzemysłowych lub powojskowych (zarów-no polskich, jak i radzieckich).

Brak problemu powodował, że nasza wiedza o rewitalizacji była ograni-czona do specjalistów, przede wszystkim urbanistów i dosyć teoretyczna. Jeżeli już pisano i mówiono u nas o rewitalizacji, to za granicą, na przykład o przekształceniu londyńskiego robotniczego East Endu w postmoderni-styczne Docklands czy okolic dawnego muru berlińskiego w Potsdamer

168 ≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡

Platz. Wizualna atrakcyjność tych przestrzeni, masowo odwiedzanych także przez polskich samorządowców, w połączeniu ze związkami polityków z lobby inwestorskimi oraz dominującym w życiu publicznym neoliberal-nym dyskursem wykształciła przekonanie o tym, że rewitalizacja jest prze- de wszystkim procesem urbanistycznym i ekonomicznym. Tym bardziej, że to co społeczne, bywa bowiem często niewidoczne dla turysty, a dla inwe-stora wręcz niewygodne. Często nawet sami mieszkańcy nie potrafią defi-niować problemów miejskich w kategoriach społecznych, lecz skupiają się na aspektach estetycznych i technologicznych (Podemski 2005).

1111. . . . Wstępne konsultacje społeczne w Poznaniu Wstępne konsultacje społeczne w Poznaniu Wstępne konsultacje społeczne w Poznaniu Wstępne konsultacje społeczne w Poznaniu w lipcu w lipcu w lipcu w lipcu 2005200520052005 rrrrokuokuokuoku Miałem przyjemność uczestniczyć w jednym z pierwszych (a być może

w pierwszym z takich projektów rewitalizacyjnych, jakie zaczęły się w Pol-sce pojawiać, Podemski 2005). Latem 2005 r. Wydział Rozwoju UM w Po-znaniu zlecił mi konsultacje, których celem było umożliwienie zaintereso-wanym mieszkańcom różnych dzielnic i osiedli Poznania wypowiedzenie się na temat tego, jakie obszary w Poznaniu uznają za szczególnie społecz-nie, kulturowo, ekonomicznie i architektonicznie zdegradowane, na czym ta degradacja według mieszkańców przede wszystkim polega oraz jakie pro-ponują ogólne kierunki ich „rewitalizacji”. Konsultacje polegały na wypeł-nieniu przez chętnych przechodniów ankiet w 7 wybranych celowo różno-rodnych punktach miasta (Rynek Jeżycki, Rynek Łazarski, Rynek Wildecki, Rondo Rataje, Plaza, Stary Marych – Kupiec Poznański, Most Teatralny) oraz na swobodnych rozmowach z „konsultantami” (studentami i doktorantami socjologii). Próba nie miała charakteru reprezentatywnego (choć starano się do wypełnienia ankiet i rozmowy zachęcić osoby o różnych cechach spo-łeczno-demograficznych), zatem badanie pokazywało jedynie typy myślenia o rewitalizacji, a nie ich rozkład w populacji.

Pierwsze pytanie ankiety miało charakter retoryczny (oczywisty). Ce-lem tego pytania nie tyle było poznanie opinii mieszkańców, ile wprowa-dzenie w problematykę rewitalizacji oraz zasugerowanie, że chodzi nam przede wszystkim o zjawiska społeczne i kulturowe, a nie tylko architekto-niczne, urbanistyczne, estetyczne i ekonomiczne.

Odpowiedzi na to pytanie pokazały, że nasza intuicja oraz większość bada-nych będzie miała problemy ze zrozumieniem społeczno-kulturowych aspek-tów rewitalizacji była trafna. Badani mieszkańcy wskazywali przede wszyst- kim na materialne (architektoniczne i ekonomiczne) „objawy” zaniedbania.

≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡ 169

Tabela 41. Ogólna opinia o istnieniu w Poznaniu szczególnie zaniedbanych obszarów pod wybranymi względami (w %, N = 849, próba niereprezentatywna)

Cecha Tak Nie Nie wiem Razem

Bardziej zniszczone budynki 88,3 6,4 5,3 100,0

Większe ubóstwo 84,6 6,4 9,1 100,0

Trudniejsze warunki mieszkaniowe 84,3 5,1 10,6 100,0

Większa przestępczość 82,6 8,6 8,8 100,0

Większe bezrobocie 64,7 11,4 23,9 100,0

Bardziej zanieczyszczone środowisko 62,5 21,0 16,5 100,0

Niższy poziom wykształcenia 49,8 21,8 28,4 100,0

Mieszkańcy są mniej zaradni 40,5 29,0 30,5 100,0

Cos innego, co 5,8 9,0 85,3 100,0

Kolejne pytanie dotyczyło oceny poszczególnych obszarów w Poznaniu,

uznania ich za „zaniedbane” lub „zadbane”. Pytanie to składało się z części „zamkniętej” (wybrane przez zleceniodawcę obszary) oraz z części „otwar-tej” („jakie inne” ), w której badani sami mogli podawać nazwy miejsc, ulic, osiedli czy dzielnic, które w ich ocenie są „zaniedbane”.

Za najbardziej „zaniedbane” z przedstawionej do oceny listy najwięcej osób uznało okolice ulicy Głównej, a następnie ulicę Północną i Starą Rzeź-nię, Starą Gazownię i ulicę Grobla, dalej zaś Śródkę i Chwaliszewo.

Tabela 42. Szczególnie zaniedbane obszary (ocena przez badanych z dostarczonej listy wybranych obszarów) w %

Obszar Bardzo

zaniedbane Raczej

zaniedbane

Nie mam

zdania

Raczej zadbane

Bardzo zadbane

Brak odpo- wiedzi

Razem

Rejon ul. Głównej 30,0 31,6 27,6 7,8 0,2 2,8 100,0

Rejon ul. Północnej i Starej Rzeźni 26,1 39,3 20,5 11,9 0,4 1,8 100,0

Rejon Starej Gazowni i ul. Grobla 22,6 33,9 25,8 14,8 0,4 2,5 100,0

Śródka 19,9 34,3 15,5 26,3 1,5 2,5 100,0

Chwaliszewo 19,2 32,5 32,5 13,5 0,1 2,1 100,0

Rejon ul. Opolskiej 17,3 25,6 39,1 13,9 0,8 3,3 100,0

Rejon ul. Dojazd 11,9 22,9 51,1 10,8 0,4 2,9 100,0

Rejon ul. Szyperskiej 11,1 27,3 43,6 14,5 0,2 3,3 100,0

Komandoria, Krańcowa 7,8 22,1 45,0 21,0 1,1 3,1 100,0

Ostrów Tumski 6,0 16,5 19,0 44,3 11,2 3,1 100,0

170 ≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡

W pytaniach otwartych badani spontanicznie wskazali na Wildę, Łazarz i Jeżyce jako na obszary bardzo zaniedbane. Niewielka część badanych wy-powiedziała się także dodatkowo na temat najbardziej zadbanych obsza-rów. Za takie obszary uznano w kolejności: Winogrady, Sołacz, Stary Rynek, Rataje i Piątkowo.

Kluczowe pytanie konsultacji dotyczyło wyboru tylko jednego najbar-dziej zaniedbanego obszaru w Poznaniu. Za takie obszary najwięcej osób uznało Wildę, Główną, Chwaliszewo, Starą Rzeźnię, Śródkę, Łazarz, Groblę i Jeżyce.

Tabela 43. Obszary najczęściej uznawane za najbardziej zaniedbane w Poznaniu (pytanie otwarte)

Obszar

Liczba osób wskazujących dany obszar jako bardzo zaniedbany

w liczbach bezwzględnych w %

Wilda 95 11,2

Główna 89 10,4

Chwaliszewo 73 8,6

Stara Rzeźnia 65 7,6

Śródka 57 6,7

Łazarz 45 5,3

Grobla 40 4,7

Jeżyce 34 4,0

Opolska 31 3,7

Dębiec 16 1,9

Dojazd 15 1,8

Zawady 12 1,4

PKP, wolne tory, dworzec 11 1,3

Szyperska 10 1,2

Pytaniu o wybór najbardziej zaniedbanego obszaru towarzyszyła proś-ba o uzasadnienie takiego właśnie, a nie innego wyboru. W zdecydowanej większości badani powoływali się na ogólne kryteria estetyczne (brud, brzydota, zniszczona architektura itp.). Najbardziej konkretnie (baraki) argumentowali ci, którzy wymieniali ulicę Opolską.

Mieszkańcy, wyznaczając sami obszary „zaniedbane”, kierowali się przede wszystkim kryteriami najbardziej widocznymi, oczywistymi, zdro-

≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡ 171

worozsądkowymi względami estetycznymi (brud, bałagan, zniszczenia) i mimo różnych „uwrażliwiających” zabiegów46, w większości nie dostrzega-li bardziej „ukrytych” społeczno-kulturowych wymiarów zaniedbania. Jeżeli już przyjmowali takie społeczno-kulturowe kryteria, to przede wszystkim mieli na myśli większe – w ich mniemaniu – nasilenie patologii społecznych i przestępczości.

Takie pojmowanie „zaniedbania” i słabo rozwinięta tzw. „socjologiczna wyobraźnia” (czyli zdolność dostrzegania problemów społecznych, w tym traktowania zjawisk „fizycznych”, takich jak np. „odrapana fasada” jako przejawów głębszych procesów społeczno-kulturowych) wpłynęły zarówno na wskazanie najbardziej zaniedbanych obszarów, jak i na proponowane rozwiązania rewitalizacyjne. Za najbardziej zaniedbaną część Poznania uznano Wildę, a zwłaszcza takie ulice jak Fabryczna, Robocza, Przemysło-wa, św. Czesława, Sikorskiego. O takim wyborze zadecydowało przekonanie o szczególnym niedoinwestowaniu ulic i budynków tej dzielnicy oraz o znacznym nasileniu patologii społecznych. W dalszej kolejności wymie-niano inne dzielnice o starej, kamienicznej zabudowie (Główna, Chwalisze-wo, Łazarz, Jeżyce), opuszczone poprzemysłowe tereny Starej Rzeźni oraz zabudowaną barakami ulicę Opolską.

Zrekonstruowana tu potoczna definicja zaniedbania jako „nieremonto-

wanych przedwojennych kamienic” spowodowała, że wśród obszarów wska-zywanych do rewitalizacji nie znalazły się wcale dzielnice budowanych z wielkiej płyty bloków (które w wielu krajach zamożniejszych są podsta-wowym terenem zabiegów rewitalizacyjnych). Co więcej, poznańskie „sy-pialnie”, w tym zwłaszcza Winogrady były wymieniane na równi z willo-wym Sołaczem, jako najbardziej „zadbane” rejony miasta.

To potoczne, zdroworozsądkowe ujmowanie „zaniedbania” powoduje, że rewitalizacja to dla większości mieszkańców przede wszystkim działania o charakterze remontowo-porządkowym. Na takie sprowadzanie proble-mów miejskich do spraw estetyczno-porządkowych może też mieć wpływ popularne w naszym mieście przywiązanie do „poznańskości”, rozumianej jako dbałość o porządek, czystość, estetykę. Wskazywałoby na to bardzo silne eksponowanie, zwłaszcza przez starszych ludzi, problemu „psich kup”. Czasami można było wręcz odnieść wrażenie, że jest to największy problem Poznania!

Inne, stosunkowo częściej wskazywane kierunki działań „ożywczych” to przedsięwzięcia inwestycyjne, ale wyłącznie o charakterze kulturalno-roz- ____________________

46 Pytanie nr 1 w kwestionariuszu ankiety, treść bannerów i ulotek, wyjaśnienia konsul-tantów.

172 ≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡

rywkowo-rekreacyjnym (centra kultury, rozrywki, rekreacji, baseny, kina, boiska itp.) oraz działania represyjne (zwiększenie liczby patroli policyj-nych, mandaty za psie kupy, likwidacja sklepów monopolowych).

Tabela 44. Najczęstsze uzasadnienia wyboru najbardziej zaniedbanych obszarów / kryteria

uznania danego obszaru za zaniedbany (wg częstości wymieniania, pytanie otwarte)

Ostatnie pytanie dotyczyło sugestii, propozycji własnych badanego,

jak „ożywić” obszar wskazany przez niego jako najbardziej zaniedbany. Propozycje rewitalizacyjne wiązały się z przyjętymi przez większość kry- teriami wyznaczania obszarów zaniedbanych. Zdecydowanie najczęściej proponowano remonty, renowacje i inne zabiegi „estetyczne”. W dalszej kolejności wymieniano inwestycje związane z czasem wolnym, zwłaszcza z rozrywką i rekreacją dla młodzieży oraz działania represyjne (więcej pa-troli, karanie itp.).

1. kryteria estetyczne (zdecydowana większość uzasadnień): brud, bałagan, bałagan architektoniczny, bałagan przestrzenny, bałagan komunikacyj-ny, nieporządek, śmieci, brzydkie budynki, brzydkie ulice, brzydkie chodniki, prowi-zorka, psie kupy, smród, brak remontów, brudne tynki, odrapane tynki, zdewastowane przystanki, ponure klatki schodowe, szarość, stare budownictwo, osikane klatki scho-dowe, brak koszy na śmieci, burdel

pozostałe:

2. kryteria ekologiczne: brak zieleni, zanieczyszczone powietrze, spaliny, zdegradowane tereny poprzemys- łowe

3. kryteria kryminogenne: niebezpieczna ulica, niebezpieczna dzielnica, przestępczość, złodziejstwo, brak policji, brak straży miejskiej, pijaństwo, narkomania, „penerstwo”, dziecięca prostytucja, chu-ligani, patologie, „element”, „żule”, „menele” , bandytyzm, margines, strach chodzić, „łysi”, „dresiarze”, brak troski o dzieci

4. kryteria socjalne: bezrobocie, brak wykształcenia, brak zaradności, cywilizacyjne zacofanie, slumsy, bie-da, życie z dnia na dzień, biedne mieszkania, bezdomni

5. kryterium obecności baraków jako podstawowej formy zamieszkiwania (dotyczy w zasadzie tylko ul. Opolskiej)

6. kryteria inwestycyjne: brak inwestycji, nieużytki, brak pomysłów, brak nadziei

≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡ 173

Tabela 45. Najczęstsze pomysły rewitalizacyjne obszarów uznanych za najbardziej zanie-dbane (wg częstości wymieniania, pytanie otwarte)

2222.... Przedrewitalizacyjne badania Śródki w maju Przedrewitalizacyjne badania Śródki w maju Przedrewitalizacyjne badania Śródki w maju Przedrewitalizacyjne badania Śródki w maju i czerwcu 2006i czerwcu 2006i czerwcu 2006i czerwcu 2006 rokurokurokuroku Rok później, gdy w Urzędzie Miasta zapadła decyzja, że pierwszym ob-

szarem poddanym rewitalizacji będzie Śródka zlecono mi badanie tej właś-nie przestrzenno-społecznej enklawy miasta (Podemski, Brzeźniak 2006). Nasze badanie miało, bo takie było życzenie zleceniodawcy, w większej mierze charakter inwentaryzacji, spisu z natury, niż socjologicznego bada-nia opinii i postaw na losowo dobranej próbie. Jego celem było bowiem przedstawienie względnie precyzyjnego obrazu warunków zamieszkania i życia mieszkańców obszaru, który miałby być rewitalizowany. Taka pro-cedura była niezbędna, nie ma w Polsce tzw. „twardych” danych statystycz-

1. poprawa estetyki: (najliczniejsza kategoria propozycji) remont, renowacja, odbudowa, restauracja, odnowa itp. kamienic, ulic, nawierzchni itd., toalety dla psów

pozostałe:

2. inwestycje i inicjatywy rekreacyjne i kulturalne: baseny, ścieżki rowerowe, boiska, kafejki, puby, centra kulturalne, stadiony, biblioteka multimedialna, sale koncertowe, instytucje kulturalne dla młodzieży, księgarnie, punk-ty informacji turystycznej, świetlice, domy kultury, kina, ośrodki dla młodzieży patolo-gicznej, rozrywka dla młodzieży

3. działania represyjne: więcej policji, więcej straży miejskiej, mandaty, karanie za „psie kupy”, likwidacja sklepów monopolowych w sąsiedztwie

4. zazielenienie: więcej zieleni, skwerów, parków, drzew, trawników itp., ławki

5. działania ekonomiczne: dać pracę, stworzyć miejsca pracy, aktywizacja bezrobotnych przez roboty publiczne, obniżyć czynsze, zagospodarowanie terenów powojskowych, zagospodarowanie Sta-rej Rzeźni

6. działania obywatelskie: włączać mieszkańców w sprawy osiedla, dzielnicy, zaktywizować rady osiedli

7. działania radykalne: wyburzyć stare budynki, wysiedlić patologicznych mieszkańców

174 ≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡

nych dla poszczególnych osiedli, podstawą naszej publicznej statystyki są bowiem gminy47.

Inaczej zupełnie wygląda sytuacja w wielu krajach Europy Zachodniej, zwłaszcza w Wielkiej Brytanii, gdzie dane statystyczne agregowane są na poziomie obwodów wyborczych (wards). Na przykład w milionowym Birmingham dane statystyczne publikowane są dla 40 obwodów. Jeden ob-wód średnio zamieszkuje 24 000 osób.

W 2006 roku (i dziś też) jedyne dostępne „twarde” dane statystyczne teoretycznie mówiące coś o Śródce to dane dla Nowego Miasta, do której to dzielnicy administracyjnie Środka należy. Ale licząca sobie około 1 tysią-ca mieszkańców Środka „ginie” wśród danych dla zamieszkałego przez 142 tysiące osób Nowego Miasta. Ponadto Śródka jest bardzo nietypową częścią Nowego Miasta, które jest zdominowane przez wielkopłytowe Ra- taje. Śródka zaś bardziej architektonicznie i najpewniej także społecznie przypomina Chwaliszewo i Garbary, należące administracyjnie do Starego Miasta.

Nasze badanie musiało być zatem w znacznej mierze substytutem sta-tystyki publicznej, ale jak to z substytutami bywa, zastąpić jej nie było w stanie. Czym innym bowiem są ankietowe badania ad hoc, a czym innym systematyczne gromadzenie danych przez wyspecjalizowane instytucje (WUS, ZUS, Urzędy Skarbowe, Departament PESEL MSWiA, Urząd Miasta, Urząd Marszałkowski, policja itp.).

W związku z brakiem „twardych” danych zasadniczą część kwestiona-riusza stanowiły pytania o fakty (np. o rodzaj mieszkania, sposób ogrzewa-nia, wykształcenie członków gospodarstwa domowego, przeprowadzone ____________________

47 W publikowanych materiałach GUS i WUS można znaleźć szczegółowe informacje na temat np. liczącej sobie 2240 „głów” gminy Obrzycko lub dla gminy Ostroróg (tu ma nawet miejsce precyzyjny podział na „miasto” liczące sobie 1959 mieszkańców i „obszar wiejski”, zamieszkiwany przez 2834 mieszkańców, bo jest to tzw. „gmina miejsko-wiejska”), ale dane dla niemal 600-tysięcznego Poznania publikowane są dla miasta jako całości! Jedynie wyjąt-kowo niektóre dane podawane są na poziomie 5 dużych dzielnic administracyjnych. Jest paradoksem, że polska statystyka publiczna nie podaje żadnych danych o warunkach życia i zamieszkania mieszkańców kilkudziesięciotysięcznych osiedli, takich jak Piątkowo czy Rataje, w związku z czym dużo więcej wiemy o warunkach życia i strukturze mieszkańców gminy Ostroróg niż mieszkańców dzielnicy Piątkowo. W najlepszym razie dane o mieszkań-cach Piątkowa znajdują się w rubryce „Stare Miasto”, a dane dla Rataj w rubryce „Nowe Mia-sto”. Dane takie oczywiście potencjalnie istnieją np. w elektronicznych zasobach GUS czy MSWiA, ale albo są w jakimś stopniu utajnione (np. dane PESEL), albo wymagają dodatkowe-go opracowania, np. przez „wyjęcie” danych ze spisu powszechnego dla wybranych ulic w mieście i dokonanie obliczeń. Teoretycznie takie działania mogłyby być również podjęte przez ZUS, Urzędy Skarbowe czy inne instytucje gromadzące dane osobowe.

≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡ 175

remonty itp.) Pytania „socjologiczne”, dotyczące wiedzy, postaw, opinii, ocen stanowiły tylko ok. 40% kwestionariusza wywiadu z mieszkańcami i firmami i ok. 5% kwestionariusza wywiadu z właścicielami i zarządcami budynków. Ponadto, z założenia nie badano próby, lecz całą populację. Zgodnie z przewidywaniami zbadanie całej populacji się nie udało i udać nie mogło, bo nie udaje się nawet ankieterom GUS przeprowadzającym obo-wiązkowy narodowy spis powszechny, mimo że stoi za nimi „autorytet pań-stwa”. Choć z pozoru wydaje się to dziwne, to jednak zbadanie nawet 90% populacji nie jest „próbą reprezentatywną” w ścisłym, statystycznym zna-czeniu tego słowa. Można bowiem przyjąć z dużą dozą prawdopodobień-stwa, że ci mieszkańcy Śródki, do których nie udało się naszym ankieterom dotrzeć posiadają bardzo specyficzne, charakterystyczne cechy, skoro nigdy nie ma ich w domu. Powody tej nieobecności mogą być różne. Może to być praca za granicą, praca poza Poznaniem, praca od świtu do wieczora na dwóch etatach, długotrwały wyjazd do rodziny, pobyt w szpitalu, zakładzie opieki społecznej, sanatorium czy więzieniu. Każdy z tych powodów nie-obecności czyni badanego „nietypowym” mieszkańcem. Po trzecie, badaniu poddano trzy, tylko w części (jeżeli mieszkaniec jest jednocześnie właścicie-lem firmy lub kamienicy) nakładające się na siebie populacje: populację gospodarstw domowych zamieszkujących Śródkę, populację właścicieli lub kierowników firm i instytucji prowadzących działalność na terenie Śródki, populację właścicieli/zarządców budynków.

Tabela 46. Realizacja wywiadów kwestionariuszowych (ankiet) w 2006 roku

Rodzaj respondenta

Rzeczywista liczba

jednostek /szacunek

przed badaniem

Rzeczywista liczba

jednostek / szacunek

po badaniu

Liczba przeprowa-

dzonych wywiadów

Liczba odmów

Liczba respondentów

nieosiągalnych/ nieistniejących

itd.

A) Budynki / właściciele 37 40 38 2 2

B) Mieszkania / główni lokatorzy

404 Ok. 350 311 28 95

C) Firmy i instytucje /

właściciele

i kierownicy

50

Ok. 50-60 prowadzą- cych działalność

na terenie (5 razy

więcej, jeżeli dodać firmy zarejestrowa-

ne na tym terenie )

53 – –

Ze względu na specyfikę badanego obszaru (stosunkowo zamknięta

społeczność, „zły” wizerunek itp.) oraz bardzo szczegółowy charakter ba-

176 ≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡

dania (dotarcie do każdego mieszkania, każdej firmy, każdego zarządcy) zdecydowano się na swoisty eksperyment społeczny.

Do pracy w projekcie za pośrednictwem Rady Osiedla zaangażowaliśmy ośmioosobową grupę młodych ludzi, przeważnie studentów lub maturzy-stów zamieszkałych na tym terenie i znających z własnego doświadczenia każdy zaułek i wielu mieszkańców osobiście. Młodzi ludzie zostali przeszko-leni i poddani rutynowej kontroli, jakiej podlegają ankieterzy. Eksperyment okazał się trafionym pomysłem. Lokalni ankieterzy wykazali duże zaintere-sowanie zadaniem, a liczbę odmów udało się zminimalizować. Ich udział w badaniu był także elementem aktywizacji społeczności lokalnej.

Budynki

Tabela 47. Lista budynków i ich administratorów/zarządców/właścicieli, stan 2006 r.

Nr Dane właściciela Adres Opis działalności, funkcji

1 2 3 4

1. Miasto Poznań Bydgoska 2 Warsztat ślusarski

2. Nieruchomości Wielkopolskie Bydgoska 2a

3. Miasto Poznań Bydgoska 3

4. Miasto Poznań Bydgoska 4 Edukacyjna

5. Miasto Poznań Bydgoska 4 Edukacyjna – szkoła muzyczna

6. Miasto Poznań Bydgoska 4a 7 budynków (zakład dla głucho-niemych, kościół , klasztor)

7. Kościół polsko-katolicki Bydgoska 4b Duszpasterska

8. ZKZL Miasto Poznań Bydgoska 4c

9. Zrzeszenie właścicieli, Maria Drygas

Bydgoska 5 Pracownia witraży

10. Miasto i wspólnota mieszka-niowa

Bydgoska 6/7

11. Osoba prywatna Bydgoska 12 – fryzjer

– Firma Handlowa B.B.

12. Osoby prywatne Cybińska 13

13. Nie wiadomo Filipińska 1 Działalność kulturalno-eduka- cyjna Instytut Choreologii /brak możności wejścia, teren ogrodzo-ny, nikt nie odpowiada, nie udało się ani razu wejść na teren /

14. Parafia archikatedralna Filipińska, brak numeru

Kościół

15. Kapituła metropolitalna, archidiecezja poznańska

Filipińska 4 Przychodnie NFZ

≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡ 177

cd. tabeli 47

1 2 3 4

16. Kapituła metropolitalna, archidiecezja poznańska

Filipińska 5 Kino

17. Odmowa Filipińska 6

18. Posil Gdańska 1 Działalność sportowa

19. Wspólnota mieszkaniowa Gdańska 6-8

20. Spółdzielnia lokatorsko- -własnościowa „Śródka”

Gdańska 10-14

21. Ostrówek 6 Związek wędkarski 22. Osoba prywatna Ostrówek 7 Fundacja Barka, organizacja

pozarządowa, działalność społeczna

23. Osoby prywatne Ostrówek 10/11 Biuro i sklep, firma Robson

24. Osoba prywatna Ostrówek 12

25. Osoba prywatna Ostrówek 15 Produkcja spożywcza

26. „Admix” Jan Palacz Ostrówek 17/18

27. Osoba prywatna Rynek Śródecki Sklep spożywczy

28. Totalizator Sportowy Rynek Śródecki Totalizator

29. Własność rodzinna – 6 właścicieli

Rynek Śródecki 1 – Kawa, automaty, dodatki – Gabinet lekarski – Artykuły motoryzacyjne

30. Miasto Poznań Rynek Śródecki 3 Urząd Pocztowy 31. Osoba prywatna Rynek Śródecki 4 Salon samochodowy SAAB

i serwis 32. Osoba prywatna Rynek Śródecki 13/14 – sklep muzyczny

– sklep wędkarski – sklep z oknami

33. 11 właścicieli prywatnych Rynek Śródecki 15

34. Osoba prywatna Rynek Śródecki 16A Art. Instalacyjne

35. Zarządca „Administracja”, ul. Wielka 18/19A

Rynek Śródecki 17

36. Nie wiadomo Śródka 1 Kawiarnia, antykwariat

37. Osoba prywatna Śródka 2

38. Osoba prywatna Śródka 3 – sklep monopolowy – piekarnia – biuro

39. Nie wiadomo Śródka 6 Sklep spożywczy

40. Nie wiadomo Śródka 6a Sklep spożywczy

41. Osoba prywatna Śródka 7 Sklep spożywczy

42. Osoba prywatna Św. Jacka 1-3 Centrum Inicjatyw Społecz-nych

178 ≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡

Połowa budynków znajdujących się na Śródce należała w 2005 r. do prywatnych właścicieli, a jedna czwarta stanowiła własność komunalną. Dominowały budynki cztero- i pięciokondygnacyjne (łącznie niemal 60% zabudowy). W zbadanych budynkach znajdowało się według deklaracji respondentów 358 mieszkań, w tym co najmniej 13 mieszkań było pusto-stanami. Według informacji zarządców/właścicieli mieszkało w nich co najmniej 742 mieszkańców. Według deklaracji zarządców/właścicieli w zbadanych 38 budynkach znajdowało się co najmniej 45 czynnych lokali użytkowych i 7 lokali użytkowych nieczynnych.

Większość właścicieli lub zarządców określało ogólny stan budynku ja-ko dobry (34,2%) lub przeciętny (28,9%). Co piąty budynek (18,4%) był jednak oceniany jako będący w złym stanie, a tylko 5,3% jako pozostające w stanie bardzo dobrym. Najgorzej oceniany był stan instalacji: 36,8% ba-danych oceniało go jako „zły”. Stosunkowo najlepiej oceniany był stan okien (39,5% ocen „bardzo dobrych” i „dobrych”). Wiąże się to z tym, że wymiana okien należała do najczęściej przeprowadzanych remontów.

Najbardziej powszechnym ogrzewaniem na Śródce w 2005 roku były piece węglowe. Swoje mieszkanie ogrzewało nimi 42,1% gospodarstw do-mowych. To bardzo wysoki wskaźnik, bo wg danych ze spisu powszechnego 84,4% gospodarstw domowych korzystało z centralnego ogrzewania (zbio-rowego lub indywidualnego). Osiem ze zbadanych budynków było ogrze-wanych za pomocą centralnej kotłowni gazowej, w siedmiu znajdowało się indywidualne ogrzewanie gazowe etażowe w mieszkaniach, w sześciu ogrzewanie elektryczne. W jednym budynku ogrzewanie pochodziło z ko-tłowni na paliwo stałe.

Większość budynków była remontowana w ciągu kilku ostatnich lat. Najwięcej remontów polegało na malowaniu elewacji i wymianie pokrycia dachowego (23,7%) oraz na wymianie stolarki okiennej (13,2%). Ponadto w kilku budynkach wymalowano klatki schodowe. Były jednak i takie bu-dynki, które nigdy nie były remontowane.

Duża część respondentów (44,4%) nie potrafiła się zdeklarować czy chcą wziąć udział w procesie rewitalizacji. Osoby, które wyraziły chęć ta-kiego udziału wymieniały następujące jego formy: częściowe wykonanie elewacji, pomoc niefinansową, pozyskanie środków finansowych z Unii Eu-ropejskiej. W największym stopniu chęć taką wyrażał POSiR, który dekla-rował gotowość organizowania festynów, zabaw i zawodów sportowych dla mieszkańców, chciał również udostępniać boisko.

≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡ 179

3333. . . . Mieszkania i ich mieszkańcyMieszkania i ich mieszkańcyMieszkania i ich mieszkańcyMieszkania i ich mieszkańcy Większość mieszkańców Śródki stanowili mieszkańcy „starzy”, za-

mieszkali na niej od co najmniej 20 lat, w tym część od urodzenia. Zwraca jednak uwagę fakt, że jedna trzecia badanych mieszkała tu od niespełna lat 5, a zatem dzielnica ta przyciągała nowych mieszkańców. Na początku XXI wieku pojawiło się nowe tu zjawisko: wykup starych strychów przez młodych wykształconych ludzi (zwłaszcza przy Rynku Śródeckim) i ich adaptacja na cele mieszkaniowe. Można zauważyć zatem, że rozpoczął się spontaniczny proces gentryfikacji, społecznego „uszlachetnienia” dzielnicy. Z drugiej strony, coraz więcej mieszkańców opuszczało dzielnicę. Świadczy-ły o tym coraz liczniejsze pustostany. W niektórych budynkach (np. Rynek Śródecki 18, Gdańska 2a) pustostany stanowiły połowę, a czasami nawet większość lokali. Ogromna większość (62,5%) mieszkańców korzystała z prawa najmu, ale jedną czwartą stanowią właściciele mieszkań. Pozostałe formy własności występowały sporadycznie.

Najwięcej mieszkań (43,5%) stanowiły mieszkania o średniej wielkości (od 41 do 70 metrów kwadratowych), następnie małe (40 metrów kwadra-towych i mniejsze) – 36,8%, a większe niż 70 metrów kwadratowych sta-nowiły jedynie 16,4% ogółu mieszkań w tej dzielnicy. Najmniejsze miesz-kanie liczyło sobie 20 metrów kwadratowych, a największe 120 metrów kwadratowych. Posiadanie kuchni, zimnej wody, prądu i gazu z sieci było w 2006 roku standardem. Posiadało je co najmniej 97% badanych lokato-rów. Dwie trzecie mieszkań wyposażonych było w łazienkę (z wanną lub prysznicem) oraz w telefon. Niemal połowa miała dostęp do Internetu. Ciepłą wodę oraz centralne ogrzewanie miało już tylko co czwarte gospo-darstwo domowe. Aż 15% mieszkań miało wspólne WC „na półpiętrze” (wg danych ze spisu w Poznaniu własną łazienkę miało 95% mieszkańców). Brak łazienki to jednak dosyć typowa sytuacja dla mieszkań wybudowanych przed I wojną światową. W 2006 roku 36,7% mieszkań nadal korzystało z ogrzewania węglowego (indywidualne piece).

Najwięcej było mieszkań dwupokojowych (39,2%) i jednopokojowych (34,4%). 22,8% mieszkań miało 3 pokoje. Większe mieszkania były wyjąt-kiem. 3/4 mieszkań było remontowanych, przy czym w ogromniej większo-ści w ostatnich kilku latach (po 2000 roku).

W badanych mieszkaniach zamieszkiwało łącznie 791 osób, średnio 2,55 osoby na mieszkanie. Najwięcej gospodarstw stanowiły gospodarstwa dwuosobowe (31,8%), a 22,8% gospodarstwa jednoosobowe. 20,9% miesz-kań zajmowały rodziny złożone z trzech osób, a 14,5% złożone z czterech osób. W porównaniu z danymi dla całego miasta i jego poszczególnych

180 ≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡

dzielnic na Śródce wyraźnie mniej było gospodarstw jednoosobowych, a więcej dwuosobowych oraz co najmniej 5-osobowych.

Kobiety (404) stanowiły w badanych mieszkaniach niewielką więk-szość – 51% (w Poznaniu wg spisu w 2002 r. stanowiły 53,4%). W 11,6% mieszkań zamieszkiwali sami mężczyźni. 2,7% mieszkańców było niepełno-sprawnych (21 osób, w tym 11 kobiet, 5 mężczyzn i 5 dzieci). Dzieci do lat 6 zamieszkiwały w 14,1% mieszkań i stanowiły 5,8% populacji dzielnicy. Dzieci w wieku lat 7–16 zamieszkiwały w 14,8% mieszkań i stanowiły 7,2% populacji. Młodzież 17–19 lat żyła w 12,2% mieszkań i stanowiła 5,4 % po-pulacji. Łącznie osoby młode, do 19 roku życia stanowiły niespełna jedną piątą populacji (18,4%). 32,0% mieszkańców Śródki to kobiety w wieku 20–59 lat, a 39,1% mężczyźni w wieku 20–64 lat. 10,3% stanowią osoby w wieku poprodukcyjnym. Struktura wieku ludności Śródki różniła się nieco od struktury wieku wszystkich poznaniaków. Mniej zamieszkiwało ją osób w wieku przedprodukcyjnym i poprodukcyjnym, a więcej w wie- ku produkcyjnym. Zgodnie z deklaracjami 12,3% mieszkańców miało wykształcenie podstawowe, 32,5% wykształcenie zasadnicze zawodowe, 22% wykształcenie średnie, 3,2% wykształcenie pomaturalne i 30% wy-kształcenie wyższe.

Tabela 48. Struktura wykształcenia mieszkańców Śródki na tle Poznania

Śródka, 2006 (18 lat i więcej)

Poznań (pow. 13 lat), 2002

Podstawowe nieukończone

12,3

1,3

Podstawowe 18,0

Zasadnicze zawodowe 32,5 19,0

Średnie 22,0 36,8

Policealne 3,2 3,5

Wyższe 30,0 19,6

Nieustalone – 1,8

Razem 100 100

Opracowanie własne na podstawie publikacji „Narodowy Spis Powszechny ludności i mieszkań. Gospodarstwa domowe i ich rodziny. Województwo Wielkopolskie”, Urząd Statystyczny w Poznaniu, Poznań 2003.

Dane dla Śródki i dla Poznania są tylko częściowo porównywalne, ze

względu na różną metodę badawczą i inny okres badania. Porównanie tych danych pokazuje jednak na bardzo ciekawe zjawisko. Na Śródce „nadrepre-zentowane” jest wykształcenie zasadnicze zawodowe i wyższe, a „niedore-prezentowane” jest wykształcenie średnie. Pozwala to na postawienie hipo-

≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡ 181

tezy, że mamy do czynienia z dwiema „Śródkami”: Śródką robotniczą i Śródką inteligencką, a udział innych grup społeczno-zawodowych wśród mieszkańców jest niewielki.

Według deklaracji, 47,5% mieszkańców w wieku produkcyjnym praco-wało na całym etacie (dla porównania: wg danych ze spisu powszechnego odsetek osób pracujących w mieście Poznaniu wynosił w 2002 roku 46,0%), z czego 46,3% stanowiły kobiety. Zwrócić należy uwagę, że w ogromnej większości przypadków tylko jedna osoba w gospodarstwie pracowała na pełnym etacie. Pracę na niepełny etat wykonywało 4% badanych, pracowa-ło sezonowo 6,6%, a na własny rachunek 5,1%. Lista zawodów wykonywa-nych przez mieszkańców Środki była bardzo bogata, liczyła sobie kilkadzie-siąt pozycji. Dominowali pracujący określani i samookreślający się ogólnie jako pracownicy fizyczni lub pracownicy umysłowi. Wśród mieszkańców Śródki byli przedstawiciele zawodów twórczych: architekci, naukowcy, dziennikarze, artyści.

Dodać należy, że połowa respondentów deklarowała wolę podniesienia swoich zawodowych kwalifikacji. Najczęściej w swoim własnym zawodzie. Jeżeli chodzi o zdobywanie zupełnie nowych kwalifikacji, to stosunkowo najliczniejsza grupa (9 osób), chciałaby zdobyć kwalifikacje informatyka. Na bezrobociu z prawem do zasiłku przebywało 0,8%, a bez takiego prawa 4,5% mieszkańców. Jeżeli odniesiemy te wielkości do liczby osób w wieku produkcyjnym otrzymamy stopę bezrobocia dla Środki. Wynosi ona 7,4%. Dla porównania w końcu lutego 2006 stopa bezrobocia w Poznaniu wynosi-ła 6,1%. Zatem stopa bezrobocia na Śródce była nieco wyższa. Trzeba dodać jednak, że stopa bezrobocia dla miasta Poznania nie jest ustalana na pod-stawie badań ankietowych. Z zasiłku społecznego żyło 1,5% badanych ro-dzin. Rentę pobierało 5,9%, a z emerytury żyło 12,9% mieszkańców.

Przeszło połowa mieszkańców dobrze oceniała swoją dzielnicę, 20,6% bardzo dobrze, a 43,1% raczej dobrze. Co piąty badany nie miał zdania w tej kwestii. Źle oceniało Śródkę tylko 14% badanych, w tym bardzo źle jedynie 5,8%. Ci nieliczni, którzy oceniali Śródkę negatywnie, najczęściej wskazywa-li na ogólne zaniedbanie (14,5%), pijaństwo i „meliniarstwo” (7%), bałagan (4,3%) i zły stan kamienic (4,1%). Mieszkańcy oceniający Śródkę pozytyw-nie przede wszystkim wskazywali na wygodną lokalizację (16,1%), dobrą okolicę (11,2%), spokój (10%), przyjazne otoczenie (7,1%), zieleń (6,1%), bliskość Malty (5,6%). Wbrew potocznym opiniom sami mieszkańcy uważa-li Śródkę za dzielnicę bezpieczną (17,4% sądziło, że jest tu bardzo bez-piecznie, 45,7%, że jest tu raczej bezpiecznie, 13,5% nie miało zdania w tej kwestii, 12,9% czuło się raczej niebezpiecznie, a 10,0% zdecydowanie nie-bezpiecznie). Ci, którzy obawiali się, wymieniali jako główne powody pijań-

182 ≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡

stwo i „meliniarstwo” (14,8%), kradzieże (10,0%), chuligaństwo (8,6%). Mieszkańcy, którzy czuli się tu bezpiecznie powoływali się na to, że wszyscy się znają (18,0%) i że nic dramatycznego nie wydarzyło się tu od lat (15,4%).

71,1% badanych nie chciałoby się wyprowadzić ze Śródki. Jednak nie-mal co trzeci (28,0%) chciał ze Śródki się wynieść. Ci, którzy nie mieli takie-go zamiaru twierdzili, że dobrze im się tu mieszka (12,2%), że się przyzwy-czaili (9,6%), lub po prostu nie mają przenieść się za co (7,1%) i dokąd (5,1%). Ci, którzy chcieliby się ze Śródki wyprowadzić, argumentowali tym, że chcą podnieść standard mieszkania (5,5%), kupić własne mieszkanie (3,9%) lub potrzebują większego mieszkania (3,2%). Najczęściej chcieliby się wynieść poza miasto (4,5%), ale 1,3% chciałoby się przeprowadzić do innego mieszkania, też na Śródce. Co należy zmienić na Śródce? Badani mieszkańcy byli dosyć zgodni: podnieść standard budynków (26,4%), poprawić stan okolicy (23,1%), standard mieszkań (19,7%). W dalszej kolejności badani wskazywali jednak na poprawę stanu bezpieczeń-stwa (15,2%) oraz stworzenie możliwości spędzania czasu wolnego (8,1%).

Badani dostrzegali szereg problemów społecznych w swoim śródko-wym otoczeniu. Najpoważniejsze z nich to bezrobocie, wskazane przez 73,3% badanych, następnie ubóstwo (67,5%) oraz alkoholizm (65,9%). Tych obaw nie potwierdzały uzyskane przez nas urzędowe dane o bezrobo-ciu. Mamy tutaj, podobnie jak w przypadku Wildy, Łazarza czy Jeżyc, do czynienia raczej z „czarnym wizerunkiem”, negatywnym stereotypem. Po-nadto w naszym kraju te dwie kwestie, bezrobocie i przestępczość są ste-reotypowo wymieniane jako „problemy społeczne”.

Tylko 5,1% mieszkańców nie utrzymywało kontaktów z sąsiadami. 38,6% przyznawało, że ogranicza się do przywitania, 36,3% deklarowało, że wzajemnie sobie pomaga, a 19% przyznało się do podejmowania wspól-nych działań. Co trzeci mieszkaniec znał jakąś instytucję powołaną do udzielania pomocy społecznej na terenie dzielnicy. Najwięcej osób wymie-niało Barkę (16,1%), radę osiedla (9,6%), instytucje kościelne (6,4%) lub przewodniczącego Rady Osiedla. Co drugi badany deklarował gotowość pomagania innym, potrzebującym ludziom ze Śródki. Najczęściej deklaro-wano pomoc „w ogóle” (16,1%), czasami ze wskazaniem, aby nie była to pomoc finansowa.

58,5% badanych uważało, że zbyt mało jest na Śródce placówek han-dlowych. Ten wynik może zaskakiwać, bowiem wiele badań, także prze-prowadzanych w naszym mieście wykazuje, że od kilkunastu lat lokalne zbiorowości są zadowolone z liczby sklepów. Jednak rzeczywiście na Śródce

≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡ 183

– jak wynika z naszego badania – sklepów jest niewiele, a te które są, mają dosyć ograniczony asortyment (głównie małe sklepiki spożywcze). Opinie badanych potwierdza zresztą nasza własna „obserwacja” okolicy. Badani wskazywali też, jakie placówki handlowe chcieliby mieć: 14,6% nowy sklep spożywczy, 10,3% drogerię, a 9,6% pasmanterię.

Badani śródczanie deklarowali, że interesują się filmem (55%), muzyką (53,4%) oraz sportem (44,7%). 43% mieszkańców byłoby gotowych włą-czyć się w jakieś działania na rzecz ich rozwoju na terenie osiedla.

Mieszkańcy oceniali bardzo dobrze połączenia komunikacji publicznej Śródki z miastem (66,9% – bardzo dobrze, 27,3% – dobrze). 43,1% bada-nych gospodarstw posiadało samochód, co dziesiąty właściciel samochodu miał garaż.

Firmy i instytucje

Na terenie Środki istniały instytucje oświatowe (szkoła, zespół szkół),

medyczne (poradnie NFZ), kulturalne (kino, oraz Instytut Choreologii), sportowe (POSIR), ubezpieczeniowe (Generali), wyznaniowe (2 kościoły, klasztor), motoryzacyjne (SAAB) oraz wiele małych sklepów i firm. Według danych Wydziału Działalności Gospodarczej na terenie Środki były zareje-strowane 124 firmy osób fizycznych prowadzących działalność gospodar-czą. Większość z nich to małe punkty usługowe (np. zduństwo, kominiar-stwo), sklepiki i handel na targowisku. Niektóre z tych firm (zwłaszcza handel targowiskowy) widnieją w rejestrze jeszcze od lat 70. Inne z nich były tu tylko zarejestrowane, a działalność prowadzą gdzie indziej. Ale były i takie, które odwrotnie, prowadziły działalność na terenie Śródki, a zareje-strowane były gdzie indziej.

Najwięcej placówek mieściło się w centrum dzielnicy: przy Rynku Śró-deckim i przy ulicy Filipińskiej (zwłaszcza pod nr 4 głównie placówki me-dyczne). Sporo małych punktów handlowo-usługowych znajdowało się tak-że przy rondzie Śródka.

Podstawową formą własności był najem (60,4%). Jedna czwarta firm i instytucji mieściła się jednak we własnym lokalu. Proporcje te są zatem bardzo podobne do tych, które mają miejsce w przypadku mieszkań. Trud-no ocenić dokładnie rok, kiedy powstały instytucje i firmy na Śródce. Więk-szość badanych nie potrafiła podać takich informacji. Niemal połowa (49,1%) firm i instytucji działa na Śródce co najmniej 10 lat, a jedna czwarta między 5 a 10 lat. 15% stanowią firmy powstałe w ciągu roku. Niemal 38% stanowiły lokale małe, do 40 m2, niektóre miały zaledwie po kilka lub kilka-naście metrów kwadratowych. Jedna czwarta to lokale średnie (41–80 m2)

184 ≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡

Większych lokali jest niewiele. 62% firm i instytucji miało do swojej dyspo-zycji tylko jedno pomieszczenie, 15% najwyżej dwa.

Prawie wszystkie lokale posiadały prąd (96,2%) i zimną wodę (83,0%). Oddzielne WC posiadało 62,3% firm. 64,2% lokali było wyposażone w tele-fon, a jedna trzecia posiadała dostęp do Internetu. Podobnie jak w przypad-ku mieszkań, większość firm przeprowadzała remonty w swoich lokalach w ciągu ostatnich kilku lat, to jest w latach 2000–2006.

Większość firm działających na Śródce stanowiły firmy małe – dwuoso-bowe (34,8%) bądź jednoosobowe (20,8%), często rodzinne. W badanych firmach pracowało łącznie 476 osób, z czego 174 to kobiety. Tak znaczna liczba pracowników wiązała się z obecnością zespołu szkół. Większość firm (28,3%) posiadała jeden samochód, 17,0% firm miało dwa samochody. Du-ża część firm, bo ponad 40% nie posiadała żadnego samochodu.

Podobnie jak mieszkańcy Śródki, również osoby prowadzące tutaj dzia-łalność czuły się bezpiecznie. 45,3% z nich uważało, że jest tutaj raczej bez-piecznie, 11,3% że jest zdecydowanie bezpiecznie. Niebezpiecznie czuła się nieco ponad jedna trzecia badanych. Osoby, które nie czuły się bezpiecznie, jako główny powód wymieniały włamania (30,2%). Większość responden-tów dobrze oceniała miejsce i okolicę prowadzenia swojej działalności, z czego 37,7% raczej dobrze, a 20,8% bardzo dobrze. Ci, którzy oceniają to miejsce negatywnie, za główny powód podają biedę (7,9%) i pijaństwo (5,7%). Oceniający pozytywnie Śródkę wskazywali jako powód takiej oceny najczęściej dobrą komunikację (5,7%), przyzwyczajenie (3,8%) oraz ogólny spokój (3,8%) dobrą lokalizację. Ponad 80% badanych nie chciałoby prze-nieść miejsca swojej działalności ze Śródki. Osoby, które chciałyby prze-nieść swoją działalność stanowiły pojedyncze przypadki. Według badanych najważniejszą rzeczą, którą należałoby zmienić na Śródce była poprawa wyglądu okolicy. Wymieniło to 22,6% respondentów. W dalszej kolejności wymieniano remont budynków (15,1%) i bezpieczeństwo (13,3%). Wspo-minano również o naprawieniu chodników i powrocie mostu na Cybinie.

4444. . . . Wnioski dWnioski dWnioski dWnioski doooo realizacji planowanego programu rewitalizacrealizacji planowanego programu rewitalizacrealizacji planowanego programu rewitalizacrealizacji planowanego programu rewitalizacji ji ji ji W 2006 roku sformułowaliśmy następujące wnioski wynikające z na-

szego badania: „1. Śródka nie różni się istotnie społecznymi wskaźnikami od średniej

dla Poznania. Co typowe dla krajów postkomunistycznych, jest dzielnicą heterogeniczną, społecznie zróżnicowaną. To różni nasze miasta od miast zachodnich, gdzie przez dziesiątki lat następował proces segregacji ludności

≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡ 185

oraz podział na dzielnice biedy i bogactwa, bezpieczne i niebezpieczne, czy-ste i brudne. Nasze badanie wykazało, że mamy zatem nie jedną, lecz kilka socjologicznych „Śródek”.

Po pierwsze, Śródkę tradycyjną, Śródkę starych (stażem zamieszkania, a często i wiekiem) mieszkańców.

Po drugie, Śródkę nową, młodych ludzi, którzy wynajmują tu mieszka-nia studenckie lub wykupili i wyremontowali strych.

Po trzecie, Śródkę inteligencką, ludzi wykształconych, stosunkowo za-możnych, radzących sobie. Odsetek inteligentów jest na Śródce wyższy od średniego dla Poznania.

Po czwarte, Śródkę ludzi „zwyczajnych”, „średnich”, urzędników, a przede wszystkim robotników, których odsetek jest na Śródce także wyż-szy od średniego dla Poznania.

Po piąte, Śródkę ludzi wykluczonych: biednych, bezrobotnych, boryka-jących się z problemem alkoholowym. Mimo tego, że nasi ankieterzy znają tą dzielnicę jak własną kieszeń, byli często w szoku, gdy widzieli biedę i prymitywne warunki, w jakich przyszło żyć mieszkańcom niektórych ka-mienic, zwłaszcza na ulicy Ostrówek.

Każda z tych „Środek” ma inne potrzeby, aspiracje, oczekiwania, nadzie-je i obawy. Do każdej z nich przemawiają inne argumenty i inny język.

2. Na obszarze Śródki trwa spontaniczna rewitalizacja społeczno-kulturowa, gentryfikacja, opuszczanie mieszkań (niestety, nie wiemy czy przez tych, którzy ulegają społecznemu awansowi i wyprowadzają się do lepszych dzielnic, czy też przez tych, których dotyka degradacja społeczna i wyprowadzają się do lokali socjalnych lub „na bruk”). Wprowadzają się na Śródkę nowi mieszkańcy, młodzi i wykształceni, których przyciągają niższe ceny mieszkania, dobre połączenia komunikacyjne, bliskość centrum, szczególna atmosfera. W ślad za nowymi mieszkańcami pojawią się nowe instytucje, w tym takie jak „Centrum Inicjatyw Społecznych” i kawiarnia – antykwariat, mające w założeniu wywieranie wpływu na lokalną społecz-ność i przyciąganie mieszkańców z innych obszarów miasta. Te nowe insty-tucje, nowi mieszkańcy oraz szansa, jaką będzie przywrócenie na ulicy Ostrówek mostu łączącego przez Cybinę Śródkę z Ostrowem Tumskim wraz z działaniami rewitalizacyjnymi Urzędu Miasta staną się czynnikiem przemian.

3. Większość mieszkańców, zarówno starych, jak i nowych jest przy-wiązana do swojej dzielnicy i nie chciałaby jej opuścić. Tym, co im odpowia-da jest więź sąsiedzka, atmosfera, bliskość węzła komunikacyjnego.

4. Większość właścicieli firm i zarządców/właścicieli kamienic bardzo wstrzemięźliwie deklaruje udział w rewitalizacji. Można domyślać się, że

186 ≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡

wynika to bardziej z niewiedzy o tym, czym rewitalizacja jest, utożsamiania jej z remontem kamienic i ulic oraz z obaw o konieczność poniesienia jej kosztów niż z bierności i niechęci do zmian i działań obywatelskich.

5. Znacząca część mieszkańców deklaruje zainteresowanie różnymi formami uczestnictwa w kulturze. Te deklaracje potwierdza dodatkowo liczny udział mieszkańców w festynie z okazji Dnia Sąsiada. Zarówno silna pozycja inteligencji na Śródce, jak i zainteresowania kulturalne mieszkań-ców stanowią dobrą przesłankę do uczynienia z tej dzielnicy ważnego kul-turowego miejsca” (Podemski, Brzeźniak 2006, s. 25-26).

5555. . . . Śródka Śródka Śródka Śródka czteryczteryczterycztery lata późniejlata późniejlata późniejlata później Przeprowadzone przez młodych badaczy trzech poznańskich uczelni

badania, których wyniki stanowią zasadniczą część książki, pokazują stan Śródki po 4 latach funkcjonowania programu rewitalizacji. Umożliwiają udzielenie odpowiedzi na pytania, co się zmieniło na Śródce przez ten czas, co z rewitalizacyjnych obietnic zostało zrealizowane. Pokazują obraz Śródki w okresie przejściowym. Program rewitalizacji tej enklawy został urucho-miony, a jego najbardziej spektakularnym przejawem było przywrócenie historycznego mostu Jordana. Akt ten otworzył religijno-turystyczny obszar Ostrowa Tumskiego na Śródkę. Powrót mostu był wydarzeniem, któremu towarzyszyły imprezy kulturalne i mobilizacja śródkowej elity. Nadal czeka jednak Śródka na kolejne kluczowe wydarzenie, jakim ma być otwarcie na jej terenie za kilka lat Multimedialnego Centrum Historii Ostrowa Tumskie-go. Przykład warszawskiego Muzeum Powstania Warszawskiego oraz Pod-ziemi Rynku Głównego w Krakowie pozwala przypuszczać, że także i to muzeum przyciągnie tysiące turystów krajowych i zagranicznych. Fakt ten wpłynie na życie na Śródce, choć oczywiście trudno w tej chwili przesądzać na ile ją odmieni.

Prezentowane w tej publikacji badania z jesieni 2010 pokazują, że na Śródce niewiele się zmieniło. Owszem, część budynków wyremontowano, mniej mieszkań jest ogrzewanych węglem.

Nie dokonały się jednak zmiany zasadnicze. Z jednej strony, nie spełniły się czarne scenariusze radykalnej podwyżki czynszów. Miała ona miejsce, ale niekoniecznie był to skutek projektu rewitalizacji tego obszaru, lecz ra-czej konsekwencja wspomnianego „uwolnienia czynszów” w skali całego kraju. Nie dokonała się też drastyczna gentryfikacja: połowa mieszkańców Śródki zamieszkuje tu od co najmniej dziesięciu lat. Podobnie liczba firm na

≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡ 187

Śródce w 2010 niewiele różni się do tej sprzed pięciu lat. Dominują małe sklepiki i lokalne punktu usługowe. Nadal jedyna większa i bardziej „presti-żowa” firma to salon SAAB. Z drugiej strony, dzielnica nie stała się poznań-skim Montmartre’em, dzielnicą artystów i młodej inteligencji. Co więcej, po latach działalności zniknęło z niej „kultowe” kino studyjne „Malta”, które było najważniejszym powodem odwiedzania tej enklawy przez mieszkań-ców innych dzielnic. Nie przyjęły się nowe, interesujące instytucje. Niedługo funkcjonowała otwarta na fali rewitalizacyjnego entuzjazmu kawiarnia-antykwariat oferująca tanie książki i domowe wypieki. Badani w roku 2010 są rozczarowani i mniej chętni do współpracy z badaczami. Pokładane w rewitalizacji nadzieje nie zostały spełnione. Czas na re-witalizację rewita-lizacji.

188 ≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡

≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡ 189

AneksyAneksyAneksyAneksy

1111. Tabele badania urbanistycznego (indaganda). Tabele badania urbanistycznego (indaganda). Tabele badania urbanistycznego (indaganda). Tabele badania urbanistycznego (indaganda)∗∗∗∗ Forma własności budynków

Forma własności

Własność prywatna

Wspólnota mieszkaniowa

Spółdzielnia

Własność komunalna

(Miasto, Skarb

Państwa)

Kościoły i związki

wyznaniowe

Inne (instytucje,

spółki, firmy…)

Właściciel do ustalenia

48% 21% 10% 13% 0 0 8%

Rodzaj zabudowy

Rodzaj zabudowy Wolnostojąca Pierzejowa

74% 26%

Liczba mieszkań 471 W tym puste

20

Liczba lokali użytkowych

Czynne Nieczynne

77% 23%

Stan techniczny budynków

Opis stanu technicznego elementów budynku

Bardzo dobry Dobry Przeciętny Zły Bardzo zły

Elewacja 27% 18% 35% 18% 2%

Okna 48% 13% 26% 10% 2%

Dach 45% 29% 13% 11% 2%

Klatka schodowa 13% 27% 6% 21% 13% ____________________

∗ Zabudowa – stan budynków mieszkalnych (badana próbka – 38).

190 ≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡

Rodzaj ogrzewania w budynkach

Rodzaj ogrzewania budynku

Centralne zewnętrzne

– cieplik

Centralne indywidualne – kotłownia

Indywidualne w mieszkaniach – w przewadze

Gazowa Gazowe etażowe

Elektryczne Piece

na paliwo stałe

3% 37% 47% 19% 42%

Wykonywane ostatnio prace remontowe w budynkach

Opis ostatnio wykonanych prac remontowych

Ocieplenie elewacji

Malowanie elewacji

Wymiana stolarki okiennej

Wymiana pionów

instalacji wewnętrznych

Remont konstrukcji

dachu

Wymiana pokrycia

dachowego

Zagospodarowa-nie podwórza

12% 32% 77% 13% 3% 5% 5%

Zagospodarowanie działek

Zagospodarowanie działki / podwórza

Budynki gospodarcze

Garaże Miejsca

parkingowe Zieleń

urządzona Place

zabaw

Śmietniki / pojemniki

do segregacji odpadów

Inne

27% 71% 95% 16% – 71% –

Wyposażenie i stan przestrzeni publicznychWyposażenie i stan przestrzeni publicznychWyposażenie i stan przestrzeni publicznychWyposażenie i stan przestrzeni publicznych

Infrastruktura komunikacyjna

Infrastruktura komunikacyjna

Łączna długość ulic na wyznaczonym

obszarze

Miejsca parkingowe Wyznaczone

Miejsca parkingowe

„dzikie”

Połączenia komunikacyjne

1200 m 111 96 tramwajowe autobusowe

≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡ 191

Nawierzchnia traktów komunikacyjnych

Stan nawierzchni traktów komunikacyjnych kołowych

Nawierzchnia bardzo

dobrej jakości

Nawierzchnia dobrej jakości

Nawierzchnia przeciętnej jakości

Nawierzchnia złej jakości

29% 28% 43% –

Stan nawierzchni traktów komunikacyjnych pieszych

Nawierzchnia bardzo

dobrej jakości

Nawierzchnia dobrej jakości

Nawierzchnia przeciętnej jakości

Nawierzchnia złej jakości

14% – 58% 28%

Tereny zieleni miejskiej

Tereny zieleni miejskiej

Zieleń wysoka Tereny zieleni

urządzonej Tereny zieleni

niezagospodarowanej

25 drzew – 3550 m2,

czyli prawie 100%

Wyposażenie przestrzeni publicznych

Wyposażenie przestrzeni publicznych

Elementy małej architektury

kosze na odpadki lampy uliczne ławki place zabaw

5 sztuk 23 sztuki – –

192 ≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡

2222. Tabele badania kwest. Tabele badania kwest. Tabele badania kwest. Tabele badania kwestionariuszowegoionariuszowegoionariuszowegoionariuszowego Tabela 1. Z czym kojarzy się rewitalizacja: odnowienie elewacji

Częstość Procent Procent ważnych

Procent skumulowany

Ważne Zdecydowanie tak 90 60,8 61,6 61,6 Raczej tak 50 33,8 34,2 95,9 Ani tak, ani nie 3 2,0 2,1 97,9 Raczej nie 1 0,7 0,7 98,6 Zdecydowanie nie 1 0,7 0,7 99,3 Nie mam zdania 1 0,7 0,7 100,0 Ogółem 146 98,6 100,0

Braki danych 9 1 0,7 Systemowe braki danych 1 0,7 Ogółem 2 1,4

Ogółem 148 100,0

Tabela 2. Z czym kojarzy się rewitalizacja: poprawa komunikacji

Częstość Procent Procent ważnych

Procent skumulowany

Ważne Zdecydowanie tak 45 30,4 30,8 30,8 Raczej tak 52 35,1 35,6 66,4 Ani tak, ani nie 12 8,1 8,2 74,7 Raczej nie 29 19,6 19,9 94,5 Zdecydowanie nie 4 2,7 2,7 97,3 Nie mam zdania 4 2,7 2,7 100,0 Ogółem 146 98,6 100,0

Braki danych 9 1 0,7 Systemowe braki danych 1 0,7 Ogółem 2 1,4

Ogółem 148 100,0 Tabela 3. Z czym kojarzy się rewitalizacja: wzrost cen nieruchomości

Częstość Procent Procent

ważnych Procent

skumulowany Ważne Zdecydowanie tak 47 31,8 32,2 32,2

Raczej tak 39 26,4 26,7 58,9 Ani tak, ani nie 14 9,5 9,6 68,5 Raczej nie 19 12,8 13,0 81,5 Zdecydowanie nie 10 6,8 6,8 88,4 Nie mam zdania 17 11,5 11,6 100,0 Ogółem 146 98,6 100,0

Braki danych 9 1 0,7 Systemowe braki danych 1 0,7 Ogółem 2 1,4

Ogółem 148 100,0

≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡ 193

Tabela 4. Z czym kojarzy się rewitalizacja: remonty w budynkach

Częstość Procent Procent ważnych

Procent skumulowany

Ważne Zdecydowanie tak 76 51,4 52,1 52,1 Raczej tak 52 35,1 35,6 87,7 Ani tak, ani nie 4 2,7 2,7 90,4 Raczej nie 10 6,8 6,8 97,3 Zdecydowanie nie 3 2,0 2,1 99,3 Nie mam zdania 1 0,7 0,7 100,0 Ogółem 146 98,6 100,0

Braki danych 9 1 0,7 Systemowe braki danych 1 0,7 Ogółem 2 1,4

Ogółem 148 100,0

Tabela 5. Z czym kojarzy się rewitalizacja: zwiększenie liczby mieszkańców

Częstość Procent Procent

ważnych Procent

skumulowany Ważne Zdecydowanie tak 21 14,2 14,4 14,4

Raczej tak 32 21,6 21,9 36,3 Ani tak, ani nie 26 17,6 17,8 54,1 Raczej nie 48 32,4 32,9 87,0 Zdecydowanie nie 14 9,5 9,6 96,6 Nie mam zdania 5 3,4 3,4 100,0 Ogółem 146 98,6 100,0

Braki danych 9 1 0,7 Systemowe braki danych 1 0,7 Ogółem 2 1,4

Ogółem 148 100,0

Tabela 6. Z czym kojarzy się rewitalizacja: pojawienie się nowych budynków

Częstość Procent Procent ważnych

Procent skumulowany

Ważne Zdecydowanie tak 28 18,9 19,4 19,4 Raczej tak 55 37,2 38,2 57,6 Ani tak, ani nie 18 12,2 12,5 70,1 Raczej nie 26 17,6 18,1 88,2 Zdecydowanie nie 14 9,5 9,7 97,9 Nie mam zdania 3 2,0 2,1 100,0 Ogółem 144 97,3 100,0

Braki danych 9 3 2,0 Systemowe braki danych 1 0,7 Ogółem 4 2,7

Ogółem 148 100,0

194 ≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡

Tabela 7. Z czym kojarzy się rewitalizacja: większa liczba gości, turystów

Częstość Procent Procent ważnych

Procent skumulowany

Ważne Zdecydowanie tak 64 43,2 45,1 45,1 Raczej tak 50 33,8 35,2 80,3 Ani tak, ani nie 10 6,8 7,0 87,3 Raczej nie 8 5,4 5,6 93,0 Zdecydowanie nie 6 4,1 4,2 97,2 Nie mam zdania 4 2,7 2,8 100,0 Ogółem 142 95,9 100,0

Braki danych 9 5 3,4 Systemowe braki danych 1 0,7 Ogółem 6 4,1

Ogółem 148 100,0

Tabela 8. Z czym kojarzy się rewitalizacja: wzrost wysokości czynszów

Częstość Procent Procent

ważnych Procent

skumulowany Ważne Zdecydowanie tak 41 27,7 28,3 28,3

Raczej tak 49 33,1 33,8 62,1 Ani tak, ani nie 8 5,4 5,5 67,6 Raczej nie 25 16,9 17,2 84,8 Zdecydowanie nie 13 8,8 9,0 93,8 Nie mam zdania 9 6,1 6,2 100,0 Ogółem 145 98,0 100,0

Braki danych 9 2 1,4 Systemowe braki danych 1 0,7 Ogółem 3 2,0

Ogółem 148 100,0

Tabela 9. Z czym kojarzy się rewitalizacja: wzrost zainteresowania władz miejskich

Częstość Procent Procent

ważnych Procent

skumulowany Ważne Zdecydowanie tak 62 41,9 42,8 42,8

Raczej tak 55 37,2 37,9 80,7 Ani tak, ani nie 5 3,4 3,4 84,1 Raczej nie 9 6,1 6,2 90,3 Zdecydowanie nie 5 3,4 3,4 93,8 Nie mam zdania 9 6,1 6,2 100,0 Ogółem 145 98,0 100,0

Braki danych 9 2 1,4 Systemowe braki danych 1 0,7 Ogółem 3 2,0

Ogółem 148 100,0

≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡ 195

Tabela 10. Z czym kojarzy się rewitalizacja: zmniejszenie bezrobocia

Częstość Procent Procent

ważnych Procent

skumulowany Ważne Zdecydowanie tak 25 16,9 17,2 17,2

Raczej tak 44 29,7 30,3 47,6 Ani tak, ani nie 18 12,2 12,4 60,0 Raczej nie 33 22,3 22,8 82,8 Zdecydowanie nie 18 12,2 12,4 95,2 Nie mam zdania 7 4,7 4,8 100,0 Ogółem 145 98,0 100,0

Braki danych 9 2 1,4 Systemowe braki danych 1 0,7 Ogółem 3 2,0

Ogółem 148 100,0

Tabela 11. Z czym kojarzy się rewitalizacja: poprawa jakości sklepów

Częstość Procent Procent ważnych

Procent skumulowany

Ważne Zdecydowanie tak 42 28,4 28,8 28,8 Raczej tak 52 35,1 35,6 64,4 Ani tak, ani nie 14 9,5 9,6 74,0 Raczej nie 23 15,5 15,8 89,7 Zdecydowanie nie 11 7,4 7,5 97,3 Nie mam zdania 4 2,7 2,7 100,0 Ogółem 146 98,6 100,0

Braki danych 9 1 0,7 Systemowe braki danych 1 0,7 Ogółem 2 1,4

Ogółem 148 100,0

Tabela 12. Z czym kojarzy się rewitalizacja: większa liczba imprez kulturalnych

Częstość Procent Procent

ważnych Procent

skumulowany Ważne Zdecydowanie tak 67 45,3 45,9 45,9

Raczej tak 54 36,5 37,0 82,9 Ani tak, ani nie 16 10,8 11,0 93,8 Raczej nie 6 4,1 4,1 97,9 Zdecydowanie nie 1 0,7 0,7 98,6 Nie mam zdania 2 1,4 1,4 100,0 Ogółem 146 98,6 100,0

Braki danych 9 1 0,7 Systemowe braki danych 1 0,7 Ogółem 2 1,4

Ogółem 148 100,0

196 ≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡

Tabela 13. Z czym kojarzy się rewitalizacja: poprawa bezpieczeństwa

Częstość Procent Procent

ważnych Procent

skumulowany Ważne Zdecydowanie tak 49 33,1 33,8 33,8

Raczej tak 64 43,2 44,1 77,9 Ani tak, ani nie 18 12,2 12,4 90,3 Raczej nie 8 5,4 5,5 95,9 Zdecydowanie nie 3 2,0 2,1 97,9 Nie mam zdania 3 2,0 2,1 100,0 Ogółem 145 98,0 100,0

Braki danych 9 2 1,4 Systemowe braki danych 1 0,7 Ogółem 3 2,0

Ogółem 148 100,0

Tabela 14. Z czym kojarzy się rewitalizacja: zmniejszenie poziomu biedy

Częstość Procent Procent

ważnych Procent

skumulowany Ważne Zdecydowanie tak 45 30,4 31,0 31,0

Raczej tak 42 28,4 29,0 60,0 Ani tak, ani nie 15 10,1 10,3 70,3 Raczej nie 29 19,6 20,0 90,3 Zdecydowanie nie 12 8,1 8,3 98,6 Nie mam zdania 2 1,4 1,4 100,0 Ogółem 145 98,0 100,0

Braki danych 9 2 1,4 Systemowe braki danych 1 0,7 Ogółem 3 2,0

Ogółem 148 100,0

Tabela 15. Z czym kojarzy się rewitalizacja: wzrost liczby działalności gospodarczych

Częstość Procent Procent

ważnych Procent

skumulowany Ważne Zdecydowanie tak 43 29,1 29,7 29,7

Raczej tak 53 35,8 36,6 66,2 Ani tak, ani nie 15 10,1 10,3 76,6 Raczej nie 16 10,8 11,0 87,6 Zdecydowanie nie 11 7,4 7,6 95,2 Nie mam zdania 7 4,7 4,8 100,0 Ogółem 145 98,0 100,0

Braki danych 9 2 1,4 Systemowe braki danych 1 0,7 Ogółem 3 2,0

Ogółem 148 100,0

≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡ 197

Tabela 16. Czy dostrzega problemy: nadużywanie alkoholu

Częstość Procent Procent ważnych

Procent skumulowany

Ważne Zdecydowanie tak 51 34,5 34,7 34,7 Raczej tak 35 23,6 23,8 58,5 Ani tak, ani nie 16 10,8 10,9 69,4 Raczej nie 31 20,9 21,1 90,5 Zdecydowanie nie 12 8,1 8,2 98,6 Nie mam zdania 2 1,4 1,4 100,0 Ogółem 147 99,3 100,0

Braki danych Systemowe braki danych 1 0,7 Ogółem 148 100,0

Tabela 17. Czy dostrzega problemy: bezrobocie

Częstość Procent Procent ważnych

Procent skumulowany

Ważne Zdecydowanie tak 45 30,4 30,8 30,8 Raczej tak 47 31,8 32,2 63,0 Ani tak, ani nie 22 14,9 15,1 78,1 Raczej nie 13 8,8 8,9 87,0 Zdecydowanie nie 7 4,7 4,8 91,8 Nie mam zdania 12 8,1 8,2 100,0 Ogółem 146 98,6 100,0

Braki danych 9 1 0,7 Systemowe braki danych 1 0,7 Ogółem 2 1,4

Ogółem 148 100,0

Tabela 18. Czy dostrzega problemy: narkomania

Częstość Procent Procent

ważnych Procent

skumulowany Ważne Zdecydowanie tak 5 3,4 3,4 3,4

Raczej tak 12 8,1 8,2 11,6 Ani tak, ani nie 21 14,2 14,4 26,0 Raczej nie 47 31,8 32,2 58,2 Zdecydowanie nie 29 19,6 19,9 78,1 Nie mam zdania 32 21,6 21,9 100,0 Ogółem 146 98,6 100,0

Braki danych 9 1 0,7 Systemowe braki danych 1 0,7 Ogółem 2 1,4

Ogółem 148 100,0

198 ≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡

Tabela 19. Czy dostrzega problemy: zaniedbane dzieci

Częstość Procent Procent

ważnych Procent

skumulowany Ważne Zdecydowanie tak 8 5,4 5,4 5,4

Raczej tak 21 14,2 14,3 19,7 Ani tak, ani nie 22 14,9 15,0 34,7 Raczej nie 56 37,8 38,1 72,8 Zdecydowanie nie 32 21,6 21,8 94,6 Nie mam zdania 8 5,4 5,4 100,0 Ogółem 147 99,3 100,0

Braki danych Systemowe braki danych 1 0,7 Ogółem 148 100,0

Tabela 20. Czy dostrzega problemy: ubóstwo

Częstość Procent Procent ważnych

Procent skumulowany

Ważne Zdecydowanie tak 24 16,2 16,3 16,3 Raczej tak 62 41,9 42,2 58,5 Ani tak, ani nie 24 16,2 16,3 74,8 Raczej nie 18 12,2 12,2 87,1 Zdecydowanie nie 13 8,8 8,8 95,9 Nie mam zdania 6 4,1 4,1 100,0 Ogółem 147 99,3 100,0

Braki danych Systemowe braki danych 1 0,7 Ogółem 148 100,0

Tabela 21. Czy dostrzega problemy: przestępczość

Częstość Procent Procent ważnych

Procent skumulowany

Ważne Zdecydowanie tak 7 4,7 4,8 4,8 Raczej tak 12 8,1 8,2 12,9 Ani tak, ani nie 20 13,5 13,6 26,5 Raczej nie 61 41,2 41,5 68,0 Zdecydowanie nie 24 16,2 16,3 84,4 Nie mam zdania 23 15,5 15,6 100,0 Ogółem 147 99,3 100,0

Braki danych Systemowe braki danych 1 0,7 Ogółem 148 100,0

≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡ 199

Tabela 22. Udział (w ciągu ostatnich 6 miesięcy) w wydarzeniu kulturalnym

Częstość Procent Procent ważnych

Procent skumulowany

Ważne Tak 99 66,9 67,3 67,3 Nie 48 32,4 32,7 100,0 Ogółem 147 99,3 100,0

Braki danych Systemowe braki danych 1 0,7 Ogółem 148 100,0

Tabela 23. Udział (w ciągu ostatnich 6 miesięcy) w sąsiedzkiej dyskusji

Częstość Procent Procent ważnych

Procent skumulowany

Ważne Tak 67 45,3 45,9 45,9 Nie 79 53,4 54,1 100,0 Ogółem 146 98,6 100,0

Braki danych 9 1 0,7 Systemowe braki danych 1 0,7 Ogółem 2 1,4

Ogółem 148 100,0

Tabela 24. Przyczyny zmiany czynszu

Częstość Procent Procent ważnych

Procent skumulowany

Ważne nie wiem, brak przyczyn 14 9,5 16,7 16,7 zmiana właściciela 12 8,1 14,3 31,0 chęć zysku 12 8,1 14,3 45,2 koszty remontów i mo-dernizacji 16 10,8 19,0 64,3 wzrost kosztów utrzy-mania budynku 10 6,8 11,9 76,2 decyzja mieszkańców 1 0,7 1,2 77,4 inflacja, czynniki ogól-nogospodarcze 1 0,7 1,2 78,6 koniunktura, tendencje na rynku 7 4,7 8,3 86,9 zmiany prawne 5 3,4 6,0 92,9 rewitalizacja, promocja Śródki, wzrost zaintere-sowania 4 2,7 4,8 97,6 Inne 2 1,4 2,4 100,0 Ogółem 84 56,8 100,0

Braki danych 9 63 42,6 Systemowe braki danych 1 0,7 Ogółem 64 43,2

Ogółem 148 100,0

200 ≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡

3.3.3.3. Zestawienie wyników badania ilościowego osób prowadzących Zestawienie wyników badania ilościowego osób prowadzących Zestawienie wyników badania ilościowego osób prowadzących Zestawienie wyników badania ilościowego osób prowadzących działalność gospodadziałalność gospodadziałalność gospodadziałalność gospodarcząrcząrcząrczą

1. Od kiedy prowadzona jest działalność w danym miejscu?

Do roku Od roku do 5 lat Od 5 lat do 10 lat Powyżej 10 lat liczebność – 1; odsetek – 4,5%

liczebność – 8; odsetek – 36,4%

liczebność – 8; odsetek – 36,4%

liczebność – 5; odsetek – 22,7%

2. Rodzaj prowadzonej działalności

handel – liczebność 12 (odsetek – 54,6%); usługi – liczebność 5 (odsetek – 22,7%); handel/usługi – liczebność 5 (odsetek – 22,7%)

3. Z jakiego tytułu prawnego lokal jest użytkowany? Brak odpowiedzi – liczebność 1

Własność lokalu/domu

Spółdzielcze prawo

do lokalu

Najmu (umowa najmu/

przydział)

Podnajmu (jako

sublokator)

Pokrewieństwa (z właścicielem lub

głównym lokatorem) lub z tytułu dożywocia

liczebność – 7 (odsetek – 33,3%)

– liczebność – 14 (odsetek – 66,7%)

– –

4. Powierzchnia lokalu w m² (całkowita wg opłat za czynsz)

brak odpowiedzi (1), 12, 14, 14, 16, 30, 30, 40, 50, 50, 54, 60, 65, 67, 70, 70, 80, 80, 100,100, 120, 200; średnia arytmetyczna – 63 m2

5. Wykaz pomieszczeń należących do lokalu

Liczba pomiesz-czeń handlowo/

usługowych Oddzielne WC

WC na półpiętrze

Liczba pomieszczeń

socjalnych

Inne (np.: magazyn, garaż)

liczebność – 33; średnia – 1,5

liczebność – 18; średnia – 0,82

– liczebność – 16; średnia – 0,73

liczebność – 13; średnia – 0, 59

6. Wyposażenie lokalu

Woda bieżąca ciepła

Woda bieżąca zimna

Prąd

Gaz Telefon

stacjonarny

Internet (modem:

telefoniczny, TV kablowa, radio)

Z sieci Z

butli

liczebność–17; odsetek – 77,3%

liczebność – 20; odsetek – 90,9%

liczebność – 22; odsetek – 100%

liczebność – 6; odsetek – 27,3%

– liczebność – 13; odsetek – 59,1%

liczebność – 9; odsetek – 40,9%

7. Sposób ogrzewania lokalu brak danych – 1; brak ogrzewania – 1 (4,8%)

Centralne (cieplik zewnętrzny lub kotłow-

nia w budynku)

Indywidualne

Elektryczne Gazowe tzw. etażowe Piece

liczebność – 2; odsetek – 9,5%

liczebność – 12; odsetek – 57,1%

liczebność – 4; odsetek – 19,1%

liczebność – 2; odsetek – 9,5%

8. Liczba osób pracujących brak odpowiedzi (1)

liczebność – 55; średnia arytmetyczna – 2,62

9. Liczba pracowników mieszkających na obszarze Śródki brak odpowiedzi (1)

liczebność – 3; średnia arytmetyczna – 0,14; odsetek ogółu zatrudnionych – 5,5%

≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡ 201

10. Liczba pracowników niepełnosprawnych liczebność – 0

11. Struktura wiekowa pracowników brak odpowiedzi (1)

Liczba pracowników w wieku 18–26 lat

Liczba pracowników w wieku 27–40 lat

Liczba pracowników w wieku 41–64 lat

liczebność – 12; odsetek – 21,8%; średnia arytmetyczna – 0,57

liczebność – 21; odsetek – 38,2%; średnia arytmetyczna – 1,0

liczebność – 22; odsetek – 40,0%; średnia arytmetyczna – 1,05

12. Struktura wykształcenia pracowników brak odpowiedzi (1)

Liczba osób Odsetek ogółu zatrudnionych

Niepełne podstawowe – – Podstawowe 1 2,1%

Zawodowe 5 10,2% Średnie ogólnokształcące 16 32,6%

Średnie zawodowe 13 26,5% Policealne 1 2,1% Wyższe 13 26,5%

13. Liczba posiadanych samochodów 32; brak odpowiedzi (1)

14. Liczba posiadanych garaży 2; brak odpowiedzi (1)

15. Liczba potrzebnych miejsc parkingowych 57; brak odpowiedzi (1)

16. Inne potrzeby

miejsca parkingowe (5 wskazań), punkt gastronomiczny (2 wskazania), kawiarnia, trawnik, wyrów-nanie nawierzchni, odnowienie elewacji kamienicy, naprawa wjazdu, zaspokojenie potrzeb sanitar-nych

17. Czy czuje się Pan/i bezpiecznie w okolicy miejsca prowadzenia działalności?

Zdecydowanie tak

Raczej tak Trudno

powiedzieć Raczej nie Zdecydowanie nie

liczebność – 8; odsetek – 36,4%

liczebność – 10; odsetek – 45,5%

liczebność – 2; odsetek – 9,1%

liczebność – 1; odsetek – 4,5%

liczebność – 1; odsetek – 4,5%

Dlaczego? Spokojna okolica, coraz mniej osób stanowiących jakieś zagrożenie, monitoring, mili ludzie; bywają kradzieże, pijaństwo i bieda

18. Jak ogólnie ocenia Pan/i miejsce prowadzenia działalności i jego okolicę?

Bardzo dobrze Raczej dobrze Ani dobrze ani źle Raczej źle Bardzo źle

liczebność – 1; odsetek – 4,6%

liczebność – 10; odsetek – 45,5%

liczebność – 5; odsetek – 22,7%

liczebność – 3; odsetek – 13,6%

liczebność – 3; odsetek – 13,6%

Dlaczego? Wyludnienie Śródki (5 wskazań), zubożenie mieszkańców (3 wskazania), mało klientów (2 wskazania), robi się coraz gorzej, zaniedbanie, ciężki dojazd, na uboczu, blisko centrum, ulica przelotowa, dobry dojazd.

19. Czy chciałby lub planuje Pan/i wyprowadzić się z obecnego miejsca prowadzenia działalno-ści? (brak odpowiedzi – 1)

Nie Dlaczego? Klimat Śródki, stali klienci (2 wskazania), dobra lokalizacja, brak alternatywy, bo jest tu dobrze (4 wskazania),

Tak Dlaczego? Bieda, mało ludzi (4 wskazania), wzrost czynszu, chęć rozwoju działalności

Dokąd? licz. – 15 (odsetek 71,4%)

licz. – 6 (odsetek 28,6%)

Nowe osiedla; wszędzie tylko nie tu; Rataje

202 ≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡

20. Co chciałby Pan/i zmienić w swoim miejscu prowadzenia działalności, aby się z niego nie wyprowadzać? (np.: warunki lokalowe – standard lokalu, domu; stan okolicy – poprawa wyglądu, bezpieczeństwo; miejsca spędzania wolnego czasu; instytucje kultury; inne…)

Wzrost liczby mieszkańców (3 wskazania), wysokość czynszów, parking, reklama, monitoring, bezpie-czeństwo, więcej imprez (kino); podwyższenie standardu lokalu

21. Jak ocenia Pan/i zainteresowanie mieszkańców Śródki prowadzoną przez Pana/ią działal-nością?

Bardzo dobrze Raczej dobrze Ani dobrze ani źle Raczej źle Bardzo źle

liczebność – 2; odsetek – 9,1%

liczebność – 4; odsetek – 18,2%

liczebność – 9; odsetek – 40,9%

liczebność – 5; odsetek – 22,7%

liczebność – 2; odsetek – 9,1%

Dlaczego? Specyfika branży i obsługa klientów z całego miasta (8 wskazań), duże zainteresowanie (4 wskazania), mało klientów/mieszkańców i brak zainteresowania (4 wskazania), czynnik ekono-miczny – jako element negatywny (2 wskazania).

22. Jak ocenia Pan/i połączenia komunikacji miejskiej miejsca prowadzenia Pana/i działalno-ści z centrum miasta?

Bardzo dobrze Dobrze Źle Bardzo źle Nie mam zdania

liczebność – 10; odsetek – 45,5%

Liczebność – 7; odsetek – 31,8%

– liczebność – 1; odsetek – 4,5%

liczebność – 4; odsetek – 18,2%

23. Jakich wymagań dotyczących kwalifikacji zawodowych oczekuje Pan/i od swoich pracow-ników?

Doświadczenie (4 wskazania), wykształcenie – min. średnie (3 wskazania), kwalifikacje zawodowe potwierdzone certyfikatem (3 wskazania), uczciwość, niekaralność, cierpliwość, wiedza, komunika-tywność, lojalność.

24. Czy chciałby Pan/i zatrudnić osobę/y mieszkającą/e na obszarze Śródki, jeżeli posiada/ją odpowiednie kwalifikacje zawodowe?

Brak odpowiedzi – 3

Nie Dlaczego?

Nie ma potrzeby (4 wskazania); „ponieważ kradną”.

Tak Dlaczego?

Gdyby było zapotrzebowanie (2 wskazania).

W jakiej dziedzinie?

liczebność – 9; odsetek – 47,4%

liczebność – 10; odsetek – 52,6%

–

25. Czy chciał/(a)/by Pan/i zaangażować się społecznie w działania na rzecz mieszkańców Śródki?

Brak odpowiedzi – 1

Tak liczebność – 8; odsetek – 38,1%

W jaki sposób?

Pomoc dzieciom i zajęcia dla dziew-czynek z patologicznych rodzin (2 wskazania), pokazy i pomoc organizacyjna/materialna w impre-zach masowych (3 wskazania), kupony promocyjne, pomoc w klubie osiedlowym; zależy od projektu.

Nie liczebność – 13; odsetek – 61,9%

≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡ 203

26. Czy w ciągu ostatnich 5 lat wzrosły koszty utrzymania nieruchomości, w której prowadzo-na jest działalność gospodarcza na Śródce?

Brak odpowiedzi – 4

Zdecydowanie tak

Raczej tak Pozostały stabilne Raczej nie Zdecydowanie nie

liczebność – 4; odsetek – 22,2%

liczebność – 9; odsetek – 50%

liczebność – 3; odsetek – 16,6%

liczebność – 1; odsetek – 5,6%

liczebność – 1; odsetek – 5,6%

27. Czy nieruchomość, w której prowadzi Pan/i działalność gospodarczą, zwiększyła swoją wartość w ciągu ostatnich 5 lat?

Brak odpowiedzi – 4

Zdecydowanie tak Raczej tak Pozostała stabilna Raczej nie Zdecydowanie nie

liczebność – 3; odsetek – 16,7%

liczebność – 4; odsetek – 22,2%

liczebność – 5; odsetek – 27,8%

liczebność – 4; odsetek – 22,2%

liczebność – 2; odsetek – 11,1%

28. Jak ocenia Pan/i zmiany w zyskowności prowadzonej działalności gospodarczej na Śródce w ciągu ostatnich 5 lat?

Brak odpowiedzi – 2

Zdecydowany wzrost

Niewielki wzrost Na tym samym

poziomie Niewielki spadek

Zdecydowany spadek

liczebność – 3; odsetek – 15%

liczebność – 3; odsetek – 15%

liczebność – 5; odsetek – 25%

liczebność – 3; odsetek – 15%

liczebność – 6; odsetek – 30%

Źródło: opracowanie własne.

204 ≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡

≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡ 205

LLLLiteratura cytowana i materiały wykorzystaneiteratura cytowana i materiały wykorzystaneiteratura cytowana i materiały wykorzystaneiteratura cytowana i materiały wykorzystane

Biliński T., Studia programowe i metody realizacji przedsięwzięć rewitalizacyjnych,

„Sprawy Mieszkaniowe”, 1-2, 33-41, 2001

Blowers A., Planning for a sustainable development. A report by the town and country planning association, London 1993

Chmielewski J.M., Teoria urbanistyki w projektowaniu i planowaniu miast, Warszawa

2001

Cichy-Pazder E., Zrównoważona przestrzeń śródmieścia, w: Przestrzeń publiczna współ-czesnego miasta, t. 1, Materiały konferencyjne X Międzynarodowej Konferencji IPU

PK, Kraków 2005

Gaczek W., Kształtowanie ładu przestrzennego obszarów metropolitalnych, [w:] Prace z zakresu gospodarki przestrzennej, Zeszyty Naukowe AE, z. 40, Poznań 2004

Gzell S., Projektowanie urbanistyczne jako jedno z narzędzi równoważenia rozwoju miast-przykład placów Warszawy i Berlina, red. E. Heczko-Hyłowa, Trwały rozwój polskich miast nowym wyzwaniem dla planowania i zarządzania przestrzenią, Kraków 2001

Juchnowicz S., Śródmieścia miast polskich. Studia nad ukształtowaniem i rozwojem cen-trów, Warszawa-Kraków-Gdańsk 1971

Kaczmarek S., Rewitalizacja terenów poprzemysłowych. Nowy wymiar w rozwoju miast.

Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2001, s. 22-27

Kalinowski W., Problemy ochrony i konserwacji zabytkowych układów przestrzennych miast i osiedli, Kraków 1975

Kienzler I., Leksykon Unii Europejskiej, Warszawa 2003

Kowalewski A. T., Społeczne, ekonomiczne i przestrzenne bariery rozwoju zrównoważo-nego, IRM Kraków, Kraków 2006

Kwartalnik Osiedla Ostrów Tumski – Śródka – Zawady, www.poznan.pl/rewitalizacja

Lynch K., L’image de la cite, Paris 1969

Majer A., Miasta Ameryki. Kryzys i polityka odnowy, Studia KPZK PAN, t. 107, Wydawnic-

two Naukowe PWN, Warszawa 1999, s. 138

Nelson A.C., Burby R.J., Feser E., Dawkins C.J., Urban containment and central-city revita-lization, “Journal of the American Planning Association. American Planning Asso-

ciation” 70, 2004, s. 411-425

Palicki S., Metody prospektywnej oceny następstw rewitalizacji obszarów miejskich, Aka-

demia Ekonomiczna w Poznaniu, Poznań 2007 (maszynopis)

206 ≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡

Pawlak J., Zrównoważony rozwój. Od teorii do praktyki, „Urbanista” nr 7, 2003

Pęski W., Zarządzanie rozwojem zrównoważonym miast, Warszawa 1999

Podemski K., Terenowe konsultacje społeczne poświęcone wyborowi obszarów do rewita-lizacji w Poznaniu, Wyniki wywiadów i obserwacji w wybranych punktach miasta,

Niepublikowany raport z badań wykonanych dla Wydziału Rozwoju Urzędu Miasta

Poznania, Poznań 2005

Podemski K., Brzeźniak A., Społeczny portret Śródki. Badanie na potrzeby programu rewitalizacji Poznania, niepublikowany raport z badań wykonanych dla Wydziału

Rozwoju Urzędu Miasta Poznania, Poznań 2006

Polko A., Miejski rynek mieszkaniowy i efekty sąsiedztwa, Wydawnictwo Akademii Eko-

nomicznej w Katowicach, Katowice 2005, s. 94-96

Ptaszycka-Jackowska D., Odnowa miast – zarys problemu, [w:] Rewitalizacja, rehabilita-cja, restrukturyzacja. Odnowa miast, red. Z. Ziobrowski, Instytut Gospodarki Prze-

strzennej i Komunalnej, Kraków 2000, s. 16

Purchla J., Dziedzictwo a transformacja, Kraków 2005

Rewitalizacja, rehabilitacja, restrukturyzacja. Odnowa miast, red. Z. Ziobrowski, Instytut

Gospodarki Przestrzennej i Komunalnej, Kraków 2000, s. 23

Skalski K., Francuski model rehabilitacji zasobów mieszkaniowych. Propozycja zastoso-wania w Polsce, „Sprawy Mieszkaniowe” 4, 1994, s. 102-111.

Skalski K., Rewitalizacja starych dzielnic miejskich, [w:] Rewitalizacja, rehabilitacja, re-strukturyzacja. Odnowa miast, red. Z. Ziobrowski, Instytut Gospodarki Przestrzen-

nej i Komunalnej, Kraków 2000, s. 33

Szromnik A., Marketing terytorialny. Miasto i region na rynku, Kraków 2007

Ustawa z dn. 27 marca 2003 o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym

Wallis A., Socjologia przestrzeni, Warszawa 1990 Wizja miast XXI wieku, Europejska Rada Urbanistów, Nowa Karta Ateńska 2003, Lizbona

20 listopada 2003

Zaniewska H., Osiedle mieszkaniowe w idei zrównoważonego rozwoju, „Zeszyty Naukowe

PP”, z. 6, Poznań 2006

Zuziak Z.K., Strategie rewitalizacji przestrzeni śródmiejskiej, Kraków 1998

≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡ 207

Informacja o autorachInformacja o autorachInformacja o autorachInformacja o autorach

Bartosz Kaźmierczak, (bartosz.kazmierczak@put.poznan.pl), dr inż. arch., pra-cownik naukowo-dydaktyczny na Wydziale Architektury Politechniki Poznańskiej w Instytucie Architektury i Planowania Przestrzennego w Zakładzie Urbanistyki i Planowania Przestrzennego (od 2003 roku). W 2011 roku obronił z wyróżnieniem pracę doktorską pod tytułem Innowacyjny rozwój turystyki zrównoważonej jako

czynniki aktywizacji małych miast Wielkopolski. Autor licznych artykułów publiko-wanych w czasopismach naukowych polskich i zagranicznych. Prezes zarządu Po-znańskiego Oddziału Stowarzyszenia Forum Rewitalizacji. Marek Nowak (marek.nowak@amu.edu.pl), dr, socjolog w Instytucie Socjologii UAM. Specjalizuje się w problematyce socjologii ekonomicznej, zagadnień akty- wizmu społecznego i socjologii miasta. Współredaktor prac zbiorowych, w tym monografii poświęconej problematyce miast środkowoeuropejskich (Declining

Cities/Developing Cities: Polish and German Perspectives, red. Marek Nowak, Michał Nowosielski, Wydawnictwo Instytutu Zachodniego, Poznań 2008). Członek zarządu Polskiego Towarzystwa Socjologicznego, członek zarządu Poznańskiego Oddziału Stowarzyszenia Forum Rewitalizacji. Sławomir Palicki (s.palicki@ue.poznan.pl), dr, ekonomista, adiunkt w Katedrze Ekonomiki Przestrzennej i Środowiskowej na Uniwersytecie Ekonomicznym w Poznaniu. Autor rozprawy doktorskiej pt. Metody prospektywnej oceny następstw

rewitalizacji obszarów miejskich (Nagroda Miasta Poznania za wyróżniającą się pracę doktorską – 2007) oraz licznych opracowań naukowych i eksperckich z za-kresu rewitalizacji, rynku nieruchomości i gospodarki przestrzennej. Członek za-rządu Towarzystwa Naukowego Nieruchomości i członek zarządu Poznańskiego Oddziału Stowarzyszenia Forum Rewitalizacji. Dominika Pazder (dominika.pazder@put.poznan.pl), dr inż. arch. Od 2003 roku adiunkt na Wydziale Architektury Politechniki Poznańskiej w Instytucie Architek-tury i Planowania Przestrzennego. W 2009 roku obroniła z wyróżnieniem pracę doktorską pod tytułem Rewitalizacja śródmiejskich przestrzeni kulturowych jako

czynnik wzrostu atrakcyjności miasta. Badanie średniej wielkości miast Wielkopolski (Poznań 2008). Autorka wielu artykułów publikowanych w czasopismach nauko-wych polskich i zagranicznych. Członek zarządu Poznańskiego Oddziału Stowarzy-szenia Forum Rewitalizacji.

208 ≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡≡