Odrodzenie starożytności

Petrarka – patron filologów

Humanistę i poetę Francesca Petrarkę uważa się za inicjatora intelektualnej rewolucji renesansu.

Odkrył on i opublikował rękopisy Cycerona oraz rzymskiego historyka Liwiusza.

Było to przełomowe wydarzenie, gdyż otworzyło drogę do zapomnianego świata starożytnych osiągnięć w literaturze i sztuce.

Wieki średnie wobec antykuŚredniowiecze sięgało wybiórczo do dziedzictwa antyku

• przepisanie wielu starożytnych rękopisów za czasów mocarstwa Karola Wielkiego

• poznanie pism Platona i Arystotelesa za pośrednictwem tłumaczeń arabskich i próba ich syntezy z religią chrześcijańską (św. Tomasz)

• lektura mitologii starożytnej w Przemianach Owidiusza powstanie pierwszego słownika mitologicznego

• świadomość antycznego dziedzictwa wśród ludzi wykształconych

• odwoływanie się do nauk moralnych Cycerona i Seneki

Hans Baldung Grien Trzy etapy życia kobiety i Śmierć, ok. 1510

Wierność podziwianym mistrzom

Dzięki renesansowym filologom klasycznym odnaleziono dzieła Tacyta, listy Cycerona, komedie Plauta.

Rafael Szkoła ateńska, ok. 1512

Humaniści poszukiwali starożytności autentycznej, która nie byłaby zanieczyszczona naleciałościami recepcji średniowiecznej. Często swoje studia antyku rozpoczynali od tego, że tak jak Petrarka zostawali poszukiwaczami i kolekcjonerami rękopisów.

Włochy kolebką nowej epokiNa Półwyspie Apenińskim przetrwało dziedzictwo materialne imperium rzymskiego. Bogate miasta-państwa włoskie, zwłaszcza Florencja i Wenecja, otaczały mecenatem uczonych, artystów, ludzi pióra.

Kopuła florenckiej katedry autorstwa Filippa Brunelleschiego stała się symbolem kulturalnej stolicy wczesnego renesansu.

Dojrzały renesans to przede wszystkim dzieło genialnych florentczyków: Leonarda da Vinci i Michała Anioła oraz wenecjan: Tycjana, Tintoretta i Veronesa.

Homo trilinguisrenesansowy ideał człowieka znającego trzy języki starożytne: łacinę, grekę i hebrajski

Łacina także w średniowieczu była językiem ludzi wykształconych (średniowieczny uniwersalizm). Humanistom pozostało jedynie przywrócić jej oryginalny klasyczny kształt.

Znajomość hebrajskiego była jeszcze rzadsza niż greki. Humanizm, przyczynił się do rozwoju studiów hebraistycznych. Celem opanowania hebrajskiego była możliwość bezpośredniej lektury Pisma Świętego. W XVI w. powstała pierwsza gramatyka hebrajska napisana przez chrześcijanina.

Św. Tomasz z Akwinu chciał pogodzić naukę Jezusa z filozofią Arystotelesa, jednak nie znał greki i bazował wyłącznie na łacińskich przekładach. Humaniści renesansowi pominęli tłumaczenia i studiowali pisma Arystotelesa w oryginale. W XV w. przywieziono z Konstantynopola do Florencji też wszystkie pisma Platona, co zapoczątkowało modę na studiowanie Dialogów.

Znajomość hebrajskiego była jeszcze rzadsza niż greki. Humanizm, przyczynił się do rozwoju studiów hebraistycznych. Celem opanowania hebrajskiego była możliwość bezpośredniej lektury Pisma Świętego. W XVI w. powstała pierwsza gramatyka hebrajska napisana przez chrześcijanina.

Wynalazek renesansu – publiczne muzeaPierwsze instytucje tego rodzaju – Muzea Watykańskie – zostały stworzone przez papieży, protektorów sztuk pięknych i kolekcjonerów.

Najstarszym publicznym muzeum świata jest Muzeum Kapitolińskie, które zapoczątkował dar Sykstusa IV dla ludu rzymskiego.

Również arystokracja gromadziła okazy sztuki starożytnej – Galeria Uffizi pochodzi od zbiorów prywatnych florenckiego rodu Medyceuszy.

Mimesis – zasada twórczego naśladowaniaZnajomość starożytnych dzieł i mitologii stała się ważna w procesie kształcenia młodych twórców. Była nieomal warunkiem zrobienia kariery artystycznej. Obraz Piera della Francesca Idealne miasto (1475) wykorzystuje perspektywę zbieżną, inaczej zwaną geometryczną, której wszystkie linie zbiegają się w jednym punkcie. Jest to najbardziej naturalny dla ludzkiego oka sposób przedstawienia na płaszczyźnie trójwymiarowej przestrzeni.

Antyczne wzorce w rzeźbie

Donatello stworzył pierwszą rzeźbę monumentalną renesansu – statuę kondotiera weneckiego Gattamelaty (1447) wzorowaną na rzymskim posągu konnym Marka Aureliusza.

Zmysłowy Dawid Michała Anioła nie wygląda jak bohater biblijnej historii żydowskiej – to grecki atleta. Jest muskularny, smukły i przegięty w biodrach – niczym greckie posągi.

Rysunek Człowiek witruwiański Leonarda da Vinci stanowi ilustrację do traktatu rzymskiego architekta Witruwiusza O architekturze ksiąg dziesięcioro – fragmentu poświęconego proporcjom ludzkiego ciała. Idealny wzorzec sylwetki ludzkiej obowiązywał w malarstwie i rzeźbie.

Antyczne wzorce w architekturze

toskańska Villa di Careggi Medyceuszy, 1417

Wenecja, kościół Il Redentore projektu Andrei Palladia, 1592

Renesansowi architekci studiowali traktat architektoniczny Witruwiusza i prowadzili pomiary ocalałych budowli antycznych. W ten sposób czerpali wiedzę o stosowanych w starożytności systemach konstrukcyjno-kompozycyjnych, m.in. porządkach doryckim, jońskim i korynckim.

Arystokracja włoska, która zaczęła spędzać część roku na wsi, czytając opisy Pliniusza jego willi, zapragnęła wiejskich pałacyków wzorowanych na budowlach antycznych.

Łuk triumfalny, który w starożytnym Rzymie stawiano dla uświetnienia przybycia ważnej persony, odżył w renesansie jako brama, portal zwieńczony trójkątnym tympanonem lub monumentalna fasada z kolumnami.

Antyczne wzorce w malarstwie

Trzy Gracje – rzymska kopia greckiego oryginału

Fragm. obrazu Primavera Sandra Botticellego

Rafael Trzy Gracje

Inspirująca rzeczywistość

Tak więc – poprzez granicei szkoły – głębokie prądy unosiły całą sztukę europejską w nowym kierunku. Porzucając stopniowo drogi idealizmu, artyści otwierali oczy na codzienną rzeczywistość, próbowali ją mierzyć – stąd studiowanie perspektywy – interesowali się człowiekiem, jego ciałem, twarzą, choćby brzydką, odkrywali krajobraz.

Jean Delumeau, Cywilizacja Odrodzenia, Warszawa 1993.

Peter Bruegel starszy Stara chłopka, 1563