МОНГОЛ ОРНЫ НУТАГ ДЭВСГЭРИЙН

ХАГАРЛЫН ТЕКТОНИК,

МИНЕРАГЕНИЙН АСУУДАЛ

Ж.Ган-Очир, Г.Дэжидмаа, Д.Цэдэнбалжир, Ц.Мөнгөншагай, З.Ариунбат

Монгол Улсын нутаг дэвсгэрийн

хагарлын тектоникийн судалгаа нь

тектоник структур, металлогенийн

судалгааны үндэс болно

(И.В.Лучицкий, 1979).

Ашигт малтмалын ордын

тархалт, байршилд нөлөөлөгч металлогенийн

хүчин зүйлүүдээс структурийн, ялангуяа“тектоник хагарлын

нөлөө бусад хүчин зүйлүүдтэй хавсран

үйлчилсэн нийтлэг шинжтэй”, голлох

үүрэгтэй байна (Г.Дэжидмаа, 2004).

Хагарал, ан цавын гүний бүс Дэлхийн гүнээс

магмын эрдэслэг бүрэлдэхүүн, чулуулгийн

эх уусмалын түрж орох, шургаж нэвчихгол судал – “артер” болж,

Дэлхийн чулуулаг бүрхүүлийн тогтцын“оронт тор” болдог онцлогтой (Ж.Ган-Очир, 2013).

Минерагенийн (металлогенийн) ангилалд дүйцэх

хагарлын бүсийг их мужын (провинцийн), муж, бүс,

дүүргийн, хүдрийн зангилаа, хүдрийн талбай, ордын,

хүдрийн биеийн гэж ангилах санал дэвшүүлж байна.

Хагарал, ан цавын бүсийн ангилал, тухайлбал, хүдрийн бүсийг

зааглаж, түүний байрлал, дотоод структурт нөлөөлж байгаа

хагарлын бүсийг “Бүсийн” буюу “Бүсийн хэмжээний”, хүдрийн дүүрэг,

зангилаа, хүдрийн талбайн байрлалыг тодорхойлж байгаа

бол түүнд тохирсон хүдрийн талбай, зангилаа, дүүргийн хэмжээний

хагарал, ан цавын бүс гэж ангилах нь илүү ойлгомжтой болно.

Структур-минерагенийн

судалгаа Монгол оронд

Хэтийн төлөв тодорхойлох - хүдрийн дүүрэг, зангилаа, эрлийн объект – хүдрийн талбай, ашигт

малтмалын орд, ашигт малтмалын эрэлүнэлгээний объект – хүдрийн бие, хүдрийн багана,

ордын жигүүр, ордын гүн дэх үргэлжлэл тогтоох,

Томоохон ихэнхи ордууд гүндээ 900-1200 м үргэлжилдэг.

Гадаргууд илрэх шинжүүд – суналын дагуу 1500-2000 м үргэлжлэх,

фундаментийн хагарлын нөлөөлөл, хагарлын бүсийн дагуу

занаршил, бутрал, бяцрал, шаварлаг тектонит өргөн хөгжсөн,

хагарлын босоо амплитуд хэдэн зуун км байх ба хүдрийн багана,

бүсүүд (2, түүнээс олон), хагарлын нөлөөллийн (тасрал эвдрэлийн

үргэлжлэл, салбарласан жижиг хагарал, ан цавшлийн) бүс дэх хүдрийн

олон тооны жижиг биеүд агуулагдсан зэрэг шинжүүд байна

(М.М.Константинов,1984).

Хүдрийн ашигт малтмалын 80% нь хагарал,

ан цавын бүс, тэдний огтлолцолд

байрлана (Ж.В.Семинский )

Монгол орны металлогенийн мужлалын хүдрийн

22 дүүрэг шинээр ялгаж тэмдэглэснийг

(Ш.Батжаргал, Ж.Лхамсүрэн)

хагарал, ан цавын бүс, тэдний огтлолцлын

бүсийн байрлалын зурагтай (Ж.Ган-Очир, 2013)

харьцуулахад хүдрийн 15 дүүрэг буюу 70% орчим

нь хагарал, ан цавын бүс, тэдний огтлолцсон

талбайтай давхцана.

Монгол орны нутаг дэвсгэрийн газрын хагарал, ан цавын бүсийн

байрлал, Сансрын НОАА, Ландсат дагуулын зураг мэдээлэл, НОАА дагуулын

3-14 мкм мужид газрын гүний тогтцыг зураглах боломжтой.

Эрээндаваа-Ононгын бүсийн алтны хүдрийн үндсэн

орд, илрэл, эрдэсжсэн цэгийн нягтын зураг, боржинлог

чулуулагтай харьцуулсан байдал, Масттаб 1:500 000

Алтны хүдрийн ижил утгын зураг дээр, нэгж (0,5х05 км, 25 км2)

талбайд 2-6 алтны үндсэн орд, илрэл, эрдэсжсэн цэг багтаж

байгаа нь тэдгээрийн тархалтын нягт өндөр байгааг харуулна.

Алтны эрдэсжилтийн нягтын тархалт зууван дугуй, урт

сунасан хэлбэртэй байх ба ихэнхидээ зүүн хойш, баруун хойш

сунасан, уртрагын (Зүүн Хайчын гол) дагуу байрлалтай,5х2,5 км – 25х15 км хэмжээтэй байна.

Алтны хүдрийн орд, илрэлийн нягтшил зүүн хойш

Эрээндавааны өвөр бэл дагуу, Ононгын хагарлынДөч голын жигүүр, баруун хойш сунасан “хөндлөн”

тасрал эвдрэл, уртрагын дагуух ан цавшил,

тэдгээрийн огтлолцлын бүстэй орон зайн холбоотой байна.

Хагарлын огтлолцол, алтны тархалтын нягт нь

цагираг-хигээс структуртэй холбоотой үүсжээ.

Увс аймгийн Толын салаа, Хорхойтын голын хөндийн

усны хагалбар цагираг тогтолцооны морфоструктурын зураг,

Масштаб 1:25 000

ГҮНИЙ ХАГАРЛЫН БҮСҮҮД

Супертеррейн, террейнүүдийн хил зааг болдог томоохон хагарлын бүсүүд нь гүний магмын гаралтай жижиг интрузив, дэл судлын бүсүүдтэй орон зайн нягт, гарал үүслийн парагенетик холбоотой алтны хүдрийн бүсийг зааглах, түүний ордууд байршихад, мөн гүний магмын гаралтай шүлтлэг базальтын дэл судлуудтай орон зайн нягт, гарал үүслийн парагенетик холбоотой судлын Ag, түүний дэд төрлүүд болох судлын Ag-Sb-Bi (Au), Ag-Cu-Co (Au), Ag-Pb (Au) –ний хүдэржилт байршихад хамгийн чухал үүрэг гүйцэтгэдэг нь

манай орны нутаг болон үргэлжлэн ОХУ-н нутаг руу үргэлжилдэг Хойт Хэнтийн, Өмнөд Хэнтий,

Баянхонгорын алтны хүдрийн бүсүүд болон

Монгол Алтайгаас ОХУ-н Уулын Алтай руу үргэлжлэн ордог БХ, БХХ чиглэлийн хагарлуудыг дагасан мөнгө бүхий орд илрэлүүдийн байршсан байдлаас харж болно.

БАЯНГОЛ БА ХОЙД ХЭНТИЙН МИНЕРАГЕНИЙ БҮСҮҮД

Баянголын эх газрын захын нум -Баянголын төмөр агуулсан минерагений бүс: Fe

(PZ3-MZ1-н давхцмал эвшил уг бүсийг хучсан )

Хараа эх газрын хажуу хормой террейн - Хойд Хэнтийн алт агуулсан металлогений

бүс:Au

БАЯНГОЛ БА ХОЙД ХЭНТИЙН МЕТАЛЛОГЕНИЙ БҮСҮҮД

Агаарын соронзон зурагт Сэлэнгэ, Баянгол, Ерөөголын хагарлуудын илэрсэн байдал:

Тамиргол-Баянголын хагарал нь Хойд Монгол- Монгол-Агнуурын

супертеррейнүүдийн зааг.

БАЯНГОЛЫН ХАГАРАЛ – ЗААМАРЫН ДҮҮРЭГ

Заамарын алтны хүдрийн дүүрэг нь Региональ хагарал (Баянголын хагаралын

Заамарын нурууны БХ болон ЗУ салаа), атираат структур(Заамарын

антиклиналь), интрүзив магматизм (силурын ?? Заамар габбро-боржиндиорит-

боржин бүрдэл ( MA)-н хүчин зүйлүүдийн хавсарсан нөлөөлөл бүрэн тусгагдсан

жишээ

ЦАГААНШИВЭЭТ, ТОЛБОНУУР, ХОВДЫН ХАГАРЛЫН БҮСҮҮДИЙГ

ДАГАСАН ЭПИТЕРМАЛЬ СУДЛЫН AG-SB, CU_AG, CO-CU-AG

ХҮДРИЙН БҮСҮҮД

ЦАГААНШИВЭЭТИЙН ХАГАРАЛ

Нуур, Ховдын террейнийг зааглагч хагарал

Урт удаан хугацааны идэвхжлийн дүнд

Хожуу ордовик, силур, девон, карбон, мезозой, кайнозойн давхцмал тунамал, вулканоген эвшил, интрүзив бүрдлүүд болон янз бүрийн насны давхцмал хүдэржилт даган байршсан

Хожуу ордовикийн судлын Au

Девоны тунамал Mn

Девоны скарны ба судал-метасоматит Au

Хожуу девоны шүлтлэг метасоматитын Zr-Nb-REE

Карбоны нүүрс

Юрийн нүүрс

Хожуу мезозойн судлын Ag-Bi-Sb,Ag- Cu

Дөрөвдөгчийн шижирмэг Au

ХАГАРАЛ-ИНТРҮЗИВ МАГМАТИЗМААР ТОД ХЯНАГДСАН ХҮДЭРЖИЛТ

Ховор металлын хүдэржилт бүхий ордууд нь ховор металлт боржингийн

интрузивтэй нягт холбоотой үүсч байршдагч уг интрүзивүүд нь хагарлын

бүсүүдийг даган байршдаг

ХАГАРАЛ-ИНТРҮЗИВ МАГМАТИЗМААР ТОД ХЯНАГДСАН ХҮДЭРЖИЛТ

Дөч голын хүдрийн дүүрэг:

ЗХ болон БХ суналтай хагарлын бүс дагуу дунд-хожуу юрийн ховор металлт боржингийн штокууд, судлын W(Mo), судал-штокверк Sn, пегматитын Sn-Ta-Nbв касситерит-силикатын Sn, Sn-Pb-Zn –ны орд, илэрлүүд байршин цагираг маягийн бүтэц үзүүлдэг

Цэрдийн үед ЗХ чиглэсэн хагарлууд идэвхжин вулкан-тунамал хурдас бүхий грабенууд, болон эпитермаль судлын Hg, Sb, CaF2-н хүдэржилт давхцсан.

ХАГАРАЛ-ВУЛКАН ТЕКТОНИК СТРУКТУР

Дорнод Монгол (Монголын нутаг дахь нэр) - Приаргуны (ОХУ-н нутаг дахь нэр) минерагений мужийн хөгжил нь нилээд нийлмэл болохоор түүний металлогений үе шатуудын хөгжилд хагарлын тектоникийн үүрэг янз бүр.

О.Төмөртогоо (2005)-н тектоникийн мужлалаар бол түүний суурь структурт Хэрлэнгийн супертеррейн бүхэлдээ (Эрээндавааны эх газрын идэвхитэй зах, Өндөрхааны арлан нум,Идэрмэгийн эх газрын идэвхигүй зах, Их Богдын арлан нум), мөн Хойд Говийн супертеррейний Баруунурт эх газрын идэвхигүй зах террейн хамаарагддаг

Гэхдээ уг суурь террейнүүдийн бүтэц тогтоц нь давхцмал структур, хурдас чулуулгаар дарагдсанаас болж бараг илэрдэггүй.

Дорнод Монгол-Приаргуны металлогений мужийн хөгжилд хожуу палеозой - түрүү мезозойн эх газрын идэвхитэй зах буюу эх газрын захын нумын хөгжил болон тэдгээр дээр давхцсан хожуу мезозойн рифтоген бүсийн хөгжил хамгийн ач холбогдолтой.

ДОРНОД МОНГОЛЫН МИНЕРАГЕНИЙ МУЖ

(ХАГАРАЛ-ВУЛКАН ТЕКТОНИК СТРУКТУР)

Дорнод Монголын минераений муж – давхцмал муж. Минерагений онцлогт нь

хагарал, ВТС, магмын хүчин зүйл хамгийн гол нөлөөтэй

ДОРНОД МОНГОЛЫН МИНЕРАГЕНИЙ МУЖ

Минерагений хэд хэдэн үе шатны хүдэржилттэй:

Хожуу мезозойн (хожуу юр-түрүү цэрд) рифтоген бүсийн эпитермаль Au) эпитермал судлын болон брекчийн хоолойн Au-Ag-Pb-Zn , эпитермал судлын CaF2) вулканиттай холбоотой Uхүдэржилт хамгийн тод илэрдэг . Байршилд нь вулкан-тектоник структурууд (ВТС), хагаралууд хавсран нөлөөлсөн (Шатков нар, 1980, Вольский нар., 2004, Миронов, 2003, 2009).

Түрүү мезозойн судал-штокверкийн W-Mo, судал болон скарны Pb-Zn, скарны Pb-Zn, судлын Au-ны орд, илрэлүүд нь хожуу мезозойн рифтоген бүсийн ВТС-н хооронд илрэх суурь структуруудын үлдэгдлийн хэмжээнд хадгалагдан үлдсэн ба тэдгээрийн байршилд жижиг боржинлог интрузивүүд чухал нөлөөтэй болох нь тод харагдддаг ч региональ хагарлын бүсүүд ямар нөлөө үзүүлж байсан нь давхцмал структур, хурдас чулуулгаас болж таамаглахаас өөр боломж өгөхгүй байна.

ДОРНОД МОНГОЛЫН МИНЕРАГЕНИЙ МУЖ

Бүрэнцогт-Түмэнцогтын район:

-Түрүү мезозойн судлын W (Mo), Fe, Zn, Fe-Zn Pb-Zn, порфирын Sn-н хүдэржилт, түүнтэй холбоотой боржинлог штокууд хожуу мезозойн давхцмал ВТС-н хоорондуур , суурь структуруудын үлдэц хэсгүүдэд хадгалагдан үлдсэн.

- Хожуу мезозойн рифтийн хөгжилтэй холбоотой судлын CaF2, эпитермаль судлын болон брекчийн хоолойн Ag-Pb-Zn давхцан хөгжсөн

ХОЙД ЧОЙБАЛСАНГИЙН ХҮДРИЙН БҮС

(ТҮРҮҮ-ДУНД ЮР, ДЭЭД ЮР-ДООД ЦЭРД, ДООД ЦЭРДИЙН ХҮДЭРЖИЛТ)

Түрүү-дунд юрийн алт, полиметаллын хүдэржилт боржинлогтой, дээд юр-доод цэрдийн

уран, полимлл, хайлуур жоншны хүдэржилт ВТС-холбоотой. Доод цэрдийн хожуу шатанд

грабен хотгоруудад шатах занар хүрэн нүүрс. (Миронов (2003, 2009), Шатков (2004), Ke-Zhang

QIN (1995)-г ашиглав)

ТЕКТОНИК ТЕРРЕЙН –АШИГТ МАЛТМАЛЫН БАЙРШИЛ

Тектоникийн террейний хил зааг- Минерагений бүсийн хил зааг хир тохирдог вэ?

Террений нэрээр минерагений бүсийг нэрлэх нь хир зохистой вэ?

ТЕКТОНИК ТЕРРЕЙН –АШИГТ МАЛТМАЛЫН БАЙРШИЛ

The Tian Shan Mineral Belt (Kirwin, Forster et al, 2005)

Энэ хир үнэмшилтэй их бүс вэ? Том ордуудын механик нэгдэл үү?

ХҮДРИЙН ТАЛБАЙН СТРУКТУР - ЭРДЭНЭТ

МОНГОЛ ОРНЫ НУТАГ ДЭВСГЭРИЙН ХАГАРЛЫН

ТЕКТОНИК, МИНЕРАГЕНИЙН АСУУДАЛ

Хагарал минерагений чухал ач холбогдолтойг минерагений бүс, хүдрийн дүүрэг, талбайн структурын тогтоц харуулдаг

Монгол орны хувьд энэ төрлийн судалгаа эхний шатандаа явж байна

Энэ чиглэлийн т судалгаа шинжилгээг идэвхижүүлэх, сүүлийн жилүүдэд нээгдэн судлагдсан ордуудын структурын судалгааны материалуудыг өргөнөөр хэвлэн нийтлэх нь онолын болон практикийн чухал ач холбогдолтой байх болно.

МОНГОЛ ОРНЫ НУТАГ ДЭВСГЭРИЙН ХАГАРЛЫН

ТЕКТОНИК, МИНЕРАГЕНИЙН АСУУДАЛ

АНХААРАЛ ТАВЬСАНД БАЯРЛАЛАА