ODR@LIVIOT RAZVOJNA REPUBLIKA MAKEDONIJA

Center for Economic Analyses

Skopje, Makedonijajanuari 2012

ISSN 1857-5250

UDK 33

Ova izdanie na CEA @urnalot za ekonomijana tema "Odr`liviot razvoj na Republika Makedonija"

finansiski e poddràno od Svetska Banka

Cena: 300 MKD

WORLD BANK

@urnalza ekonomija

ODR@LIVIOT

RAZVOJ NAREPUBLIKA

MAKEDONIJA

Zabele{ka:

Mislewata i zaklu~ocite izrazeni vo ovaapublikacija gi pretstavuvaat samo stavovite

na avtorite.

CEA @urnal za ekonomija na tema “Odr`liviot razvojna Republika Makedonija

ISSN 1857-5269

UDK 33Specijalno izdanieSkopje, januari, 2012 g.

Me|unaroden uredni~ki bord:

M-r Marjan Nikolov, glaven urednikBryan Roberts, Ph.D.

King Banaian, Ph.D.

Giorgio Brosio, Ph.D.

D-r Nevenka Hrovatin M-r Dimitar Bogov, M-r Vesna Garvanlieva, Borko Hanxiski,M-r Bor~e Trenovski M-r [enaj Haximustafa

Sodrìna

ANALIZA NA FAKTORITE KOI GO DETERMINIRAAT ODR@LIVIOT RAZVOJ VO REPUBLIKA MAKEDONIJA - Kristina Boglevska, Kristina Tasevska . . . . . . . . . . . . . . . . . . .9

SPAS NA VOL[EBNATA TOPKA - Aleksandra Batok . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .31

BIOREGIONALNIOT PRISTAP KAKO ALTERNATIVA VO ODR@LIVIOT RAZVOJ NA R. MAKEDONIJA (KRITIKA NA NACIONALNATA STRATEGIJA) - Aleksandar Miceski . . . . .47

ODR@LIVIOT TRANSPORT - SOSTAVEN DEL NA ODR@LIVIOT RAZVOJ - Trajkoski Darko . .55

EFEKTOT OD KREDITNITE POLITIKI NA BANKITE VO MAKEDONIJA I REALIZACIJA NAPROEKTITE ZA OBNOVLIVITE ENERGETSKI RESURSI - Ivona Tasevska, Ivana Vanevska, Anastasija Apostolovska, Darko Micevski, Magdalena Rasolkovska . . . . . . . .73

CEA @urnal za ekonomija na tema „Odr`liviot razvoj na Republika Makedonija”1 - 86 straniciSkopje, Makedonijajanuari, 2012

3

Drag ~itatelu,

Poradi toa {to informaciite i znaewata za odr`liviot razvoj se na mnogu nisko nivo kaj ednaod najranlivite i najzasegnati grupi vo makedonskoto op{testvo {to }e go vodat idniot razvoj -studentite, Centarot za ekonomski analizi - CEA, so poddr{ka na Svetskata banka, organiziranatprevar za najdobar esej vo oblasta na odr`liviot razvoj.

Pokraj generalnoto zapoznavawe na studentite so odr`liviot razvoj, kaj pomala grupa od nivpottiknavme interes za iz rabotkata na esei, a so toa i za otkrivawe na novi znaewa i informa-cii za odr`liviot raz voj na Makedonija. Od vkupno 18 pristignati esei, komisijata za ocenuvawena kvalitetot na eseite izbra pet najdobri, za {to avtorite osvoija pari~ni nagradi i u~estvu-vaa na konferencijata “Odr`liviot razvoj na Makedonija”, odr ̀ ana na 21 dekemvri 2011 godina,kade {to svoite zaklu~oci, otkritija i preporaki gi prezentiraa na svoite kolegi, nadle`niteinstitucii i {irokata javnost.

Komisijata {to go ocenuva{e kvalitetot na eseite be{e sostavena od slednite ~lenovi naCEA:

M-r Marjan Nikolov - pretsedatel na komisijataM-r Bor~e Trenovski - ~len na komisijataM-r [enaj Haximustava - ~len na komisijataHristijan Risteski - ~len na komisijataSite pristignati esei Komisijata detaqno gi oceni spored slednite kriteriumi:- Povrzanost na temata za rabotnata oblast - odr`liv razvoj (0-10 boda)- Argumentiranost na temata (0-5 boda)- Zapazuvawe na nasokite za pi{uvawe na esejot (0-5 boda)- Stil i organiziranost na delovite (0-5 boda)- Koristewe na kvantitativni metodi (0-5 boda)Vo ponatamo{niot del od ova specijalno izdanie na CEA @urnalot za ekonomija na tema

“Odr`liviot razvoj vo Makedonija: sostojbi i perspektivi” }e bidat prezentirani pette najdobriesei koi{to od komisijata bea oceneti kako najdobri, a toa se:

Sakame da izrazime golemabla godarnost do site studenti{to aktivno u~estvuva vo izra -bot kata na esei za odr`liviotrazvoj na Makedonija. Posebnabla godarnost za finansiskatapod dr{ka od Svetskata banka, {toovozmoì da se realizira ovojproekt i site ~lenovi na timot odCEA koi{to naporno rabotea narealizacijata na proektot.

Za CEA

Centarot za ekonomski analizi - CEA e formiran vo 2003 godina od strana na mladi ekono-misti koi imale za cel da go podobrat procesot na kreirawe na ekonomskite politiki vo Make -donija, preku koristewe na kvantitativni analizi i profesionalni praktiki. Misijata na CEA epostojano istraùvawe na razvojot na ekonomijata i politikata vo Republika Makedonija i pre -zentirawe na preporaki, sugestii i merki na vladinite i nevladinite institucii, i biznis - sek-torot. Site ~lenovi na CEA spodeluvaat zaedni~ka vizija za Republika Makedonija kako novaras te~ka ekonomija integrirana vo regionalnite i svetski pazari. Tie go posvetuvaat svoetovreme, trud i znewe so cel ovaa vizija da se ostvari.

CEA gi ima definirano slednive sopstveni celi:

l Da obezbedi kvalitetni analizi;

l Da gi poddrì realnite ekonomski politiki;4

R.b. Avtori Naslov na trudot Mentor

1. Kristina Boglevska Analiza na faktorite Prof. d-r i Kristina Tasevska koi go determiniraat Vesna Bucevska

odr`liviot razvoj vo Republika Makedonija

2 Aleksandra Batok Spas na vol{ebnata topka M-r Borjan \orgiev

3. Aleksandar Miceski Bioregionalniot pristapkako alternativa vo Odr`liviot razvoj na R. Makedonija

4. Trajkoski Darko Odr`liviot transport - Red. prof. d-r sostaven del na Krstanovski Nikolaodr`liviot razvoj

5. Ivona Tasevska, Efektot od kreditnite Kiril Jovanovski,Ivana Vanevska, politiki na bankite vo asistent od oblasta Anastasija Apostolovska, Makedonija i realizacija na finansiiteDarko Micevski i na proektite za obnovlivite Magdalena Rasolovska energetski izvori

l Da poddrì sozdavawe okolina koja{to }e dovede do pove}e investicii; }e go zabrza razvo-jot na makedonskata ekonomija i pristapuvaweto vo EU;

l Da ohrabri regionalna sorabotka na Balkanskiot Poluostrov;

l Da go zasili civilnoto op{testvo, op{testveniot kapital i doverbata.

Od osnovaweto, pa sî dosega, CEA ima realizirano golem broj lokalni, regionalni, nacional-ni i me|unarodni proekti povrzani so ekonomijata. Vo svoeto rabotewe ima sorabotuvano so golembroj doma{ni, stranski i me|unarodni institucii, kako {to se: Svetska banka, USAID, UNDP, TinkTenk Fond od Budimpe{ta, Vlada na Republika Makedonija, Sobranieto na Republika Makedonija,golem broj na op{tini od Makedonija, Vestminster - fondacija za demokratija, NDI, EBRD i drugijavni i privatni kompanii.

Vo strukturata na CEA postoi Sovet koj }e gi sovetuva liderite na CEA. Sovetot vklu~uvapretstavnici od biznis - zaednicata, Vladata, akademijata i me|unarodnata zaednica. ^ lenovina sovetot se: profesor King Banaian od St. Clout State University [email protected], profe-sor Giorgio Brosio od Univerzitetot vo Torino: [email protected], gospodinot Aleks Mourmouras

od MMF - institutot: [email protected].

Eden od pova`nite proekti na CEA e izdavaweto na CEA @urnalot za ekonomija, kade {to ve}e6 godini, ekonomistite od regionot i po{iroko gi prezentiraat kvantitativnite i kvalita-tivnite analizi i potencijalni re{enija za ekonomskite problemi. Od 2011 godina, @urnalot eindeksiran vo edna od najgolemite bazi na ùrnali EconLit. Ova pred Vas pretstavuva prvo,posebno tematsko izdanie na CEA @urnalot za ekonomija, koe{to e od oblasta na odr`liviotrazvoj na Republika Makedonija.

So po~it.Marjan Nikolov

pretsedatel na CEA

5

CEA @urnal za ekonomija

6

Povik za trudovi

CEA objavuva povik za dostavuvawe na trudovi koi }e bidat objaveni vo slednoto izdanie naCEA @urnalot za ekonomija.

CEA @urnalot za ekonomija e indeksiran vo edna od najgolemite svetski bazi na ùrnaliEconLit. Trudovite moàt da bidat od razli~na oblast na ekonomijata. Iako nema strogi ogra -ni~uvawa, Ve molime da gi po~ituvate slednite upatstva: teoretskite trudovi treba da sodràt:apstrakt, voved, {irok pregled na koristena literatura, teoretski posledici, zaklu~ok i ref-erenci. Empiriskite trudovi treba da sodràt: apstrakt, voved, kratok pregled na koristenaliteratura, empiriski istraùvawa, zaklu~ok na politi~kite implikacii i referenci.

Formata da bide vo elektronska verzija, A4 format, font - Arial, so edine~en prored, edine~enprostor pome|u paragrafite, ARA - stil na pi{uvawe, bez prazen prostor na po~etokot od sekojpasus i najmnogu 20 strani.

Urednicite na CEA @urnalot za ekonomija ne se odgovorni za site vidovi na plagijati iliprekr{uvawe na avtorskite prava ili drugi intelektualni prava koi moàt da proizlezat odobjavenite trudovi. Avtorite na trudovite se odgovorni za steknuvawe na avtorski prava i drugisli~ni odobrenija. Za sekoj objaven trud, avtorot e dolèn da plati 50 evra.

Rok za prijavuvawe: 31 maj 2012 g.

Kontakt za prijavuvawe: [email protected]

7


8

UDC 502.131.1(497.7) 332.146.2(497.7)

- PRVA NAGRADA -

ANALIZA NA FAKTORITE KOI GO DETERMINIRAAT ODR@LIVIOT RAZVOJ VO REPUBLIKA MAKEDONIJAKristina BoglevskaUniverzitet „ Sv. Kiril i Metodij“ vo Skopje, Ekonomski fakultet - [email protected]

Kristina TasevskaUniverzitet „ Sv. Kiril i Metodij “ vo Skopje, Ekonomski fakultet - [email protected]

Mentor :Prof. d-r Vesna Bucevska [email protected]

Apstrakt

Odr`liviot razvoj pretstavuva „ekonomski razvoj koj e socijalno odgovoren i praveden, ekolo{kiprifatliv i koj se potpira na osnovnite postulati na gra|anskoto op{testvo”.Na{a cel e vo eden pove}ekraten regresionen model (so koristewe na programata E-views 6) da giopfatime onie varijabli za koi{to smetame deka imaat zna~ajno vlijanie vrz odr`liviot razvoj voRepublika Makedonija. Za taa cel, teoretski }e gi definirame, kvantificirame i }e gi analiziramepreku model koj go kreiravme za taa namena.Indikatorite koi se sostaven del na modelot spa|aat vo onie oblasti koi go definiraat i imaatzna~ajno vlijanie vrz odr`liviot razvoj. Sr`ta na odr`liviot razvoj e trojstvoto: ekonomskataefikasnost, socijalnata pravednost i za{titata na ìvotnata sredina. Spored toa, na{etoistraùvawe }e bide naso~eno kon analiza na izbranite indikatori i oblastite na odr`liviotrazvoj. Postojat brojni analizi na indikatori koi go prikaùvaat trendot vo oddelnite oblasti, bezpritoa da bide napravena analiza kakvo bi bilo nivnoto zaedni~ko vlijanie na odr`liviot razvoj.Na{a krajna cel vo ova istraùvawe e da prikaème kakvo bi bilo integriranoto vlijanie na selek-tirani indikatori od sekoja oblast vrz odr`liviot razvoj.

Klu~ni zborovi: odr`liv razvoj, ekonomska efikasnost, socijalna pravednost, ìvotna sredina,R. Makedonija.

9

1. Voved

Odr`liviot raz voj pret stavuva razvoj koj gi zadovoluva potrebite nasega{nite generacii, bez da ja zagrozi mo`nosta na idnite generacii da gi zado-volat svoite potrebi. Ovaa definicija gi potkrepuva gledi{tata za odr`liviotrazvoj vo Republika Makedonija.1

Ispolnuvaweto na odr`liviotraz voj upatuva na toa da se sozdadena cionalen razvoj koj }e bide eko -nomski efi ka sen, socijalno prave-den i „prijatelski” nastroen konza{ titata na ìvotnata sredina.Id nite generacii imaat isto pravoka ko i sega{nite vo pog led na koris-teweto na ograni~enite resursi,povolnite uslovi za dobar ìvot iso cijalno uramnoteèn ekonomski razvoj. Ovoj razvoj mora da obezbedi {to pogole-ma sloboda vo deluvaweto, po~ituvawe na ograni~enosta na prirodata, kako i toada nema negativni posledici vrz zdravjeto na lu|eto.

Republika Makedonija treba da bide op{testvo vo koe ekonomskiot razvoj }e seodviva paralelno so podobruvawe na ìvotnata sredina i socijalnata pravednost.Za taa cel, na{ata dràva treba da pridonese za zgolemuvawe na bruto doma{niotproizvod (BDP) po glava na ìtel preku podobruvawe na produktivnosta na trudot,sozdavawe na povolni uslovi za stranski direktni investicii, namaluvawe nastapkata na relativna siroma{tija, namaluvawe na nevrabotenosta, pottiknuvawena naselenieto kon povisok stepen na obrazovanie, donesuvawe na zakonska regula-tiva za za{tita na ìvotnata sredina i sozdavawe na ekolo{ka svesnost kaj sekojgra|anin. Sepak, za da se ostvarat ovie celi na dràvata, sekoj poedinec trebapreku sopstvena inicijativa da pridonese za toa.

Za da se zadovolat potrebite na sega{nite generacii, bez da se zagrozat pot -rebite na idnite, Ministerstvoto za ìvotna sredina i prostorno planirawe naRepublika Makedonija ima napraveno Nacionalna strategija za odr`liv razvojdonesena vo 2009 godina, koja vaì za slednite 30 godini.

2.Glaven del

2.1. Ekonomska efikasnost

Ekonomskata efi kasnost vo ekonomskata nauka ja gle dame kako takov na ~in nakoristewe na resursite so koj se postignuva najviso ko nivo na proiz vodstvo i uslu-gi. Eden sistem e poefikasen od drug, do kolku so ista go lemina na inputot sepostigne pogolem autput (BDP).2 Toa e sostojba vo koja ne e mo`no da se generira

10

Analiza na faktorite koi go determiniraat odr`liviot razvoj vo Republika Makedonija

1) Nacionalna strategija za odr`liv razvoj na RM, 2010 godina.

2) Nestorovski, Metodija, „Ekonomija na investicii”, Skopje, 2010 godina.

pogolema blagosostojba od vkupno dostapnite resursi, odnosno spored Paretoviotoptimum, toa e situacija vo koja nekoi lu|e ne moàt da ja podobrat svojata blago -sostojba, bez pritoa da ja naru{at blagosostojbata na drugite.

Kako edni od pozna~ajnite varijabli koi vlijaat vrz ekonomskata efikasnost }egi navedeme:

Stapka na porast na BDP po ìtel

U~estvo na stranskite direktni i portfolio investicii vo BDP

Produktivnosta na trudot po odraboten ~as

U~estvo na tro{oci za istraùvawe i razvoj vo BDP

Energetska intenzivnost na ekonomijata

Stapka na inflacija

Indeks na ceni na malo

Izvoz na stoki

Uvoz na stoki

Nadvore{en dolg

Kamatna stapka na krediti

Me|utoa, na{eto vnimanie kako najzna~ajni3 go zadràa: stapkata na BDP po ì -tel, stranskite direktni i portfolio investicii, inflacijata i produktivnosta natrudot. Nekoi od niv }e gi prikaème vo regresionen model, pri {to kako zavisnapromenliva }e go zememe BDP po ìtel, dodeka ostanatite indikatori }e ja imaatulogata na nezavisni promenlivi. Ovoj model go koristime za da odlu~ime kojindikator od ekonomskata efikasnost ima najzna~ajno vlijanie vrz BDP po ìtel, zapodocna da go vklu~ime vo glavnata regresiona analiza zaedno so ostanatite najz-na~ajni indikatori od socijalnata pravednost i za{titata na ìvotnata sredi na.

Pred da premineme na ocenka na regresioniot model, }e dademe kratka defini-cija za sekoj od niv.

l Stapka na BDP po ìtel pretstavuva indikator koj se upotrebuva kako prib-li`na merka za bogatstvoto na gra|anite, no toj ne ja meri nivnata blagososto-jba od pri~ina {to ne gi vklu~uva nepazarnite uslugi neophodni za nejzinomerewe. Od druga strana, porastot na BDP ima negativno vlijanie vrzblagosostojbata i predizvikuva zagaduvawe na okolinata i zdravstveni prob-lemi. Za da se razre{i ovaa kontradiktornost, neophodno e zgolemuvawe naproduktivnosta i investicii vo proizvodstvena tehnologija koja nema da vli-jae negativno na ìvotnata sredina.

l Stranski direktni investicii pretstavuvaat investirawe na dolg rok {tovospostavuva kontrola od eden subjekt od nacionalnata ekonomija od stranst-vo vrz rezident vo nacionalnata ekonomija ili formirawe na filijala na

11


3) Poradi golemiot broj faktori koi ja determiniraat ekonomskata efikasnost, na{ata odluka koi da

bidat vklu~eni se zasnova{e na nivnata zna~ajnost za nabquduvanata pojava/ekonomskata efikasnost vo

R. Makedonija, kako i na raspolo`livosta so dobra serija na podatoci, koja bi ovozmoìla dobivawe

relevantni rezultati.

eden subjekt od edna vo druga nacionalna ekonomija. Vo statisti~ka smisla,stranskite direktni vloùvawa se investicii na pravni i fizi~ki lica odstranstvo vo doma{ni pretprijatija so postoewe na dolgoro~en interes, kade{to stranskiot investitor poseduva najmalku 10% od vkupnata vrednost napretprijatieto.

l Portfolio investiciite se vloùvawa vo hartii od vrednost – akcii i obvrz -nici, {to gi kupuvaat stranski lica.4

Vo na{ata analiza stranskite direktni investicii i portfolio investiciite sepretstaveni vkupno, kako edna varijabla.

l Produktivnost na trudot po odraboten ~as se definira kako realen autput(BDP po postojani ceni) po edinica vloèn trud (vkupen broj na fakti~kiodraboteni ~asovi). Mereweto na produktivnosta na trudot preku fakti~kiodraboteni ~asovi ovozmoùva podobra slika za razvojot na produktivnosta voedna ekonomija, otkolku preku brojot na vraboteni, od pri~ina {to gi elimini-ra razlikite {to proizleguvaat od strukturata na rabotnata sila (vraboteniso polno ili skrateno rabotno vreme).5

l ôve~kiot kapital e isklu~itelno va`na komponenta vo opredeluvaweto nastepenot na produktivnost na nacionalnata ekonomija. Toj gi opfa}a site lu|e{to pridonesuvaat za proizvodstvo na stoki i uslugi (zemjodelci, trgovci, pro-fesori, rabotnici vo fabriki i dr.). Pod toj termin se podrazbiraat i znaewe-to, ve{tinite, sposobnostite i stru~nosta {to gi steknuvaat rabotnicite nizobrazovanieto, obukata i iskustvoto. Me|u ekonomistite postoi usoglasenomislewe deka pomalku e vaèn kvantitetot, a deka mnogu pozna~aen e kvalite-tot na trudot za zgolemuvawe na produktivnosta i za zabrzuvawe na rastot naekonomijata. Zna~i, pobitna e obrazovnata i kvalifikaciskata struktura,otkolku brojnosta na rabotnata sila vo zemjata.

l Poznato e deka rabotnicite {to imaat visok fond na znaewa, umeewa i ve{tinisteknati niz redovnoto obrazovanie i postojanoto usovr{uvawe preku brojniformi na trening niz rabotata, se sposobni za pokuso vreme da proizvedat nesamo pogolem broj na proizvodi i uslugi, tuku i proizvodi i uslugi so mnogupovisok kvalitet. Poradi toa, demografskite investicii (investiraweto vot.n. ~ove~ki kapital), odnosno potro{enite pari, trud i energija za steknuvaweznaewa i ve{tini niz raznite formi na obrazovanie (redoven edukativen sis-tem, specijalisti~ki i postdiplomski studii, doktorati i sl.), stanuvaatzna~aen faktor za porast na produktivnosta na trudot i za zgolemuvawe naekonomskiot raste` na zemjata.

Toj fakt treba sekoga{ da se ima predvid koga se ocenuva va`nosta na postoj-nata kvalifikaciska struktura na rabotnata sila vo R. Makedonija kakopoten cijalen faktor za zgolemuvawe na vkupnata produktivnost na trudot vozemjata i za privlekuvawe na stranskite direktni investicii.6

12


4) Nestorovski, Metodija, „Ekonomija na investicii”, Skopje, 2010 godina.

5) http://www.stat.gov.mk/Publikacii/Odrzliv_razvoj_2010.pdf

6) http://www.dnevnik.com.mk/?itemID=3428EE302DFA86429E6CE0222244BCC5&arc=1

l Stapkata na inflacija go pokaùva zgolemuvaweto na op{toto nivo na ceni nastokite i uslugite, pri {to nivnata kupovna mo} opa|a.7 Stapkata na inflaci-ja pretstavuva klu~en ekonomski indikator za Centralnata banka, vrz osnovana koj se ocenuva cenovnata stabilnost vo ekonomijata, {to pretstavuva nejzi-na osnovna cel. Stapkata na inflacija pretstavuva zna~aen input vo pres-metkite na realnite ekonomski indikatori kako {to se BDP i produktivnosta,no ne pomalku zna~aen i pri utvrduvaweto na platite, penziite i finanskis -kite instrumenti. Poradi toa, nesoodvetnoto merewe na inflacijata moè daproducira nesoodvetni ekonomski politiki. Visokata inflacija e znak zanaru{uvawe na makroekonomskata ramnoteà. Taa go namaluva ekonomskiotrast so {to se namaluvaat mo`nostite za ostvaruvawe na celite na odr`liv-iot razvoj.

Vo prodolènie, grafi~ki e pretstaveno dvièweto na stapkata na inflacija zaperiod od 2003 do 2010 godina.

Grafikon br.1

Izvor na podatocite: Prilog 1

Stapkata na inflacija vo 2004 g. vo sporedba so 2003 godina se namaluva od 2,6%na -1,9% {to pokaùva deka vo R. Makedonija vo toj period imalo deflacija, a eko -nomijata bila vo fazata na recesija. Podocna, vo 2005 godina, ekonomijata po~nuvapostepeno da navleguva vo fazata na prosperitet i ekspanzija, a stapkata nainflacija se zgolemuva na 1,2%. Vo 2007 godina e dostignata najgolema stapka nainflacija od 6,1%, a potoa taa vo 2009 godina se namaluva na -1,6%, dodeka pak vo2010 povtorno se zgolemuva na 3%. Spored nabquduvanite periodi na dvièwe nastapkata na inflacija, moè da se zaklu~i deka taa samo vo 2007 godina go nadmin-uva dozvolenoto nivo na godi{na inflacija.

l Indeksot na industrisko proizvodstvo na razli~no nivo na Nacionalnata kla -sifikacija na dejnostite (vkupno, po glavni industriski grupi, sektori, odde -li), se presmetuva vo dva ~ekori: vo prviot ~ekor, preku ponderirawe na indi -vidualnite indeksi na koli~inite na industriskite proizvodi, a vo vtoriot~ekor, preku ponderirawe so soodvetnite ponderacioni koeficienti za raz -li~ni nivoa.

Spored podatocite na Dràvniot zavod za statistika, indeksot na industrisko-to proizvodstvo vo septemvri 2011 godina vo odnos na septemvri 2010 godina, izne-suva 97,7. Gledano po sektori, industriskoto proizvodstvo vo sektorot Rudarstvo i

13


7) http://www.businessdictionary.com

14

vadewe kamen vo septemvri 2001 godina vo odnos na septemvri 2010 godina, beleìopa|awe od 8,6%, vo sektorot Prerabotuva~ka industrija beleì opa|awe od 0,3%,a vo sektorot Snabduvawe so elektri~na energijata, gas, parea i klimatizacijaopa|awe od 18,8%.

Spored glavnite industriski grupi, proizvodstvoto vo 2011 godina vo odnos naseptemvri 2010 godina, beleì porast kaj Kapitalni proizvodi za 48,1% i Trajniproizvodi za {iroka potro{uva~ka za 8,7%, dodeka opa|awe beleì i kaj Energijaza 17,9%, Intermedijarni proizvodi, osven energija za 5,3% i Netrajni proizvodiza {iroka potro{uva~ka za 1,8%.8

Vo prodolènie ja prikaùvame regresionata analiza na ekonomskata efikas-nost, pretstavena preku zavisnata promenliva BDP po ìtel vo odnos na nezavis-nite promenlivi: stranski direktni i portfolio investicii, stapka na inflacijai indeks na industrisko proizvodstvo (prikaz od E-views 6, slika br.1).

Slika br.1

Izvor na podatocite: Prilog 1.

Za da dojdeme do potrebnite zaklu~oci, nie prethodno postavivme dve hipoteziza sekoj indikator oddelno. Tie se nulta i alternativna hipoteza. Nultata hipo -teza ni pokaùva deka vlijanieto na indikatorite vrz zavisnata promenliva ne ezna~ajno, a dodeka pak, alternativnata hipoteza ja postavivme sprotivno od nulta-ta i taa ni pokaùva deka vlijanieto na indikatorite vrz zavisnata promenlivaBDP po ìtel e zna~ajno. Toa moè da se vidi preku pokazatelot Probability (Prob.)koj e pretstaven na slika br.1.

Probability (P- vrednost) go pokaùva najmaloto nivo na zna~ajnost na koe nultatahopoteza moè da se otfrli.

Nivoto na zna~ajnost (α) ukaùva na verojatnosta nultata hipoteza da se otfrlikoga taa e to~na i skoro vo sekoj slu~aj toa nivo iznesuva 0,05.9

Ako vrednosta na Probability e pomala od nivoto na zna~ajnost, vo toj slu~aj nul-tata hipoteza se otfrla, indikatorite imaat zna~ajno vlijanie vrz BDP po ìtel.


8) Dràven zavod za statistika na R.M., Soop{tenie - Indeks na industriskoto proizvodstvo, septemvri

2011 godina

9) Bucevska, Vesna, „Ekonometrija so primena na E-views”, Skopje, 2009 godina.

15

Od prikaànata regresija, Probability na stranskite direktni i portfolio inves-ticii iznesuva 0,0024 i e pomalo od nivoto na zna~ajnost α, koe i vo na{iot slu~ajiznesuva 0,05. Spored toa, moème da zaklu~ime deka najzna~ajno vlijanie vrz BDPpo ìtel spored Probability imaat stranskite direktni i portfolio investicii,dodeka na ostanatite ekonomski varijabli Prob. e pogolemo od nivoto na zna~ajnostα, i ukaùva na toa deka nivnoto vlijanie e nezna~ajno.

Ovaa regresiona analiza na ekonomskata efikasnost ja napravivme so cel davidime koj indikator ima najzna~ajno vlijanie vrz BDP po ìtel, za potoa nego dago iskoristime vo glavnata regresiona analiza kade {to }e bidat vklu~eni site trinajzna~ajni indikatori koi go determiniraat odr`liviot razvoj.

Isto taka, vlijanieto na stranskite direktni i portfolio investicii go pret-stavivme i grafi~ki, sî so cel vizuelno da se voo~i zna~ajnosta koja ja ima ovojindikator vrz zavisnata promenliva BDP po ìtel.

Grafikon br.1

Izvor na podatocite:http://www.google.com/publicdata/explore?ds=d5bncppjof8f9_&met_y=ny_gdp_pcap_cd&idim=country:MKhttp://www.nbrm.mk/WBStorage/Files/Statistika_direktni_portfolio_1997_2010_DI_22.xls

2.2. Socijalna pravednost

Republika Makedonija e definirana kako „socijalna dràva” u{te so prviot~len na nejziniot ustav. Potrebata od izgradba na R. Makedonija kako socijalna dr -àva ja diktiraat narasnatite socijalni sprotivnosti i problemi. Opa|aweto naekonomskata aktivnost, koe silno se izrazi vo procesot na privatizacijata i eko -nomskata kriza, dovede do osetno zgolemuvawe na nevrabotenosta i na siro ma{t -voto. 10

Izgradbata na R. Makedonija kako socijalna dràva e povrzana so redica raz -li~ni i mnogu seriozni te{kotii. Kako takvi problemi se izdvojuvaat: nevra -botenosta, socijalnoto raslojuvawe, siroma{tvoto, socijalnoto i zdrav stvenotozgriùvawe na licata koi ne se vo mo`nost da gi polzuvaat osnovnite pridobivkina socijalno – zdravstvenata za{tita i sl. Pri vakvi uslovi, te{ko e celosno da seostvari socijalnata sigurnost i pravednost. Pogre{no e da se misli i da se o~ekuva


10) Hristov, Risto, „Politika na socijalniot razvoj”, Skopje, 2008 godina.

16

deka socijalnite problemi koi se pojavija so tranzicijata }e bidat razre{eni inadminati samo so ekonomskata efikasnost, pa poradi toa e potrebno op{testvotoda izgradi soodvetna socijalna politika i so konkretni merki i ~ekori da vodigrià za svoite socijalno zagrozeni ~lenovi. Makedonija se nao|a vo ras~ekorpome|u ustavno - zakonskata opredelba za izgradba na sopstven model na socijalnapolitika i realni op{testveni odnosi. Sega R. Makedonija e vo faza na celosnoredefinirawe na svojata socijalna politika koja mora da se soobrazi so noviteekonomski, op{testveni i socijalni uslovi i odnosi.

Na{ata dràva kako edno demokratsko op{testvo gi sodrì elementite na:

l Socijalnata ednakvost - ednakvo pravo na glas, op{testvena ednakvost i ed -nakvi mo`nosti za site.

l Sloboda - obezbeduvawe uslovi za celosna avtonomija, nezavisnost na li~ -nosta. Avtonomijata podrazbira sloboda na misleweto, sloboda na izborot iodgovornost za ispolnuvawe na prezemenite obvrski.

l Socijalnata pravednost - fer i pravilno sproveduvawe na zakonite vo soglas-nost so prirodniot zakon deka site lica, nezavisno od etni~koto poteklo, pol,imot, rasa, religija, kultura, itn., treba da se tretiraat podednakvo i bez pre-drasudi.11

Socijalnata pravednost i ekonomskata efikasnost vo realnosta se kontradik-torni pojavi. Pri ednakvi drugi uslovi, efikasnosta na kapitalot, t.e. zbirnatastapka na vra}awata e tolku povisoka, kolku {to e ponisko nagraduvaweto na tru-dot, pla}aweto na danoci i pridonesi za socijalnata za{tita i dr. Od druga strana,normalno e i rabotnata sila da bara {to povisoka plata za {to pomala inten-zivnost vo raboteweto.12

Kako edni od pozna~ajnite varijabli koi vlijaat vrz socijalnata pravednost se :

- Stapka na relativna siroma{tija

- Stapka na nevrabotenost

- Stepen na osnovno i sredno obrazovanie

- Stapka na stru~nost i kvalifikuvanost

- Indeks na o~ekuvano traewe na ìvot

- Indeks na domuvawe

- Paritet na kupovna sila

- Indeks na demokratija

- Indeks na po~ituvawe na zakoni

- Indeks na fizi~ki kvalitet na ìvot


11) http://www.businessdictionary.com/definition/social-justice.html

12) Uzunov, Nikola, „Ekonomskata efikasnost, socijijalnata pravednost i ~ovekoviot razvoj”, Godi{nik

na ekonomskiot fakultet, Skopje, 1998 godina.

17

Se odlu~ivme kako najzna~ajni13 vo regresioniot model da gi analizirame: dvi -è weto na BDP po ìtel vo odnos na slednite socijalni indikatori: stapka na re -lativna siroma{tija i stapka na nevrabotenost.

Sleduva kratko definirawe i objasnuvawe za nekoi od socijalnite indikatori.

l Stapkata na relativna siroma{tija e definirana kako procent na lica koiìveat pod linijata na siroma{tija, definirana kako 70% od medijalniotekvi valenten tro{ok.

Siroma{tijata e socijalna sostojba koja zavisi od mnogubrojni faktori. Pokrajop{tata ekonomsko – socijalna sostojba na zemjata, od koja zavisat op{tite mater-ijalni uslovi za ìvot, soodvetno vlijanie vrz siroma{tvoto imaat i tekovniotdohod na licata, mo`nosta za obezbeduvawe sredstva za ìvot, ostvareniteza{tedi, sigurnosta i uslovite za domuvawe, zdravstvenata sostojba, sigurnosta narabotata, i sl. Poedincite, semejstvata i grupite ìveat vo siroma{tvo dokolku nese vo sostojba da gi obezbedat onie sredstva za ìvot {to se smetaat za voobi~aenivo op{testvoto vo koe ìveat i so koi raspolagaat prose~nite poedinci, semejstvai grupi.

Indikatorite koi se koristat za da se proceni siroma{tijata i socijalnataisklu~enost vo Makedonija ne se baziraat vrz standardizirani, harmonizirani ikomparativni statisti~ki bazi na podatoci. Eden od glavnite predizvici vo taasmisla ostanuva mereweto na siroma{tijata, koe po~nuvaj}i od 1996 godina sesproveduva preku relativniot metod na merewe na siroma{tijata. Toj metod sebazira na utvrduvawe na relativen standard, opredelen kako neophodno nivo naopstojuvawe. Relativniot standard e utvrden kako 70 % od medijalnata ekviva-lentna potro{uva~ka na doma}instvata, za razlika od EU kade {to toj e opredelenkako 60% od medijalnite ekvivalentni prihodi na doma}instvata.

Pri presmetuvaweto na relativnata siroma{tija se koristi konceptot na ras -hodite. Spored nego, zemeni se predvid site rashodi za prehranbenite i nep-rehranbenite proizvodi i uslugi, a vklu~ena e i vrednosta na potro{uva~kata odsopstveno proizvodstvo. Vo potro{uva~kata ne se vklu~eni rashodite {to imaatkarakter na transferi kako: ~lenarini, pridonesi, podaroci, vra}awe na dolgovi,za{tedi, rashodi {to imaat karakter na investicii od pri~ina {to tie ne go so -~inuvaat egzistencionalniot buxet. Vrz osnova na utvrdenite nivoa, na linijata nasiroma{tija presmetan e procentot na lica ~ii tro{oci se pod nivoto od 70% odmedijalniot ekvivalenten tro{ok. Kako najvaèn izvor za presmetka na linijata narelativna siroma{tija i za analiza na ìvotniot standard na naselenieto se ko -ristat podatocite od anketata za potro{uva~ka na doma}instvata koja se sprove-duva vo Dràvniot zavod na statistika na R. Makedonija.

Na sledniot grafikon go prikaùvame dvièweto na stapkata na relativna si -ro ma{tija od 2003 godina do 2010 godina. (Grafikon br.2).


13) Poradi golemiot broj faktori koi ja determiniraat socijalnata pravednost, na{ata odluka koi da

bidat vklu~eni se zasnova{e na nivnata zna~ajnost za nabquduvanata pojava/socijalna pravednost vo R.

Makedonija, kako i na raspolo`livosta so dobra serija na podatoci, koja bi ovozmoìla dobivawe rel-

evantni rezultati.

Grafikon br.2

Izvor na podatocite: Dràven zavod za statistika - Statisti~ki godi{nik na R.M. 2011

Od grafikonot moè da se zabeleì deka stapkata na relativna siroma{tijapo~nuvaj}i od 2004 godina koja iznesuva 29,6%, pa sî do 2008 godina (28,7%) beleìvkupno opa|awe od 0,9%, me|utoa od krajot na 2008 godina sî do sredinata na 2009godina pokaùva naglo zgolemuvawe od 2,4%, za povtorno da opadne vo 2010 na30,9%. Od seto ova moème da zaklu~ime deka napredokot vo namaluvaweto na si -roma{tijata vo Makedonija se dviì mnogu bavno.

Stapkata na relativna siroma{tija e vo direktna korelacija so stapkata na ne -vra botenost.

Stapka na nevrabotenost pretstavuva u~estvo na nevrabotenite lica na vozrastod 15 do 74 godini vo vkupnata rabotna sila. Rabotnata sila ja so~inuvaat vkupniotbroj na vraboteni i nevraboteni lica.14

Nevrabotenosta pretstavuva eden od najserioznite problemi so koj e soo~enare~isi sekoja zemja bez isklu~ok. Posledicite od nea se golemi: taa predizvikuvanedovolna iskoristenost na doma{nite resursi, doveduva do namaluvawe na doho -dot na naselenieto, a toa moè da bide, a i naj~esto pretstavuva voved vo siro -ma{tijata. Postojat tri vida nevrabotenost: frikciona i cikli~na nevrabotenost,koi pretstavuvaat poblagi formi na nevrabotenost, i tretiot i najseriozen vid nanevrabotenost so koj se soo~uva i R. Makedonija e strukturnata nevrabotenost kojaproizleguva od neusoglasenosta pome|u ponudata i pobaruva~kata na rabotna sila.15

Od 1996 godina istraùvaweto na nevrabotenosta vo R. Makedonija se vr{i sporedmetodologijata na Me|unarodnata organizacija na trudot (ILO), koja e op{topri-fatena vo me|unarodni ramki. Soglasno so ovaa metodologija, sekoja godina Zavodotza statistika sproveduva Anketa za rabotnata sila, {to ponatamu pretstavuva edenod osnovnite izvori na informacii za osnovnite kategorii vo ovaa sfera.

Kako pojdovna analiza na problemot na nevrabotenosta vo R. Makedonija e da sedijagnosticira sostojbata na pazarot na trudot. Ovoj tip na analiza ostvaruva naj-malku tri zada~i:

18


14) http://www.stat.gov.mk/Publikacii/Odrzliv_razvoj_2010.pdf

15) Nedanovski, Pece, „ Primeneta ekonomija”, Skopje, 2003 godina.

19

Go sogleduva problemot na nevrabotenosta od aspekt na obemot, segmentiranos-ta, vidot, dinamikata, sopstveni~kata struktura, sektorskata realokacija na ra -bot nata sila i alternativnite mehanizmi za prilagoduvawe.

Pazarot na trud vo R. Makedonija generira enormno visoka nevrabotenost. Ne sa -mo {to stapkata na nevrabotenost e mnogu visoka, tuku i strukturnata nevra bo te -nost e mo{ne nepovolna. Imeno, prisutna e segmentacija spored polot, etni~katapripadnost, vozrasta, obrazovanieto i vremetraeweto na nevrabotenost. Taka,stap kata na nevrabotenost kaj ènite e povisoka od onaa kaj maìte. Vo odnos naetni~kata pripadnost posebno e zagriùva~ka sostojbata so romskoto naselenie. Odaspekt na vozrasta pak, vo najte{ka situacija se mladite gra|ani na R. Makedonija.Od druga strana, koga e vo pra{awe obrazovanieto i kvalifikacionata struktura,toga{ o~igledno e deka najgolemiot procent nevraboteni se nekvalifikuvani ilipolukvalifikuvani lica, odnosno lica so nisko obrazovanie, iako sostojbite ne semnogu podobri i kaj onie so sredno obrazovanie, a vo posledno vreme raste brojotna nevraboteni koi imaat visoko obrazovanie. [to se odnesuva do vremetraewetona nevrabotenosta, sostojbata e posebno alarmantna. Okolu 60% od nevrabotenitepove}e od 4 godini se bez rabota. So samoto toa, tie vo golema mera ne moàt da sevklopat vo novite prizvodni procesi, odnosno od den na den imaat sî pomali {ansida najdat rabota. Toa na op{testven plan vodi kon obezvreduvawe na ~ove~kiot ka -pital. Istovremeno, toa ukaùva na faktot deka vo Makedonija stanuva zbor zastrukturna nevrabotenost, odnosno nevrabotenosta ima sistemski karakter. Toazna~i deka pri~inite za visokata nevrabotenost vo zemjava treba da se baraat i vosamiot model na ekonomskiot sistem, koj ne samo {to vo izminatiot period gener-ira{e visoka stapka na premin od vrabotenost kon nevrabotenost, tuku i denes nee vo sostojba da sozdava pretpostavki za pobrz premin od nevrabotenost kon vrabo -tenost.

Sopstveni~kata tranformacija i sektorskata realokacija vo tranzicioniotperiod dovedoa do zna~ajno namaluvawe na vrabotenite vo industriskiot sektor,prosledeno so blago zgolemuvawe na vrabotenite vo sektorot na uslugite. Toarezultira{e so sozdavawe armija od ste~ajci koi imaat mali {ansi povtorno da sevrabotat.

Dijagnosticiraweto na sostojbata na pazarot sozdava teoretski pretpostavki zapodobro sogleduvawe i institucionalno re{avawe na problemot; i

Dava indirektni podatoci za uspe{nosta ili neupe{nosta vo vodeweto namakroekonomskata politika od strana na Vladata vo odnos na efikasnosta nafunkcioniraweto na ekonomskiot sistem, pred sî, koga e vo pra{awe iskoristenos-ta na ~ove~kite resursi.16

Na sledniot grafikon e prikaàno dvièweto na stapkata na nevrabotenost od2003 godina do 2010 godina (Grafikon br.3).


16) http://www.utrinski.com.mk/?ItemID=12C46AA5E93CF941A2C84765ABBB667B

Grafikon br.3

Izvor na podatocite: Dràven zavod za statistika na R.M. – Anketa na rabotna sila

Od grafikonot moème da gi izvle~eme slednite zaklu~oci:

Po~nuvaj}i od 2005 godina (37,3%) sî do sredinata na 2007 godina (32%), stapka-ta na nevrabotenost beleì trend na opa|awe i toa od 5,3%. Na kraj od 2007 god. ipo~etok od 2008 godina (33,8%), stapkata na nevrabotenost po~nuva da raste i toaza 1,8%, potoa vo 2009 godina (32,2%) se namaluva za 1,6% , za potoa povtorno vo2010 godina (33,5%) da se zgolemi za 1,3%.

Od izloènoto moè da se zaklu~i deka Makedonija ima navistina seriozenprob lem so nevrabotenosta, a na toa ukaùva faktot deka vo poslednite dve de -cenii visokite stapki na nevrabotenost se preku 30%.

Re{avawe na ovoj seriozen problem moè da se postigne preku: aktivna politi-ka na pazarot na rabotna sila od strana na Vladata, anga`man na Vladata vo krei -rawe na novi rabotni mesta, zgolemuvawe na mobilnosta na rabotnata sila prekusubvencionirani programi za doobrazovanie i prekvalifikacija na site nevra -boteni, {to pogolemo vloùvawe vo obrazovanieto, a na dolg rok re{avaweto naovoj problem moè da se o~ekuva so dinamiziraweto na ekonomskiot porast koj sampo sebe bi donel i novi rabotni mesta.17

Ekonomskiot razvoj na sekoja zemja e direktno povrzan so razvojot na obrazovani-eto. Obrazovanieto go sozdava ~ove~kiot kapital koj e neophoden za sekoja zemjakoja saka da obezbedi ekonomski razvoj i da sozdade stabilna nacionalna ekonomi-ja. Obrazovanieto e odgovorno za osposobuvaweto na sekoj nejzin gra|anin da bidekorisen za sebe i za svojata dràva. Prv i osnoven preduslov za toa e sozdavawe-to uslovi za vklu~uvawe na site deca vo obrazovniot proces i za uspe{no zaok -ruùvawe na obrazovanieto.18 Za taa cel, potrebno e da se sozdadat i da seodrùvaat mehanizmite za pottiknuvawe i stimulirawe na u~ili{tata da gi evi-dentiraat i da gi vklu~at site deca vo osnovno{kolskata i sredno{kolskata voz -rast. Toa moè da se postigne preku aktivno vklu~uvawe na zaednicata vo funk -cioniraweto na osnovnite i srednite u~ili{ta.

Vo R. Makedonija vo periodot od septemvri 2007 godina do septemvri 2008 godi-na vneseni se dve krupni promeni vo obrazovniot sistem:

20


17) Nedanovski, Pece, „ Primeneta ekonomija”, Skopje, 2003 godina.

18) Izve{taj na R.M. za napredokot vo ostvaruvaweto na mileniumskite razvojni celi, juni 2009.

21

CEA Journal of Economics

l Osnovnoto obrazovanie e transformirano vo devetgodi{no, pri {to vozrastana decata koi go zapo~nuvaat {koluvaweto e pomestena od 7 na 6 - godi{navozrast.

l Srednoto obrazovanie e zadolìtelno za site deca.19

Ovie merki bi trebalo da go podobrat opfatot na u~enicite, osobeno vo sredno-to obrazovanie. Isto taka, od posebna va`nost e da se koristi sekoja mo`nost R.Makedonija da u~estvuva vo me|unarodnite testirawa preku koi }e se obezbedi uvidvo nedostatocite na obrazovnata praktika i }e se ovozmoì polesno da se oprede-lat nasokite za podobruvawe na kvalitetot na nastavata. Od dràvata se o~ekuvada obezbedi sistem na evaluacija na efektite od mnogubrojnite proekti {to seodobruvaat od strana na Ministerstvoto za obrazovanie na R. Makedonija za damoè pozitivnite pridobivki da se vgradat kako sistemski re{enija.

Vo prodolènie sleduva regresionata analiza na socijalnata pravednost,odnosno analiza na vlijanieto na stapkata na relativna siroma{tija i stapkata nanevrabotenost vrz BDP po ìtel.

Slika br.2

Izvor na podatocite: Prilog 1.

Od napravenata regresiona analiza moème da zaklu~ime deka siroma{tijata inevrabotenosta se vo inverzna vrska so BDP po ìtel, odnosno dokolku stapkata narelativna siroma{tija se zgolemi za 1%, toga{ BDP po ìtel }e se namali za131,6953 dolari, a ako stapkata na nevrabotenost se zgolemi za 1%, toga{ BDP poìtel }e se namali za 376,4661 dolari. Isto taka, moème da zaklu~ime deka sonivo na zna~ajnost (α = 0,05) stapkata na nevrabotenost ima zna~ajno vlijanie vrzBDP po ìtel, bidej}i Prob. iznesuva 0,0108 i e pomalo od nivoto na zna~ajnost.Poradi toa, ovoj indikator }e go vklu~ime vo glavnata regresiona analiza zaednoso indikatorite od ekonomskata i od ekolo{kata efikasnost.

2.3. Za{tita na ìvotnata sredina

@ivotnata sredina e prostor vo koj{to ~ovekot ìvee, raboti, sozdava. Vr{ej}ipostojana nadgradba na sopstvenite dostignuvawa, ~ovekot sozdal takvi vrednostikoi vo osnova ja izmenile na{ata sredina. Novoto vreme nosi brza industrijal-

19) Izve{taj na R.M. za napredokot vo ostvaruvaweto na mileniumskite razvojni celi, juni 2009.

izacija, iskoristuvawe i uni{tuvawe na prirodnite sistemi koi se osnovni izvoriza ìvot i opstanok na ~ovekot. Nema stopanski razvoj bez po~ituvawe na ìvotna-ta sredina i ograni~enite resursi. Na{a obvrska e da ja za{titime ìvotnata sre-dina za idnite generacii da imaat isti ili pribli`no sli~ni mo`nosti za pros-peritet.

Vo procesot na reformirawe na ekonomskiot i op{testveniot sistem, R. Make -donija go utvrdi zna~eweto i potrebata da se re{avaat problemite na zagaduvawe-to na ìvotnata sredina i nejzinata degradacija. Za taa cel, Ministerstvoto zaìvotna sredina i prostorno planirawe na R. Makedonija ima prigotveno Na -cionalen plan za za{tita na ìvotnata sredina, koj{to gi definira prioritetniteaktivnosti za za{titata na ìvotnata sredina i gi opredeluva izvorite na zagadu-vawe koi se zakana kako za zdravjeto na ~ovekot, taka i za ìvotnata sredina.20

Soznanijata i pokazatelite vo poslednive decenii ukaùvaat na faktot dekaramnoteàta vo atmosferata e naru{ena. Se odvivaat pojavi koi te{ko se kontro -liraat, se ispu{taat golemi koli~ini na zagaduva~ki supstancii, se pojavuva efek-tot na staklena gradina, se o{tetuva ozonskata obvivka, se zgolemuvaat emisiitena zagaduva~kite supstancii koi davaat efekt na zakiseluvawe i ja razru{uvaatbiosferata, deluvaat na po~vata, i dr. Ova se efekti od prebrziot tehnolo{kirazvoj, razvojot na industrijata i ostanatite aktivnosti diktirani od sovremeniotìvot na ~ovekot. Sî po~esta e pojavata na prirodni katastrofi, zemjotresi,vulkanski erupcii kako i katastrofi koi se predizvikani od ~ove~ki faktor, kako{to se istekuvawe i gorewe na golemi koli~ini nafta, industriski nesre}i soemisii na otrovni supstancii vo vozduhot, {umski poàri i dr.

Otpadot e eden od glavnite ekolo{ki problemi vo R. Makedonija. Najgolem delod otpadot se deponira na legalnite i ilegalnite - takanare~eni divi deponii. Re -cikliraweto na otpadot vo dràvata e mnogu malku zastapeno. Vlijanieto nadeponiite vrz ìvotnata sredina, a so toa i vrz zdravjeto na lu|eto e golemo, pora-di toa {to se emitiraat stakleni~ki gasovi (metanot), organski mikropolutanti(dioksini i furani), potoa isparlivi te{ki metali vo vozduhot i iscedok od de -poniite koj se emitira vo po~vata i vo podzemnite vodi, a koj moè da sodrì itoksi~ni supstancii. Primarna cel vo R. Makedonija e da vospostavi silna vrskapome|u ekonomskiot rast, koristeweto na prirodnite resursi i produkcijata na ot -pad, a so cel da se namali tovarot vrz ìvotnata sredina.21

Vodata pretstavuva ograni~en i osnoven resurs, neophoden za odrùvawe na ì -votot, so koj{to se obezbeduva socijalna blagosostojba, ekonomski prosperitet izdravje na ekosistemot. Soglasno Zakonot za vodi, organite nadle`ni za zdrav -stvenata za{tita se dol`ni za vr{ewe monitoring na vodite nameneti za konsumi-rawe od strana na ~ovekot i vodite za kapewe, kako i za prezemawe merki za aktiv-na za{tita na naselenieto protiv zarazni i drugi bolesti so visoka socijalna izdravstvena relevantnost.22

22


20) Nacionalen plan za za{tita na ìvotnata sredina na R.M. , Skopje, 1996 godina.

21) Ministerstvo za ìvotna sredina i prostorno planirawe na R.M. - godi{en izve{taj od obraboteni

podatoci za kvalitetot na ìvotnata sredina na R.M., Skopje, 2011 godina.

22) Ministerstvo za ìvotna sredina i prostorno planirawe na R.M.

Kako edni od poglavnite zagaduva~i na vozduhot se smetaat: pogolemite kom-panii, proizvodnite subjekti, prerabotuva~ite na energija, difuznite izvori, za -topluvaweto vo domovite i administrativnite ustanovi, produkcijata na parea,soobra}ajot vo urbanite sredini, magistralni i regionalni pati{ta i ostanati soo-bra}ajni ma{ini i dr.

Vo sledniot grafikon se prikaàni osnovnite zagaduva~ki supstancii na vozdu -hot: sulfur dioksid, azotni oksidi, jagleroden monoksid i vkupni suspendirani~esti~ki po dadeni sektori.

Grafikon br.4

Izvor: Ministerstvo za ìvotna sredina i prostorno planirawe na R.M.

Od prikaàniot grafikon moè da se zabeleì deka najgolemo vlijanie vrzzagaduvaweto na vozduhot ima supstancijata sulfur dioksid so emisija od 113,574kt/god., no sepak negovata emisija ne ja nadminuva gornata granica – plafon od 130kt/god. na emisija na sulfur dioksid koja e dozvolena za 2010 godina.

Za da se sledi sostojbata na kvalitetot na vozduhot potrebno e da se vr{i mon-itoring na zagaduva~kite supstancii i istite da se identifikuvaat kvalitativnoi kvantitativno. Toj pretstavuva osnova za prezemawe merki za za{tita na voz-duhot od zagaduvawe i podobruvawe na kvalitetot na vozduhot.

Koga sogoruvaat organskite materii, vo vozduhot se isfrla golemo koli~estvo odsulfur i azot. Pri sogoruvawe na jaglen vo atmosferata se isfrluva prav, ~ad,sulfur, hlor, kako i elementi vo mikrokoli~estva kako {to se cinkot, kadmiumot,olovoto, ìvata, nikelot, bakarot, hromot i organskite soedinenija. Vo atmosfer-ata ovie elementi stapuvaat vo reakcija so kislorodot i vodata i kako rezultat naovie reakcii se javuvaat kiselite do`dovi.

Denes, kiselite do`dovi se eden od najzna~ajnite problemi povrzani so zagadu-vaweto, a ispituvawata pokaàle deka vo kiselite do`dovi se dominantni dvekiselini: sulfurnata i azotnata kiselina.

Zastapenosta na kiselinite vo kiselite do`dovi e sledna:

H2SO4 65-70%

HNO3 25-35% 23


Sulfurnata kiselina {tetno vlijae na vodenite povr{ini. Taa preku do`dovite seprenesuva do vodenite sistemi i predizvikuva smrt na ribite i na drugite vodniìvotni.

Azotnite soedinenija imaat {tetni posledici vrz lu|eto i vrz vegetacijata,bidej}i go popre~uvaat rastot na mladite listovi i gi namaluvaat prinosite.23

Preku kiselite do`dovi site ovie {tetni elementi navleguvaat vo po~vata i jazagaduvaat, pri {to vlijaat negativno vrz zemjodelskoto proizvodstvo i vrz zdrav-jeto na ~ovekot.

Indikatorot supstancii koi predizvikuvaat kiselost (sulfur dioksid, azotnioksidi i amonijak), gi sledi trendovite na emisijata od antropogeni izvori po sek-tori. Oddelnite supstancii se agregirani spored mo}ta na zakiseluvawe i seizrazeni vo ekvivalenti na zakiseluvawe.

Grafi~ki prikaz na supstanciite koi{to predizvikuvaat kiselost za periodotod 2003 do 2010 godina (Grafikon br.5).

Grafik br.5

Izvor na podatocite: Prilog 1 24

Najgolema emisija na supstancii koi predizvikuvaat kiselost ima vo 2004 godi-na i toa 5,6%, najmala emisija ima vo 2005 koja iznesuva 4,3%, a vo 2010 godinasporedeno so najgolemata emisija vo 2004 se namaluva na 4,96%.

Bidej}i ovie supstancii, kako {to istaknavme prethodno, imaat negativno vli-janie vrz zemjodelskoto proizvodstvo, a zemjodelstvoto vlijae vrz BDP po ìtel,(zatoa {to fakt e deka golem broj od makedonskoto naselenie svojata egzistencijaja obezbeduva od zemjodelstvoto, poto~no okolu 40 procenti od vkupnoto naselenievo na{ata zemja se zanimava so zemjodelstvo, {to e okolu edna tretina od vkupno-to rabotosposobno naselenie),25 sleduva deka supstanciite koi predizvikuvaat ki -selost isto taka imaat negativno vlijanie i vrz BDP po ìtel, pa nivnoto namalu-vawe bi dovelo i do porast na BDP po ìtel, preku zgolemuvawe na kvalitetot nazemjodelskoto proizvodstvo.

24


23) http://en.wikipedia.org/wiki/Acid_rain

24) Poradi nedostatok na podatocite za 2009 i 2010 godina gi imame proektirano spored dvièweto na

BDP po ìtel.

25) http://kurir.mk/komentari/analizi/22749-Kolku-navistina-ima-nevraboteni-vo-Makedonija

Pa poradi toa se odlu~ivme supstanciite koi predizvikuvaat kiselost da givklu~ime vo glavnata regresiona analiza zaedno so dvata ostanati indikatori:stranskite direktni i portfolio investicii i stapkata na nevrabotenost za da japostigneme na{ata krajna cel koja se odnesuva na analizata na faktorite {to godeterminiraat odr`liviot razvoj.

2.4. Sumirana faktorska analiza

Vo prodolènie ja prikaùvame na{ata glavna regresiona analiza bazirana natrite indikatori izvle~eni od oblastite koi go formiraat odr`liviot razvoj(Slika br.3).

Slika br.3

Ocenetata regresiona ravenka pokaùva deka stranskite direktni i portfolioinvesticii se vo pozitivna direktna korelacija so BDP po ìtel. Toa zna~i deka,dokolku stranskite direktni i portfolio investicii se zgolemat za 1 milion do -lari, toga{ BDP po ìtel }e se zgolemi za 0,732627 dolari. Stapkata na nevra -botenost e vo inverzna korelacija so BDP po ìtel, odnosno dokolku stapkata nanevrabotenost se zgolemi za 1%, BDP po ìtel }e se namali za 85,97724 dolari.Isto taka, vo inverzna indirektna vrska so BDP po ìtel se i suptanciite {topredizvikuvaat kiselost, {to zna~i deka ako se zgolemi emisijata na supstanciikoi predizvikuvaat kiselost za 1%, BDP po ìtel }e se namali za 195,9337 dolari.

Od ovaa regresiona analiza moème da zaklu~ime deka stapkata na direktni iportfolio investicii ima zna~ajno vlijanie vrz BDP po ìtel, a toa go pokaùvapokazatelot Probability koj za stranskite direktni i portfolio investicii iznesu-va 0,0260.

Zaklu~okSpored napravenata analiza, proizleguva deka vo R. Makedonija od site tri in -

dikatori najgolemo vnimanie mu se posvetuva na indikatorot na ekonomskata efi -kasnost, t.e. na stranskite direktni i portfolio investicii, dodeka pak, se zapos-tavuva vlijanieto na socijalnata pravednost i za{titata na ìvotnata sredina koitreba da imaat podednakvo zna~ewe za da se odrì razvojot na dràvata.

25


Poradi toa, dràvata treba pove}e da nastojuva ovaa sostojba na odr`liv razvojkoja momentalno e zastapena vo R. Makedonija, da ja podobri so voveduvawe na novizakoni i merki.

Nie smetame deka od aspekt na ekonomskata efikasnost, toa moè da se napravipreku:

- stimulirawe na proizvoditelite da proizveduvaat pove}e doma{ni proizvodiso {to bi se namalila uvoznata zavisnost od stranstvo i bi se zgolemil izvo-zot;

- da se koristat posofisticirani tehnologii vo zemjodelstvoto i da se {irinegoviot razvoj, bidej}i R. Makedonija izobiluva so povolni uslovi za agrarot;

- pro{iruvawe na biznis - inkubatorite niz celata dràva, sî so cel da imaatmo`nost vo niv da se vklu~at site onie mladi lu|e koi imaat biznis - idejakoja moè da se upotrebi za zgolemuvawe na ekonomskata efikasnost;

- namaluvawe na danocite za novosozdadenite pretprijatija, so cel dràvata dago poddrì i zabrza nivniot razvoj.

Od aspekt na socijalnata pravednost, sî so cel da se namali siroma{tijata,potrebno e:

- da se namalat danocite koi gi optovaruvaat najzagrozenite grupi;

- otvorawe na novi pretprijatija koi ne samo {to }e ja zgolemat ekonomskataefikasnost, tuku i }e ja namalat stapkata na nevrabotenost preku noviterabotni mesta;

- sozdavawe novi socijalni domovi {irum dràvata za da se zgriàt site oniena koi{to im e potreben pokriv nad glavata; i

- otvorawe novi osnovni i sredni u~ili{ta vo onie oblasti kade {to obrazo-vanieto sî u{te ne e dostapno.

So cel da se za{titi ìvotnata sredina potrebno e:

- da se prezemat pove}e sankcii za onie pretprijatija koi enormno ja zagaduvaatprirodata i go naru{uvaat ~ovekovoto zdravje;

- da se donesat novi zakonski regulativi koi bi bile postrogi od postojnite;

- preku proekti i reklamni kampawi dràvata postojano da go potsetuva narodotkolku e va`no da se za~uva na{ata zemja od seto ona {to moè da dovede donejzina degradacija.

Pred sî, potrebno e nie kako gra|ani, kako del od ovoj sistem da se soo~ime sopredizvicite koi ni pretstojat. Za taa cel treba da bideme hrabri, inovativni ipreku podobreni ili novi alternativni izvori i tehnologii da uspeeme dakreirame eden stabilen odr`liv razvoj koj }e gi opfa}a site elementi od ekonom-26


skata efikasnost, socijalnata pravednost i za{titata na ìvotnata sredina; kadenitu edna oblast nema da zaostanuva, da sozdademe takov socijalen sistem kadenajzagrozenite grupi }e imaat dostoinstven ìvot, da ja namalime stapkata nanevrabotenost so na{e, doma{no proizvodstvo i so privlekuvawe stranski direk-tni investicii, da ja razbudime svesta i da sfatime deka za{titata na Planetatae od krucijalno zna~ewe, bidej}i od nea se crpat resursite, i taa e pojdoven dviga-tel za ekonomijata; da se pottiknat licata da dostignuvaat povisoko nivo na obra-zovanie, bidej}i pred sî, toa e najva`no, zatoa {to samo educiran ~ovek zapoznaenso problemite, moè da go najde vistinskiot pat kon podobra idnina. Moèbi nemasî da bide idili~no, no vredi da se obideme da napravime da bide podobro. Kakonie, taka i na{ite idni generacii go zasluùvaat toa.

27

Prilog 1

Izvori na podatocite od tabelata:

http://www.google.com/publicdata/explore?ds=d5bncppjof8f9_&met_y=ny_gdp_pcap_ cd&idim=country:MKD&dl=en&hl=en&q=gdp+per+capita+in+fyr+macedonia

http://www.nbrm.mk/WBStorage/Files/Statistika_direktni_portfolio_1997_2010_DI_22.xls

* poradi potrebite za regresionata analiza podatoci od evra se konvertirani

vo dolari.

http://www.nbrm.mk/WBStorage/Files/WebBuilder_STATISTICKI_PRILOG_1_2011.pdf

Dràven zavod za statistika na R.M.

Dràven zavod za statistika, statisti~ki godi{nik na R.M. od 2011 godina.

Ministerstvo za ìvotna sredina i prostorno planirawe na R.M.

* podatocite za 2009 i 2010 godina se proektirani poradi nedostatok na podato-ci.

28


29


Referenci

1. Bucevska, Vesna, „Ekonometrija so primena na E-views”, Skopje, 2009 godina;

2. Dràven zavod za statistika na R.M., Soop{tenie – Indeks na industriskoproizvodstvo, septemvri 2011 godina;

3. Izve{taj na R.M. za napredokot vo ostvaruvaweto na mileniumskite razvojniceli, juni 2009 godina;

4. Ministerstvo za ìvotna sredina i prostorno planirawe na R.M.;

5. Ministerstvo za ìvotna sredina i prostorno planirawe na R.M. – godi{enizve{taj od obraboteni podatoci za kvalitetot na ìvotnata sredina na R.M.,Skopje, 2011 godina;

6. Nacionalna strategija za odr`liv razvoj na RM, 2010 godina;

7. Nacionalen plan za za{tita na ìvotnata sredina na R.M., Skopje, 1996 godi-na;

8. Nedanovski, Pece, „ Primeneta ekonomija”, Skopje, 2003 godina;

9. Nestorovski, Metodija, „Ekonomija na investicii”, Skopje, 2010 god.

10. Uzunov, Nikola, „Ekonomskata efikasnost, socijijalnata pravednost i~ovekoviot razvoj”, Godi{nik na ekonomskiot fakultet, Skopje, 1998 godina.

11. Hristov, Risto, „Politika na socijalniot razvoj”, Skopje, 2008 godina.

12. http://www.businessdictionary.com

13. http://www.businessdictionary.com/definition/social-justice.html

14. http://www.dnevnik.com.mk/?itemID=3428EE302DFA86429E6CE0222244BCC5&arc=1

15. http://www.stat.gov.mk/Publikacii/Odrzliv_razvoj_2010.pdf

16. http://kurir.mk/komentari/analizi/22749-Kolku-navistina-ima-nevraboteni-vo- Makedonija

17. http://en.wikipedia.org/wiki/Acid_rain

30

31


UDC 502.131.1(497.7) 332.146.2(497.7)

- VTORA NAGRADA -

SPAS NA VOL[EBNATA TOPKA

Aleksandra Batok Univerzitet „Goce Del~ev” – [tip [email protected]

[email protected]

Mentor: M-r Borjan \[email protected]

Apstrakt:

Vo ovoj esej stanuva zbor za odr`liviot razvoj. Inspiracijata za da go napi{am jadobiv od dokumentarnite filmovi „Hammarby: A Model for Green Living” od RichardMullane i „Future by design” od William Gazecki. Najgolem akcent e staven na sostojbatana upravuvaweto so otpadot i otpadnite materijali primarno vo na{ata zemja, sopodatoci od tekovnata sostojba. Navistina e te{ka sostojbata vo koja se nao|ame vomomentov, se soo~uvame so problemi od tipot na zagadena okolina, ne~ist vozduh iseto toa lo{o se odrazuva na na{eto zdravje. Najprvo }e naidete na podatoci za sos-tojbata vo na{ata zemja, a potoa na merki i modeli koi mislam deka odli~no bi pro-funkcionirale, sekako so pogolema organiziranost i svest na naselenieto.

Klu~ni zborovi: odr`livost; inovativnost; otpad; reciklirawe;

Voved

Odr`liviot razvoj implicira razvoj koj gi zadovoluva èlbite i kriteriumiteza potrebite na generaciite koi ìveat denes, no bez pritoa da se zagrozi ili dase limitira mo`nosta na idnite generacii da gi ostvarat svoite celi. Toa pret-stavuva odnesuvawe kon ìvotnata sredina kako da ne sme ja nasledile od mina ti -

32

Spas na vol{ebnata topka

te generacii, tuku kako da japozajmuvame od idnite. Stanu -va zbor za socijalno odgovoreni pravi~en razvoj koj e pri-fatliv za ìvotnata sredinai koj se potpira vrz osnovnitepostulati na gra|anskoto op{ -testvo, kriterium za za{titana prirodniot, socijalniot ikulturniot kapital vo sekojapolitika. So planiraweto irea liziraweto na na{ite aktivnosti denes, treba da razmisluvame za nivnata im -plikacija vrz idnite generacii. Odr`liviot razvoj vsu{nost e zbir na metodi koiimaat za cel da ja otstranat siroma{tijata, da sozdavaat izedna~eni standardi zaìvot, da napravat ekvivalenten odnos vo zadovoluvaweto na osnovnite potrebi nasite lu|e, vospostavuvawe na odr`livi politi~ki praktiki, a seto toa da se odraziso pozitiven fidbek vrz ìvotnata sredina, ili so drugi zborovi, da se izbegnat{tetite na prirodniot kapital dolgoro~no, a za kratkoro~ni pridobivki denes.Kulturnata raznovidnost e neophodna za ~ovekot isto kako {to biodiverzitetot eneophoden za prirodata. Vizijata na uramnoteèn i odgovoren napredok vo sfera-ta na ekonomijata i ìvotnata sredina e tokmu ona {to e opfateno so idejata naodr`livost na razvojot. Toa vklu~uva vospostavuvawe balans pome|u ekonomskite,socijalnite i celite na ìvotnata sredina, kako i integracija me|u istite sekoga{koga toa e vozmo`no, sekako preku kreacija na zaemno poddrùva~ki politiki ipraktiki so iznao|awe na kompromisi pri sekoj problem, ili pri sekoe soo~uvaweso nemo`nost za integracija na celite. Seto ova naso~uva kon odnesuvawe vo koe seimplementirani ili vgradeni fundamentalnite kriteriumi za odr`liviot razvoj,so {to }e se postigne ostvaruvawe na odr`livi rezultati vo site sferi na~ovekovite aktivnosti.

Inspiracija...

Dokumentarniot film „Idninata preku dizajnot” napravi vistinski presvrt vomoite sfa}awa za idninata. Nakratko, smetam deka }e bide dosta korisno danapomenam za del od kreativnite i inovativnite sodrìni na ovoj film, koisekako bi moèle da pridonesat za odr`liviot razvoj vo na{ata zemja, ostavaj}i imidei na idnite generacii koi so pomo{ na koristeweto na tehnologijata so kojaraspolagame, }e si ovozmoàt podobar, polesen, poekonomi~en, pozdrav ìvot vopozdrava ìvotna sredina, koristej}i gi site bogatstva {to taa ni gi nudi. Prekuovoj inspirativen film koj ne me ostavi ramnodu{na i ja pottikna vo mene èlba-ta za vnesuvawe inovacii i idei za toa kako istite da se ostvarat, realiziraat isekako da se iskoristat, pa i da ni go poednostavat ìvotot nam denes, a i na oniekoi{to }e ostanat da egzistiraat po nas. Moème da napravime sporedba so postig-natoto nivo na razvoj vo na{ata zemja, organizacionata struktura koja ja imame zarealizirawe na vakvite proekti, i sekako prezemaweto ~ekori vo ostvaruvaweto

33


na ovie celi. Edni od osnovnite alati vo ostvaruvaweto na site planovi i real-iziraweto na site idei se INVESTICIITE. Vo ovoj proces, vo centarot na vni-manieto se stava gradeweto na institucii preku obezbeduvawe na ~ove~ki i finan-siski resursi i drugi merki koi se neophodni za transportiraweto na zakonodav -stvoto i ispolnuvawe na obvrskite {to proizleguvaat od toa. Pravej}i retrospek-tivna analiza, vo na{ata zemja obemot na investiciite vo infrastrukturata, od -nos no vo takanare~enite „tvrdi” merki e relativno skromen, re~isi i ne postoi.Site onie merki i sankcii koi sekojdnevno se prezemaat ne moàt da isplivaat napo vr {inata poradi toa {to sî u{te ne postoi celosno nivo na civiliziranost. Ci -vilizacijata e proces koj se razviva i sî u{te e vo razvoj i nikoga{ nema da stanemecelosno civilizirani, bidej}i samoto toa so sebe nosi i odnesuvawe na najkon-struktiven moèn na~in. So drugi zborovi, bi kaàla deka sî dodeka imame vojni,zatvori, kriminal, nasilstva, policija... se nao|ame vo rana faza na civilizacija.Sodr ̀ inata na filmot me|u drugoto, razrabotuva razli~ni segmenti koi se pred-met na razgleduvawe na konceptot na odr`liv razvoj. Vo centarot na vnimanieto sestavaat delata na @ak Fresko. Pred nekoj den imav mo`nost na edna emisija naradio da slu{nam deka pouspe{ni se onie lu|e koi imaat ostvareno pove}e paten-ti odnosno imaat ostvareno pove}e inovacii i istite gi imaat patentirano, a odfil mot go sfativ tokmu sprotivnoto, zatoa {to @ak e futurist, negovite misli idela se naso~eni kon toa kakva bi moèla da bide idninata. Toj imal bura na ideiza sozdavawe nov svet od temel i vo svoite proekti rabotel za usovr{uvawe nasite potrebni alatki za sekojdnevna upotreba, sî ona {to go koristime vo sekojdne -vieto za olesnuvawe na izvr{uvaweto na sekojdnevnite zada~i i zadovoluvawetona sekojdnevnite potrebi, trgnuvaj}i od sitnicite kako pribor za jadewe, zavr -{uvaj}i so celosno opremeni domovi za ìveewe so futuristi~ki izgled, opfa}aj}ipritoa i re{enie na infrastrukturnite pra{awa spored site standardi i regula-tivi so maksimalno iskoristuvawe na prirodata i sî {to ni nudi taa. Negoviothendikep vo ostvaruvawe na patent na istite ovie inovacii bile finansiite, koigi nemal vo izobilie i istite gi vloùval vo nabavka na materijali za izrabotkana svoite maketi i futuristi~ki domovi. [to mislite za toa da go promenime sve-tot vo utopisti~ka nasoka, da go napravime mesto kade {to site lu|e }e imaatkorist od rabotite na industrijata? Mi se dopa|a odgovorot na @ak Fresko na ovapra{awe, vo koj toj veli: „Namesto site lu|e da odat da {trajkuvaat, dajte im del odkola~ot, a so toa ako biznisot se podobri, site }e dobivaat plata avtomatski, a akoodi nadolu }e dobivaat pomalku plata”. Konceptot na odr`liviot razvoj go stava voprv plan kvalitetot na ìvotnata sredina, pretstavuva klu~ na politikata narazvojot na EU i integralniot pristap - osnova na politikata na za{tita na ìvot-nata sredina i site politiki na lokalno, regionalno i globalno nivo. Politikatavo domenot na industrijata, transportot, zemjodelstvoto, turizmot i drugite dej -nosti, vo krajna linija, zavisat od mo`nostite na ìvotnata sredina da obezbedidolgoro~no odr`liva razvojna osnova. Vrz konceptot na odr`liv razvoj izgradenae zakonodavna regulativa vo domenot na za{tita na ìvotnata sredina koja opfa}a:

l za{tita na vodata, zemji{teto i vozduhot;

l otstranuvawe na otpadnite materii i toksi~nite hemiski supstancii;

34


l za{tita od radijacija i

l za{tita na prirodnite bogatstva. 26

Mojata ideja se odnesuva tokmu na vtorata to~ka ili na otstranuvaweto na ot -pad nite materii i toksi~nite hemiski supstancii.

Upravuvaweto so otpadot - problem vo RM

Upravuvaweto so otpadot e eden od najserioznite ekolo{ki problemi vo Make -do nija. Op{tata politika za upravuvawe so otpadot, so cel da se nadmine postojna -ta sostojba i da se vospostavi odr`liv sistem za upravuvawe so otpadot, be{eofor mena vo Zakonot za ìvotna sredina, vo Nacionalnite ekolo{ki akcioni pro-grami i osobeno vo Zakonot za upravuvawe so otpad. Prisustvoto na optovaruvawavo ìvotnata sredina, osobeno deponii so opasni ostatoci od industriskite pro-cesi i rudarstvoto i utvrdenite vlijanija vrz ìvotnata sredina, vrz zdravjeto nalu|eto i vrz zemjodelskite kulturi, pretstavuvaat kriti~na sostojba vo Makedonija.Op{toto nivo na ekolo{ka svest vo Makedonija e nisko, a postoi i nedovolnorazbirawe za ekolo{kite problemi. Lu|eto ne se svesni za problemite so otpadoti za potencijalnite rizici od opasniot otpad, nitu za negativnite efekti vrznivnoto zdravje, kako i za ìvotnata sredina i prirodata. Lu|eto ne se svesni zanivnata sopstvena odgovornost i za nivnata uloga kako proizveduva~i na otpad ikako akteri vo namaluvaweto na otpadot. Vo golema mera, raste~koto koli~estvo nasozdaden otpad e rezultat na neinformirani potro{uva~i, kako i na nivnoto odne-suvawe i izbor. Postoi ograni~eno znaewe za toa {to navistina zna~i sovremenasanitarna deponija ili sovremen kapacitet za tretman na otpad. Lu|eto se navik -nati i prifa}aat nelegalno otstranuvawe na otpadot. Isto taka, postoi nedosta-tok na znaewe za va`nosta na pla}aweto za uslugite na sobirawe i deponirawe naotpadot. Nasproti niskata svest na javnosta, i niskata svest na drugite sozdava~ina otpad, percepciite na javnosta se manifestiraat preku silno protivewe naneophodnite promeni vo postojnata praksa na upravuvawe so otpad. Ovie percepciina javnosta se zasnovaat na realniot strav i zagriènosta od nepoznatoto i odotporot kon promeni kako del od ~ovekovata priroda, a se predizvikani od nenav -remenoto informirawe za problemite so otpadot {to go sozdavaat proizvodniot,uslu`niot, zemjodelskiot sektor, kako i za rizicite od otpadot za zdravjeto i ì -votnata sredina, no i za opciite na nivno uspe{no upravuvawe. Ne smeat da seizostavat i dvata dopolnitelni socijalni efekti: efektot NIMBY (not in my back-

yard=ne e vo mojot dvor) i efektot NIMET (not in my election time= ne e vo mojotizboren period). Re~isi site inicijativi za vospostavuvawe na seopfatna progra-ma i instrumenti za gradewe svest kaj gra|anite za problematikata na otpadot sezasnovani na inicijativi na nevladinite organizacii, so mal broj isklu~oci kogaop{tinite razvivaat dolgoro~ni strategii za ekolo{ka edukacija, vklu~uvaj}i iedukacija za otpadot. Dokolku se uspee da se selektira otpadot, ponatamu sledatplanovi za upravuvawe so sekoj tip na otpad.

26) D-r Branko VASIQEVI], dipl. ek. Statija na stranatahttp://www.porta3.com.mk/index.php?option=com_content&task=view&id=609&Itemid=0

35


Kratok pregled i ocenuvawe na sega{nata sostojba na upravuvawe so otpadot vo RM

Vo Republika Makedonija se prisutni golemi problemi i ograni~uvawa vo dome -not na upravuvawe so otpadot re~isi vo site oblasti na postojniot sistem naupravuvawe so otpad, kako i vo site odnosi vo op{testvoto koi se odnesuvaat na up -ravuvaweto so otpadot: politi~kata i zakonskata ramka, organizacija na insti-tuciite i na ~ove~kite resursi, pokrivaweto na tro{ocite i finansiraweto nauslugite i na investiciite, svesta na involviranite subjekti i informiraweto naistite, site fazi na tehni~koto upravuvawe - od sobirawe do deponirawe na ot -pa dot, postoewe/sanacija na optovaruvawa na ìvotnata sredina, vlijanijata vrzzdravjeto na lu|eto i vrz ìvotnata/prirodnata sredina so potencijalno vlijanievrz makedonskata ekonomija. Sega{nata sostojba so upravuvaweto so otpadot voMakedonija moè da se okarakterizira kako substandardna vo pogled na ~ove~kitei finansiskite resursi, kako i nedovolna i neefektivna vo pogled na monito -ringot i sproveduvaweto na propisite, {to rezultira so razli~ni disfunkcional-ni sistemi vo op{testvoto i vo mnogu srodni negativni efekti vrz ìvotnata sre-dina i vrz zdravjeto na lu|eto. 27

Otstranuvawe na otpadot vo RM

Re~isi edinstveniot metod za otstranuvawe na otpadot e deponiraweto na depo -nii. Samo del od opasniot otpad od zdravstvenite institucii i odredeni te~niopasni otpadoci se gorat, odnosno se sogoruvaat. Ima 55 aktivni komunalni deponiibez nikakva dozvola, a isklu~ok e samo deponijata „Drisla” koja ima rabotna doz -vola. Najgolem del od komunalniot cvrst otpad i od drugiot sobran otpad se odla-ga bez nikakov prettretman na komunalnite deponii. Deponiite rabotat bez tehni-ka {to voobi~aeno se primenuva na deponiite i bez kakvi bilo aktivnosti na mon-itoring za vlijanieto vrz ìvotnata sredina. Ne postoi seopfatna evidencija nadostaveniot otpad, a ne se vr{i nitu vizuelna inspekcija na karakteristikite naotpadot {to treba da se deponira. Deponijata „Drisla” e edinstvenata lokacija zaotpad koja{to e vo soglasnost so nacionalnite barawa, no duri i ovaa postrojka zade ponirawe otpad ne e vo soglasnost so sovremenite tehni~ki standardi ili so ba -rawata na Direktivata na EU za deponii. Mal broj od drugite deponiski lokacii bimoèle da se nadgradat za da bidat vo soglasnost so standardite na EU. Komu -nalniot otpad koj{to ne se sobira od oficijalnite pretprijatija za sobirawe, seodlaga na divi deponii. Grade`niot otpad i {utot, isto taka, vo najgolem del seodlaga na divi deponii. Ne postoi kapacitet za separacija i deponija za otstranu-vawe na ovoj vid otpad. Se procenuva deka brojot na divi deponii, osobeno vo ru -ralnite op{tini, iznesuva okolu 100028. Komunalnite deponii i divite deponiipretstavuvaat rizik za zagaduvawe na vozduhot, po~vata, povr{inskite i podzem-nite vodi, kako i potencijalni rizici za biolo{kata raznovidnost, zemjodelskoto

27) Predlog na strategija za upravuvawe so otpad na Republika Makedonija (2008-2020 godina), Vladana Republika Makedonija (2008)-http://www.moepp.gov.mk/WBStorage/Files/Final%20Strategija%20za%20otpad%20-%20mak.pdf

28) http://www.moepp.gov.mk/WBStorage/Files/Final%20Strategija%20za%20otpad%20-%20mak.pdf posetenona 03.11.2011

36


zemji{te i ~ovekovoto zdravje, kako posledica od deponirawe na me{an opasen ineopasen otpad. Dopolnitelen problem pretstavuva tradicionalnoto palewe nakomunalniot otpad, otpadot od rastitelnite tkiva, kako i plastika od planta`notoili od sila`noto proizvodstvo na otvoren prostor. Takviot na~in na palewe naotpadot moè da predizvika sintetizirawe na visokotoksi~nite i bioakumula-tivnite organski sostojki, a nekontroliranite emisii vo vozduhot predizvikuvaatzagaduvawe na ambientniot vozduh i dolgoro~no zagaduvawe na zemjodelskite po~vii na rastenijata. Postojnata praktika na otstranuvawe na otpadot ne e vo soglas-nost so tehni~kite standardi ili so standardite za za{tita na ìvotnata sredi-na. Treba da se napravi plan za investirawe vo deponii koi }e gi zadovolat EU -standardite. Aktivnite komunalni deponii se kategorizirani spored procenkatana nivniot rizik za ìvotnata sredina. Od niv, 16 deponii se rangirani so visokrizik, 16 so sreden rizik i 19 so nizok rizik za ìvotnata sredina, 4 od deponiiteso visok rizik se klasificirani kako posebni slu~ai so visok rizik i treba zanajkratok period da se zatvorat ili da se saniraat.29 Opasniot otpad {to go soz-davaat makedonskite rudnici i prerabotuva~ki kapaciteti ni nametnuva seriozniproblemi vo periodot na tranzicija vo koj se nao|ame, a raboteweto na golem brojod niv e sopreno bez mo`nosti za restartirawe vo bliska idnina. Vo tekot na pro-cesot na privatizacija, ne bea sklu~eni jasni dogovori so novite sopstvenici voodnos na ~isteweto na starite depoa so otpad. Taka, ovie stari kontaminiranilokacii so otpad se smetaat za ekolo{ki àri{ta. Podgotveniot inventar rezul-tira{e so identifikacija na 16 pogolemi industriski lokacii i odlagali{ta naotpad - ekolo{ki àri{ta, kade {to ima prisustvo na kontaminiran gradeènotpad i deponiran opasen otpad od procesite. Najgolemite ekolo{ki àri{ta serangiraat vo odnos na utvrdenoto vlijanie na ìvotnata sredina i potencijalnataopasnost. Stanuva zbor za tri ekolo{ki àri{ta koi bea rangirani so visok rizikza ìvotnata sredina, sedum ekolo{ki àri{ta so sreden rizik za ìvotnata sre-dina i {est ekolo{ki àri{ta so nizok rizik za ìvotnata sredina.30 Isko ris -tenite baterii {to se koristat vo aparatite za doma}instvoto se odlagaat glavnokako opasni sostojki na komunalniot otpad vo deponiite. Akumulatorite na stariteavtomobili {to se sozdavaat vo zemjata ne se sobiraat sistematski - tie obi~nozavr{uvaat na divite deponii, pa duri i se odlagaat na komunalnite deponii. Naj -golem del na maslenite komponenti na avtomobilite se odlagaat ili se rasturaatneregularno. Isto taka, pogolem del od upotrebenite gumi vo momentov se odlagaatna komunalnite deponii/odlagali{ta ili na divite deponii. Opasniot otpad odzdravstvenite institucii se sobira separiran na samiot izvor, samo vo bolnicitevo Skopje i vo Kumanovo, a potoa se zapaluva vo insineratorot vo deponijata„Drisla”. Medicinskiot opasen i neopasen otpad od drugite zdravstveni instituciise odlaga na komunalnite deponii bez potrebniot prettretman. Vo momentov,nedostasuvaat zakonskata ramka i zdrav sistem od aspekt na za{tita na ìvotnatasredina za pravilno postapuvawe so arskoto |ubrivo i so ìvotinskite tkiva odklanicite i od sto~arskite farmi. Sega{nata praktika e zakopuvawe na ìvotin-

29) http://tiny.cc/08kc1 -poseteno na 05.11.201130) http://tiny.cc/08kc1 -poseteno na 05.11.2011

37


skite tkiva vo jami vo zemjata na farmite ili tie se frlaat na lokalnite deponii.Vo dvete situacii, ova se vr{i na celosno nekontroliran na~in i daleku od pot -reb nite sanitarni standardi. Samo vo nekolku retki situacii postojat organi zi ra -ni regionalni jami za ovoj tip otpad. Oficijalnite veterinari ne se involviraniili se involvirani sosema malku i ne vr{at nadzor. Vo Makedonija, vo momentov nepostojat organizirana industrija za hrana za doma{ni mileni~iwa, fabriki zakom postirawe ili za anaerobno gniewe, odobreni deponii ili kapaciteti za gore -we, koi bi moèle da se upotrebat za pravilno otstranuvawe na otpadot od ì -votinsko tkivo. Vo Makedonija ne postojat nitu bezbedni kapaciteti za otstranu-vawe agrohemiski otpadoci {to sodràt opasni supstancii, kako {to se kontami -niran otpad od pakuvawe koristeno za pesticidi i upotrebeni maziva za zemjodel-skite ma{ini. Kontaminiraniot otpad od pakuvawe obi~no se zapaluva ili seodlaga zaedno so komunalniot otpad. Upotrebenite maziva obi~no se ispu{taat voìvotnata sredina na samata lokacija.

Tretman, prerabotka i reciklirawe vo RM

Aktivnostite za prerabotka i reciklirawe na komunalniot otpad se mnogu ogra -ni~eni i bez kakov bilo organiziran pristap. Generalno, iskoristuvaweto na mnoguvidovi/sostojki i na materijali {to moè da se recikliraat e finansiski neis-platlivo vo postojnite uslovi. So sobirawe i reciklirawe na materijalite {toimaat potencijal za reciklirawe i koi moàt negativno da vlijaat vrz ìvotnatasredina i vrz zdravjeto na naselenieto, kako {to se metali, hartija, plastika, av -tomobilski akumulatori, otpadni masla i sli~no, se zanimavaat, vo najgolem del,ne formalniot sektor i privatni kompanii, na placovi za otpad. Pazarot za recik-lirawe na plastika vo Makedonija e nerazvien, dodeka za otpadni metali postoirazviena mreà na sobira~i i preprodava~i, kako i silen i stabilen pazar zaobnova na otpadnite metali. Golem del od rastitelnoto tkivo {to se proizveduvavo zemjodelstvoto se iskoristuva povtorno, na na~in {to e povolen za ìvotnatasredina. \ubrivoto dobieno od krupnata i od sitnata stoka se iskoristuva vocelost za |ubrewe na po~vata. Kompostiraweto i anaerobnoto gniewe na organskiototpad, generalno ne se praktikuvaat ili ne postojat kapaciteti za taa namena.Najgolemi koli~estva opasen otpad se proizveduvaat vo metalurgiskite industris-ki postrojki i generalno se skladiraat na nepropisni deponii vo krugot na fir-mite. Najgolem del od opasnite otpadni masla sozdadeni vo proizvodniot sektor ivo drugi aktivnosti, denes se gorat kako goriva.

Postojni tekovi na otpad i praktiki na upravuvawe so otpad

Sobiraweto, transportot i deponiraweto go so~inuvaat glavniot regularen me -tod za otstranuvawe na re~isi sekoja frakcija otpad. Postojnite objekti i kapa -citeti za tretman i otstranuvawe na otpadot se nesoodvetni, zakonskata regulati-va i standardite ne se primenuvaat efektivno, a sega{nite praktiki na upravu-vawe so otpadot pridonesuvaat za zagaduvawe na vozduhot, vodnite resursi i napo~vata. Vkupnoto koli~estvo na sozdaden otpad, vklu~uvaj}i go otpadot od rudar -

stvoto, se procenuva na okolu 26 milioni toni godi{no. 31 Glavnata frakcija na ot -padot poteknuva od iskopuvaweto na minerali i od prerabotkata na rudata (okolu17,3 milioni toni godi{no); upravuvaweto so ovoj otpad se regulira so Zakonot zamineralni surovini. No,ovaa grupa otpad sodrì zna~ajni koli~estva opasni sos-tojki,nesoodvetnoto deponirawe gi predizvikuva najevidentnite posledici vrzìvotnata sredina. Zemjodelskiot otpad so okolu 4,9 milioni toni godi{no ìvo -tinski izmet i so okolu 0,6 milioni toni godi{no rastitelen otpad pretstavuvavtorata po golemina frakcija na otpad, glavno imenuvana kako nus - proizvodi, t.e.ovie tipovi na otpad gi pretstavuvaat frakciite {to moàt da se recikliraat vozemjodelskite aktivnosti. Upravuvaweto so ìvotinskite nus - proizvodi od kla -nicite i od pcovisanite ìvotni na farmite e daleku od barawata na relevantna-ta zakonska regulativa na EU. Komunalniot cvrst otpad e eden od glavnite tekoviotpad {to se sozdava (okolu 570 000 toni godi{no, so prognozi da raste za okolu1,7% godi{no i da dostigne 700 000 t. godi{no vo 2020 godina, ili 285 - 350kg/ìtel godi{no) i se sostoi od otpad od doma}instvata, ~isteweto na ulicite iot padocite od parkovite, komercijalno - institucionalniot otpad i od otpadocite{to se sozdavaat vo industrijata so karakter sli~en na otpadot od doma}instvata.Mal del od otpadot od doma}instvata ima opasni svojstva (baterii {to sodràtte{ki metali i kiselini, masleni boi i rastvoruva~i). Vaèn procent od op{tiottek na otpadot poteknuva od potro{enite proizvodi i od razli~ni iskoristeniproizvodi kako {to se gradeèn otpad i {ut (okolu 500 000 toni godi{ no), upot -rebeni gumi, akumulatori, iskoristeni vozila, elektri~en/elektronski otpad, vovkupno koli~estvo od okolu 40.000 toni godi{no. Grade`niot otpad i grade`niot{ut sodràt i azbest kako poseben otpad so opasni svojstva. Upravuvaweto so oviefrakcii koi moàt da sodràt opasni i sogorlivi sostojki, ne se sproveduva vosoglasnost so direktivite na EU i re~isi celokupnata sobrana frakcija se deponi-ra ili se isfrla na divi deponii. Energetskite centrali, termo - metalurgiskitei neorganskite hemiski procesi sozdavaat dopolnitelna grupa neopasen otpad vokoli~estvo od okolu 2 milioni toni godi{no;pogolemite sozdava~i go deponiraatsvojot otpad lokalno, dodeka pomalite sozdava~i go otstranuvaat zaedno so komu-nalniot otpad. Glavnite koli~estva opasen otpad (okolu 77 500 toni godi{no) sesozdavaat od dvata najgolemi metalurgisko - industriski kapa citeti i se deponi-raat na industriska deponija. Tie pretstavuvaat ekolo{ki àri{ta so nivnotovli janie vrz ìvotnata sredina. Del od sogorlivite opasni otpadni masla se so -goruvaat kako goriva. Nacionalnite inicijativi za namaluvawe na otpadot na nivona doma}instvo i na industrisko nivo nedostasuvaat vo nekolku oblasti. Soz -dava~ite na otpad ne se svesni za potencijalnite mo`nosti i za dobivkite od niv,za mo`nosta za spre~uvawe na otpadocite. Informaciite za mo`nostite i zatehnikite za spre~uvawe na otpadot ne se {iroko dostapni, vistinskite tro{oci zaekolo{ki zdravo upravuvawe so otpadot ne se znaat i ne se pokrivaat od strana nasozdava~ite na otpad. Resursite, vklu~uvaj}i gi i finansiskite resursi za upravu-vawe so otpadot, ne se koristat efektivno, a nadomestocite za tretman i otstranu-vawe na otpadot se pogolemi otkolku {to treba, ako se ima predvid kvalitetot nauslugite {to se obezbeduvaat.

38


31) http://tiny.cc/08kc1 -poseteno na 05.11.2011

Otpad od elektronska ili elektri~na oprema, e-otpad, negovata va`nost i negovoto vlijanie vrz ~ovekoviot organizam

Dosta aktuelno e pra{aweto za upravuvawe so otpad od elektronska ili elek-tri~ na oprema. Za ovoj otpad se koristi terminot e-otpad. Toa e op{t termin, koj sekoristi za da se opi{e stara, dotraena ili otfrlena elektronika koja sodrìelektri~ni delovi. Vo sebe sodrì golem del na otpadna oprema, i toa ne samo oniepovrzani so elektri~nata mreà, tuku i proizvodi napojuvani so baterii, so veter-na ili so solarna energija. Tuka se vklu~eni pove}e raboti, po~nuvaj}i od doma{nabela tehnika, kako {to se friìderite i tosterite, do IKT - oprema od tipot nalaptopi i smart telefoni, potro{uva~ki dobra, kako televizori i MP3‐pleeri, doalatki od tipot na elektri~ni dup~alki i ma{ini za {iewe. Makedonija doseganema{e posebna zakonska regulativa so koja se opfa}a{e ovoj tip otpad, no kakodel od procesot na usvojuvawe na pravoto na EU, Ministerstvoto za ìvotna sred-ina i prostorno planirawe go izgotvi Zakonot za upravuvawe so elektri~na i elek-tronska oprema i otpadna elektri~na i elektronska oprema. Ovoj dokument eizraboten vo ramkite na proektot „Zajaknuvawe na gra|anskoto u~estvo vo zakono-davniot proces”, na Nacionalniot demokratski institut (NDI), a vo soglasnost sotekovniot proekt na Metamorfozis: „Balkanska mreà za zastapuvawe pri upravu-vawe so e-otpad”. Koj e vo su{tina problemot {to go predizvikuva e-otpadot? -Elek tronikata ima posebni karakteristiki, koi nejzinoto proizvodstvo ipotro{uva~ka go pravat izvor na golemi ekolo{ki i op{testveni posledici, pora-di koi taa e problemati~en i opasen otpad. Dodeka potro{uva~kata na kompjuteri ielektronika poleka raste vo site delovi od svetot, taa ne e vo ramnoteà so sood-veten rast vo infrastruktura za bezbedno upravuvawe so takvata dotraena oprema.Postojat nekolku problemi koi se predizvikani od sî pogolemoto koristewe naelektronikata i koi pretstavuvaat opasnost po ~ovekovo zdravje i eko-katastro-fa. Na slikata (slika br.1) dadena podolu moème da go zabeleìme {tetnoto vli-janie {to go ima e – otpadot vrz ~ovekot. Spravuvaweto so otpadnata elektri~na ielektronska oprema pretstavuva predizvik i za najrazvienite zemji. So donesu-vawe na Zakonot za upravuvawe so elektri~na i elektronska oprema i otpadnaelektri~na i elektronska oprema, Makedonija ja zapo~nuva dolgata borba so ovojopasen otpad, koj pretstavuva eden od najopasnite uni{tuva~i na ìvotnata sredi-na vo modernoto op{testvo. Usoglasuvaweto na makedonskoto zakonodavstvo soevropskata legislativa i pribliùvawe do Evropskata Unija e dopolnitelen motivza donesuvawe i sproveduvawe na ovoj zakon. Od druga strana, organiziranoto iefektivno upravuvawe so e-otpadot moè da donese finansiki pridobivki pora-di retkite metali koi{to gi ima vo svojot sostav.32

39


32) http://tiny.cc/nge3f -poseteno na 14.11.2011

6. Nekoi od {tetnite materii vo elektronikata i nivnite vlijanija vrz ~ovekot

Rezime na problemite i ograni~uvawata vo Makedonija

Revizijata i analizata na klu~nite problemi povrzani so postojnata sotojba naupravuvaweto so otpadot vo Makedonija, pokaùvaat deka glavnite problemi iograni~uvawa se skoncentrirani vo oblastite koi{to se odnesuvaat na razvivawe-to na sistem za upravuvawe so otpadot i negovata uloga vo op{testvoto:

Politika i zakonska ramka;

Institucionalni/organizaciski aspekti;

ôve~ki resursi/kapacitet;

Finansirawe/pokrivawe na tro{ocite i investicii;

Svest na zainteresirani subjekti i komunikacija;

Dostapnost na podatoci/izvestuvawe;

Izbegnuvawe i namaluvawe na otpadot;

Prerabotka i reciklirawe na otpad; 40


Separacija, skladirawe, sobirawe i transport na otpad;

Tretman/prerabotka na otpad;

Otstranuvawe na otpadot i sanacija na optovaruvawata na ìvotnata sredina;

Vlijanie vrz zdravjeto na lu|eto i vrz ìvotnata sredina i prirodata, so poten-cijalno vlijanie vrz makedonskata ekonomija.

Analizata na ovie problemski oblasti pokaùva deka aktuelnata sostojba soupravuvaweto so otpadot vo Makedonija moè da se okarakterizira kako potstan-dardna vo pogled na ~ove~kite i finansiskite resursi, kako nedovolna ineefikasna vo pogled na monitoringot, kako i popre~uvana od politi~ki i socijal-ni nedostatoci (kako {to se sproveduvaweto na propisite, konsultaciite so zain-teresiranite subjekti, svesta na javnosta). Golemite kompanii kako {to e „Okta”,imaat i finansiski interesi za spravuvawe so otpadot, {to rezultira vo razli~nidisfunkcionalni sistemi i brojni srodni negativni efekti vrz ìvotnata sredi-na i vrz zdravjeto na lu|eto.

Racionalno koristewe na tehnologijata za po~ista ìvotna sredina i pozdrav ìvot

Mnogu e va`no da se najde usoglasenost pome|u tehnologijata i prirodata, danajdeme na~in ili metod so koj }e pridoneseme vo namerata za ostvaruvawe na ~istaìvotna sredina so pomo{ na tehnologijata so koja raspolagame. Na primer,kogainènerot ima ideja, razgovara so kompjuterot za taa ideja, a dodeka razgovaraat,kompjuterot }e gi zeme predvid rabotite za koi zboruvaat i }e go transformirajazikot vo slika, a slikata }e im bide pokaàna na site lu|e {to go gledaat tojeksponat i prezentacija. Potreben ni e metod so koj }e sozdademe u~ewe, inspi -racija i komunikacija. Sredinata vo koja ìveeme e mestoto koe ima najgolemo vli-janie vrz na{eto odnesuvawe. Sredinata e taa koja nî tera da se menuvame i da seodnesuvame na odreden na~in, nie ne se ra|ame so predrasudi, gnev i al~nost, toase produkti na sredinata vo koja ìveeme. Dokolku ne dejstvuvame da ja promenime,}e go zadrìme devijantnoto odnesuvawe kaj lu|eto. Na{ata ìvotna sredina ene{ to za koe sme odgovorni samite, ekolo{kata svest poteknuva od nas, i zatoatreba da dejstvuvame i da se potrudime da ja odrìme ~ista i zdrava za i nie samiteda bideme zdravi. Treba da sozdademe metodi so koi }e ja pottikneme ekolo{katasvest kaj lu|eto, no bidej}i seto toa e nevozmo`no da se postigne kaj celokupnotonaselenie, bi predloìla vo funkcija da gi stavime i sposobnostite na tehnologi-jata, odnosno da ja vklu~ime istata vo sozdavaweto na po~ista ìvotna sredina.Osnovata na tehnologijata e da odrì visok ìvoten standard, pa i da go olesniìvotot na ~ovekot. Tehnologijata ne vredi ni{to ako ne go podobruva ìvotot nalu|eto. Tehnologijata e vo na{i race, a nie re{avame {to so nea. Interesno zana{ata zemja e toa {to ovde ne funkcioniraat zakonite za za{tita na ìvotnatasredina, bez razlika {to se doneseni brojni zakoni i se prezemaat brojni sankciiza za{tita na sredinata od zagaduvawe. Vistina e deka ìveeme vo sega{nosta, notreba da razmisluvame i za na{ite pokolenija i za sredinata vo koja }e gi ostavimena{ite deca da ìveat i da se razvivaat. Dokolku sozdademe eden ekolo{ki krug, 41


navistina bi moèle da za{tedime na resursi, na vreme i na finansiski sredstva.Vo na{ata zemja bi funkcioniral modelot za ~istota koj e instaliran vo Stokholm,a stanuva zbor za modelot „Hammarby”. Ovoj model e dosta interesen i e napravenso cel da gi svede na minimum tro{ocite za skladirawe na |ubreto i negova klasi-fikacija. Samiot model ima razvieno sistem koj isto taka sozdava pridobivki i odotpadot {to lu|eto prirodno go proizveduvaat. Planiraweto na rabotata vo inte-gracija so ìvotnata sredina e osnovna cel vo realizacijata na vakvi golemiproekti. Vsu{nost, klasifikacijata odzema mnogu vreme, a dokolku ja izbegneme idirektno go uni{time otpadot, gubime finansiski sredstva bidej}i istiot toj otpaddokolku e soodvetno klasificiran spored materijata od koja e napraven (plastika,metal, organski otpad i dr.) bi moèl odnovo i odnovo da se prerabotuva i da seiskoristi maksimalno vo procesot na reprodukcija. Vo Republika Makedonija pot -rebni se mnogu promeni, ne samo vo na~inot na ìvot, vidot na proizvodi {to gikonsumirame, tuku treba drasti~no da vlijaeme vrz dizajnot na na{ite domovikoristej}i go maksimumot od tehnologijata. Momentalnata sostojba vo koja{to senao|ame e vistinskiot moment vo koj treba da dejstvuvame.

Stapki po koi treba da se dviìme - predlozi i modeli

Vlijanieto na ~ovekot vrz prirodata dobiva globalni razmeri. Se koristat nesamo obnovlivite resursi, tuku i ekolo{kite, t.e. onie koi direktno se povrzani soegzistiraweto na ~ovekot i site ìvi organizmi.33 Seto ova go naru{uva ekolo -{kiot balans, pri~inuva promeni vo ìvotnata okolina i ja pravi opasna za ìvo-tot na lu|eto i ìvite organizmi.

Zagadenosta i èlbata za po~ista sredina treba da bidat na{a inspiracija za dasozdademe „zelen dom , ~ist dom”. [vedska so svojot model e primer za site zemji,kako tie treba da se odnesuvaat i koi merki da gi prezemat vo re{avaweto na ovapra{awe. „Nammarby” - modelot, predizvikal olesnuvawe vo funkcioniraweto naceliot grad. Vo prethodnite godini, ovoj grad se nao|al vo te{ka ekolo{ka sostoj-ba. Pottik za realizacija na ovoj model bile olimpiskite igri vo [vedska, odnos-no èlbata da ostavat dobar vpe~atok kako i da postignat napredok. Navidumizgledalo nevozmo`no da se konstruira ne{to od ovoj tip. Ne{to {to bi trebalo dase napravi kaj nas denes e postavuvawe na planovi za najmalku 5 profili koi }epridonesat mnogu. Prviot profil bi bil re{avawe na ~istotata na zemjata, vtori-ot e racionalna upotreba na energijata, tretiot e za promeni vo ~istotata na voda-ta, nejzinoto pro~istuvawe i koristewe. Ovde bi se nadovrzala za inovacijata na@ak Fresko. Stanuva zbor za noviot vid bawa kade {to postoi maksimalna isko-ristenost na vodata, odnosno site elementi funkcioniraat kako celina, pri {tovodata od ~e{mata koja e ve}e iskoristena odi vo toaletot i na toj na~in {tedimena ograni~eniot resurs, odnosno vodata koja{to sekojdnevno sî pomalku ja imame naraspolagawe. êtvrtiot profil bi se odnesuval na re{avawe na transportnotopra{awe, odnosno proglasuvawe na denovi bez avtomobili po~esto i sekako,po~ituvawe od strana na lu|eto. Pettiot profil, onoj na koj bi se zadràle, e

42


33) Ecologization and corporate activity – management aspects, Hristo Sirashki, Academic Publishing House

D.Tsenov Economic University – Svishtov (2010)

sekako odrùvawe na ekolo{ki ~ista sredina. Ekonomiite na zemjite koi se vorazvoj, diktiraat deka materijalite i resursite treba da se iskoristat do kraj,odnosno da se iscrpi celiot nivni potencijal. Seto toa propagira kultura na novaupotreba, popravka i reciklirawe. Vo RM se sozdavaat golemi koli~ini otpad sokoj obi~no neracionalno se upravuva i istiot ili e ostaven da gnie po ulicite ilipak, mnogu ~esto se slu~uva da se sobere i da se frli na otvoreno zemji{te vo bliz-ina na gradot. Ovoj otpad moè da najde primena na pove}e mesta. Moè da se isko-risti kako |ubrivo za rastenijata i bilkite, a isto taka moè da posluì i kakoizvor na energija. Mnogu olesnitelna situacija imame dokolku samata klasi-fikacija uspe{no ja sproveduvame u{te vo domot, odnosno realno gledano, vo seko-jdnevniot ìvot nikoga{ koga frlame otpad ne vnimavame na toa na koj na~in goklasificirame i ne razmisluvame za negovata namena vo idnina. Recikliraweto naplastikata moè da bide zakanuva~ko za ìvotnata sredina. Celiot proces nareciklirawe na plastikata opfa}a ~etiri etapi, me|u koi prvata e donesuvawe naplastikata vo pribli`na sostojba do prvobitnata, odnosno so karakteristikisli~ni na originalniot proizvod. Srednoto reciklirawe opfa}a prerabotka naotpadot plastika vo materijali koi imaat karakteristiki razli~ni od onie naoriginalniot plastika proizvod, visokoto reciklirawe vklu~uva proizvodstvo naosnovni hemikalii i goriva od plastika i posledniot na~in e na~in na koj se vadienergija od sodrìnata na otpadot so gorewe ili sogoruvawe. Najva`no od sî e daja vklu~ime na{ata svest i da po~neme da dejstvuvame. Dokolku uspeeme da govgradime ovoj sistem, ili barem sli~en na nego vo Republika Makedonija koja ezemja vo razvoj, nie navistina }e dostigneme napredok, odnosno }e za{tedime navreme. Koga velam vreme, mislam na vremeto koe e potrebno da pomine kamionot nizcelite naseleni mesta, gradovi i sela, da go sobira otpadot. Ovde moè da senavede i tro{okot za gorivo na vakvite slu`bi, kako i tro{ocite za rabotnicitekoi ja izvr{uvaat ovaa rabota. So eden zbor, se za{teduva na celokupniot trans-porten proces, a nasproti ova dobivame racionalno iskoristen otpad, dobivamesredstva koi moème da gi vloìme vo ne{to drugo i realno kako zemja vo razvojsekoj vi{ok na sredstva ni e od polza, a kako krajna cel imame po~ista ìvotnasredina. Organskiot otpad se proizveduva na ona mesto kade {to ìvee ~ovekot.Glavnite formi na organski otpad se otpadoci od doma}instvo, otpadoci od hrana,zemjodelski otpad, ~ove~ki i ìvotinski otpad. Vo industrijaliziranite zemji,iznosot na organski proizveden otpad se zgolemuva dramati~no sekoja godina.Golem del od ovoj otpad zavr{uva vo deponiite i pretstavuva golema opasnost.Vareweto na organskiot otpad vo deponiite sozdava metan koj e mnogu {teten ipretstavuva {teten stakleni~ki gas vo golema koli~ina.

Klasifikacijata na otpadot spored „Hammarby” - modelot , koj mene li~no mi sedopa|a, e na princip na kanti vo forma na cevka, vo koi lu|eto frlaat otpadnimaterii i otpadot patuva niz cevkata duri i do 20 kilometri dodeka da stigne dokrajnata destinacija, odnosno do mestoto kade {to istoto |ubre se prerabotuva i sereciklira.

Denes, otpadot ne e samo otpad, tuku i resurs koj se koristi sî pove}e i pove}e.Mnogu novi proizvodi se proizveduvaat od reciklirani materijali. So separacija-

43


ta na otpadot moème da se „spasime” i od zapaluvawe na opasnite materii. Menax -mentot so otpadot vo Stokholm se odviva na sledniot na~in: najprvo e izgradenmeha nizam za separacija na otpadot vo neposredna blizina na zgradite. Vo edenotpad se frlaat site onie materii koi se napraveni od plastika, hartija i drugiformi na nespakuvani proizvodi koi se smesteni vo obi~ni plasti~ni kesi. Nadrugo mesto se frlaat otpadoci od hrana, site tie smesteni vo kesi napraveni odp~enkaren skrob koi za razlika od plasti~nite kesi se biorazgradlivi. Vesnici, idrug vid hartija se frlaat na edno mesto (Slika1). Otkako }e se zavr{i ovoj ~ekor,sleduva transport do sobite za soodvetni reciklirawa (Slika 2). Otpadot kojpret stavuva opasnost za lu|eto i ìvotnata sredina posebno se tretira, odnosno nesmee da se kombinira so ostanatiot otpad, tuku treba da se oddeli kako opasenotpad.

Slika 2.

1. Na slikata se prikaàni 2. Priprema za transport do 3. Opasen otpadkantite za otpad vo Stokholm sobite za soodvetni reciklirawa.

Dokolku se obideme da go sledime primerot na „Nammarby”, kako {to i prethod-no spomnav, tie imaat instalirano mobilni ili avtomatski sistemi za otstranu-vawe na otpadot. Mobilnite sistemi rabotat na sledniot princip: otpadniot sis-tem zavr{uva vo podzemni tenkovi koi se praznat so pomo{ na smet - vozilo koeima vgradeno vakuum v{mukuva~ki sistem. Postojat separirani rezervoari za sekojvid otpad. Voziloto zastanuva na sekoja od priklu~nite to~ki kade {to nekolkuzgradi go frlaat svojot otpad, a otpad - tenkovite istovremeno se praznat. Avto -matskite sistemi funkcioniraat na sledniot na~in: site otpadni punktovi sepovrzani so podzemni cevki so centralnata stanica za sobirawe i tie isto takarabotat na princip na vakuum v{mukuvawe. Vakvata sobira~kata stanica e pod pos-tojan nadzor i kontrola i ispra}a soodvetni frakcii na soodvetniot kontejner. Nakrajot, postoi golem sad za sekoj vid otpad i istiot se polni

44


Slika 3.

4. Podzemni kanali 5. Kolekciona stanica

Zaklu~ok

Vo srceto na konceptot na ovoj esej e veruvaweto deka socijalnite, ekonomskitei celite na ìvotnata sredina treba zaemno da se nadopolnuvaat i da bidatme|uzavisni vo tekot na celiot razvoen proces. Toa nalaga da se baraat pati{ta imetodi za optimizirawe na zaemniot odnos pome|u op{testvoto i prirodata, koi }eosigurat najracionalno iskoristuvawe na prirodnite resursi i vo isto vreme }e ja~uvaat i zbogatuvaat prirodata.34 Materijalniot prosperitet treba da se postignu-va paralelno so socijalniot napredok i odgovornosta za ìvotnata sredina,dokolku sakame istiot da bide odr`liv. Situacijata vo koja se nao|a na{ata zemjae zagriùva~ka, ne e re{eno pra{aweto so otpadot i toa e golem propust na organ-ite koi ja reguliraat vakvata sostojba. Sredinata e taa koja nî tera da se menuvamei da se odnesuvame na odreden na~in. Nie ne se ra|ame so predrasudi, gnev ial~nost, tuku toa se produkti na sredinata vo koja ìveeme. Tokmu zatoa treba dadejstvuvame i da vneseme pozitivni promeni, da si go olesnime ìvotot , sledej}igo primerot na onie koi ve}e go napravija toa. ôvekot e sposoben da tvori i da soz-dava. Modelot „Nammarby” e dokaz deka postoi kreativnost vo na~inot na odrù -vawe na ~ista sredina. Ovoj model e primer za funkcionirawe na sovremenotoop{testvo, visoko nivo na svest i odr`liv razvoj.

45


34) Ecologization and corporate activity – management aspects, Hristo Sirashki, Academic Publishing House

D.Tsenov Economic University – Svishtov (2010)

Koristena literatura

- Documentary: Future by design, William Gazecki (2006)

- Documentary: Hammarby: A Model for Green Living?, Richard Mullane (2008)

- Ecologization and corporate activity – management aspects, Hristo Sirashki, Academic

Publishing House D.Tsenov Economic University – Svishtov (2010)

- Predlog na strategija za upravuvawe so otpad na Republika Makedonija (2008-2020 godina), Vlada na Republika Makedonija (2008)

- http://goo.gl/qJ1ZX

- http://www.living-projects.co.uk/

- htp://www.porta3.com.mk/index.php?option=com_content&task=view&id=609&Itemid=0,

D-r Branko Vasiqevi}

- http://www.moepp.gov.mk/default-mk.asp?ItemID=D7C2077437C5E24CAD84392CCCC2E883

- http://mk.wikipedia.org/ http://goo.gl/ZeHUN / posetena na 01.01.2011

46


47


UDC 502.131.1(497.771:285.2)332.146.2(497.771:285.2)

- TRETA NAGRADA -

BIOREGIONALNIOT PRISTAP KAKO

ALTERNATIVA VO ODR@LIVIOT RAZVOJ NA

R. MAKEDONIJA (KRITIKA NA NACIONALNATASTRATEGIJA)

Aleksandar Miceski Univerzitet „Sveti Kiril i Metodij” Filolo{ki fakultet - Katedra za op{ta i komparativna kni`[email protected]

Apstrakt:

Trudot gi razgleduva mo`nite pridobivki od promenata vo pristapot kon odr` -livosta preku konceptot na bioregionalizam. Nu`nosta od vakov is~ekor se sledi voograni~uvawata koi gi imaat sega{nite pristapi, nejasnosta na indikatorite iotsustvoto na zna~aen rezultat. Kako moèn dvigatel na ovaa promena vo pristapotse poso~uva zaednicata - obrazovana za osnovni odr`livi principi i nivni mo`niprimeni vo sopstveniot region. Kako primer se razgleduva slu~ajot so slivnotopodra~je na Ohridskoto Ezero.

Klu~ni zborovi: odr`liv razvoj, set na indikatori, bioregionalizam, permakul-turen dizajn

Voved:Socioekonomskiot poredok i odr`livosta.

Opstojuvaweto na sekoj zatvoren sistem so ograni~eni resursi, kakva {to e na -{ata Planeta, e usloveno od sfa}aweto, vospostavuvaweto i strate{koto plani-rawe na negovata odr`livost. Ovoj teoriski stav, teoriski pred se poradi faktot{to Zemjata e del od u{te pogolem sistem so ostanati nebesni tela, i spored toa

podlo`na na vlijanija, ostanuva to~en i vo empiriskasmisla – duri i koga na{ata ci vilizacija bi na{la na -~in da crpi resursi od drugi nebesni tela, sepakrakovodeweto so tie resursi }e mora da se izvr{i vosoglasnost so principite na odr`livost.

Odr`livosta kako prioritet za nas zna~i integritetna ìvotnata sredina, zatoa {to funkcioniraweto naop{testvoto i zadovoluvaweto na na{ite potrebi zav-isi od ovoj ograni~en sistem. Iako odr`livosta isto -riski dosega sekoga{ bila implicitno (ako ne eksplic-itno) cel na civilizacijata vo posledniot polovinavek, za prvpat se soo~uvame so neodr`liv sistem vo vaka golemi razmeri. Ovieokol nosti neminovno pred nas go nametnuvaat pra{aweto na opravdanosta na na -{iot op{testven poredok i ne stavaat nas kako sovremenici na ovoj problem, vopozicija su{tinski da go preobmislime sopstvenoto op{testvo. Edno stanuva jasnopri konstatiraweto na sostojbata – pri~inata za neodr`livosta sme nie, so na~i -not na koj se organizirame.

Ne samo {to nie sme pri~ina za sostojbata vo koja se nao|ame, tuku i na{iot pris -tap kon nejzino razre{uvawe e obeleàn od na{ata opsesija so vostanovenite in -stitucii, dogmi i naviki, dovolno za da propu{time da ja po~ituvame prvenstvenos-ta na sistemot na ìvotnata sredina. Toa e nakratko edna od tezite na ovoj kratoktrud. Dominantnata prizma preku koja se sogleduvaat problemite povrzani soodr` livosta se u{te ostanuva slepa pred faktot deka postojnite institucii ina~ini na organizirawe ne dovedoa do tamu kade {to sme sega.

Pristap i indikatori

Merkite koi se prezemaat vo poslednite dvaesetina godini35 ja poddrùvaat te -zata. Tipi~en primer se obidite da se sledi odr`livosta. Eden od klu~nite predi-zvici pri sledeweto na odr`livosta e i formiraweto na set na indikatori koi }epomognat pri kreiraweto na strategii. Sepak, pristapot pri nivnoto formirawe eograni~en od potrebite na ekonomskata paradigma i od opsegot na deluvawe naop{testvoto koj ni e poznat, bez pritoa da se razgleda mo`nosta da se bara vizija-ta za odr`livost vo nekoi su{tinski promeni vo op{testveniot poredok.

Na primer, opsesijata so eden indikator - i toa indikator koj ne e neposrednopovrzan so sostojbata na ìvotnata sredina i na{ite potrebi, tuku so funkcioni-raweto na ekonomijata - ne moè da bide merka za odr`livost po nikoja logika.Sta nuva zbor za sledeweto na BDP vo kontekst na odr`livost – tema za koja Hartmut

Bossel pi{uva vo eden izve{taj pred Me|unarodniot institut za odr`liv razvoj –koja }e ja prosledime preku eden citat ~ija dolìna e opravdana od negovoto zna -~ewe:

48

Boiregionalniot pristap alternativa vo odr`liviot razvoj na R. Makedonija ...

35) Od zaklu~ocite na Bruntlandovata komisija (1987) i samoto definirawe na odr`liviot razvoj:“Razvoj koj gi zadovoluva sega{nite bez da ja zagrozi mo`nosta idnite generacii da gi zadovolat svoitepotrebi” pa navamu (http://www.worldbank.org/depweb/sd.html)

Edinstven indikator kako BDP ne moè da gi dolovi site vitalni aspekti naodr` liviot razvoj: Fascinacijata so edinstven indikator se otelotvori voeko nomijata i nacionalniot razvoj so bizaren otklon: ekonomistite ne sefokusiraa na per capita bogatstvo (na finansiski dobra, zemja ili resursi),tuku – dopolneto so sledewe na inflacijata i stapkite na nevrabotenost –posvetija najmnogu od svoeto vnimanie na indikator koj vo su{tina ja meristapkata po koja bogatstvoto od prirodni resursi se iskoristuva – kolku pobr-zo, tolku podobro. Toa e BDP indikatorot – bruto doma{en proizvod – total-nata monetarna vrednost na godi{niot protok na dobra i uslugi proizvedenivo edna ekonomija. Toa gi vklu~uva site dobra i uslugi, nezavisno od nivniotpridones kon nacionalniot razvoj: socijalni dobra (kako obrazovanie, hranaili domuvawe) zaedno so socijalnite problemi (kako kriminal, zagaduvawe,soobra}ajni nesre}i, neefikasnost i lo{o zdravje). Bidej}i, so sega{natatehnologija, sekoe od ovie dobra ili uslugi e povrzano so zna~itelnapotro{uva~ka na neobnovlivi resursi i zagaduvawe na ìvotnata sredina,BDP sega voglavno e merka na brzinata so koja resursite se tro{at i sepretvoraat vo protok na pari, nezavisno od nivniot efekt na op{testvoto.Te{ko deka toa e indikator na nacionalno bogatstvo i blagosostojba! (1999, 12)

Vakvoto sfa}awe za irelevantnosta na indikator kako BDP prili~no jasnopokaùva deka na{iot pristap kon potragata po odr`livost e ograni~en odpotrebite na ekonomijata. Ako e ograni~en na nivo na sledewe na sostojbata, toga{pristapot e ograni~en i vo prostorot vo koj moè da se deluva – fakt {to ukaùvana edna od su{tinskite odliki na predimstvoto na op{testveniot sistem(ekonomija, socijalni komponenti) vo odnos na ìvotnata sredina.

Za àl, ne{tata ne se tolku ednostavni za da kaème deka moè, od druga strana,da se postigne odr`livost samo vrz osnova na sostojbata na ìvotnata sredina.Normalnoto zadovoluvawe na potrebite na civilizacijata zavisi, pokraj od sred-inata, i od brojnite potsistemi isprepleteni vo me|uzavisni ni{ki na socijalniotìvot. Zatoa moème da kaème i deka edna druga krajnost vo sledeweto naodr`livosta – sledeweto na ekolo{kiot otpe~atok36 ne dava celosen uvid voodr` livosta na sistemot, bidej}i se odnesuva edinstveno na sostojbata na ìvot-nata sredina.

Ovie markeri vo utvrduvaweto na set na indikatori ne nosat kon u{te edna mnogubitna odlika na globalnata odr`livost, bitna za tekot na na{iot tekst – razno-likosta. Kako {to veli Bossel: „Postoi tolku razli~en spektar na zaednici vo sve-tot, {to e nevozmo`no da se pronajde set na idikatori koj bi se primenil na siteniv”(1999, 85). Sosema e logi~no deka odr`livost vo edno severnoafri~ko selo, voevropski grad i vo krajbre`jeto na Indokina na primer, podrazbira potpolnorazli~ni uslovi so specifi~ni indikatori koi moàt da bidat voop{to neprimen-livi za edna druga, poinakva zaednica. Ottuka, morame da zaklu~ime deka pris -tapot vo potragata po odr`livost, pokraj odredeni globalni indikatori, treba dasledi i edinstveni indikatori specifi~ni za sekoja pomala zaednica.

49


36) Ekolo{kiot otpe~atok meri kolku zemja e potrebno za da se obezbedi hranata, vodata, energijata iodlagaweto na otpadot po ~ovek, po proizvod ili po grad. http://www.footprintnetwork.org/en/index.php

Bioregionalizam: Slu~ajot na Ohridskoto Ezero

Na godi{nata konvencija na Komisijata za za{tita na svetskoto kulturno iprirodno nasledstvo pri UNESKO vo juni 2009 g. se donese odluka so koja se pot-tiknuvaat pretstavnicite na Makedonija i na Albanija da „sorabotuvaat kon podgo-tovka za nova nominacija za transgrani~no pro{iruvawe na lokalitetot koj }e govklu~i albanskiot del od Ohridskoto Ezero i negovoto slivno podra~je, so cel dase zgolemi vrednosta i integritetot na lokalitetot”37. Ovaa odluka be{e rezultatna pove}ekratnite predupreduvawa od strana na UNESKO deka tie kako organi-zacija ne moàt sami da go za{titat ezeroto, bez pritoa da ima sorabotka pome|uvlastite na dvete dràvi. O~igledno be{e deka merkite za za{tita koi se preze-maat na makedonska strana ne se dovolni, zatoa {to ne se sledeni od sli~ni merkina sprotivnata strana na ezeroto (pritoa da ne se zaboravi i deka ovie merki ne sesproveduvaat do kraj i od makedonskata strana na ezeroto – kolektorskiot sistemna primer, se u{te ne e zavr{en do kraj). Pokraj dosega navedenoto, be{e donesenai odluka da se napravat napori novata nominacija da bide za me{an lokalitet t.e.„da se zemat predvid kulturnite aspekti na albanskiot del od bregot”.

Slu~ajot na Ohridskoto Ezero i naporite za negova za{tita od strana name|unarodna organizacija od rangot na UNESKO ne u~i na mnogu pove}e od toa dekaza da se za{titi edno neprocenlivo nasledstvo e potrebna sorabotka koja gi nad-minuva administrativnite granici na edna dràva. Ovoj slu~aj ne osvestuva konrealnosta na bioregionot i negovoto zna~ewe vo potragata po odr`livost – speci-fi~nosta na uslovite bara posebni soodvetni merki.

Osvestuvaweto, t.e. nastanokot na eden bioregion moè da se definira na sled-niov na~in: „Nastanokot na bioregion se odnesuva na sozdavawe ~ove~ki zaednicikoi delat isti klimatski karakteristiki, slivni podra~ja, po~va, flora i fauna,karakteristi~ni za konkretno mesto”(Pudjak: 2010, 39). Bioregionalnata perspekti-va se fokusira na okolnostite karakteristi~ni za edna prirodna celina; taka naprimer, dokolku florata se razlikuva za 15 – 25% procenti, moè da se zboruva zadva razli~ni bioregioni. Negovite granici moàt da se odredat i vrz baza na dom-inantnata kultura koja se odgleduva ili deleweto na sli~ni uslovi (sli~enpristap do obrabotliva po~va, sli~na nadmorska visina...).

Ako se zeme predvid se {to e dosega kaàno, vredi, spored na{eto mislewe, dase zeme bioregionalen pristap vo potragata po odr`liv poredok. Pod toa pod -razbirame decentralizirano, lokalno analizirawe na ìvotnata sredina i utvr-duvawe na nejziniot nose~ki kapacitet spored koj bi se rakovodele site idni poli-tiki. Ovoj pristap bi gi zel predvid bioregionalnite osobenosti vo delot na utvr-duvawe na set na indikatori koi odgovaraat za sekoja specifi~na sredina – sekakoindikatori umreèni vo nekakva forma na globalen set na indikatori. Dokolkuodlu~uvaweto se svede na nivo na eden bioregion, odlu~uvawe koe }e sledi i nekoiop{ti globalni na~ela vo soglasnost so nose~kiot kapacitet na sredinata, a so celzadovoluvawe na potrebite na lokalnite ìteli, samata perspektiva naodr`livosta moè da dobie potpolno poinakva dimenzija.

50


37) Zapisnik za 33 sesija vo Seviqa 2009 http://whc.unesco.org/en/sessions/33COM

Vo Nacionalnata strategija za odr`liv razvoj na RM, }e si dozvolime da zabe -leìme, otsustvuva vakov bioregionalen pristap – referencite koi se povrzani soregionalnite pra{awa se sveduvaat pred se na pra{awa od ekonomijata, na primer:potrebata od diverzifikacija na prihodite vo ruralnite sredini, ili na zaed -ni~ki interes vo regionalnata turisti~kata ponuda, itn. Sami po sebe, ovieregionalni pra{awa pridonesuvaat za poodr`liv sistem, no oformuvaweto naregioni na teritorijata na RM vrz osnova na nivniot biolo{kiot kapacitet bi dalopogolema svest za zna~eweto na integritetot na bioregionot. Ponatamu, bi seostavil prostor i za konkretna strate{ka sorabotka po klu~ni pra{awa za odredenbioregion so pogolemo u~estvo i op{t konsezus me|u gra|anite.

Realiziraweto na vakov pristap, pokraj toa {to zavisi od brojnite institu-cionalni i administrativni slabosti koi se dobro zabeleàni vo Nacionalnatastrategija, zavisi i od svesta za zna~eweto na odr`livosta me|u samite ìteli nabioregionot, koja vo momentov, mora priznaeme, e na nisko nivo.

Mo}ta na zaednicata

Za da postoi eden bioregion, mora da bide prepoznat od negovite ìteli (Pudjak:2010, 41) (Mollison: 1988, 510). Na primer, prodolùvaj}i so slu~ajot na OhridskotoEzero, dokolku ìtelite na Ohrid, Struga, Pogradec i pomalite naseleni mesta sesoglasat da deluvaat zaedno za za{tita na slivnoto podra~je na ezeroto – tojpristap ne moè da ima nikakov problem, ako site sfatat deka integritetot na niv-nata idnina zavisi od sostojbata na ezeroto. Ako ìtelite na ovoj bioregion raspo-lagaat so informacii za nose~kiot kapacitet na sredinata, dostapnata obrabotli-va povr{ina, kvalitetot na vodata i niza drugi vrednosti po ovaa logika, }e bidatvo mo`nost strategiski da go planiraat razvojot na sopstvenoto malo op{testvo voramki na po{iroka ili globalna strategija. Podelbata na mikro i mezo bioregionimoè zna~itelno da ja podeli i da ja olesni odgovornosta za idninata.

Verojatno e vreme da obrazloìme zo{to tolku insistirame na delegirawe namo}ta kon zaednicata. Pokraj o~iglednite pri~ini, kakva {to e nu`nosta na {irokop{testven konsenzus po pra{awata povrzani so odr`livosta, tuka e i dimenzija-ta na socijalna vklu~enost, kako i faktot deka aktivnosta na gra|anite e najgole-ma, ako tie sfatat deka se raboti za nivniot interes. Primer za ova se slu~uvawa-ta vo Kuba po prestanokot na pomo{ta od Sovetskiot Sojuz vo 90-tite godini, kojaja ostavi dràvata „na kolena”. Gra|anite, poddràni od dràvata, sami se pogri -ìle za zadovoluvawe na svoite potrebi na odr`liv na~in, a rezultatot na ova etoa {to denes re~isi polovina od zemjodelskite povr{ini vo Kuba otpa|aat naurbano zemjodelstvo38.

Eden od klu~nite ~ekori na dràvata e toa {to obezbeduva obrazovanie zaodr`livost so prakti~na primena {to gi osposobuva gra|anite da prezemat ne{toza da ja smenat situacijata vo koja se nao|aat. Ova obrazovanie e kursot po per-makulturen dizajn koj e vostanoven od osnova~ot na Permakulturnoto dvièwe, Bill

Mollison. Eve {to to~no e permakulturniot dizajn spored nego:

51


38) The Power of Community: How Cuba Survived Peak Oil (2006) Community service inc.

Permakultura e promislen dizajn i odrùvawe na zemjodelski produktivniekosistemi koi gi poseduvaat diverzitetot, stabilnosta i prisposoblivostana prirodnite ekosistemi. Toa e harmoni~na integracija na pejzaòt i lu|eto,preku koja se obezbeduvaat nivnata hrana, energija, prestojuvali{te i drugimaterijalni i nematerijalnipotrebi na odr`liv na~in. Bez permanentno zem -jo delstvo nema mo`nost za stabilen op{testven poredok.

Permakulturen dizajn e sistem na sobirawe konceptualni, materijalni i stra -te{ki komponenti vo model koj funkcionira za da mu koristi na ìvotot vosite negovi formi. (1988, 9)

Dokolku se vloì vo {irewe na vakov tip edukacija so naglasok na mo`nite lo -kalni, t.e. bioregionalni primeni na odredeni principi na odr`livost, perspek-tivata na odr`liv poredok moè da stane mnogu porealna. Ako kon toa se prido-dade i faktot deka se pove}e se budi svesta kaj lu|eto za golemata diskrepancijapome|u balansot na ìvotnata sredina i na~inot na koj sme odbrale da gi zado-volime sopstvenite potrebi, postoi mo`nost za promena. Orion Kriegman, anali -ti~ar na Tellus - institutot, vo kontekst na mo`nosta is~ekorot kon odr`liv pore-dok da potekne od samite gra|ani }e zaklu~i:

Vizija koja ubedlivo opi{uva nade`na slika na idninata i mo`ni na~ini za dase ostvari, moè da inspirira pove}e lu|e da veruvaat vo mo`nosta za glob-alna odr`liva civilizacija, i so toa da go prifatat predizvikot na global-ni gra|ani. Strategiski kampawi inicirani od se po{iroki krugovi na akti -visti vo soglasnost so ovaa vizija moè da inspirira pove}e lu|e da veruvaatvo ovaa mo`nost, i so toa da ovozmoàt u{te poimpresivni napredoci da seslu~at, inspiriraj}i se pove}e lu|e. (2006: 22)

Ishod

Bioregionalniot pristap vo potragata po odr`livost - sproveden preku mo}ta nazaednicata, prilagoden na specifi~nite okolnosti na sekoja sredina, a istovre-meno globalno odgovoren, e koncept koj pretstavuva edna poinakva perspektiva oddosega{nite praktiki. So samoto toa, implikaciite na ovoj pristap se ogromni i soniv zna~itelno se zgolemuva horizontot na mo`nosti za odr`liva idnina.

Zada~a na iskrenite pobornici na odr`liviot poredok (dràvni instituciipreku regionalni, nacionalni i globalni strategii) e da go potpomognat ovoj is~e -kor kon edinstvenata mo`na idnina so dobar zavr{etok za celata civilizacija.

52


REFERENCI

[1] Bossel Hartmut: Indicators for sustainable development: theory, method, application. 1999

[2] Mollison Bill: Permaculture designers manual. 1988

[3] Kriegman Orion: Dawn of the Cosmopolitan (The hope of a Global Citizens Movement). 2006

[4] Pudjak Jelena .Bioregionalizam (concept organizacije drustvenog zivota I model razvoja kojidoprinosi ocuvanju okolisa I integralnoj odrzivosti). 2010 stranici 33-54 vo Socijalna ekologi-

ja Zagreb, Vol 19 (2010) No. 1

[5] Nacionalna strategija za odr`liv razvoj vo Republika Makedonija, Mi nis terstvo zaìvotna sredina i prostorno planirawe, 2010 (del I i II)

[6] Odr`liv razvoj 2010, Dràven zavod za statistika na RM

FILM

The Power of Community: How Cuba Survived Peak Oil (2006) Community service Inc.

INTERNET RESURSI

http://www.worldbank.org

http://www.footprintnetwork.org

http://whc.unesco.org

53


54

55

UDC 656.1/.5:502.131.1 656.1/.5:332.146.2

- ÊTVRTA NAGRADA -

ODR@LIVIOT TRANSPORT - SOSTAVEN DEL NAODR@LIVIOT RAZVOJ

Trajkoski Darko Univerzitet „SV. KLIMENT OHRIDSKI” Tehni~ki fakultet -Bitola [email protected]

Apstrakt:

Se pove}e stanuva jasno deka pravecot po koj se dviì razvojot na op{testvata nîvodi kon uspehot. Transportot e eden vitalen del od razvojot na op{testvata.So cel da se namalat negovite nesakani efekti vrz ekonomijata, op{testvoto iìvotnata sredina, istiot moè mnogu da pomogne za ostvaruvawe na vizijata zaodr`liv razvoj. Poradi toa, vo posledno vreme sî pove}e se posvetuva vnimanie naovaa oblast i sî po~esto se upatuvaat barawa do stru~nite planeri za izrabotka nastudii, analizi, organizirawe na diskusii i zaedni~ki sredbi, i slVo zemjite koi imaat napredna ekonomija, posebno vnimanie se posvetuva na ulogata{to ja ima transportot i negovoto planirawe, na {to i na{ata zemja treba da posvetiosobeno vnimanie.Ovoj trud go opi{uva odr`liviot transporten razvoj kako del od edna strategija zaplanirawe na transportot i istata moè da posluì kako vode~ka nasoka za urban-iot razvoj na transportot vo gradovite.

Klu~ni zborovi : odr`liv razvoj; odr`liv transporten sistem.

1. Voved

Griìte za kvalitetot na ìvotnata sredina i na op{testvoto, kako i stravot odklimatskite promeni, pridonesuvaat kon zgolemuvawe na interesot za odr`livrazvoj. Niz celiot svet se vloùvaat napori za iznao|awe zaedni~ki jazik za re{a -vawe na problemite, i za zgolemena aktualizacija na vakvite temi.

Osnovnata cel na odr`liviot ur banrazvoj e da go zgolemi i da go podobrirazvojot, a istovremeno da se osigura de -ka vlijanijata na za gaduva~ite na ìvot-nata sredina se vo granici na odr` li -vosta. Nekade vo periodot na 1987 g. sezgolemi svesta deka e potreben popozi-tiven pristap koj }e ja vrati ramno te -àta me|u pozna ~ajnite ekonomski impe -rativi i drugite dve komponenti na raz -vojot (ekolo{kata i socijalnata). Na kon-ferencija odràna vo Bruntland vo 1987 g. bea napraveni na pori za definirawe napoimot odr` liv razvoj, i kako da se dojde do negovo realno ostvaruvawe i sprove-duvawe.

Vo kontekst na gradskite sredini, edna od oblastite kade najmnogu moè i trebada se intervenira, e transportot. Transportot ima klu~na uloga vo obezbeduvawe-to pristap do op{testvenite aktivnosti za efikasno funkcionirawe na aktivnos-tite {to sozdavaat razvoj.

Jasno e deka procesot na globalno zatopluvawe treba da se namali, i ako e mo` -no, da se stabilizira. Toa zna~i deka treba da ima zna~itelno namaluvawe napotro{uva~kata na site vidovi fosilni goriva, zatoa {to upotrebata tokmu na ovieresursi e osnovnata pri~ina za globalnoto zatopluvawe. Pritoa, transportot kakoglaven i golem potro{uva~ na energija naj~esto dobiena po pat na sogoruvawe nafosilni goriva koi osloboduvaat jaglerod, treba zna~itelno da pomogne za pos -tignuvawe na celite ,,za podobro utre” povrzani so ìvotnata sredina, preku nama -luvawe na negovite {tetni vlijanija vrz okolinata.

Ovoj trud ima za cel da ja pojasni va`nosta na odr`livosta na transportot i ne -goviot pridones kon razvojot na odr`liv transporten sistem za eden grad.

Vo ovoj trud prikaàn e na~inot i se poso~eni merkite kako da se dejstvuva vrzsvesta na korisnicite na transportniot sistem; kako i na onaa od pretstavnicitena lokalnite vlasti koi donesuvaat odluki i kreiraat politika vo gradot.

2. Odr`liv razvoj – nov na~in na razmisluvawe i deluvawe

(poim i definicija)

Nekoga{nite razmisluvawa i tezi deka ekonomskiot razvoj na op{testvoto e naj -vaèn i }e ima prioritet pred ostanatiot razvoj, vo dene{no vreme se pokaùvakako neizdràn i pogre{en pravec na dvièwe. Ne moè i ponatamu da se dozvoliekonomski rast i razvoj, a pritoa da se dovede vo pra{awe opstanokot na Plane -tata. Se zgolemuva va`nosta na poimot odr`liv razvoj, i se javuva sè pogolem in -teres za nego. Odr`liviot razvoj ne pretstavuva nekoja postavena cel, tuku prome-na na nasokata na dejstvuvawe.

Odr`liv razvoj podrazbira nov na~in na razmisluvawe i rabotewe, koj{to baradobar strategiski pristap za sproveduvawe. Treba da se ima trpelivost i razbi-56

Odr`liviot transport - sostaven del na odr`liviot razvoj

rawe, i na{ata svest da ja naso~ime kon toa: kako do podobro utre? Bidej}i, samokoga individuite pravat ,,odr`liv izbor” moè da se zboruva za vistinski progres.

Nekoi od postapkite i ~ekorite na minatite generacii se pogre{ni i bi bilopogre{no da u~ime od niv. Tuka se postavuvaat dve pra{awa: 1. Zo{to poradi ne~iigre{ki vo minatoto da trpime nie kako dene{na populacija? i 2. Zo{to poradi na{igre{ki da trpat narednite generacii? Vo ovoj kontekst potrebno e da bidemevklu~eni site kako individui, i kako institucii i organizacii. Najgolem udel voseto ova imaat sektorite na upravuvawe i donesuvawe na odluki (vladata, lo kal -nata samouprava i sl.) kade {to moèbi e potrebno da se napravat pove}e promenipri donesuvaweto na odlukite.

Na konferencijata odràna vo gradot Bruntland, Norve{ka vo 1987 g., bea pos -taveni temelite na oblasta odr`liv razvoj, od kade proizleze slednata defini-cija: Odr`liviot razvoj pretstavuva stabilnost na op{testvenite i fizi~kitesistemi, postignata so zadovoluvawe na potrebite na sega{nosta, bez pritoada se zagrozat potrebite na idnite generacii. Vo su{tina, odr`liviot razvoj eproces na promeni vo koi{to koristeweto na resursi, naso~uvaweto na investicii,orientacijata na tehni~kiot razvoj i institucionalnite promeni se vo harmonija; gizgolemuvaat sega{nite i idnite potencijali, so cel da se zadovolat ~ove~kite pot -rebi i aspiracii.

- Evropskata komisija preku ,,Tematskata sterategija za urbana okolina” go de -fi nira odr`liviot urban transport kako sistem koj :

- Ja poddrùva slobodata na dvièwe, zdravjeto i bezbednosta, kako i kvalite-tot na ìvot na sega{nite i idnite generacii

- Ekolo{ki e efikasen

- Poddrùva aktivna ekonomija, davaj}i pristap za mo`nostite i uslugite na sitegra |ani, urbani i neurbani.

2.1. Koncept na odr`livost (ekonomski, socijalen, ìvotna sredina)

Odr`liviot razvoj podleì na dva koncepta, i toa:- Konceptot na potrebi- Konceptot na ograni~uvawa

Istiot moè da se razgleduva od tri aspekti, i toa (Sl. 2.1):

Sl. 2.1: Koncept na odr`liviot razvoj

57


- Ekonomski

Ekonomskata komponenta na odr`livosta se potpira vrz podobruvawe na ekonom-skiot razvoj. Odr`liviot sistem treba da bide formiran taka {to }e proizveduvastoki i uslugi kontinuirano; preku niv }e se promovira odr`liv ekonomskiotrazvoj, so podobri nivoa na upravuvawe, za da se izbegnat ekstremni neramnoteìkoi bi mu na{tetile na sistemot.

- Socijalen

Socijalno odr`liv sistem ima za cel da postigne adekvatni i da obezbedi soodvet-ni socijalni uslovi vo op{testvoto. Ovozmoùvaweto na adekvatni uslovi e potreb-no vo zdravstvoto, obrazovanieto i drugi oblasti od socijalnite sferi, vklu~uvaj}i jai politikata so nejzinata odgovornost; ponatamu od sistemot se bara da obezbedipodobra iskoristenost na socijalnite resursi, da ovozmoì novi rabotni mesta, da janamali siroma{tijata i da ja zgolemi solidarnosta kon ranlivite kategorii.

- @ivotna sredina

Komponentata na ìvotnata sredina najmnogu se odnesuva na za{titata na ìvot-nata sredina i ìvotot vo nea - namaluvawe i spre~uvawe na zagaduvawata, vos -pos tavuvawe na odnos na prirodnite resursi na Planetata za da se obezbedi visokonivo na za{tita i podobar kvalitet na ìvotnata sredina. Ovaa komponenta, istotaka e naso~ena i kon promocija na odr`liva potro{uva~ka i proizvodstvo koja }ese probie me|u vrskata na ekonomski razvoj i degradacijata na ìvotnata sredina.

3. Odr`liv urban transport

Vitalnosta i prosperitetot na eden grad vo golema mera po~ivaat vrz ras polo` -livosta na kvalitetna mobilnost na lu|eto i produktite. Transportot ima golemauloga vo razvojot na op{testvoto i ekonomiite, kako vo nacionalni, taka i volokalni ramki, i moè mnogu da pomogne za ostvaruvawe na stremeòt za sozdavawena podobri uslovi za ìveewe.

Sovremenite gradovi nasekade niz svetot se soo~uvaat so seriozni problemi vosoobraj}ajot, a nivnite manifestacii koi sekojdnevno vr{at degradacija na okoli-nata, sè pove}e se ~uvstvuvaat. Poznato e deka denes avtomobilite u~estvuvaat vonad 70% od emisiite na jagleroden monoksid vo gradskite sredini, i so nad 40%emisii na gasovi koi predizvikuvaat efekt na staklena gradina. Isto taka, soo-bra}ajot zazema sè pogolemo u~estvo vo op{testvenite tro{oci kako: tro{oci zalekuvawe na lica povredeni vo soobraj}ajni nezgodi, zagubi na rabotni ~asovi koipo~esto se javuvaat, golema potro{uva~ka na energija i dr.

Transportot ne treba da bide osnovniot ~initel na svoeto uni{tuvawe, i istiotmoè mnogu da pridonese za ostvaruvawe na celite naso~eni kon negovo podobru-vawe. Ottuka se postavuva pra{aweto: Kako toj da se modelira za da moè da pri-donese za pogolema odr`livost na eden grad?

58


3.1. Odr`liviot transport kako segment na odr`liviot razvoj

Transportot pretstavuva vaèn del od sekojdnevnoto ìveewe na op{testvata.Toj moè da go zabrza ili da go zabavi razvojot, i pretstavuva oblast kade {totreba da se pravat su{tinski promeni toj razvoj da bide odr`liv. Istiot pret-stavuva eden od najgolemite predizvici za odr`liv razvoj.

Odr`liviot transporten sistem vo su{tina e politika vo koja na~inot nafunkcionirawe se organizira so cel da se obezbedi odr`liva ramnoteà pome|ubarawata za mobilnost i pristapnost od edna, i za~uvuvaweto na ìvotnata sred-ina od druga strana. Glavnite pridobivki od nudeweto odr`liv transporten sis-tem vo eden sistem na odr`livost e toa {to toj e socijalno vklu~en vo razvojot(site strani imaat korist), a kvalitetot na ìveewe vo gradot se podobruva.

Imeno, postignat e jasen zaklu~ok deka transportot moè i mora da ima korisnauloga vo postignuvaweto odr`liv razvoj. Promenite koi treba da se pravat votransportniot sektor treba da vodat kon toa transportot da moè ,,sam da seizlekuva” i razviva, so {to najdobro bi go dal svojot pridones kon postignuvawe navizijata za odr`liv razvoj na op{testvoto.

3.2. Barieri

Postojat nekolku barieri koi mu stojat na patot na odr`liviot transport, aproizleguvaat od komponentite na konceptot na odr`livost (ekonomski, socijalnii odr`livost na ìvotnata sredina). Tie barieri moàt da se podelat vo nekolkukategorii i toa:

Barieri koi gi sozdava nedostigot na resursi (finansiski i fizi~ki)

Institucionalni i politi~ki barieri (lo{a politika na upravuvawe)

Op{testveni i kulturolo{ki barieri (naviki na odnesuvawe)

Nedostig na znaewe i sovest kaj lu|eto (lo{a edukacija)

Pravni barieri (regulativa)

Fizi~ki barieri

Ostanati

Sektorot za transport igra klu~na uloga vo sproveduvawe na transportna poli-tika i merki, i toa direktno i indirektno. Samo so op{ta posvetenost moè da senadmine ili da se namali vlijanieto na barierite koi mu pretstojat na razvojot natransportot, a toa moè da se postigne preku voveduvawe na pogolemi promeni votransportniot sektor i sproveduvawe na politika za odr`liv transport.

3.3. Op{ti celi, nasoki i vode~ki principi za odr`liv transport

Kako segment na odr`liviot razvoj, pred odr`liviot transport se postavuvaatne kolku celi koi treba da se postignat so negovoto sproveduvawe. Osnovna i su{ -

59


tinska cel na odr`liviot transport e: Da se zadovolat osnovnite op{testveno-eko -nomski, socijalni i ekolo{ki potrebi, a pritoa istovremeno da se minimizi ra atnivnite {tetni vlijanija vrz ekonomijata, op{testvoto vo celina i ìvotnata sre-dina.

Nasokata na dejstvuvawe na odr`liviot urban transporten razvoj e naso~ena konpodobruvawe na na~inot na ìveewe i pogolem razvoj, a pritoa da se obezbedi sig-urnost deka upotrebata na izvori na energija koi osloboduvaat golemi koli~estvana {tetni gasovi e vo granicite na odr`livosta.

Principite na koi se bazira odr`liviot transport se zasnovaat na:

Pristapnost

Mobilnost

Ednakvost

Zdravje i bezbednost

Integrirano planirawe i namena na zemji{te

Minimalna upotreba na resursi

Za{tita od zagaduvawe i za~uvuvawe na prirodniot pejza`

Osnovni celi na odr`liviot transport se slednite:

Podobruvawe na bezbednosta vo soobra}ajot

Namaluvawe na potrebata od patuvawe

Namaluvawe na upotrebata na avtomobili

Namaluvawe na zastojot i soobra}ajniot mete`

Namaluvawe na bu~avata i ispu{taweto na izduvnite gasovi od vozilata

Podobruvawe na pristapot na korisnicite za site vidovi prevoz

Promovirawe na alternativni vidovi na prevoz kako velosipedizam, pe{a~ewei javen prevoz

Podobruvawe na kvalitetot na vozduhot i ìvotnata sredina, kako i maksimal-izirawe na upotrebata na energija.

Idejata e idnite generacii da imaat vo najmala raka isti povolni uslovi zaìvot, kako {to ima i ovaa sega{na generacija!

3.4. Identifikuvawe na problemite i nao|awe re{enija

Potrebata od identifikuvawe na problemite koi sekojdnevno se pojavuvaat votransportot bara detalna i dobra identifikacija na izvorot na problemot za damoè da se iznajde dobro re{enie. Kako najgolem izvor na transportnite prob-lemi e pregolemata upotreba na privatni avtomobili kako sredstvo za patu-vawe vo gradskite sredini.

60


Zgolemuvaweto na obemot na soobraj}ajot rezultira so zgolemuvawe na prob-lemite. Kako pokonkretni problemi koi naj~esto se identifikuvani vo gradovitese: soobraj}ajniot mete`, parkiraweto, zagaduvaweto na vozduhot preku emisijatana stakleni~ki gasovi vo vozduhot, lo{ata soobra}ajna infrastruktura, lo{atasoobraj}ajna bezbednost, enormnoto i nekontrolirano {irewe na gradovite, lo{iotpristap, visoko nivo na bu~ava od motornite vozila, i dr.

Novi pristapi za re{avawe na postoe~kiot problem se nao|aat vo principite inasokite za odr`liv transport. Re{enijata treba da bidat namenski (za konkretenproblem) i da se nosat vo konsultacija so javnosta i so drugite zasegnati strani.

3.4.1.Vidovi i grupi na strategii za odr`liv transport

Strategijata za odr`liv transport bara celokupno razbirawe na konceptot inegovite implikacii, a toa podrazbira pristap koj ima vizija; se bazira na cvrstidokazi i gi odreduva prioritetite, celite i pravcite, i glavnite na~ini za nivnopostignuvawe.

Vo Tabela 2.1 e pretstavena lista na nekoi transportni strategii koi se pred-loùvaat kako poddr{ka na odr`liviot razvoj na transportot. Strategiite se gru -piraat vo nekolku kategorii: vozila, dejstvija i pobaruva~ka.

Tabela 2.1: Lista na transportni strategii kako poddr{ka na odr`liviot transport

Tehnolo{ki promeni na vozilata i gorivata

Podobruvawe na sega{nite vozila Inovacii na proizvoditeliteOdgovor na pobaruva~kata od strana na proizvoditelitePrilagoduvawe na zakonskata regulativa

Novi podobreni vozilaNovi goriva

Prezemawe podobreni dejstvija

Konvencionalni podobruvawa Vremetraewe na svetlosnite signalina soobraj}ajniot tok Otstranuvawe na soobraj}ajniot mete`

Otstranuvawe na tesnite grlaPodobruvawa kon inteligentni Intelegentni pati{tatransportni sistemi Intelegentni vozila

Spravuvawe so nezgodiEdukacija na voza~itePodobreno logisti~ko upravuvawe

Upravuvawe so pobaruva~kata

Modalna zamena Javen gradski prevoz (JGP),koristewe na zaedni~ko vozilo, pe{a~ewe, velosipedizam@elezni~ki transport

61


Telekomunikaciska zamena Telekomunicirawe na dale~inaElektronsko kupuvawe na dale~inaU~ewe na dale~ina

Zgolemuvawe/namaluvawe na cenite Zgolemuvawe na danokot za gorivoDanok za proda`ba na vozilaRegistrirawe na vozila

Transportni strategii za koristewe Celosen razvojna zemji{teto Me{ovit korisni~ki razvoj

Razvoj na pe{a~eweto, velosipedizmot, javniot gradski prevoz

Izvor: Brundtland Commission, 1992 god.

Prvata kategorija ima za cel da go otstrani negativnoto vlijanie na motornitevozila vrz ìvotnata okolina preku tehnolo{ki promeni kaj vozilata i gorivata.

Vtorata kategorija na promeni vklu~uva podobruvawa na pati{tata i soob -ra}ajnite tokovi. Podobruvawata na soobraj}ajniot tok se vo pogled na signalnitevremiwa, soobraj}ajniot mete`, tesnite grla i sl. Isto taka, se obrnuva vnimanie ina logistikata i edukacijata na voza~ite.

Tretata kategorija se odnesuva na: zamena na vidovite prevoz, telekomunici-raweto kako strategija za spravuvawe so pobaruva~kata, tro{ocite vo transportot,kako i strategiite za namena i koristewe na zemji{teto.

3.5. Karakteristiki pri planirawe na odr`liv transport

Za da moàt da se razvijat transportni strategii koi }e go poddrùvaat ekonom-skiot rast, }e ja za{tituvaat okolinata i }e obezbedat op{testvena dobrosostojba,potrebno e da se razgledaat nekoi klu~ni karakteristiki.

3.5.1. Nesvesnost za problemite

Edna gor~liva bariera koja mu pretstoi na odr`liviot prosperitet na op{ -testvoto e nedostigot na sovest i znaewe kaj lu|eto

Za lu|eto koi se zanimavaat so urbano planirawe, poznat e poimot odr`liv urbanrazvoj. Me|utoa, za po{irokata populacija ova e se u{te nedovolno poznata oblast.Pove}eto anketi pokaùvaat deka samo 10% od naselenieto znae ne{to za odr` -liviot razvoj.

Principot na odr`liv transport zboruva za promena na svesta i navikite nagra|anite kako osnoven problem pri realizacijata. Site povolnosti koi gi nosiodr`liviot transport - pozdrav ìvot na lu|eto, pomala vreva, pomala zagadenost,poubav grad - nemaat smisla dokolku gra|anite ne se zapoznati. Za da se razberedeka merkite {to se prezemaat se navistina efikasni, i da se zgolemi doverbataod nivno sproveduvawe, potrebno e da se ima sposobnost za nivno razbirawe. Zatoa,potrebno e da se podigne svesta na op{tata populacija, kako i na lu|eto koi se zan-imavaat so ovaa problematika. 62


3.5.2. Javno mislewe i edukacija na gra|anite kako osnoven preduslov za odr`liv transport

Bidej}i javnoto mislewe i poddr{kata se mnogu va`ni pri implementacija, odgolema korist e da im se posveti golemo vnimanie pri istraùvaweto. Potrebno eda se prou~i nivnoto razmisluvawe i odnesuvawe za toa kako, i do koj stepengra|anite gi povrzuvat griàta za okolinata so prevozot i nivniot izbor.

Iskustvata pokaùvaat deka golem procent od korisnicite ne se podgotveni zapromeni vo na~inot na odnesuvawe; dobar procent zazemaat korisnicite koi neveruvaat deka ne{to moè da se promeni i dali tie promeni navistina dobro }e seodrazat; no dosta se ,,glasni” i onie koi zaglavile vo soobraj}ajniot mete`, ili~uvstvuvaat golema bu~ava, ili se gu{at vo ~adot od vozilata, i smetaat deka epotrebno vedna{ da se intervenira. Klu~ot na uspehot na promenite leì vo poste-peno voveduvawe na promenite, i vo kontinuirano zapoznavawe na gra|anite soprednostite na ovoj sistem. Takviot pristap bi im dal vreme tie da se prilagodat,i da gi promenat svoite naviki - namesto vozewe avtomobili da po~nat da pe{a~at,da koristat velosiped i gradski prevoz.

Pokraj gra|anite, od golema va`nost e da se ima razbirawe i poddr{ka vo poli-ti~kata sfera, koja treba da go poddrì i da go zabrza re{avaweto na problemite,so sproveduvawe na novi merki i so donesuvawe odluki na najvisoko stru~no nivo.

Edukacijata na gra|anite za poimot odr`liv razvoj se javuva kako osnoven pre-duslov vo ponatamo{niot razvoj i dejstvuvawe. Obezbeduva klu~na kompetentnostza postignuvawe na odr`liv razvoj za site gra|ani. Poradi toa, edukacijata nanaselenieto treba da stane postojana akcija na gradskite vlasti vo sorabotka soostanati zdruènija; da go sledi razvojot so cel noviot vid transport da stanerealnost.

3.6. Oblasti na deluvawe

3.6.1.Upravuvawe so mobilnosta

Za da se postignat postavenite celi, kako i da se namalat tekovnite problemi votransportot, upravuvaweto so mobilnosta e oblast koja dava dosta vetuva~ki sig-nali za uspeh. Osnovnata cel na upravuvaweto so mobilnosta e postignuvawe naodr`liva mobilnost.

Upravuvaweto so soobraj}ajot treba da se fokusira na podobruvawe namobilnosta na lu|eto, a ne na motornite vozila.

Prezemaweto na soodvetni merki za odr`livo upravuvawe so mobilnosta e naso -~eno kon:

Koordinacija na transportnoto planirawe i koristeweto na povr{inite;

Upravuvawe so tovarniot transport;

Upravuvawe so parkiraweto;

Naplata na pati{tata;63


Merki za preraspredelba na patnite povr{ini za poekolo{ki vozila i na~ini naprevoz kako velosipedizam, pe{a~ewe, JGP;

Promovirawe na po~isti i potivki vozila so niski emisii na, kako i ogra ni~u -vawe na pristapot za vozila koi mnogu zagaduvaat (zoni so niski emisii);

Merki naso~eni kon: sopstveni{tvoto na avtomobili, biznisite, u~ili{ni pla -novi za patuvawe, centri za upravuvawe, kampawi za podigawe na svesta kaj gra|a -nite.

3.6.2.Koristewe na gradskite povr{ini

Ulogata na planiraweto za koristewe na zemji{teto vo odr`liviot razvoj e danapravi ramnoteà pome|u razli~ni aktivnosti vo odnos na koristewe napovr{inite. Golemata upotreba na motornivozila ima golema potreba od gradski povr{iniza motoren soobraj}aj. Pritoa se zagrozuvapristapnosta na ostanatite u~esnici vo soo-braj}ajot (velosipedistite i pe{acite).

Fotografija 3.1: Potreba od povr{ina za avtomo-bilski soobra}aj

Za da se namali potrebata na soobraj}ajot od gradskite povr{ini, potrebno eplaniraweto na namenata na zemji{teto da bide vo dobra koordinacija so trans-portnoto planirawe. Negovi osnovni celi vo nasoka na odr`liv transport se:namaluvawe na potrebite i dolìnite na patuvawe, namaluvawe na koristeweto naavtomobili, a pritoa da se poddràt javniot prevoz, pe{a~eweto i vozewetovelosiped, i da vospostavi ednakva pristapnost za site na~ini na prevoz.

Nekoi podatoci govorat deka pribli`no 2/3 od gradskite povr{ini otpa|aat nasektorot soobraj}aj. Za toa kolkava eefikasnosta od na~inite na prevoz odaspekt na povr {ina od gradot, govoratslednite fotografii (fotografii: 3.2,3.3).

Fotografija 3.2: 75 lu|e vo 60 avtomobiliili ... lu|e vo eden avtobus

Fotografija 3.3: 9 velosipedi ... 1 avtomo-bil

64


Planskiot sistem treba da bide napraven taka {to sekoga{ }e se stremi konpogolema blizina me|u ìveali{tata na lu|eto i uslu`nite servisi, rabotnitemesta i potrebnite objekti koi se neophodni za ìveewe. Toa vodi kon formirawena me{ani zoni vo gradot so kratko rastojanie na patuvawe. Ova zna~i deka lu|etotreba da ìveat vo naselbi koi imaat soodvetna golemina, taka {to celiot opsegna site potrebni kapaciteti i objekti bi bil na oddale~enost (pomala od 5 kilo-metri) koja e pristapna za pe{a~ewe, vozewe velosiped ili javen gradski prevoz.Ottuka proizleguva op{toto pravilo: Kolku dolìnata na patuvawe e pomala, tolkue poverojatno deka lu|eto }e pe{a~at, }e vozat velosiped ili }e koristat javengradski prevoz.

Eden dosta dobar na~in za postignuvawe na podobra odr`livost na transport-niot sistem od aspekt na planiraweto za namenata na zemji{te e gustinata.

Urbana gustina namesto urbano pro{iruvawe!

3.6.3.Vlijanija na soobraj}ajot vrz ìvotnata okolina

Vlijanieto na soobra}ajot vrz razvojot na op{testvata i ìvotnata sredina imapozitivni i negativni aspekti. No, ona {to gi zagriùva nau~nicite vo svetot egolemiot broj {tetni vlijanija na soobraj}ajot i nivnite posledici vrzop{testvata. Tie se izrazeni preku: zagaduvawe na vozduhot, zagaduvawe na voda-ta, kvalitetot na po~vata, biodiverzitetot, naru{uvawe na prirodniot pejza`,gole ma potro{uva~ka na prirodni resursi, klimatskite promeni, vlijanija vrzaktivnostite i zdravjeto na lu|eto, bu~ava, golema potreba od povr{ini za koris-tewe, i dr. Posledicite na site ovie vlijanija pretstavuvaat predizvik za odr` -liviot urban transport, da gi namali negativnite vlijanija vrz okolinata i eko -nomijata, a pritoa da se obezbedi nepre~eno dvièwe na lu|eto i stokite.

Kako eden od osnovnite pri~initeli za klimatskite promeni i zdravstveniproblemi na lu|eto, se naveduva emisijata na {tetni gasovi i ~esti~ki vo vozduhot,kade golemo u~estvo ima transportot. Transportot e glaven proizveduva~ na azot-ni oksidi na lokalno nivo. Od 2010 g. transportot stana najgolemiot poedine~enpri donesuva~ za emisija na stakleni~ki gasovi vo urbanite sredini.

Transportot u~estvuva so 21% od vkupnata emisija na stakleni~ki gasovi naevropsko nivo, a vo toa so golem del u~estvuva patniot soobraj}aj. Evropskata Unijaplanira da gi namali emisiite na ovie gasovi za 20% do 2012 g. i za 50% do 2050 g.Se planira da se namali emisijata na jagleroden dioksid od gorivata od dose -ga{nite 140g na 120 g po izvozen kilometar.

Zagaduvaweto na okolinata i bu~avata od soobraj}ajot go zagrozuvaat zdravjetona lu|eto, a gradovite gi pravat pomalku atraktivni i neprijatni mesta za ìveewe.

3.6.4.Bu~avata od soobra}ajot

Bu~avata pretstavuva efekt od nepravilni i haoti~ni zvuci, koja vlijae vrz psi-hofizi~kata sostojba na lu|eto. Taa ima negativno vlijanie vrz naselenite mesta,zdravjeto na lu|eto i ìvotnata sredina. Pritoa, ja popre~uva i ja namaluva pro- 65


duktivnosta pri rabota, sozdava nemir, go onevozmoùva odmorot na lu|eto, i dr.Nekoi podatoci govorat deka 50% od naselenieto vo gradovite e pod vlijanie navoznemiruva~ka bu~ava, koja glavno poteknuva od soobraj}ajot.

Od site izvori na bu~ava, 80% od bu~avata vo gradskite sredini ja proizveduvasoobraj}ajot, a 50% otpa|a na patniot soobraj}aj. Proceneto e deka od po~etokot naXX vek do denes, nivoto na bu~ava od soobraj}ajot vo gradskite sredini se zgolemiosumkratno. Zatoa, potrebno e da se posveti golemo vnimanie za namaluvawe nabu~avata od soobraj}ajot za da se podigne kvalitetot na ìveewe na povisoko nivo.

Vo odnos na toa, so pomo{ na „pametno” upravuvawe i planirawe na gradskitepovr{ini, kako i so tehni~ko-tehnolo{ki merki,moàt da se namalat vlijanijataod bu~avata koja poteknuva od soobraj}ajot.

3.6.5.Bezbednost vo soobraj}ajot

Bezbednosta e mnogu biten del od soobraj}ajot i dobra nasoka za dejstvuvawe konzgolemena odr`livost na transportniot sektor. Soobraj}ajnite nezgodi pretstavu-vaat tragedija za ~ovekot, koja rezultira so posledici po negovoto zdravje, soci-jalniot ìvot i ekonomskata sostojba.

Patniot soobraj}aj e odgovoren za okolu 1.2 milioni zaginati, i nekadeokolu 20 do 50 milioni povredeni sekoja godina vo svetot. [tetite se procenu-vaat na okolu 100 milijardi dolari.

Na pati{tata vo EU, godi{no 41 000 lica go gubat ìvotot, brojot na povre-deni iznesuva okolu 1.7 milioni, a finansiskite zagubi iznesuvaat okolu 1milijarda evra.

Sostojbata so Makedonija e sledna: vo 2010 god. nastradale 2 458 lica, od koi50 lica zaginale, vo vkupno 4 226 soobraj}ajni nezgodi.

Najgolem broj soobraj}ajni nezgodi se slu~uvaat vo gradski uslovi, kade {to imai najgolema koncentracija na soobraj}aj. Najzagrozeni kategorii se velosipedistitei pe{acite na koi im e potrebno zgolemeno vnimanie za nivnata bezbednost. Ottukaproizleguva potrebata od dejstvuvawe vo bezbednosta na lokalno nivo, kade {tomoàt da se postignat najdobri rezultati.

Prethodno navedenite brojki govorat deka treba itno da se intervenira vopravec na podobruvawe na bezbednosta za pogolema odr`livost na sistemot. I sèdodeka postoi eden zaginat ili povreden vo soobraj}ajna nezgoda, ne moème dazboruvame za celosen uspeh.

Nasokite za dejstvuvawe i podobruvawe na bezbednosta treba da se orientiraatprvenstveno kon aktivnata, pred pasivnata bezbednost „Podobro da se spre~iodtkolku da se le~i”.

Borbata za namaluvawe na soobraj}ajnite nezgodi ima glavna cel, a toa e namalu-vawe na brojot na zaginati ili povredeni lica, i namaluvawe na {tetite nastanatikako posledica na soobraj}ajnni nezgodi. Postignuvaweto na taa cel e vozmo`no sorazbirawe, pravilno planirawe i strategija, za ~ija realizacija e potrebna gole-ma politi~ka poddr{ka i razbirawe.66


3.6.6.Zakonska regulativa

Za postignuvawe na odr`liv transporten sistem na eden grad, potrebna e dobropostavena zakonska regulativa. Pokraj donesuvawe na pravilno naso~eni zakoni, odisklu~itelna va`nost e nivnoto sproveduvawe.

Pritoa, potrebno e donesuvawe na zakonski akti i postavuvawe na standardikako „temel” i poddr{ka za postignuvawe na celite za odr`liv transport. Tiezakonski akti, regulativi, standardi i dr. se opfateni vo delot na pravnata regu-lativa i se odnesuvaat na prezemawe na zakonski izmeni i aktivnosti vo sledniteoblasti:

Koordinirana institucionalna organiziranost, postavenost i funkcionirawevo ramkite na lokalnata samouprava.

Delot na urbanisti~ko planirawe - urbanisti~kite planovi, izmeni i dopol-nuvawa pri gradeweto na novi objekti zaradi obezbeduvawe na soodvetni pri-lagoduvawa na soobraj}ajnata infrastruktura, spored planiranite urban-isti~ki funkcii vo gradot.

Bezbednosta vo soobraj}ajot, kako i prevozot na stoki - zakoni od aspekt naìvotnata sredina, prioritetno tretirawe na ekolo{kite vidovi na prevoz.

Problemite treba da se re{avaat na lokalno i na nacionalno nivo. Vakviotna~in na planirawe se bazira na jasna i usoglasena transportna politika nalokalno nivo, i treba da bide dobro koordinirana so regionalnata i nacionalnatatransportna strategija koi treba da ja podobrat efikasnosta na transportniot sis-tem.

Kako dobri primeri od „zelenite” danoci i merki bi gi izdvoile: danocite nafosilnite goriva, eko-taksa za patuvawe niz centralnoto gradsko podra~je, zgole-meni dava~ki pri registracija i uvoz na vozila, naplata na patarini, napla}awe naparking - prostorite, danoci za starite vozila, danoci za ekolo{ki ~isti vozila,dozvoli za trguvawe so emisii na jaglerod monoksid i dr. Site ovie danoci i merkise voveduvaat so cel da se namali upotrebata i brojot na poseduvani avtomobili ida se naso~at korisnicite na transportnite uslugi da gi koristat ekolo{ki ~istitena~ini na prevoz.

3.7. Prioriteti, poddr{ka i merki za deluvawe

So cel da se namalat {tetnite vlijanija od soobraj}ajot vrz ìvotnata sredinana gradovite, prioritetite na odr`livata transportna politika za odr`livtransporten sistem, se fokusiraat na:

- Integrirano transportno planirawe na soobraj}ajot so namenata na zemji{te

- Institucionalnite aran`mani (zgolemena aktivnost na instituciite na siste-mot)

- Infrastrukturata (podobruvawe na infrastrukturata)

- Promocijata na ekolo{ki odr`livi na~ini na prevoz (JGP, velosipedizam, pe{a~ewe) 67


- Bezbednosta (namaluvawe na brojot na soobraj}ajni nezgodi)

- Informiraweto i ohrabruvaweto na javnosta (kampawi)

Poddr{kata koja e potrebna za edna strategija za odr`liv transporten sistemna eden grad se bazira na:

- Institucionalna poddr{ka

- Tehni~ko-tehnolo{ka poddr{ka

- Kadrovska poddr{ka

- Finansiska poddr{ka

- Op{testvena poddr{ka

- Politi~ka poddr{ka

Kako {to e navedeno vo primerite na „Tematskata strategija za urbana ìvotnasredina” na Evropskata komisija, za postignuvawe na celite na odr`liv transport,postojat nekolku merki/ preporaki koi moàt da pomognat na patot kon uspehot:

- Prezemawe akcii za zgolemuvawe na bezbednosta na pati{tata i namaluvawena brojot na soobraj}ajni nezgodi

- Zgolemeno vnimanie za namenata na zemji{teto za da se namali potrebata odpatuvawe

- Modalna zamena za avtomobilot

- Podobruvawe vo upravuvaweto so stacionarniot i dinami~kiot soobraj}aj icirkulacijata na tokovite,(instalirawe na inteligentni transportni siste-mi)

- Promocija i izbor na pove}e na~ini na patuvawe koi se vo prijatelski enegret-ski odnos so ìvotnata sredina: velosipedizam, pe{a~ewe i ekolo{ki javentransport

- Voveduvawe novi transportni tehnologii kaj vozilata so cel da se mini-miziraat {tetnite vlijanija vrz ìvotnata srednina

- Sproveduvawe na infrastrukturni promeni za podobruvawe na pristapnostaza site korisnici

- Deluvawe vo svesta i odnesuvaweto na u~esnicite vo soobraj}ajot za izborotna prevozno sredstvo

- Sproveduvawe na ekonomski i institucionalni promeni, za da se podobriupravuvaweto so resursite

- Za~uvuvawe i podobruvawe na kvalitetot na ìvotnata sredina

- Sproveduvawe na pravno-regulativni izmeni

Pred soobraj}ajnite planeri stoi soobraj}ajot kako oblast koja treba da sekreira i upravuva na na~in koj{to najmnogu }e pridonese za odr`liv razvoj naop{testvata, a prvenstveno }e im bide od korist na lu|eto.

68


Zaklu~ok

Zagaduvaweto na okolinata, bu~avata, soobraj}ajniot mete`, nepristapniteobjekti, smrtnite slu~ai vo soobraj}ajni nezgodi, problemite so parkirawe i reddrugi problemi, se problemi koi poteknuvaat od soobraj}ajot vo urbanite sredini.Istite go zagrozuvaat zdravjeto na lu|eto, a isto taka imaat nepovolno vlijanie vrznormalnoto funkcionirawe na gradskite sredini. Znaej}i deka trendot na kon-stanten porast na upotrebata na avtomobilite e vo nagorna linija, site ovie soo-braj}ajni devijacii i vlijanija dokolku ne se namalat (so sproveduvawe naodr`liva transportna politika) sè pove}e }e se manifestiraat.

Toa e slu~aj sekade onamu kade {to ne se prezemaat merki za nivno eliminirawe,{to e slu~aj i so Makedonija.

Makedonija e zemja kade ne postojat dobro modelirani transportni strategii,bidej}i postoi nedovolno poznavawe na poimot odr`liv razvoj kaj politi~kitekrugovi, i postoi slaba volja za nadminuvawe na barierite koi mu stojat na patotna razvojot na transportot.

Zemja vo koja treba mnogu da se raboti na prilagoduvawe na zakonskata regulati-va vo odnos na regulativata na Evropskata Unija kon koja celi.

Zemja kade {to nedostasuvaat strategii od tipot na: olesnuvawa za uvoz i pri-mena na ekolo{ki ~isti vozila; namaluvawe na potrebata za patuvawe; integrira-no transportno planirawe so namena na zemji{te, i sl.

Vo Makedonija ne postoi re{avawe na „crnite to~ki”, i sekoja godina vosoobraj}ajni nezgodi ìvotot go gubat (prose~no) pove}e od 150 lu|e i nad 3000 sepovredeni, poradi {to mora itno da se prezemat merki za podobruvawe na bezbed-nosta.

Makedonija e zemja kade {to ne moè bezbedno da se upravuva velosiped, bidej}ine postoi soodvetna infrastruktura, za {to se ~uvstvuva golema potreba vo pove}egradovi od dràvata, kako : Strumica, Bitola, Kumanovo, Prilep i dr.

Vo Makedonija golem e nedostatokot na JGPP (javen gradski patni~ki prevoz) vopogolemite gradovi od dràvata, a onamu kade {to go ima(Skopje i Bitola) posto-jat golem broj nedostatoci, na pr.: dolgo vreme na patuvawe, lo{a sostojba so vozi-lata, i dr.

Iako Makedonija e zemja koja se nao|a vo ekolo{ko ~isto podra~je, sepak glavniotgrad, pa i pogolemite nejzini gradovi se „gu{at” vo smog, kako posledica na soo-braj}ajniot mete`. Za negovo re{avawe e potrebna primena na inteligentni trans-portni sistemi, vo ~ij skolop bi vlegle inteligentni vozila i pati{ta, i sl. Taka,elektronskoto komunicirawe i razmenata na podatoci na relacija vozilo-pat bi sepodobrila, so cel da se eliminiraat golem broj nedostatoci na transportniot sis-tem, kako na primer: nepotrebnoto vreme na ~ekawe na semafor, poradi {to se pra-vat redovi od vozila i koe rezultira so soobraj}aen mete`, informirawe navoza~ot za slu~en incident ili za zatvorena (za soobraj}aj ulica) ulica na delni-cata po koja go upravuva voziloto, naiduvawe na „crna to~ka” i sl.

69


Vlijanijata na transportnite problemi moàt da se namalat so dobar dizajn natransportni strategii, {to zna~i obezbeduvawe na strate{ka ramka koja }e bideformirana po osnovnite principi na odr`liviot transport. Bidej}isoobraj}ajnite problemi imaat interdisciplinaren karakter, za nivno re{avawepotrebno e da se razgleduvaat pove}e oblasti od razli~ni op{testveni granki, aintervenciite naso~eni kon re{avawe na transportnite problemi da se pravat voramkite na plan za odr`liv urban transporten sistem so koj se dobiva ednastrate{ka ramka za koordinirano i naso~eno planirawe, funkcionirawe,nabquduvawe i upravuvawe na soobraj}ajot vo gradskite sredini za podolg vremen-ski period. Preku nivnoto kontinuirano sproveduvawe bi se nadminalepostoe~kite barieri i bi se postignale postavenite celi, a na gra|anite bi im seovozmoìlo da gi ostvaruvaat svoite patuvawa brzo, evtino, efikasno i naekolo{ki ~ist na~in.

Od dene{nite planeri na urbanite sredini vo Makedonija se bara donesuvawe navistinski re{enija i merki, so cel transportot sam da se „izlekuva”. Pritoa,osobeno vnimanie treba da se posveti na: razumnoto koristewe na postoe~kiteresursi ( na pr. gorivata i sl.); podobruvawe na kapacitetite (soobraj}ajna infra-strura, vozen park i sl.); kako i promoviraweto na ekolo{ki ~isti na~ini na patu-vawe(velosipedizmot, pe{a~eweto i sl) so cel da se namali vlijanieto vrz ìvot-nata sredina.

Zatoa, potrebata od pokrevawe na javnata svet na naselenieto, so dobraedukacija preku kampawi i organizirawe seminari, simpoziumi, rabotilnici,vklu~uvawe vo proekti povrzani so odr`livosta na transportot i sl. e osobenova`na vo procesot na sproveduvawe na odr`livite transportni politiki. Istotaka, treba da se pottiknat gra|anite so steknuvawe na moralno-eti~ki osobinikoi }e gi vodat pri izborot na na~inot na patuvawe, za da gi ostavat svoite avto-mobili i da koristat velosiped ili da pe{a~at. Toa e potrebno za gra|anite, no iza okolinata vo koja ìveat, bidej}i taka samite najdobro }e si pomognat. Samo kogaindividuite pravat ,,odr`liv izbor”, moè da se zboruva za vistinski progres.

70


Koristena literatura

1. Deakin Elizabeth, Sustainable Development And Sustainable Transportation: Strategies for

Economic Prosperity, Environmental Quality, and Equity; California, 2001-2003

2. http://ase.tufts.edu/gdae/publications/working_papers/Sustainable%20Development.PDF

3. http://bookshop.europa.eu/en/sustainable-urban-transport-plans-pbBA8010285/;pgid=y8dIS7GUWMdSR0EAlMEUUsWb0000jl3l_TR-;sid=WfGi_fu-TFGizrV1puQ8WpmbFJK8j_xtXyI=

4. http://ec.europa.eu/archives/growthandjobs_2009/pdf/lisbon_strategy_evaluation_en.pdf

5. http://www.astute-eu.org/index.php

6. http://www.civitas-initiative.org/index.php?id=69

7. http://www.eltis.org/index.php?ID1=5&id=60&news_id=2438

8. http://www.euractiv.com/transport/urban-transport/article-161223

9. http://www.moi.gov.mk/ShowAnnouncements.aspx?ItemID=9675&mid=1094&tabId=1&tabindex=0

10. http://www.takesteps.org/cast/CAST_FNQ-2025_Submission.pdf

11. http://www.who.int/gho/road_safety/en/index.html

12. Prof.David Banister„Unsustainable Transport-City Transport in the New century

“,Routledge,London,2005

13. Trajkoski Darko „Odr`liv razvoj i odr`liv transport” seminarska rabota-Tehni~ki fakultet- Bitola 2010 g.

14. Predavawa na Tehni~ki fakultet –Bitola

71


72

73

UDC 620.97:[338.23:336.77(4-672EU)620.97:[338.23:336.77(497.7)

- PETTA NAGRADA -

EFEKTOT OD KREDITNITE POLITIKI NABANKITE VO MAKEDONIJA I REALIZACIJA NAPROEKTITE ZA OBNOVLIVITE ENERGETSKIRESURSI

Ivona Tasevska Univerzitet „Sv. Kiril i Metodij” vo Skopje, Ekonomski fakultet Skopje,(departman: Finansiski menaxment) [email protected]

Ivana VanevskaUniverzitet „Sv. Kiril i Metodij” vo Skopje, Ekonomski fakultet Skopje, (departman: Finansiski menaxment)[email protected]

Anastasija ApostolovskaUniverzitet „Sv. Kiril i Metodij” vo Skopje, Ekonomski fakultet Skopje, (departman: Finansiski menaxment) [email protected]

Darko MicevskiUniverzitet „Sv. Kiril i Metodij” vo Skopje, Ekonomski fakultet Skopje, (departman: Finansiskimenaxment)[email protected]

Magdalena RasolkovskaUniverzitet „Sv. Kiril i Metodij” vo Skopje, Ekonomski fakultet Skopje, (departman: Finansiskimenaxment)[email protected]

Mentor:Kiril Jovanovski, asistent od oblasta na finansiite, Univerzitet „Sv. Kiril i Metodij” vo Skopje,Ekonomski fakultet Skopje

Apstrakt:

Se pove}e stanuva jasno deka pravecot po koj se dviì razvojot na op{testvata nîvodi kon uspehot. Transportot e eden vitalen del od razvojot na op{testvata.So cel da se namalat negovite nesakani efekti vrz ekonomijata, op{testvoto iìvotnata sredina, istiot moè mnogu da pomogne za ostvaruvawe na vizijata zaodr`liv razvoj. Poradi toa, vo posledno vreme sî pove}e se posvetuva vnimanie naovaa oblast i sî po~esto se upatuvaat barawa do stru~nite planeri za izrabotka nastudii, analizi, organizirawe na diskusii i zaedni~ki sredbi, i slVo zemjite koi imaat napredna ekonomija, posebno vnimanie se posvetuva na ulogata{to ja ima transportot i negovoto planirawe, na {to i na{ata zemja treba da posvetiosobeno vnimanie.Ovoj trud go opi{uva odr`liviot transporten razvoj kako del od edna strategija zaplanirawe na transportot i istata moè da posluì kako vode~ka nasoka za urban-iot razvoj na transportot vo gradovite.

Klu~ni zborovi : odr`liv razvoj; odr`liv transporten sistem.

1. Voved

Pred da zapo~neme so iscrpno anal-izirawe na problematikata koja nè zasegavo ova esejsko izlagawe, posvetuvame delna celta na istraùvaweto - samiotodr` liv razvoj; izdignuvaj}i se kon stol-bot - pretprijatijata koi so proekti po -malku ili pove}e pridonesuvaat vo odr` -liviot razvoj (konkretno vo trudot, prekuproekti za OIE i {tedewe na energija) ibankarskiot sektor kako posrednik, soo ~en so rizikot, rentabilnosta i kamatnitestapki kako bolna tema i meta na napadi vo na{eto op{testvo; za da se razgranimekon temelno iscrpuvawe na izvorite i dokaùvawe na tezata.

Odr`liv razvoj pretstavuva razvojot koj gi zadovoluva potrebite na sega{nitegeneracii, a pritoa ne zagrozuvaj}i ja mo`nosta na idnite generacii da gi ostvaratsvoite potrebi. Vo su{tina, odr`liv razvoj e proces na promeni vo koj{to koris-teweto resursi, naso~uvaweto na investicii, orientacijata na tehni~kiot razvoj iinstitucionalnite promeni se vo harmonija i gi zgolemuvaat kako sega{nite, taka iidnite potencijali, so cel da se zadovolat ~ove~kite potrebi i aspiracii.40 Ana -logno na toa, nacionalniot, kako i globalniot odr`liv razvoj pretstavuva kon-tinuiran proces na ekonomski napredok, zgolemena ekonomska blagosostojba ipodobra za{tita na ìvotnata sredina, koj se odviva preku mo`nostite dadeni napoedincite da pridonesat preku sopstvenite inicijativi.

74

Efektot od kreditnite politiki na bankite vo Makedonija...

40) Definicija na Brutland komisijata (Svetska komisija za ìvotna sredina i razvoj)

Edna od komponentite so koi moè da se pridonese za odr`liviot razvoj, a voed-no e i predmet na na{ata analiza, e koristeweto na obnovlivite izvori na energi-ja i {tedeweto na energijata. Republika Makedonija e bogata so obnovlivi izvori:veter, solarna energija, geotermalna energija, energija na branot, energija na pli-mata i osekata, hidroenergija, biomasa, deponiski gas, gas od postrojkite za tret-man na otpadnata voda i biogasovi.41 Imeno, Republika Makedonija e potpisnik naDogovorot za energetska zaednica, kade {to osobeno se naglasuva griàta zapodobruvawe na ìvotnata sredina preku podobruvawe na energetskata efikasnosti koristeweto na obnovlivite izvori na energija.

Nakratko bi go spomenale i bankarskiot sektor vo Makedonija, a so cel postavu-vawe na na{ite tezi za istraùvawe. Vo Makedonija bankite se karakteriziraat sovisoka likvidnost, od kade bi moèle da gi finansiraat proektie bez da ja dove-duvaat vo pra{awe nivnata solventnost. Od prizmata na bankite gi gledame viso -kiot rizik viz a vi kolateralizacijata, koja e predmet na podocne`no razgledu-vawe, dodeka pak, od prizmata na pretprijatijata neizbe`na pre~ka se visokitekamatni stapki koi se prepreka vo investiraweto.

So priloùvaweto na ovie prvi~ni informacii se dobliùvame i do tezata kojaglasi: „Pretprijatijata se zainteresirani za investicii vo proekti od oblasta naobnovlivite izvori na energija, no patot do nivnata realizacija moraat da go pom-inat zaedno so bankite i nivnata golema averzi~nost kon rizikot”.

1. Obnovlivite izvori na energija, ~ekor napred kon EU i rast na nacionalnata ekonomija

Tezata koja ve}e ja konstruiravme vo prviot del: „Pretprijatijata se zaintere-sirani za investicii vo proekti od oblasta na obnovlivite izvori na energija, nopatot do nivnata realizacija moraat da go pominat zaedno so bankite i nivnatagolema averzi~nost kon rizikot”, zagatnuva pra{awa za aktuleni temi za na{etoopkruùvawe, a osobeno rasprostraneti vo Evropa, no ne kako problematika, tukukako na~in na promovirawe na odr`liviot razvoj. Odgovorite i poukite koi trebada se izvle~at vo na{ata analiza se to~kite na razvoj na samata teza, a i upravu-vawe i razvoj na samata ekonomija. No, ne stanuva zbor samo za vrskata pome|u eko -nomskiot rast i energetskite izvori. Ima i ne{to pove}e {to ni zagatnuva spome-natata teza, a toa e trasiraweto na patot kon Evropskata Unija.

Zemjite od Zapaden Balkan (vo koja grupa spa|a i Makedonija) se dviàt kon pris -tapuvawe kon EU42, a eden od na~inite da se poddràt naporite na zemjite da giispolnat pristapnite kriteriumi se zaemite od me|unarodnite finansiski insti-tucii (Me|unarodnata banka za obnova i razvoj (IBRD), Svetska banka, Evropskatain vesticiona banka (EIB) i Evropskata banka za obnova i razvoj (EBRD)), odnosnoka ko me|unarodnite, taka i Evropskite fondovi, so koi bi se ovozmoìlo vos pos -tavuvawe stabilni institucii, koi promoviraat i garantiraat demokratija, odr ̀ u -

75


41) Bazna studija za obnovlivi izvori, 2009, MANU, rabotna verzija.(izvor:http://www.ea.gov.mk/attachments/Bazna%20studija%20za%20obnovlivi%20izvori%20na%20energija.pdf).

42) 17 i 18 juni 2004 godina, Evropskiot sovet od Brisel zapo~nuva pregovori so Hrvatska, 15 i 16dekemvri 2005 godina í dava status na zemja - kandidat na R. Makedonija

vawe na funkcionalna pazarna ekonomija i sproveduvawe na evropskoto zakono-davstvo.

Kako primer za iskoristuvawe na Evropskite fondovi vo tekot na celiot esej }ese povikuvame na Instrumentot za pretpristapna pomo{ za ruralen razvoj43 (2007-2013), namenet za finansiska pomo{ za odr`livo zemjodelstvo i ruralen razvoj, sofokus na implementacijata na zakonodavstvoto na Evropskata zaednica. Vsu{nost,se raboti za sproveduvaweto na politika na kohezija, preku strate{ko planirawei principi na upravuvawe na Evropskata zaednica i instrumentite za ruralenrazvoj, koi (preku IPARD fondovi) vodat do sproveduvawe na institucionalnanadgradba i odr`liv op{t ekonomski razvoj.

Kako primer za implementacija na zakonodavstvo }e se potsetime i na Dogovorotza energetska zaednica, kade eden od potpisnicite e i Republika Makedonija, adràvite - potpisni~ki treba da go usoglasat svoeto zakonodavstvo so postojnatapravna regulativa na Evropskata Unija za energija, ìvotna sredina, konkurencijai za obnovlivite izvori na energija. Pritoa, razvojot na stabilen pazar na elek-tri~na energija, usvojuvaweto na legislativata na EU i namaluvaweto na emisiitena CO2 se identifikuvani kako tri glavni pri~ini za voveduvawe na OIE voproizvodstvoto na elektri~na energija vo Makedonija.

Postoi {irok opseg na merki koi vladite od EU gi koristat za poddr{ka naproizvodstvoto na elektri~na energija od OIE. Tie moàt da se podelat vo dvekategorii: investiciska poddr{ka (grantovi, osloboduvawe od izvesni danoci,popusti pri kupuvawe opredelen vid materijali) i operativna poddr{ka (povlas-teni ceni, zeleni sertifikati, tenderi, osloboduvawe od razli~ni danoci i sl.)44.

1.1 [to se slu~uva vo sosedstvoto?

Za sporedba so sostojbite vo Makedonija, kako zemji gi odbravme Srbija i Grcija.Indikatori pri ovoj izbor bea: zemji koi se del od regionot, zemja koja ne e nitukandidat, nitu ~lenka na Evropskata Unija, i zemja koja e ~lenka na Unijata.

Bidej}i Srbija ne e kandidat za ~lenstvo vo Evropskata Unija, taa nema pristapdo IPARD fondovite, iako spored ministerot za zemjodelstvo vo Srbija, bi moèlada dobie i da koristi finansiraj}i proekti i do 50 milioni evra preku ovie fon-dovi45.

Od druga strana, za koristeweto na obnovlivite izvori vo Srbija kako potenci-jalni se izdvojuvaat: veternata, solarnata, geotermalnata energija, biomasata imalite hidroelektrani. Navidum ima potencijal i mo`nost za koristewe, no sepaktie ne se dovolno iskoristeni. Spored analizite, toa e taka zaradi tehni~ko –

tehnolo{kite karakteristiki na opremata i kapacitetite koi se koristat vo

76


43) Vo ponatamo{niot tekst: IPARD fondovi44) Istraùvawata pokaùvaat deka operativnata poddr{ka e daleku pova`na od investiciskatapoddr{ka45) Izvor: Eduka Plus, centar za delovni ve{tini, Srbija.http://edukaplus.com/2010/12/dragin-vise-od-50-miliona-evra-godisnje-iz-ipard-fondova/

Srbija za eksplatacija na OIE i nivniot lo{ kvalitet, osobeno vo odnos na onie

koi se koristat vo EU46.

Vo Grcija pak, situacijata e poinakva. Razvojot na obnovlivite izvori na energi-ja e edna od glavnite energetski politiki vo poslednite deset godini. Pravnite ifinansiskite stimulacii se alatki na strategijata na Vladata za poddr{ka nainvesticiite vo obnovlivite izvori na energija.47 Centarot za obnovlivi energet-ski izvori vo Grcija raboti na pove}e poliwa, kako: veterni elektrani, solarnaenergija, pasivni i solarni sistemi, hidroenergija, biomasa, geotermalna energija.Vo izve{tajot od strana na Zavodot za energetika i informati~ki sistemi48, defi -ni ra}ji ja Grcija kako zemja so zna~aen solaren potencijal, objaveno e deka otpo~ -nu vaj}i od 1996-2000 godina so poddr{ka na Operativnata programa za energija,finansirani se 50% od kapitalnite tro{oci za solarni sistemi vo hotelite i voin dustrijata. Od finansiski aspekt postoi silna poddr{ka od strana na Evrop -skata investiciona banka, za investicii vo energetikata (pro~istuvawe na goriva-ta preku nadgradba na rafinerijata).49 Komercijalnite banki u~estvuvaat vo fi -nan sirawa na barawa od ovaa oblast, duri i do 100% preku „zeleni” bankarski

krediti (kredit za vgraduvawe na solarni sistemi od strana na fizi~ki lica) 50.

Od priloènite informacii moème da izvedeme kus zaklu~ok deka akcent prikoristeweto na ovie fondovi se stava na legislativata, usvojuvawe na zakono-davstvo i implementacija na evropskite politiki i standardi. No sepak, ovie fon-dovi, pokraj formirawe zdrava institucionalna ramka, ovozmoùvaat i popri-fatlivi uslovi za finansirawe na pretprijatijata. Parite plasirani od vakvitefondovi ovozmoùvaat kreditirawe so poniski kamatni stapki, a so toa i pogole-mi mo`nosti za iskoristuvawe na OIE i efikasen odrr`liv razvoj.

2. Rizikot: vistina ili predizvik?

Po kusoto izlagawe za vlijanieto na evropskite fondovi i benefitite od vak -vite proekti, se navra}ame povtorno na obrabotka na tezata. Kako istite da bidatfinansirani, bidej}i se raboti za obemni investicii koi retko moàt da bidatobezbedeni so sredstva na potencijalnite investitori. Vo ovoj del gi analizramedràvata so nejzinite regulatorni tela, a potoa i bankarskiot sektor ~ie razgle-duvawe e kulminacija na predvidenoto istraùvawe.

Se soo~uvame so dràvna regulativa koja e navidum povolna. Vo finansiskiteinstitucii na scena se: rentabilnosta na proektite, kako prvo skalilo za iska -~uvawe kon ponatamo{na finansiska analiza za uspe{nosta i efikasnosta na OIE,potoa problemot so kolateralizacija, odnosno hipotekata za proektot kade {to

77


46) Izvor: Prof.d-r Nenad Djaji}, pretsedatel na grupacijata za obnovlivi izvori i energetska efikas-nost://www.energoportal.info/stranice/obnovljivi%20izvori/OIE%20-%20STANJE%20I%20RAZVOJ.pdf

47) Izvor: Centarot za obnovlivi energetski izvori vo Grcija http://www.cres.gr/kape/index_eng.htm

48) Izvor: Centarot za obnovlivi energetski izvori vo Grcijahttp://www.cres.gr/kape/pdf/datainfo/final_rev.pdf

49) Izvor:EIB http://www.eib.org/projects/press/2010/2010-077-strong-eib-support-for-new-energy-investments-

in-greece.htm

50) Izvor:Energetski sistemi, Green Core http://www.greencore.gr/?cat=20&lang=en

neminovno go vrzuvame rizikot. Na setoa ova se nadovrzuvaat (visokite) kamatnistap ki kako alatka za napad na bankite. Povikuvaj}i se na izvori od „Halkbank”(Ta sevski Tom~e, izvr{en direktor) i izvori od Direkcijata za kreditirawe naagro industrija vo „Komercijalna banka”, se obiduvame da se dobliìme kon doka -ùvawe na tezata.

2.1. Dràvata, pomo{ i poddr{ka ili ko~nica?

Pretprijatijata vo Makedonija, ohrabreni deka postoi mo`nost za postignuvawena energetska efikasnost i mo`nost za profitabilnost vo ovaa oblast, ~esto sejavuvaat kako kreditobarateli vo bankite. Toa e taka, zatoa {to istite nemaatdovolno sopstveni sredstva {to inicira zadolùvawe vo bankite. Kako pomo{ vopresret izleguva Vladata na Republika Makedonija (Ministerstvo za ekonomija)koja izdava direktni buxetski subvencii, kako {to go napravi toa vo dva navrata voposlednive godini, so {to stimulira{e vgraduvawe na son~evi kolektori za toplavoda. No, so poslednite slu~uvawa i promenite vo Zakonot za energetika, namalu-vaweto na povlastenata tarifa duri za 15 procentni poeni (od 41 na 26 procenti),potencijalnite investirtori ja ocenuvaat kako nedovolno atraktivna, pritoanaglasuvaj}i deka poradi niskata otkupna cena na energijata od obnovlivi izvori inedonesenite podzakonski akti, ne moàt da investiraat vo solarni elektrani.Investitorite ~ii investicii „lebdat vo vozduh” se pla{at za idninata na svoiteproekti, pa tuka se postavuva i pra{aweto dali targetiraweto na OIE kako kom-ponenta za razvoj i interes na celoto op{testvo i zdrava ekonomija i ìvotna sre-dina e napraveno na vistinskiot na~in51.

Osven poslednite podatoci plasirani vo mediumite, pri analizata na ovoj delse povikuvame i na izvorot od Direkcijata za kreditirawe na agroindustrija vo„Komercijalna banka” ad - Skopje, kade {to eksplicitno naglasuvaat deka za proek-ti od EE i {tedewe na energija, kako karakteristi~ni se javuvaat proektite vo bol-nici, {koli i drugi ustanovi koi bi moèle da podnesat kreditno barawe za{tedewe na energija (primer za toa e Slovenija so son~evi paneli vo u~ili{tata).No, za da go napravat toa, instituciite podleàt na obemna administrativna rab-ota, dokumentacija i proceduralni merki. Poto~no, ne moè da pobara kredit, anitu kolateral bez odobrenie od nadle`noto ministerstvo. Taka na eden na~in sereducirat proektite vo ovaa oblast. Kreditobaraltelite se soo~uvaat so rigidnadràvna regulativa koja vlijae na finansiraweto.

Rigidnosta, zakonskite izmeni i nepostojanost vo istite se samo u{te ednapre~ka koja treba da se preskokne do kreditnoto barawe dostaveno vo bankarskiotsektor.

78


51) Izvor Kapital 10.11.2011:http://www.ea.gov.mk/index.php?option=com_content&view=article&id=396%3A2011-11-10-11-49-

34&catid=49%3A2011-06-27-12-44-20&Itemid=102&lang=mk

2.2 Zainteresiranosta ne zna~i i informiranost

Pri analiziraweto na prviot del od postavenata teza, kaj zainteresiranosta napretprijatijata se sudrivme so dva aspekti: (1) nedovolno se zapoznaeni sozna~eweto na efikasnosta, i (2) nivnoto znaewe pri podnesuvawe na kreditnotobarawe.

Kako spodeluvawe na informaciite, pretprijatijata naj~esto go imaat predvidkreditot za EE i kompetitivnost, no go nemaat spodeleno spoznanieto za zna~ewetona efikasnosta dokraj. Takvata situacija delumno se dolì na nivnata preokupi-ranost so likvidnosni prblemi i problemi vo menaxirweto so pobaruvawata i/ilizalihite, otkolku posvetenosta na novite produktivni vloùvawa, a delumno nanedostigot od tehnolo{ki i finansiski koncept za percipirawe na prednosta odnovite investicii. Sekako deka vo ovoj smisol treba da se deluva dvonaso~no: odedna strana, ponudata na bankite pokraj klasi~niot kredit nudi i paket na tehno-lo{ka asistencija i poddr{ka na implementacija na investiciite, dodeka od dru-gata strana, menaxerite na pretprijatieto treba da vloùvaat vo razvoj na svoetotehnolo{ko i finansisko znaewe za upravuvawe so pretprijatieto.

Grafikon br.1

Pre~ki pri ostvaruvawe i finansirawe na OIE proektite na pretprijatijata

Pretprijatijata se zapoznaeni i informirani od edna strana za vakvi proekti,no od druga strana postoi problemot za izrabotka na istiot. Bankite se sudruvaatso oskudna finansiska analiza na priloèniot proekt, odnosno nedostasuva anal-iti~ki pristap i znaewe na investitorite. Golemo vlijanie ima i psiholo{kiotfaktor, koj pri davaweto hipoteka, gi tera pobaruva~ite da nastapuvaat sopla{livost za odzemawe na objektite, zaradi {to ne se dovolno ubedlivi vo niv-nata sigurnost za profitabilnosta na proektot. Bankite vo takvi slu~ai ne moàtda rizikuvaat i da go finansiraat istiot bez nikakvo obezbeduvawe.

2.3 Rentabilnosta na OIE proektite

Rentabilnosta e eden od osnovnite kriteriumi za finansirawe i investirawevo eden proekt. OIE i {tedeweto na energija pretstavuvaat na nekoj na~in,noviteti vo Makedonija na koi se dava akcent, i vo niv se gleda odli~na prilika zaprofitabilnost na poinakov na~in. No, osven korista od proektite od ovaa oblasti nivnata profitabilnost, se sretnuvame i so pretpostavkite kako procenka naidninata, za koja nikoj ne moè da bide siguren.

79


Za rentabilnosta Tasevski napomenuva deka, imaj}i go predvid ekonomskotookruùvawe na zemjata vo Evropa pa i vo svetot, pazarnite i finansiskite perfor-mansi i nivnoto nivo na akumulativnost na doma{nite pretprijatija, kako inves-ticii vo oblasta na energetskata efikasnost (EE) i za{tedite na energija, po osno-va se rentabilni. Poradi niskoto nivo na likvidnost i dezinvestiraweto nadoma{noto stopanstvo, pretprijatijata so pote{kotii moàt da efektuiraat kred-itabilnost od vakviot vid investicii. Me|utoa, imaj}i go predvid razvojot kakodolgoro~na strategija i re{enie za unapreduvawe i opstanok na sekoe edno pret-prijatie, investiciite od oblasta na EE se neophodni za sekoe edno pretprijatiekoe saka i mora da investira vo svojata idnina. I pokraj ote`natite uslovi nastopanisuvawe preku pravilen menaxment i izbor na marketing – strategija, pret-prijatieto treba da go postigne svojot optimalen tehnolo{ki kapacitet, a toa zna~iinvesticii vo EE. Sekako, treba da se ima predvid deka pokraj efektite i benefi-tite za samoto pretprijatie, polza od takviot vid na investicii ima i op{testvo-to vo celina.

Dodeka pak, durgiot izvor samo ve}e ja potvrduva prvata pretpostavka, kadepotvrduva deka proektot se bazira vrz proekcii na idninata, pretpostavki i anal-izi za idno vreme. So sigurnost ne moè da se garantira za rentabilnosta na proek-tot, iako navidum pove}e ili pomalku moè da izgleda takov. Proektite se prof-itabilni, no problem e rizikot od ro~nosta, bidej}i proektite od OIE se soro~nost podolga od 10 godini. „Proektite kako proekti se rentabilni, no sepak nepostoi iskustvo vo minatoto za uspe{nosta na vakvite proekti kaj nas”.

Spomenuvaj}i ja rentabilnosta i nadovrzuvaj}i se na rizi~nosta, vo ovoj del nesmeeme da ja ostavime i kolateralizacijata koja e vsu{nost eden od najva`niterazgleduvani elementi: namenskiot proekt ima pogolema regulacija na sredstvataso cel da se minimizira manipulacijata i subjektivnosta. No, kaj ovie proekti sejavuva problemot so kolateralizacijata, koj nosi i golem rizik. Osobeno kaj proek-tite od OIE, kade {to za hipoteka se javuvaat sredstva koi se te{ko upotreblividokolku bankata ja aktivira hipotekata. Vo vakvi slu~ai dràvata bi moèla da sejavi kako garant ili pak, da se stavat vo hipoteki i drugi objekti pokraj sredstva-ta od proektot. No, povtorno naiduvame na problem: za razlika od stanovite,delovnite objekti i drugite sredstva, kolateralot kaj OIE se sveduva na samitesredstva kako veternici (pri proekti za veterna energija), son~evi paneli (proek-ti za son~eva energija) od koi bankata nema re~isi nikakva korist, bide}ji nivno-to preprodavawe naiduva na niska pobaruva~ka, kako i somne` kon povtornataupotreblivost na istite (li~nata perspektiva za uspe{nosta na proektot, bidej}iprethodno ne uspeal). No, esencijalen aspekt e vra}aweto na kreditite i funk cio -nalnosta na istite, a aktivirawe na hipotekata e posledno re{enie.

Aktuelno na doma{nata scena, a i sovr{eno del~e od sloùvalkata vo ovoj del eproblemot so 108 milioni evra vredniot imot na firmite koi go prodavaat ban -kite. Delovni prostori, fabriki, ma{ini i oprema, stanovi i ku}i se sredstvatakoi se prodavaat, otkako bankite ne uspeale da gi naplatat pobaruvawata.

80


Grafik br.2

Porast na vrednostana aktivirani hipoteki52.

2.4 Kreditni linii, u{te edna zagatka

Zagatkata kaj kreditnite linii se sostoi od (po)niskite kamatni stapki vo odnosna nenamenskite krediti, odnosno kreditie koi ne se obezbedeni preku odredenfond.

Finansiraweto na IPARD proektite, kako i na OIE proektite se odviva prekukreditite koi se na raspolagawe kako i za ostanatite proekti. Nema zo{to da pos-toi privilegija vo finansirawe na ovie proekti vo odnos na drugite. Kolateraloti tuka e problem, bide}ji pri IPARD proektot, Evropskata komisija dava odredenprocent povrat na sredstvata (naj~esto 50%) dokolku proektot e vo soglasnost soregulativite i politikite. No, dokolku ne e izraboten po site principi, inves-tiort nema refundacija na sredstva. Dokolku proektot e finansiran so kredit,bankata e vo rizi~na polo`ba, bide}ji vo pra{awe e rentabilnosta na proektot ikreditosposobnosta na investitortot, so povtorno aktuelizirawe na pra{aweto zakolateralizacijata i rizikot. Kreditnite linii obezbedeni od fondovi kako ZKDFnosat poniska kamatna stapka, bide}ji se strogo namenski krediti (4-5%) obezbe-deni za finansirawe na imenuvani proekti53.

Pokraj ova, vo „Halkbank”, spektarot so kreditni linii za energetska efikasnosti kreditni linii za kompetitivnost, so cel pretprijatijata da vloùvaat votehnologijata za da bidat komplementarni so evropskite pretprijatija (za edniotda ne tr~a bos, a drugiot so patiki) i da se ovozmoì ramnopraven natprevar odtehni~ko – tehnolo{ki aspekt???

2.5 High, high or bye, bye!

Preku prethodno za~natoto pra{awe so kreditnite linii i spomenatata razlikavo kamatnite stapki, pristignuvame i do ve~nata debata za visina na kamatnitestapki, a so toa i visinata na pre~kata za pozajmuvawe na sredstva od bankata odstrana na pretprijatieto koe saka da investira vo OIE.

Percepcijata za visinata na kamatnite stapki zavisi od cenata na kapitalot ine moè ednostavno da se definira pra{aweto za t.n. visoki ili niski kamatni

81


52) Izvor: Kapital 17.11.2011http://www.kapital.mk/mk/makedonija/76413/108_milioni_evra_vreden_imot_na_firmi_prodavaat_bankite.aspx

53) Nositeli na zemjodelski stopanstva i mali i sredni pretprijatija koi imaat sklu~eno Dogovor zafinansiska poddr{ka vo zemjodelstvoto i ruralniot razvoj za koristewe na finansiska poddr{ka odIPARD programata 2007-2013.)

stapki na kreditite. Vo ovoj kontekst }e ja spomeneme momentalnata ne mnoguhumoristi~na re~enica koja se upotrebuva vo Evropa vo vrska so kamatnite stapki– High, high or bye, bye! Kolku i da izgleda {egovito, ova e realnosta so koja sesoo~uva t.n. realno stopanstvo i finansiskiot sektor. Mnogu e pova`no pra{awetodali ima (dovolno) kreditni sredstva za poddr{ka na preptprijatijata vo svoiteinvesticioni i rabotni zafati, otkolku cenata na kapitalot.

Sekako deka kamatnata stapka ili cenata na kapitalot vlijaat direktno narentabilnosta na investiciite, no vo slu~aite na celishodni i profitabilniinvesticiski zafati, pragot na rentabilnosta i povratot na investicijata (kojavoobi~aeno bi trebala da bide okolu 14%) zboruva za toa deka pretprijatijatazaradi svojata i nadvore{nata (ne)likvidnost go zagrozuvaat otpla}aweto nasamiot investiciski zafat, odnosno nemo`nosta za otplata na kreditot ja zagrozu-va rentabilnosta na proektot pove}e otkolku visinata na postojanite kamatnistapki. Momentalnite kamatni stapki sigurno ja namaluvaat profitabilnosta naproektot, no vo nikoj slu~aj ne bi trebalo da go dovedat vo pra{awe negoviotpovrat.

Visinata na kamatnite stapki vo Makedonija e dolgoro~na i bolna debata pome|ubankarskiot sektor i pretprijatijata. No, treba da se sfati edno: deka nitu naednite, nitu na drugite ne im odgovaraat visokite kamatni stapki, iako navidumizgleda deka visokite kamatni stapki se izvor na visokata profitabilnost nabankarskiot sektor. Imaj}i go predvid golemiot rizik od ve}e poznatite pri~inikoj treba da go pokrijat bankite vo svoeto rabotewe, kako i visokiot iznos nakamatnite stapki koi go pla}aat na depozitite, visokite kamatni stapki koi gipla}aat na stranskite kreditori zaradi visokiot rizik na zemjata, ne dozvoluvaatostvaruvawe na kamatni stapki za kakvi {to se pretpostavuva vo javnosta.Nagorniot trend {to se slu~uva i vo bliskoto opkruùvawe i vo Makedonija (kadekamatnite stapki se poviskoi od onie vo Makedonija), no isto taka i vo Evropa i vosvetot, se pojavuva po vtor pat (po oktomvri 2008 godina). Kontrakcijata na kredit-nite ciklusi od strana na bankite kon pretprijatijata, namaleni i popretpazlivikrediti, kako i trend na visoki kamatni stapki, od edna strana zaradi nesigurnostvo potfatite na pretprijatijata vo stopanstvoto, a od druga zaradi direktno odbi-vawe na kreditirawe zaradi niskoto nivo na likvidnost vo evropskiot bankarskisektor, u{te pove}e go zgolemuva kamatniot jaz vo ekonomiite.

„Od toa ne taka optimalisti~ko scenario proizleze i nesakanata crnohu-moristi~na sentenca vo vrska so kamatnite stapki (high, high or bye, bye) koja ja ots-likuva momentalnata realnost so pretprijatijata, bankite, izvorite na sredstva,plasmanite i kamatite” - precizen e Tasevski vo izlagaweto na stavot okolu ovapra{awe.

Osnovna funkcija na bankite e sobirawe depoziti od privatniot sektor i kred-itirawe na stopanstvoto. Glavna zada~a na bankite e tie da gi za{titat {teda~itei nivnite depoziti, a pritoa visinata na kamatnite stapki se formira vrz osnovana rizi~nosta na proketot. Kamatnite stapki se isti za site proekti (bez razlikadali se raboti za fabrika za ~okoladi, softverska kompanija ili pak OIE proek-ti) i nieden proekt nema pravo da bide privilegiran od aspekt na kamatnata stap-82


ka. Nikade, nitu vo statut, nitu so zakon ne e zapi{ano deka bankata mora da gipoddrùva i da investira vo proektite od OIE, nitu da dava posebni uslovi za niv,tuku samo ako se profitabilni imaat mo`nost istite da bidat finansirani.

Postojat dve komponentni za odreduvawe na visinata na kamatnite stapki napozajmlivite sredstva: izvori na sredstva i rizik pri plasirawe na sredstva nakreditot. Za da ima poniski kamatani stapki, treba da ima poevtini izvori nafinansirawe, namesto sopstvenite izvori na sredstva na bankata, sredstva da seobezbeduvaat od fondovi ili da bide vklu~eno drugo telo: regulatorna komisija,Ministerstvo za finansii, MBPR. Na toj na~in depozitite se za{titeni i se ovoz-moùvaat poniski kamatni stapki, otkolku pri finansirawe so soptsvenite izvorina bankata.

Primer 1: Dokolku dràvata dava subvencii, tie moàt da bidat zemeni kakokolateral, me|utoa vo relnosta nikade so zakon ne e propi{ana takva regulativa ituka bankata se izloùva na rizik.

Primer 2: Sredstva obezbedeni od Svetska banka, odnosno sredstva od fondovikoi moàt da bidat plasirani vo bankite, a potoa dadeni za namenski krediti soponiski kamatni stapki, bidej}i parite se obezbedeni od fondovi, a ne od depozi-tite na {teda~ite koi baraat povisoki kamatni stapki.

So ovie informacii, izvorot od Direkcijata za kreditirawe na agroindustrijavo „Komercijalna banka” ad - Skopje, be{e dosta koncizen i jasen vo svoeto izla-gawe.

2.6 Bankite - posrednici ili pla{livci?

Vo celiot lavirint na potrebnite proekti od oblasta na OIE, pretprijatijatakoi sakaat da investiraat vo niv i postojaniot akcent na kamatnite stapki irizikot, ostanuva da se zapra{ame - {to se slu~uva so bankite, koi kako finansis-ki institucii vo edna zdrava pazarna ekonomija treba da se pottiknuva~i na proek-tite od ovaa oblast, so cel razvoj na ekonomijata i ostvaruvawe odr`liv razvoj?

Kamatnite stapki se samo nivo na percepcija i na~in na za{tita na depozititepri finansirawe na sopstvenite sredstva. A pokraj toa, kako senka nadvisnuva icelata situacija so zakanata na povtorna kontrakcija na kreditnite ciklusi odstrana na bankite kon pretprijatijata i niskoto nivo na likvidnost vo evropskiotbankarski sektor.

Dodeka pak, kolateralizacijata ne kako imaginarna, tuku kako opipliva, vidli-va forma na rizikot, e na~inot na koj bankite go izbegnuvaat kreditiraweto narizi~nite plasmani. Kako {to ve}e be{e napi{ano, kolateralot naj~esto se veter-nici, solarni paneli koi kako sredstva e te{ko da se prodadat duri i po akitvi-rawto na hipotekata. Bankite ne sakaj}i da gi dovedat vo opasnost depozitite, nitupak svojata solventnost, kako zadnina ja iskoristuvaat kolateralizacijata.

Od seto ova ostanuva da se sumira deka bankite se samo intermedijatori,posrednici vo plasiraweto na sredstvata vo celiot proces, samo mehanizmi napoddr{ka, a ne institucii koi treba da obezbedat mehanizam za dobra evaluacija

83


na rizikot i da gi finansiraat proektite za koi odnapred se donesuva zaklu~okdeka nema da bidat rentabilni ili profitabilni. Kako na~ini za pomo{ sedràvata so regulatornite tela koja bi se javila kako garant, i evropskite fondovikoi na nekoj na~in obezbdeduvaat namaluvawe na kamatnite stapki.

So ovie izlagawa, povikuvaj}i se na izvorite i istraùvawata, a voedno i nafaktite, naslovite i objasnuvawata koi gi obrazloùvavme, analiziravme iopi{uvavme vo esejot, moème da kaème deka tezata: „Pretprijatijata se zaintere-sirani za investicii vo proekti od oblasta na obnovlivite izvori na energija, nopatot do nivnata realizacija moraat da go pominat zaedno so bankite i nivnatagolema averzi~nost kon rizikot”– ja potvrduvame!

Pretprijatijata kako stopanski subjekti pokaùvaat interes za investirawe voproekti na OIE i {tedewe na energija, no se soo~uvaat so bankite koi go prifa}aatrizikot (ro~nost, kolateralizacija) i pritoa se pojavuva cenata na rizikot –

kamatnata stapka, averzijata na bankite kon rizikot i pretprijatijata voMakedonija koi se po~etnici vo ovie oblasti so èlba i (delumna) mo`nost da giprestignat nivnite konkurenti vo Evropa.

Zaklu~ok

Na krajot ni preostanuva materijalot koj be{e obrazloèn povtorno da gosvedeme na nekolku re~enici. Efektot od kreditnite politiki na bankite voMakedonija i realizacija na proektite za obnovlivite energetski izvori kako {toglasi i naslovot na esejot, moème da go ocenime kako nepovolen, bidej}i sepakbankite (so obrazloènite argumenti i nivnite stavovi) se javuvaat kako pre~ka,bez razlika na (ne)opravdanosta na istata.

Patot do Evropskata Unija so celoto zakonodavstvo na koe mu prestoi dolg pat ioskudni na~ini da se implementira, preku fondovite za koi zainteresiranosta ese pogolema, no sepak ne e vo ista proporcija so informiranosta i ve{tinite namenaxerite (potencijalni investitori), so akcent na dràvata i nejzinite mehaniz-mi, pa se do rizikot koj demnee od site strani i kamatnite stapki koi u{te dolgovreme }e bidat tema na debata i nedrazbirawa – moème kuso da zaklu~ime deka sodokaùvaweto na tezata moèbi delumno }e gi otvorime o~ite na imenuvanite sub-jekti. Pretprijatijata da gi usovr{at ve{tinite i da se obidat da proektiraatrentabilni investicii od oblasta na OIE i {tedewe na energija, dodeka pakbankite (so pomo{ na dràvata kako garant ili pak fondovite) da ja namali averz-ijata kon rizikot i da gi kreditira istite.

So toa, i bankarskit sektor i stopanstvoto }e pridonesat kon odr`liv razvoj ivistinski na~in na upotreba na obnovlivite izvori na energija, a toa e vpro~em ilinijata po koja se dviìme niz celiot esej, obiduvaj}i se da gi poso~ime i izbeg-neme devijaciite koi toa go onevozmoùvaat.

84


Referenci:

[1] Evropska investiciona banka (http://www.eib.org/projects/press/2010/2010-077-strong-eib-support-for-new-energy-investments-in-greece.htm)

[2] Energestki sistemi, Green Core (ivor:http://www.greencore.gr/?cat=20&lang=en)

[3] Intervjua׃ „Halkbank” i „Komercijalna banka” AD - Skopje, noemvri 2011, Skopje

[4] „Kapital”, izdanie 10.11.2011 godina (http://www.ea.gov.mk/index.php?option=com_con-

tent&view=article&id=396%3A2011-11-10-11-49-34&catid=49%3A2011-06-27-12-44-20&Itemid=102&lang=mk)

[5] „Kapital”, izdanie 17.11.2011 godina (http://www.kapital.mk/mk/makedonija/76413/108_mil-

ioni_evra_vreden_imot_na_firmi_prodavaat_bankite.aspx)

[6] MANU, „Bazna studija za obnovlivi izvori”, 2009 godina - rabotnaverzija.(izvor:http://www.ea.gov.mk/attachments/Bazna%20studija%20za%20obnovlivi%20i

zvori%20na%20energija.pdf).

[7] Nestorovski Metodija, „Ekonomija na investiciite”, Ekonomski fakultet, Skopje 2010

[8] Prof. d-r Nenad Djaji}, pretsedatel na Grupacijata za obnovlivi izvori i energets-ka efikasnost, Stopanska komora, Srbija://www.energoportal.info/stranice/obnovljivi%20izvori/OIE%20-%20STANJE%20I%20RAZVOJ.pdf

[9] Centar za delovni ve{tini, Eduka Plus, Srbija (http://edukaplus.com/2010/12/dragin-vise-od-50-miliona-evra-godisnje-iz-ipard-fondova/)

[10] Centar za obnovlivi energetski izvori vo Grcija http://www.cres.gr/kape/index_eng.htm

[11] Centar za obnovlivi energetski izvori vo Grcija , Izve{taj, 2001 godina(http://www.cres.gr/kape/pdf/datainfo/final_rev.pdf)

85


86

Izdava~

Za izdava~ot

Naslov

Ureduva~ki bord

Podgotovka

Centar za Ekonomski Analizi- CEA

Marjan Nikolov

CEA @URNAL ZA EKONOMIJA

M-r Marjan Nikolov, glaven urednikBryan Roberts, Ph.D.

King Banaian, Ph.D.

Giorgio Brosio, Ph.D.

D-r Nevenka HrovatinM-r Dimitar Bogov, M-r Vesna Garvanlieva, Borko Hanxiski,M-r Bor~eTrenovski,

M-r [enaj Haximustafa

GLOBAL Komunikacii, Skopje

Skopje, januari 2012

Center for Economic Analyses

Skopje, Makedonijajanuari 2012

ISSN 1857-5250

UDK 33

Ova izdanie na CEA @urnalot za ekonomijana tema "Odr`liviot razvoj na Republika Makedonija"

finansiski e poddràno od Svetska Banka

Cena: 300 MKD

WORLD BANK

@urnalza ekonomija

ODR@LIVIOT

RAZVOJ NAREPUBLIKA

MAKEDONIJA

Documents

ODR@LIVIOT RAZVOJNA REPUBLIKA MAKEDONIJA