ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Τέχνη και φασισμός: Πρόλογος του Στέφανου Ροζάνη . . . . . 9Μικρή εισαγωγή . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17

Ι. Η ΓΟΗΤΕΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΣ ΚΑΙ ΟΙ ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΩΝ ΔΙΑΚΡΙΣΕΩΝ

Μερικές απαραίτητες εξηγήσεις . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21Μερικά στοιχεία για τη γέννηση και την εξέλιξη

του φασισμού . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23Η κυριαρχία της Νέας γερμανικής ρατσιστικής Τάξης . . . . 32Ρατσισμός, διακρίσεις, εγκλεισμός, ευγονική – Οι απαρχές 44Κουλτούρα και Πολιτισμός – Το αγεφύρωτο «χάσμα» . . . . 58Ο πολιτισμός ως υλικό πολιτικής . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61Η γερμανική τέχνη της μουσικής . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71

ΙΙ. ΤΟ ΜΟΥΣΙΚΟ ΚΙΝΗΜΑ ΣΤΟ ΣΤΡΑΤΟΠΕΔΟ ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΣΗΣ ΤΗΣ ΤΕΡΕΖΙΝ

Η κατάληψη της Τσεχίας και η πολιτική των διαταγμάτων 83Στην Τερεζίν . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96Η μεταφορά, οι αποστολές, η εγκατάσταση . . . . . . . . . . . 97

Το παρόν έργο πνευματικής ιδιοκτησίας προστατεύεται κατά τις διατάξεις της ελληνικής νο-μοθεσίας (Ν. 2121/1993 όπως έχει τροποποιηθεί και ισχύει σήμερα) και τις διεθνείς συμβάσεις περί πνευματικής ιδιοκτησίας. Απαγορεύεται απολύτως άνευ γραπτής αδείας του εκδότη η κατά οποιονδήποτε τρόπο ή μέσο (ηλεκτρονικό, μηχανικό ή άλλο) αντιγραφή, φωτοανατύπωση και εν γένει αναπαραγωγή, εκμίσθωση ή δανεισμός, μετάφραση, διασκευή, αναμετάδοση στο κοινό σε οποιαδήποτε μορφή και η εν γένει εκμετάλλευση του συνόλου ή μέρους του έργου.

ΠΑΝΑΓΗ ΤΣΑΛΔΑΡΗ (ΠΡΩΗΝ ΠΕΙΡΑΙΩΣ) 38, 104 37 ΑΘΗΝΑ, THΛ.: 210.36.50.000, 801.100.2665, 210.52.05.600, ΦAΞ: 210.36.50.069 KENTPIKH ΔIAΘEΣH: EMM. MΠENAKH 16, 106 78 AΘHNA, THΛ.: 210.38.31.078 YΠOK/MA: ΚΟΡΥΤΣΑΣ (ΤΕΡΜΑ ΠΟΝΤΟΥ – ΠΕΡΙΟΧΗ Β´ ΚΤΕΟ), 57009 ΚΑΛΟΧΩΡΙ ΘEΣΣΑΛΟNIKHΣ, Τ.Θ. 1213, THΛ.: 2310.70.63.54, 2310.70.67.15, 2310.75.51.75, ΦAΞ: 2310.70.63.55 Web site: http://www.patakis.gr • e-mail: info@patakis.gr, sales@patakis.gr

Eκδόσεις Πατάκη – Βιβλία για την τέχνηΘωμάς Σλιώμης, Η τέχνη απέναντι στον ναζισμό: Το μουσικό κίνημα της ΤερεζίνΣελιδοποίηση: «ΦΑΣΜΑ» ΑΦΟΙ Kαπένη Κ. & Α. Ο.Ε.Φιλμ, μοντάζ: Μαρία Ποινιού-ΡένεσηCopyright© Σ. Πατάκης A.E.E.Δ.E. (Eκδόσεις Πατάκη) και Θωμάς Σλιώμης, 2016Πρώτη έκδοση από τις Eκδόσεις Πατάκη, Aθήνα, Σεπτέμβριος 2016K.E.T. Α558 K.E.Π. 701/16ISBN 978-960-16-6894-9

Θέση υπογραφής δικαιούχου δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας εφόσον η υπογραφή προβλέπεται από τη σύμβαση

Οι πρώτες μορφές οργάνωσης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100Το εγχείρημα της όπερας, οι χορωδίες . . . . . . . . . . . . . . . 105Η μικρή ιστορία και ο θρίαμβος του Brundibar . . . . . . . . . 122Η μουσική δωματίου και τα ρεσιτάλ . . . . . . . . . . . . . . . . . 125Το φιλόδοξο εγχείρημα της ίδρυσης μιας ορχήστρας . . . . . 132Οι συνθέτες, τα έργα, η δημιουργία . . . . . . . . . . . . . . . . . 136Η εκπαίδευση ως ελπίδα και ως αντίσταση . . . . . . . . . . . . 162Το χαμόγελο της Τερεζίν . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167Το υστερόγραφο της Τερεζίν . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Οι Επιζώντες, η καταγραφή της Ιστορίας, η αποκάλυψη των έργων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181

Ευρετήριο ονομάτων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195

8 H TEXNΗ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΟΝ ΝΑΖΙΣΜΟ

Ι

Ή ΓΟΉΤΕΙΑ ΤΉΣ ΒΙΑΣ ΚΑΙ ΟΙ ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΩΝ ΔΙΑΚΡΙΣΕΩΝ

Μερικές απαραίτητες εξηγήσεις

Πολύ συχνά, σε δημοσιογραφικού κυρίως τύπου, άρα εκλαϊ-κευμένα, άρθρα ή ιστορικές έρευνες, σε κινηματογραφικά ντοκιμαντέρ, σχολικά εγχειρίδια ή ακόμη και σε βιβλία ορισμένων ιστορικών, το φαινόμενο του φασισμού –και του ναζισμού, ως ιδιαίτερης εκδοχής του- προσεγγίζεται σαν ένα γεγονός ξεχωριστό, σαν μια περίεργη έως και διε-στραμμένη απόφυση της ευρωπαϊκής ιστορίας η οποία αναπτύχθηκε μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, προκάλε-σε τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και τελείωσε μαζί με τα κα-ταστροφικά αποτελέσματα που επέφερε, ανάμεσα στα ερεί-πια των μεγάλων πόλεων και των οικονομιών διαφόρων χωρών, κυρίως της Ευρώπης και της Ασίας. Κατά συνέ-πεια, σύμφωνα πάντα με την παραπάνω θεώρηση, το σύμ-βολο του Άουσβιτς, του Στρατοπέδου Συγκέντρωσης, δη-λαδή κατά κύριο λόγο ο αντισημιτισμός και το Εβραϊκό Ολοκαύτωμα, υπήρξαν μία από τις πτυχές της καταστρο-φής σε ανθρώπινες υπάρξεις, ανάμεσα στα εκατομμύρια των νεκρών στρατιωτών και αμάχων του πολέμου, που

22 H TEXNΗ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΟΝ ΝΑΖΙΣΜΟ Η ΓΟΗΤΕΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΣ ΚΑΙ ΟΙ ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΩΝ ΔΙΑΚΡΙΣΕΩΝ 23

εντός του»1. Η αναμφισβήτητα ορθή θέση του ιστορικού Έντσο Τραβέρσο που διαφοροποιεί την έννοια της ρίζας από τη γενική καταγραφή κάποιων αιτίων, θέτει ως βασική προϋπόθεση τον εντοπισμό, μέσα από ένα πλήθος πληροφο-ριών, των μικρών ή μεγαλύτερων ιστών που πλέκουν συν-δεόμενοι, αργά και προοδευτικά, τα στοιχεία μέσα από τα οποία θα αναδυθεί το Α ή το Β φαινόμενο, χωρίς η έρευνα να υπακούει σε κάποιον a priori ντετερμινισμό, σε κάποια ιδεολογικοποίηση της ιστορίας. Αντίθετα, οφείλει να ακο-λουθεί τα ίχνη ενός ευρύτερου πολιτισμικού πλαισίου που μπορούν να μας βοηθήσουν να συλλάβουμε και να συνδυά-σουμε με τη μορφή των στοιχείων, αυτά που τελικά, δια-φωτιζόμενα, θα αποτελέσουν τις ρίζες του φαινομένου.

«Το γεγονός φωτίζει το παρελθόν του, δεν θα μπορούσε όμως να συναρτάται με αυτό»2. Η παραπάνω θέση της Άρεντ είναι εξαιρετικά χρήσιμη γιατί διευκρινίζει τη διπλή ιδιότητα του ιστορικού γεγονότος: αποκαλύπτει το παρελθόν του, τα ίχνη του, χωρίς ταυτόχρονα να αποτελεί την απόλυτα καθορισμέ-νη κατάληξη αυτού του παρελθόντος. Ο υποκειμενικός παρά-γοντας, ακόμη και το τυχαίο, παίζουν συχνά στα ζητήματα της ιστορίας –και όχι μόνο– έναν πρωταγωνιστικό ρόλο. Το ίδιο συμβαίνει και στην περίπτωση του φασιστικού φαινομένου.

Μερικά στοιχεία για τη γέννηση και την εξέλιξη του φασισμούΗ λέξη φασισμός προέρχεται από την ιταλική fascio και τη λατινική ρίζα της fascium. Σημαίνει το δεμάτι, το μάτσο,

1. Εnzo Traverso, Oι ρίζες της ναζιστικής βίας, Εκδόσεις του Ει-κοστού Πρώτου, σελ. 30.

2. Hannah Arendt, La nature du totalitarisme, εκδ. Payot, σελ. 73.

οφειλόταν σε μια έξαλλη ριζοσπαστικοποίηση, σε μια τρέ-λα του Χίτλερ και των αξιωματούχων του Γερμανικού Ράιχ. Έτσι φτάνουμε στην τρίτη φάση της ανθρώπινης τραγωδίας του πολέμου, μετά τη λήξη του τον Μάιο του 1945: οι Γερμανοί πολίτες και πολιτικοί επανεκπαιδεύο-νται, οι Ιταλοί, που ήδη είχαν ανατρέψει το φασιστικό κα-θεστώς, στερεώνουν ήπια την δημοκρατία τους και σύντο-μα επιτελούν –και οι πρώτοι και οι δεύτεροι– από ένα οι-κονομικό θαύμα που τους επαναφέρει, ισότιμα πλέον, από όλες τις απόψεις, μέσα στον κεντρικό πυρήνα των δυτικών δημοκρατιών, του δυτικού πολιτισμού και του λεγόμενου Ελεύθερου Κόσμου.

Έχουμε λοιπόν τη γέννηση του Δράματος, την εξέλιξη και την κορύφωσή του και, τελικά, την πτώση και την Κά-θαρση. Πρόκειται για ένα ασφαλές νοητικό σχήμα, εξ αντα-νακλάσεως συγγενές με την αρχαία ελληνική τραγωδία, που, ωστόσο, χρησιμοποιούμενο συχνά ως πυρήνας της δυ-τικής σκέψης, αποτελεί μια βολική ιστορική εξήγηση που περιέχει μια τακτική απόκρυψης αφού αποφεύγει την προ-σέγγιση και την έρευνα του πριν. Του ιστορικού πριν, που με πολλά και διάφορα στοιχεία, δεκάδες χρόνια πριν την ανάδυση του φαινομένου του φασισμού, συνέδεε, δημιουρ-γούσε το πλαίσιο και την πρώτη ύλη για την οργανωμένη και εφαρμοσμένη λειτουργία του.

Κάθε ιστορική προσέγγιση, κάθε απόπειρα ερμηνείας οποιουδήποτε πολιτικού, πολιτισμικού ή γενικότερα κοινω-νικού φαινομένου –ιδιαίτερα μετά το «τέλος της αθωότη-τας», μετά το τέλος της ιερότητας και του ελάχιστου βαθ-μού ανθρώπινης αλληλεγγύης που διαλύθηκε με το Ολοκαύ-τωμα– οφείλει να αναζητεί τις ρίζες του, δηλαδή «στοιχεία που γίνονται ουσιώδη συστατικά ενός ιστορικού φαινομέ-νου μόνον αφού έχουν συμπυκνωθεί και αποκρυσταλλωθεί

24 H TEXNΗ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΟΝ ΝΑΖΙΣΜΟ Η ΓΟΗΤΕΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΣ ΚΑΙ ΟΙ ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΩΝ ΔΙΑΚΡΙΣΕΩΝ 25

τον πόλεμο ενάντια στον σοσιαλισμό, πάντοτε στο όνομα του πιο επιθετικού εθνικισμού. Βασικός ομιλητής και τε-λικά πρωταγωνιστής αυτής της συγκέντρωσης ήταν ο Μπενίτο Μουσσολίνι, ο οποίος δεν άργησε να οργανώσει το κίνημα κάτω από τον τίτλο Fasci di Combattimento (Σύνδεσμοι Μάχης). Λίγες μέρες μετά, στις 15 Απριλίου, πάντα στο Μιλάνο, έγινε η αιματηρή επίθεση αυτών των μαχητικών Συνδέσμων στα γραφεία της σοσιαλιστικής εφημερίδας Avanti. Μια ομάδα φίλων και οπαδών του Μουσσολίνι, μεταξύ των οποίων ο γνωστός φουτουριστής καλλιτέχνης Φιλίππο Μαρινέττι, επιτέθηκαν στα γραφεία και στο τυπογραφείο, έσπασαν τα μηχανήματα και το πιε-στήριο και χτύπησαν εργαζόμενους, εργάτες και δημοσιο-γράφους. Ο απολογισμός ήταν 4 νεκροί και 39 τραυμα- τίες3. Με αυτόν τον τρόπο ο φασισμός εισέβαλε για πρώ-τη φορά στο προσκήνιο της ιστορίας: με μια πράξη βίας εναντίον του «εχθρού», δηλαδή της δημοκρατικής νομιμό-τητας, της ελευθεροτυπίας και του σοσιαλισμού, στο όνο-μα του υπέρτατου στόχου που ήταν η επικράτηση του Εθνι-κού, όπως το εννοούσαν οι μικροί ακόμη Σύνδεσμοι και ο ηγέτης τους Μουσσολίνι.

Αυτή ακριβώς η τακτική της βίας εναντίον του εκάστο-τε εχθρού καθόρισε την πορεία του φασιστικού φαινομένου σε όλη τη διάρκεια της εξέλιξής του και μέχρι το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Εφαρμογή του τακτικισμού της βίας, περιφρόνηση κάθε έννοιας της δημοκρατίας, απέχθεια προς τους κληρονομημένους θεσμούς, μυστικιστική λατρεία στην αξία του Αίματος και της εθνικής καθαρότητας, μί-σος για τον «διανοουμενισμό» και τον Άλλο, τον ξένο, φυ-λετικός διαχωρισμός των ανθρώπων σε ανώτερους και κα-

3. Robert O. Paxton, H Ανατομία του Φασισμού, Κέδρος, σελ. 18.

τον σφιχτό σύνδεσμο διαφόρων ομοειδών αντικειμένων, την απόλυτη ενότητα. Το fascio littorio ήταν ένα σύμβολο που απεικόνιζε τον διπλό πέλεκυ με ένα μάτσο από βέργες και το περιέφεραν στις ρωμαϊκές παρελάσεις για να σηματο-δοτήσουν την ισχύ και την άρρηκτη ενότητα της εξουσίας και του κράτους της Αρχαίας Ρώμης. Κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα ο διπλός πέλεκυς επανεμφανίστηκε στη Γαλ-λία, στα χέρια της Μαριάννας, της συμβολικής ηρωίδας της Γαλλικής Επανάστασης, και σήμαινε την ενότητα των δη-μοκρατών ενάντια στους εχθρούς της, αριστοκράτες και ανώτερους κληρικούς, αλλά και σε διάφορες άλλες χώρες, σχεδόν πάντοτε ως σύμβολο της λαϊκής ενότητας απένα-ντι στην ολιγαρχία.

Αυτό ακριβώς το σύμβολο χρησιμοποίησαν περίπου έναν αιώνα μετά, και συγκεκριμένα στα τέλη του 1914, μερικές κινήσεις εθνικιστών που επιδίωκαν, με κάθε τρόπο, την ει-σαγωγή της Ιταλίας στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Σχημά-τισαν τελικά μια οργάνωση, την Fascio Rivoluzionario d‘ Azione Interventista (Επαναστατικός Σύνδεσμος Παρεμ-βατικής Δράσης), η οποία σε όλη τη διάρκεια του πολέμου έδειχνε να επηρεάζει ορισμένους κύκλους στρατιωτών, δια-νοουμένων, καλλιτεχνών και πολιτικών ακτιβιστών – με-ταξύ αυτών και τον Μπενίτο Μουσσολίνι, δάσκαλο, δημο-σιογράφο, με κάποιες σοσιαλιστικές ιδέες.

Η οργανωτική και ιδεολογική αυτονόμηση των διαφό-ρων εθνικιστικών κύκλων και της Fascio Rivoluzionario έγινε με το τέλος του πολέμου. Επίσημα ο φασισμός γεν-νήθηκε στο Μιλάνο, στις 23 Μαρτίου του 1919. Εκείνο το πρωί, λίγο περισσότερα από εκατό άτομα –βετεράνοι του πολέμου, φιλοπόλεμοι συνδικαλιστές, διανοούμενοι και αρ-κετοί καλλιτέχνες– συγκεντρώθηκαν σε μια αίθουσα της Βιομηχανικής και Εμπορικής Συμμαχίας για να κηρύξουν

26 H TEXNΗ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΟΝ ΝΑΖΙΣΜΟ Η ΓΟΗΤΕΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΣ ΚΑΙ ΟΙ ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΩΝ ΔΙΑΚΡΙΣΕΩΝ 27

κεμβρίου του 1923, την εισβολή στη Φλωρεντία τον Ιανουά-ριο του 1925 με πολλούς νεκρούς και δεκάδες τραυματίες.

Χάρις στην ευμενή ουδετερότητα της Καθολικής Εκ-κλησίας και του στρατού, χάρις στην παθητικότητα των συντηρητικών αστικών κομμάτων και τη μετέπειτα συμ-μαχία τους με τα λεγόμενα εθνικά και εθνικιστικά κόμμα-τα, ο Μουσσολίνι και το φασιστικό κόμμα κατορθώνουν τον Ιούλιο του 1923 να περάσουν από τη βουλή έναν νόμο-καρι-κατούρα του πλειοψηφικού εκλογικού συστήματος. Σύμ-φωνα με αυτόν, το πρώτο κόμμα θα έπαιρνε ως μπόνους τα 2/3 των εδρών, αρκεί να είχε ποσοστό μεγαλύτερο από το 25% των ψήφων! Οι υπόλοιπες έδρες θα κατανέμονταν ανα-λογικά στα υπόλοιπα κόμματα6. Ύστερα από την έγκριση αυτού του νόμου-εξαμβλώματος και από τη Γερουσία τον Νοέμβριο της ίδιας χρονιάς, στις εκλογές του Απριλίου του 1924 ο Εθνικός Συνδυασμός, αποτελούμενος από το φασι-στικό κόμμα και άλλα εθνικιστικά και εθνικά-συντηρητι-κά κόμματα, κερδίζει το 64,9% των ψήφων και κυριαρχεί.

Μετά από οχτώ μήνες γεμάτους βίαια επεισόδια, πολι-τικές δολοφονίες και ανοιχτές προκλήσεις, οι φασίστες –έχοντας κερδίσει την εύνοια μεγάλου μέρους της αστικής τάξης, των βιομηχάνων και των μεγάλων γαιοκτημόνων, λόγω και του φόβου τους απέναντι στην άνοδο του κομμου-νιστικού κινήματος– προχωρούν στο επόμενο στάδιο, σε εκείνο της πλήρους επικράτησής τους. Στις 3 Ιανουαρίου του 1925 ο Μουσσολίνι «αναλαμβάνει την ιστορική ευθύνη»: κλείνει οργανώσεις, εφημερίδες και εκδοτικούς οίκους της αντιπολίτευσης, συλλαμβάνει πολιτικούς και συνδικαλι-στές, αντικαθιστά τους εκλεγμένους δημάρχους με διορι-σμένους, επιβάλλει στον τύπο και στο ραδιόφωνο πλήρη

6. Robert O. Paxton, ό.π., σελ. 154.

τώτερους, και πίστη στη μεταφυσική του πολέμου ως μέ-σου και ως τελικού στόχου που οδηγεί στην Κάθαρση και στην Αναζωογόνηση του συμβολικού έθνους και του λαού που ανήκει σ’ αυτό.

Δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι ο Μαρινέττι και οι οπαδοί του μέσα από τα Φουτουριστικά Μανιφέστα απέρριπταν κάθε πολιτιστική κληρονομιά του παρελθόντος και προέ-βαλλαν πάνω απ’ όλα τις αναζωογονητικές αρετές της τα-χύτητας και της βίας – «ένα αυτοκίνητο αγώνων… είναι ομορφότερο από τη Νίκη της Σαμοθράκης» έγραφε ο Μα-ρινέττι4. Ούτε το ότι οι οπαδοί του Μουσσολίνι οραματίζο-νταν μια δεύτερη Παλιγγενεσία5 για να αποκτήσει η Ιτα-λία την ισχύ και τη λάμψη της Μεγάλης Δύναμης, μέσα από τη δημιουργία ενός παντοδύναμου «Εθνικού Κράτους» που θα είχε την αναγκαία ενέργεια για την επέκτασή του.

Oι πράξεις βίας με στόχο τον εκφοβισμό, την παθητικο-ποίηση και την παράλυση του κάθε αντιπάλου –είτε επρό-κειτο για τους κεντρώους καθολικούς είτε για τους σοσιαλ-δημοκράτες ή τους κομμουνιστές– και με βασικό εκτελεστι-κό όργανο τους squadristi, τις ένοπλες ομάδες των μπράβων με τα μαύρα πουκάμισα, συνεχίστηκαν και μετά την ανά-ληψη της πρωθυπουργίας από τον Μουσσολίνι. Έτσι, πέρα από τα καθημερινά μικρότερης κλίμακας επεισόδια, είχα-με, μεταξύ άλλων, την πορεία στη Ρώμη τον Οκτώβριο του 1922, με απολογισμό επτά νεκρούς και πολλές δεκάδες τραυ-ματιών, το ματωμένο τριήμερο του Τορίνο, στις 18-21 Δε-

4. Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Figaro του Παρισιού στις 15 Μαρτίου του 1909.

5. Η Παλιγγενεσία (Risorgimento), 1859-70, είναι η διαδικασία ένωσης της Ιταλίας σε ένα κράτος μετά από αιώνες διάσπασης, εξάρ-τησης και υποδούλωσης των επί μέρους πριγκιπάτων και ηγεμονιών.

28 H TEXNΗ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΟΝ ΝΑΖΙΣΜΟ Η ΓΟΗΤΕΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΣ ΚΑΙ ΟΙ ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΩΝ ΔΙΑΚΡΙΣΕΩΝ 29

πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις –δεξιά αστικά κόμμα-τα, βιομήχανοι και κτηματίες, κεντρώοι σχηματισμοί, το Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα και το κομμουνιστικό-εργατι-κό κίνημα– συγκρούονταν προκαλώντας έναν διαρκώς κυ-μαινόμενο συσχετισμό δυνάμεων. Μετά την καταστολή των εργατικών-κομμουνιστικών εξεγέρσεων της περιόδου 1918-1923, η πολιτική ελίτ των παλιών αστικών κομμάτων και του Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος είχε υπερισχύσει προ-σωρινά πάνω σε ένα κοινωνικό σώμα που ήταν τόσο αστα-θές όσο και η κινούμενη άμμος. Αυτή η αστάθεια επιτεινό-ταν εξαιτίας του μεγάλου δημόσιου χρέους προς το εξωτε-ρικό, κυρίως προς τις ΗΠΑ, από τις πολεμικές αποζημιώ-σεις και από τους βαρείς φόρους που ήταν υποχρεωμένοι να πληρώνουν οι Γερμανοί πολίτες. Κορυφαίο σημείο αυ-τής της διαρκούς κρίσης ήταν το παγκόσμιο οικονομικό κραχ του 1929. Είναι ακριβώς σ’ αυτό το σημείο της ιστο-ρίας όπου οι κυρίαρχες πολιτικές δυνάμεις και η συντριπτι-κή πλειοψηφία της γερμανικής αστικής τάξης, συνεργαζό-μενες σε διάφορα επίπεδα, θεσμικά και εξωθεσμικά, εφαρ-μόζουν ως μέσο διεξόδου από την κρίση τη φιλελεύθερη οι-κονομική ορθοδοξία, δηλαδή τον δραστικό περιορισμό των δημοσίων δαπανών, την περικοπή μισθών και συντάξεων, την αύξηση, κατά συνέπεια, της ανεργίας αλλά και την επι-κύρωση της συνεχούς αποπληρωμής των δανείων και των πολεμικών αποζημιώσεων σύμφωνα με το σχέδιο Γιανγκ, το οποίο μεταβλήθηκε σε επίσημη συμφωνία το καλοκαίρι του ’29, παρά τη γενική κατακραυγή των φτωχότερων στρωμάτων και μεγάλου μέρους της μεσαίας τάξης7.

Μετά την πτώση του κυβερνητικού συνασπισμού με πρω-

7. Ο τραπεζίτης Γιανγκ ήταν επικεφαλής της επιτροπής που χει-ριζόταν το σχέδιο αποπληρωμής των γερμανικών αποζημιώσεων.

λογοκρισία και τέλος βγάζει εκτός νόμου όλα τα κόμματα, εκτός φυσικά από το φασιστικό PNF. Στη διάρκεια των δύο επόμενων χρόνων, η φασιστική δικτατορία έχει απλωθεί σε όλα τα κοινωνικά μέτωπα, σε όλες τις δομές του κράτους και του στρατού.

Το πελώριο αυτό εργοστάσιο πολιτικής, που ήταν –και παραμένει– η Ιταλία, είχε παραγάγει, για πρώτη φορά στην ιστορία, μια ολοκληρωμένη φασιστική εξουσία. Ήταν το προοί-μιο, η μακρά εισαγωγή, για αυτό που θα ακολουθούσε.

Λίγο βορειότερα, στο Μόναχο της Βαυαρίας, την ίδια περίοδο, και συγκεκριμένα στις 8 Νοεμβρίου του 1923, ο Άντολφ Χίτλερ, επίδοξος αρχηγός των ακραίων εθνικιστι-κών-φασιστικών κύκλων που συσπείρωνε το NSDAP (Eθνι-κό Σοσιαλιστικό Γερμανικό Εργατικό Κόμμα), επιχείρησε να ξεκινήσει τη δική του «πορεία αγώνα», προφανώς επη-ρεασμένος από την επιτυχία του ιταλικού φασιστικού κι-νήματος. Η απαγωγή και η προσπάθεια εξαναγκασμού με-ρικών μελών της τοπικής Βαυαρικής Κυβέρνησης να υπο-στηρίξουν ένα πραξικόπημα εναντίον της Ομοσπονδιακής Κυβέρνησης και του Βερολίνου απέτυχε ολοκληρωτικά, και έτσι ο Χίτλερ μαζί με άλλους εξεγερμένους ναζιστές (ονο-μάζονται έτσι από τα δύο πρώτα αρχικά, Ν και S, του κόμ-ματος) οδηγήθηκαν στο δικαστήριο. Η καταδίκη του, έστω σε μια ελαφρότατη ποινή, μερικούς μήνες φυλάκισης, αύ-ξησε τη δημοτικότητά του μεταξύ των φασιστικών κύκλων και τον εδραίωσε στη θέση του Φύρερ, δηλαδή του αρχη-γού-οδηγητή για τα μέλη και τους φίλους του μικρού ναζι-στικού κόμματος.

Η μεγάλη οικονομική και κοινωνική κρίση που βίωνε η Γερμανία μετά το τέλος του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου και οι σκληροί όροι που ακολούθησαν τη στρατιωτική της ήτ-τα δημιουργούσαν ένα πεδίο πάνω στο οποίο αντίρροπες

30 H TEXNΗ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΟΝ ΝΑΖΙΣΜΟ Η ΓΟΗΤΕΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΣ ΚΑΙ ΟΙ ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΩΝ ΔΙΑΚΡΙΣΕΩΝ 31

απόφαση τις συλλογικές συμβάσεις εργασίας. H μέθοδος διακυβέρνησης και τα νομικά και κατασταλτικά μέσα επι-βολής των διαταγμάτων και των αποφάσεων, ήδη στα τέ-λη του 1932, διαμόρφωναν ένα σχεδόν δικτατορικό πλαίσιο. Οι κυρίαρχες πολιτικές και οικονομικές δυνάμεις –βιομή-χανοι, γαιοκτήμονες, τραπεζίτες, στρατιωτικοί και η πλει-ονότητα των αστικών κομμάτων– έτειναν προς έναν στόχο που θα αποτελούσε τη λύση στο κοινωνικό χάος που οι ίδιες είχαν προκαλέσει: τη δικτατορία. Έμενε να βρεθεί το πρό-σωπο και ο κομματικός ή και ο παραστρατιωτικός μηχα-νισμός που θα μπορούσε να την υποστηρίξει και να την εφαρμόσει, παράλληλα με το μεγαλύτερο μέρος του στρα-τού, της αστυνομίας και των πιο συντηρητικών-αντιδρα-στικών παραγόντων του κράτους.

Έτσι, μετά από διάφορες πολιτικές ίντριγκες, ο πρόεδρος Χίντεμπουργκ, πρώην αρχιστράτηγος ενός κάποτε αυτοκρα-τορικού στρατού, διόρισε τον Χίτλερ πρωθυπουργό στις 30 Ιανουαρίου του 1933. Ήταν η αρχή μιας νέας και πιο σκοτει-νής περιόδου για τη Γερμανία και την Ευρώπη, και όχι μόνο.

Με τους ναζί στην καγκελαρία και σε αρκετούς μηχανι-σμούς του κράτους, οι εκλογές, λίγους μήνες μετά, την 6η Μαρτίου 1933, ήταν για τον Χίτλερ ένας θρίαμβος αφού η λίστα του NSDAP και των συμμάχων του άγγιξε το 44%10. Αυτές οι εκλογές και αυτό το αποτέλεσμα ουσιαστικά νο-μιμοποίησαν τους ναζί, το πολιτικό τους πρόγραμμα, τη διά-χυτη βία που οργάνωναν μέσω, κυρίως, του παραστρατιω-

10. Ανάμεσα στα πολλά επεισόδια βίας αυτής της περιόδου, συνή-θως με πρωταγωνιστές τους ναζί και τα Τάγματα Εφόδου (SA), ξε-χωρίζει, σε ένα συμβολικό επίπεδο, η προβοκάτσια της πυρκαγιάς του γερμανικού κοινοβουλίου στις 28 Φεβρουαρίου – μόλις λίγες μέρες πριν τις εκλογές του Μαρτίου.

θυπουργό τον σοσιαλδημοκράτη Χ. Μύλλερ τον Μάρτιο του 1930 και την ανάληψη της διακυβέρνησης από τον κεντρώο Χ. Μπρύνινγκ, η οικονομική πολιτική έγινε ακόμη πιο επι-θετική, προκαλώντας έτσι ακόμη μεγαλύτερα χάσματα στο κοινωνικό σώμα. Περιελάμβανε αλλεπάλληλες αυξήσεις φόρων, πρόσθετες περικοπές μισθών, επιβολή έκτακτων ει-σφορών σε μισθωτούς και μικροεπαγγελματίες και ακύρω-ση σειράς νόμων και διατάξεων του εργατικού δικαίου.

Με την ανεργία να φτάνει στο 40% του ενεργού πληθυσμού και μία, κατά συνέπεια, γενικευμένη φτωχοποίηση, η Γερ-μανία οδηγείται στις εκλογές του Ιουλίου του 1932. Τα απο-τελέσματα αυτών των εκλογών είναι συνταρακτικά: τo ναζι-στικό κόμμα έρχεται πρώτο αποσπώντας το 37,3% των ψή-φων, κάνοντας έτσι ένα πελώριο άλμα από τις προηγούμενες εκλογές του 1930 στις οποίες είχε σημειώσει ένα ασήμαντο 2,8%8. Στις αμέσως επόμενες εκλογές του Νοεμβρίου της ίδιας χρονιάς, η κυρίαρχη θέση του ναζιστικού κόμματος στην κοινωνία επιβεβαιώνεται, έστω κι αν κερδίζει λίγο χαμηλό-τερα ποσοστά (33%), ενώ παράλληλα το κομμουνιστικό κόμ-μα συνεχίζει να έχει σχετική άνοδο αγγίζοντας το 17%.

Είναι χαρακτηριστικό ότι σε όλη αυτή την περίοδο, με-ταξύ 1930 και 1932, οι ασταθείς κυβερνήσεις Μπρύνινγκ και Φον Πάπεν, εφαρμόζοντας την τακτική των αναγκαστικών διαταγμάτων –44 το 1931, 66 το 1932!9–, έφτασαν τον Σε-πτέμβριο του ’32 στο έσχατο σημείο, καταργώντας με μία

8. Στις ίδιες εκλογές οι σοσιαλδημοκράτες, έχοντας μια πτωτική πορεία, πήραν το 21,6%, το Κεντρώο Κόμμα το 15,7% ενώ οι ψήφοι του Κομμουνιστικού Κόμματος ανέβηκαν στο 14,3%.

9. Βλ. Χρ. Χατζηιωσήφ, «Η Δημοκρατία της Βαϊμάρης και η απει-λή των “άκρων”», στη συλλογική έκδοση Η Δημοκρατία της Βαϊμά-ρης και οι σημερινές «αναβιώσεις» της, εκδ. Ινστιτούτο Ν. Πουλαντζάς- εφ. Η Αυγή, 2014.

32 H TEXNΗ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΟΝ ΝΑΖΙΣΜΟ Η ΓΟΗΤΕΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΣ ΚΑΙ ΟΙ ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΩΝ ΔΙΑΚΡΙΣΕΩΝ 33

ξένων, κοσμοπολιτών και επικίνδυνων κοινωνικών υπονο-μευτών σύμφωνα με την επίσημη προπαγάνδα–, των κομ-μουνιστών και των μαρξιστών γενικότερα.

Παράλληλα με τη διαδικασία προπαγάνδισης του εντο-πισμού και της «επανάστασης από τη βάση», που υπονο-ούσε τα χιλιάδες μικρά και μεγαλύτερα βίαια επεισόδια σε βάρος των Εβραίων, στόχος των ναζί ήταν η οργάνωση και ο έλεγχος αυτών των επεισοδίων από την κεντρική εξουσία και τα παραστρατιωτικά σώματα ώστε να μπει μια τάξη στις χαοτικές διώξεις, λεηλασίες και στη σωματική βία που εκδηλωνόταν σε γειτονιές, δρόμους, σχολεία, κρατικά γρα-φεία, πανεπιστημιακά ιδρύματα κτλ.

Η πρώτη απόπειρα επισημοποίησης αυτών των επεισο-δίων ήταν η 1η Απριλίου του 1933, που ανακηρύχθηκε εθνι-κή μέρα μποϊκοτάζ εναντίον των Εβραίων. Ήταν το σημείο έναρξης μιας θεσμοποιημένης πια πολιτικής διώξεων η οποία πήρε τη νομική της υπόσταση λίγο αργότερα, με τους πε-ρίφημους νόμους της Νυρεμβέργης που άρχισαν να ισχύουν από τον Σεπτέμβριο του 1935. Σύμφωνα με αυτούς, απαγο-ρεύονταν οι μεικτοί γάμοι χριστιανών Γερμανών πολιτών με Εβραίους και Εβραίες ενώ αποκλειόταν από τη γερμα-νική υπηκοότητα και τα όποια δικαιώματα κάθε Εβραίος, άνδρας, γυναίκα ή παιδί. Εκείνη την περίοδο ο Καρλ Σμιτ, γνωστός νομικός και φιλόσοφος, θεωρούσε ότι με βάση αυ-τούς τους απλούς και περιεκτικούς νόμους για το Ράιχ και τη σημαία, για την ιθαγένεια και την προστασία του γερ-μανικού αίματος και της γερμανικής τιμής, εγκαθιδρυόταν μια νέα εθνική-λαϊκή τάξη (völkisch, σύμφωνα με την ειδι-κή σημασία της λέξης στη γερμανική γλώσσα) με καθοδη-γητή τον Φύρερ και εγγυητή της το ναζιστικό κόμμα12.

12. Βλέπε και την πολύ ενδιαφέρουσα μελέτη στο Weimar: A Juris-

τικού τους δυναμικού των SA και των SS11, και των πύρινων παραληρηματικών λόγων του αρχηγού τους, γεμάτων από θέσεις ακραία εθνικιστικές, ρατσιστικές, ιμπεριαλιστικές, κατά διαστήματα καταγγελτικές του «διεθνούς καπιταλι-σμού», της «διεθνούς συνωμοσίας εναντίον του γερμανικού έθνους» και των «Εβραίων τοκογλύφων τραπεζιτών».

Η κυριαρχία της Νέας γερμανικής ρατσιστικής Τάξης

Μία από τις πρώτες ενέργειες της ναζιστικής εξουσίας ήταν, ήδη από την άνοιξη του 1933, ο εντοπισμός και η διαρκής προβολή του «εσωτερικού εχθρού», δηλαδή των Εβραίων –

11. Τα SA, από τα αρχικά των λέξεων Sturmabteilungen (Tμήματα ή Ομάδες Εφόδου), ήταν η παραστρατιωτική οργάνωση με τις γνω-στές καφετί στολές που δρούσαν δίπλα στον Χίτλερ από τις αρχές της συγκρότησης του ναζιστικού κόμματος. Τα SA, με αρχηγό τους τον βε-τεράνο στρατιωτικό Ρεμ, ήταν υπεύθυνα για χιλιάδες δολοφονίες και τραυματισμούς αντιφασιστών στα περίπου δέκα χρόνια της δράσης τους και αποτελούσαν έναν δεύτερο πόλο εξουσίας μέσα στα πλαίσια του να-ζιστικού κόμματος. Η δράση και η ίδια η ύπαρξή τους τελείωσε μετά το μακελειό που οργάνωσε εναντίον τους ο Χίτλερ, όταν ένιωσε να τον απειλεί πολιτικά η δύναμή τους. Η λεγόμενη «Νύχτα των μεγάλων μα-χαιριών» δεν ήταν μία. Από τις 30 Ιουνίου έως τις 2 Ιουλίου 1934, ο Χίτ-λερ και άλλα στελέχη του ναζιστικού κόμματος, με την ουσιαστική βο-ήθεια των SS, δολοφόνησαν εκατοντάδες στελέχη και μέλη των SA που εκείνη την περίοδο αριθμούσαν περίπου τρία εκατομμύρια μέλη.

Οι SS, από τα αρχικά των λέξεων Schutzstaffeln (Σώμα Προστα-σίας), άρχισαν να οργανώνονται σε μικρούς πυρήνες ήδη από τα μέσα της δεκαετίας του ’20. Αρχικά, αποτελούσαν την προσωπική φρουρά του Χίτλερ – ήταν η λεγόμενη «μαύρη φρουρά» λόγω του χρώματος της στολής τους. Με αρχηγούς τους Χίμλερ και Χάιντριχ, εξελίχθηκαν από παραστρατιωτικό σε στρατιωτικό σώμα, με ξεχωριστή διοίκηση και ειδικές αποστολές εκκαθάρισης των κάθε είδους «εχθρών του Ράιχ».

34 H TEXNΗ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΟΝ ΝΑΖΙΣΜΟ Η ΓΟΗΤΕΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΣ ΚΑΙ ΟΙ ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΩΝ ΔΙΑΚΡΙΣΕΩΝ 35

ναζί όσον αφορά τους Εβραίους ήταν η απέλαση και ο εγκλει-σμός. Η πολιτική της απέλασης άρχισε να φαίνεται ήδη από τα τέλη του 1938, πρώτα στις κατεχόμενες χώρες – στην Αυστρία, και λίγο μετά στην Τσεχοσλοβακία και στην Πο-λωνία. Στόχος ήταν η σταδιακή συγκέντρωση των Εβραίων στις λεγόμενες «ανατολικές επαρχίες» και, μετά την εισβο-λή στη Ρωσία τον Ιούνιο του 1941 και τη σχετικά γρήγορη προέλαση των γερμανικών στρατευμάτων, η μαζική απέ-λαση εκατοντάδων χιλιάδων ή και εκατομμυρίων προς τα εδάφη της Σοβιετικής Ένωσης. Ωστόσο, αυτό το μεγαλε-πήβολο σχέδιο μειονεκτούσε εξαιτίας των εσωτερικών αντι-θέσεων των Γερμανών διοικητών-επάρχων στις ανατολικές περιοχές. Αρκετοί από αυτούς δεν ήθελαν να δεχθούν πε-ρισσότερο μετακινούμενο πληθυσμό Εβραίων, οπότε τους έστελναν αλλού, άλλοι θεωρούσαν ότι ένας πρόσθετος πλη-θυσμός θα προκαλούσε προβλήματα στην οργάνωση της καταναγκαστικής εργασίας που είχαν επιβάλει κ.ο.κ.13

Mέσα σ’ αυτό το χάος των αλληλοσυγκρουόμενων απο-φάσεων για τις βίαιες μετακινήσεις χιλιάδων ανθρώπων, άρχισαν να δρουν, πολλές φορές με μια σχετική αυτονομία, τα λεγόμενα Einsatzgruppen, οι Ειδικές Μονάδες, όπως και μερικά σώματα των SS, δολοφονώντας μαζικά κυρίως Εβραίους αλλά και σε αρκετές περιπτώσεις Πολωνούς και Ρώσους, συνήθως κρατικούς υπαλλήλους, διανοούμενους και πολιτικά στελέχη. Την περίοδο 1940-41 αυτά τα δολο-φονικά επεισόδια γίνονταν όλο και πιο πολλά σε διάφορες περιοχές της Πολωνίας, στις Βαλτικές Χώρες και στη Ρω-σία. Ήταν τα πρώτα δείγματα, οι πρώτες μη βιομηχανικού τύπου παραγωγές μαζικού θανάτου.

13. Χαρακτηριστικά παραδείγματα πάνω σ’ αυτό το ζήτημα ανα-φέρει ο R. Paxton, ό.π., σελ. 221-224.

Μετά τη νομική κατοχύρωση του διαχωρισμού και την, μέσω αυτού, ανάδειξη του κύριου εσωτερικού εχθρού, δη-λαδή των Εβραίων και όσων αυτοί εκπροσωπούσαν, η από-σταση από τη γενικευμένη και οργανωμένη τρομοκρατία ήταν μικρή. Έτσι, τον Νοέμβριο του 1938, η «Νύχτα των Κρυστάλλων» –που δεν ήταν μία αλλά τρεις ή τέσσερις– με τους εμπρησμούς των συναγωγών, τις λεηλασίες και τις καταστροφές των καταστημάτων που είχαν Εβραίους ιδιο-κτήτες, ήταν μια φυσική συνέπεια αλλά και μια αποκορύ-φωση της μέχρι τότε διαδικασίας «αριανοποίησης» της γερμανικής οικονομίας, που οργανώθηκε με την προτροπή των υπηρεσιών του κράτους και εκτελέστηκε μαζικά από τη βάση του ναζιστικού κόμματος, τις παραστρατιωτικές ομάδες και χιλιάδες πολίτες.

Ενώ η δήμευση των εβραϊκών περιουσιών και επιχειρή-σεων γινόταν σταδιακά, μήνα με τον μήνα –παράλληλα με τις απαγορεύσεις και την άρση των όποιων δικαιωμάτων– η πολιτική του διαχωρισμού έφτασε στο τελικό της σημείο, που ήταν η επιβολή του κίτρινου αστεριού στα ρούχα των Εβραίων κάθε φύλου και ηλικίας, αρχικά στις κατεχόμενες περιοχές της Πολωνίας, στα τέλη του 1939. Συνυπολογίζο-ντας κάποιες κοινωνικές αντιδράσεις, οι ναζί καθυστέρη-σαν τη λήψη ενός τέτοιου μέτρου μέσα στο γερμανικό Ράιχ αφού έκριναν πως μια τόσο ακραία ενέργεια διαχωρισμού δεν θα ήταν ώριμη πριν τη γενίκευση του πολέμου. Έτσι, χρειάστηκε να φτάσουν στον Αύγουστο του 1941 για να επι-βληθεί με νόμο η υποχρέωση των Γερμανών εβραϊκής κα-ταγωγής να φέρουν το κίτρινο αστέρι.

Το δεύτερο μεγάλο σχέδιο της καθοδηγητικής ελίτ των

prudence of Crisis, A. Jacobson-B.Schlink (επιμ.), εκδ. University of California Press.

36 H TEXNΗ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΟΝ ΝΑΖΙΣΜΟ Η ΓΟΗΤΕΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΣ ΚΑΙ ΟΙ ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΩΝ ΔΙΑΚΡΙΣΕΩΝ 37

γατών-κρατουμένων ώστε πολλοί ιστορικοί και οικονομο-λόγοι υπολογίζουν ότι σ’ αυτά τα στρατόπεδα –παρά τον ανορθολογικό τρόπο εκμετάλλευσης της εργατικής δύνα-μης λόγω των απάνθρωπων, άρα εξουθενωτικών, συνθηκών δουλειάς– παραγόταν πάνω από το 50% του συνολικού γερ-μανικού ακαθάριστου προϊόντος14. Είναι αξιοσημείωτη η παρατήρηση του Ρόμπερτ Πάξτον ότι εκείνη την περίοδο, κυρίως στα στρατόπεδα της ανατολής, οι πολιτικοί διοικη-τές και οι SS είχαν εγκαθιδρύσει μια «στρατιωτική-οικο-νομική αυτοκρατορία» –σε συνεργασία βέβαια με κερδο-σκόπους επενδυτές, συνήθως Γερμανούς– κερδίζοντας αμύ-θητα ποσά από την πώληση των κάθε λογής προϊόντων που παράγονταν εκεί15.

Το τελευταίο βήμα σ’ αυτή την κλιμάκωση των σχε- δίων για την «απελευθέρωση του Ράιχ από τον εβραϊκό πα-ράγοντα» και τους άλλους «υπανθρώπους», σύμφωνα με τη ναζιστική ορολογία (Σλάβους, μπολσεβίκους, Τσιγγά-νους), ήταν η μαζική εξόντωση, δηλαδή η προσεκτική και ορθολογική οργάνωση της συγκέντρωσης και άμεσης θα-νάτωσης εκατομμυρίων ανθρώπων. Είναι βέβαιο πως η ιδέα αυτή κυκλοφορούσε από το 1941 σε κλειστές συσκέψεις και συνόδους μερικών ανώτερων στελεχών του ναζισμού. Εί-ναι επίσης βέβαιο πως η τελική απόφαση, όπως και οι μέ-θοδοι της μαζικής εξόντωσης, συζητήθηκαν και διατυπώ-θηκαν με συγκεκριμένο τρόπο τον Ιανουάριο του 1942 στην

14. Είναι εξαιρετικά δύσκολο να υπολογιστεί ο συνολικός αριθμός των κρατουμένων, λόγω των μετακινήσεων ολόκληρων πληθυσμών μεταξύ των στρατοπέδων, λόγω της τρομερής αύξησης κατά διαστή-ματα του αριθμού τους, ιδιαίτερα μετά το 1941, αλλά και λόγω των μαζικών εκτελέσεων μετά το 1942. Πάντως οι περισσότεροι ειδικοί μελετητές τείνουν σε έναν αριθμό που ξεπερνά τα δέκα εκατομμύρια.

15. R. Paxton, ό.π., σελ. 228.

Αντίθετα με το σχέδιο της απέλασης, η πολιτική του εγκλεισμού σε στρατόπεδα συγκέντρωσης προχωρούσε ομαλά, με ένα σαφέστερα οργανωμένο σχέδιο, βασισμένο στον συνδυασμό της παράδοσης των αγγλικών workhouses του 19ου αιώνα και της φυλακής-στρατώνα που, ήδη, ως μοντέλα απόλυτης υποταγής των σωμάτων και της θέλη-σης των κρατουμένων, είχαν δοκιμαστεί σε ορισμένες δυ-τικές χώρες πριν από δεκαετίες. Το μοντέλο του εργοστα-σίου-φυλακής-στρατώνα συνδύαζε στον απόλυτο βαθμό τη σκληρή, χωρίς όρους και ανταλλάγματα, εργασία, τον ασφυκτικό περιορισμό των σωμάτων και τη μαζική τυφλή πειθαρχία απέναντι στους κανονισμούς. Ακριβώς αυτό το συνδυαστικό μοντέλο εφάρμοσαν οι ναζί, ήδη από το κα-λοκαίρι του 1933, στο στρατόπεδο συγκέντρωσης του Ντα-χάου, σε μια περιοχή πολύ κοντά στο Μόναχο, όπου άνοι-ξαν έναν οργανωμένο χώρο κράτησης για τις πρώτες χι-λιάδες των πολιτικών κρατουμένων – κυρίως κομμουνι-στών αλλά και σοσιαλδημοκρατών, κεντρώων αντιφασι-στών και άλλων.

Από εκείνη την περίοδο και μέχρι τις αρχές της δεκαε-τίας του ’40, η ίδρυση και η λειτουργία αυτού του τύπου των στρατοπέδων αυξήθηκαν εντυπωσιακά και εκτείνονταν πέρα από τη Γερμανία, σε χώρες όπως η Αυστρία, η Τσε-χία, η Ουγγαρία, η Ολλανδία, οι Βαλτικές Χώρες, η Ου-κρανία και βέβαια η Πολωνία. Το ίδιο εντυπωσιακά αυξα-νόταν και ο πληθυσμός των κρατουμένων που περιελάμβα-νε στρατιώτες και αξιωματικούς-αιχμαλώτους πολέμου, αμάχους των κατεχόμενων χωρών, πολιτικούς κρατούμε-νους, Τσιγγάνους, ομοφυλόφιλους και φυσικά Εβραίους, κά-θε ηλικίας και φύλου. Το 1942 ήταν πια τόσο πυκνό και πο-λυπλόκαμο όλο αυτό το δίκτυο των εκατοντάδων στρατο-πέδων συγκέντρωσης και τόσο μεγάλος ο αριθμός των ερ-

38 H TEXNΗ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΟΝ ΝΑΖΙΣΜΟ Η ΓΟΗΤΕΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΣ ΚΑΙ ΟΙ ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΩΝ ΔΙΑΚΡΙΣΕΩΝ 39

Ένα άλλο πείραμα ήταν η εκτέλεση 600 Σοβιετικών αιχμαλώτων στο στρατόπεδο του Άουσβιτς τον Σεπτέμ-βριο του ’41, με ένα ενισχυμένο μείγμα του εντομοκτόνου Zyklon-B. H επιτυχία αυτού του πειράματος πρέπει να ενί-σχυσε σημαντικά την άποψη για τη χρήση αυτού του μέ-σου λίγο αργότερα. Παράλληλα, την ίδια ακριβώς περίο-δο, χρησιμοποιήθηκε η τεχνολογία των Gaswagen, ημιφορ-τηγών στα οποία διοχετεύονταν τα καυσαέρια από τις εξα-τμίσεις στη στεγανοποιημένη καρότσα. Τριάντα τέτοια ημιφορτηγά χρησιμοποιήθηκαν για τις μαζικές εκτελέσεις Εβραίων στη Ρωσία, ωστόσο τα αποτελέσματα των πει-ραμάτων δεν κρίθηκαν ικανοποιητικά. Έτσι προκρίθηκε η μέθοδος του Zyklon-B και οι σταθερές εγκαταστάσεις με-γάλων θαλάμων που χωρούσαν εκατοντάδες ανθρώπους. Όσον αφορά το μετά, ήταν πια σαφές για τους ναζί ότι η κατασκευή μεγάλων κρεματορίων αποτελούσε την πιο άμε-ση, γρήγορη και οικονομική λύση για το σχέδιό τους που περιελάμβανε και την εξαφάνιση εκατοντάδων χιλιάδων, εκατομμυρίων εντέλει, νεκρών σε ένα όσο το δυνατό πιο σύντομο χρονικό διάστημα. Γι’ αυτό και άμεσα, στη διάρ-κεια των πρώτων μηνών του 1942, τα στρατόπεδα του Άου-σβιτς, του Τσέλμο, της Τρεμπλίνκα, του Σόμπιμπορ, του Μπέλζετς, μετατράπηκαν σε πελώρια εργοστάσια παρα-γωγής θανάτου.

σύνοδο του Βάνζεε, η οποία πραγματοποιήθηκε υπό την προεδρία του στρατηγού Ράινχαρντ Χάιντριχ, ανώτατου διοικητή της Τσεχίας και υπ’ αριθμόν δύο στην ιεραρχία των SS μετά τον Χίμλερ16. Ωστόσο, πριν από αυτή τη σύ-νοδο, είχαν προηγηθεί ορισμένα επεισόδια τα οποία απο-τελούσαν τις δοκιμές ή τα πειράματα που θα οδηγούσαν στην Τελική Λύση. Πρώτο στη σειρά ήταν ένα εφαρμο-σμένο πρόγραμμα που ακολουθούσε τη θεωρία της ευγο-νικής, μια ευρύτατα διαδεδομένη θεωρία σε επιστημονι-κούς κύκλους της Γερμανίας αλλά και πολλών άλλων χω-ρών της Ευρώπης. Σύμφωνα με αυτό το πρόγραμμα, που είχε την κωδική ονομασία Τ-4, περισσότεροι από 70.000 Γερμανοί, ανίατα ασθενείς και ψυχοπαθείς, εκτελέστηκαν μεταξύ του Σεπτεμβρίου του 1939 και των αρχών του 1941. Οι διαμαρτυρίες των συγγενών των θυμάτων όπως και η μεσολάβηση της Εκκλησίας βοήθησαν στη διακοπή αυτού του προγράμματος.

Μια δεύτερη δοκιμή αποτελούσαν οι μαζικές εκτελέσεις, με τη χρήση όπλων, των Εβραίων από τα γερμανικά αστυ-νομικά σώματα στις κατεχόμενες ανατολικές χώρες – μια μέθοδος που στα τέλη του ’41 κρίθηκε ασύμφορη και δαπα-νηρή αφού υπήρχε το πρόβλημα της ταφής χιλιάδων εκτε-λεσμένων όπως επίσης και το πρόβλημα της κατανάλωσης πυρομαχικών17.

16. Ο Ρ. Χάιντριχ, γνωστός και ως Δήμιος της Πράγας, ήταν τό-τε 38 χρονών, νομικός και παλιό στέλεχος του NSDAP. Eκτελέστηκε σε δρόμο της Πράγας τον Ιούνιο του ’42 από Τσέχους κομάντο του Ελεύθερου Στρατού της Τσεχοσλοβακίας.

17. Λεπτομερής και διαφωτιστική για τη δράση αυτών των σωμά-των είναι η μελέτη του Daniel J. Goldhagen Hitler’s Willing Execu-tioners, A. A. Knopf, 1996, επίσης σε γαλλική έκδοση: Les bourreaux volontaires de Hitler, Seuil, 1997.

40 H TEXNΗ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΟΝ ΝΑΖΙΣΜΟ Η ΓΟΗΤΕΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΣ ΚΑΙ ΟΙ ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΩΝ ΔΙΑΚΡΙΣΕΩΝ 41

Την επομένη της «Νύχτας των Κρυστάλλων», στο Ράτισμπου, ομάδα Εβραίων οδηγείται φρουρούμενη στο στρατόπεδο συγκέντρωσης του Νταχάου. Στο πλακάτ είναι γραμμένες οι λέξεις «Έξοδος των Εβραίων».

Στο Λούκοβ, πριν τη μεταφορά των Εβραίων στο στρατόπεδο θανάτου της Τρεμπλίνκα, Γερμανοί αστυνομικοί του 101ου Τάγματος ποζάρουν για μια αναμνηστική φωτογραφία.

Μάιος 1933. Το σύνθημα, γραμμένο στον τοίχο ενός εβραϊκού νεκροταφείου στο Σάαρ, δηλώνει: «Ο θάνατος των Εβραίων θα είναι το τέλος της δυστυ- χίας του Σάαρ».

42 H TEXNΗ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΟΝ ΝΑΖΙΣΜΟ Η ΓΟΗΤΕΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΣ ΚΑΙ ΟΙ ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΩΝ ΔΙΑΚΡΙΣΕΩΝ 43

Στο Μινσκ Μαζοβιέσκι. Οι Γερμανοί περιπαίζουν τους Εβραίους κρατούμε-νους βάζοντάς τους να κάνουν «παιχνίδια».

Ιβάνγκοραντ, Ουκρανία, 1942. Απέναντι σε έναν φωτογράφο, πιθανότατα συ-νάδελφό του, ο Γερμανός στρατιώτης σκοπεύει μια Εβραία μητέρα και το παιδί της.

Κάουνας, Ιούνιος 1941. Κάτω από την επιτήρηση Γερμανών στρατιωτών, Λι-θουανοί συνεργάτες τους ξυλοκοπούν Εβραίους.