ΔΙΔΑΓΜΕΝΟ ΚΕΙΜΕΝΟ · Web viewστην κατάκτηση των ηθικών αρετών και, άρα, στην ευδαιμονία. Επομένως, Επομένως,

ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ-ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ

ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ 4

Ο άνθρωπος ανάμεσα στους ανθρώπους-

Η ηθική αρετή

Σημειώσεις Γκορίδου Θεοδώρας ΠΕ0201

ΣΧ ΕΤΟΣ 2019-20

Σχ Έτος 2019-20 Γκορίδου θεοδώρα

1

Ενότητα 12η (Β 1 1-3) Αριστοτέλης Η ηθική αρετή

Α Διανοητική και ηθική αρετή Ταιριάζει στη φύση μας η ηθική αρετή

ΔΟΜΗ Τα είδη της Αρετής

Η αποδεικτέα θέση οι ηθικές αρετές δεν υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως Παραδείγματα που στηρίζουν την αποδεικτέα θέσηΣυμπέρασμα Η Ηθική Αρετή

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗΕπειδή λοιπόν η αρετή είναι δύο ειδών διανοητική και ηθική από τη μια η διανοητική χρωστάει κατά κύριο λόγο και τη γένεση και την ανάπτυξή της στη διδασκαλία γιrsquo αυτό ακριβώς χρειάζεται πείρα και χρόνο από την άλλη η ηθική είναι αποτέλεσμα εθισμού απrsquo όπου έχει πάρει και το όνομα το οποίο παρουσιάζει μικρή διαφορά από τη λέξη έθος Από αυτό ακριβώς γίνεταιφανερό ότι καμία από τις ηθικές αρετές δεν υπάρχει μέσα μας εκ φύσεως˙ όντως κανένα πράγμα που έχει από τη φύση μια ορισμένη ιδιότητα δεν μπορεί να αποκτήσει με εθισμό μια άλλη ιδιότητα όπως για παράδειγμα η πέτρα που από τη φύση της πηγαίνει προς τα κάτω δεν είναι δυνατόν να συνηθίσει να πηγαίνει προς τα πάνω ακόμα κι αν κάποιος προσπαθήσει να τη συνηθίσει (σrsquo αυτό) ρίχνοντάς την προς τα πάνω χιλιάδες φορές ούτε η φωτιά


Διανοητική Ηθική

Διδασκαλία Έθος

Προδιάθεση Έθος

2

(είναι δυνατόν να συνηθίσει να πηγαίνει) προς τα κάτω ούτε τίποτα άλλο από τα πράγματα που από τη φύση τους γεννιούνται με μια συγκεκριμένη ιδιότητα είναι δυνατόν να συνηθίσει σε κάτι διαφορετικό Επομένως ούτε εκ φύσεως αλλά ούτε και αντίθετα προς τη φύση μας υπάρχουν οι αρετές μέσα μας που όμως έχουμε από τη φύση την ιδιότητα να τις δεχτούμε αλλά γινόμαστε τέλειοι με τον εθισμό

Όροι της αριστοτελικής φιλοσοφίας

γένεσις η δημιουργία

αὔξησις η ανάπτυξη η διαμόρφωση και εξέλιξη

ἔθος ο εθισμός η συνήθεια ο τρόπος συμπεριφοράς

που καθιερώνεται με την επανάληψη

φύσις ο κόσμος και οι νόμοι που τον διέπουν

φύσει ο εκ φύσεως ο έμφυτος τα εγγενή χαρακτηριστικά

του ανθρώπου

διανοητικὴ ἀρετή η αρετή που σχετίζεται με το laquoλόγον ἔχονraquo

μέρος της ψυχής (πχ η φρόνηση η σοφία η σύνεση)

ἠθικὴ αρετή η αρετή που ανήκει στο laquoἐπιθυμητικὸνraquo μέρος

της ψυχής και περιγράφει τον χαρακτήρα του ανθρώπου

τελειουμένοις η τελείωση η ολοκλήρωση η επίτευξη του ύψιστου σκοπού της ευδαιμονίας

ΣΧΟΛΙΑ Κυρίαρχη έννοια στο δεύτερο βιβλίο των Ηθικών Νικομαχείων είναι η αρετή Η αρετή Στην αρχαία ελληνική σήμαινε την ικανότητα την


3

υπεροχή την ανωτερότητα την τελειότητα των ανδρών την ευγενική καταγωγή προτέρημα αξιότητα πλεονέκτημα ευψυχία ανδρεία δύναμη πνευματικά και ψυχικά χαρίσματα ψυχικό μεγαλείο αγνότητα ψυχής τα χαρίσματα εν γένει του ανθρώπου ιδιότητα Έτσι μιλάμε για την αρετή του πολεμιστή του ρήτορα του αλόγου του ματιού Δεν είχε επομένως καθαρά ηθικό περιεχόμενο όπως σήμερα γιrsquo αυτό και στο κείμενο προσδιορίζεται από τα επίθετα διανοητική και ηθική Ο Αριστοτέλης προκρίνει την απόδοση των γενετικών γνωρισμάτων Για να ορίσει τα δύο είδη της αρετής και τα ορίζει με βάση τον τρόπο με τον οποίο παράγονται καιαναπτύσσονται

Αρετές

είδη Διανοητικέςεπιστήμη νους σοφία τέχνη και

φρόνηση

Ηθικές ανδρεία σωφροσύνη δικαιοσύνη κά

Μέρος της ψυχής στο οποίο αντιστοιχούν

Το laquoλόγον ἔχονraquo laquoἐπιθυμητικόνraquoΤο μετέχον και στο laquoλόγον ἔχονraquo και στο laquoἄλογονraquo μέρος της ψυχής

Χαρακτηριστικό τους γνώρισμα

μεταδόσιμεςΈχουν γένεσιν και αύξησιν

επίκτητεςΠροϋποθέτουν τη φυσική προδιάθεση του ανθρώπου να τις δεχτεί

Τρόπος απόκτησης

διδασκαλία(Εμπειρία και χρόνος)Κυρίαρχος ο ρόλος του δασκάλου

ἔθος το ἐθίζεινΚυρίαρχος ο ρόλος του μαθητή

ΔιανοητικέςΠαράγοντες που συμβάλλουν στη γένεση και την


4

ανάπτυξή τους είναι κατά κύριο λόγο η διδασκαλία η οποία απαιτεί εμπειρία και χρόνο Η φράση laquoτὸ πλεῖονraquo (= κατά κύριο λόγο) υποδηλώνει την ύπαρξη κι άλλων παραγόντων που δεν αναφέρονται στο κείμενο

Την κύρια λοιπόν ευθύνη για τη μετάδοσή τους την έχει ο δάσκαλος Η διανοητική αρετή δεν ολοκληρώνεται ποτέ είναι μια

πορεία συνεχούς κατάκτησης της γνώσης γιrsquo αυτό και ο Αριστοτέλης επιλέγει τη λέξη laquoαύξησηraquo που δηλώνει διαρκή καλλιέργεια της

διάνοιαςΗ τόσο σύντομη αναφορά στις διανοητικές αρετές οφείλεται

στοότι ο Αριστοτέλης θέλει απλώς να διακρίνει τα δύο είδη

αρετήςκαι να τονίσει τις διαφορές τους

Θα αναφερθεί διεξοδικά σrsquo αυτές στο έκτο βιβλίο

Ηθικές Η κατάκτησή τους οφείλεται στον εθισμό (laquoἔθοςraquo) δηλαδή στη συνήθεια που διαμορφώνεται με την επανάληψη μιας ενέργειας Ότι το laquoἦθοςraquo (= ο χαρακτήρας) δεν είναι απλώς συναρτημένο προς το ἔθος (= τον εθισμό τη συνήθεια την άσκηση σε έναν συγκεκριμένο τρόπο συμπεριφοράς) αλλά ότι εξαρτάται σε απόλυτο βαθμό από αυτό ήταν μια βαθύτατη πίστη του Αριστοτέλη

Από τα παραπάνω προκύπτει ότιo την ευθύνη για την κατάκτηση των ηθικών αρετών την έχει ο ίδιος ο άνθρωπος o Εξαρτάται από αυτόν αν θα φτάσει στον στόχο του αν θα Αποκτήσει ήθος laquoεὐγενὲς καὶ φιλόκαλονraquo o πρέπει να καταβάλει επίπονη προσπάθεια και αγώνα να εθίσει την ψυχή του σε πράξεις ενάρετες να την καλλιεργήσει laquoδιὰ τοῦ ἔθουςraquo Τέτοιες απόψεις υποστήριζε και ο Πλάτωνας (Νόμοι 792)

Σοφός λοιπόν γίνεται κανείς κατά κύριο λόγο με τη βοήθεια του δασκάλου ενώ αγαθός γίνεται με τη θέληση και την επιμονή του στην άσκηση της αρετής Βέβαια για να φτάσει στον στόχο του πρέπει να καταβάλει επίπονη προσπάθεια και αγώνα

laquoὅθεν καὶ τοὔνομα ἔσχηκε μικρὸν παρεκκλῖνον ἀπὸ τοῦ


5

ἔθουςraquo Ο Αριστοτέλης αρχίζει τη διερεύνηση της έννοιας laquoηθικήraquo συνδέοντάς την ετυμολογικά με τη λέξη laquoἔθοςraquo Ο ετυμολογικός συσχετισμός των λέξεων laquoἦθοςraquo και laquoἔθοςraquo είναι σωστός καθώς το laquoἦθοςraquo είναι ο εκτεταμένος τύπος του όρου laquoἔθοςraquo Οι δύο όροι συμπίπτουν και σημασιολογικά και μάλιστα με σχέση αιτίου - αποτελέσματος γιατί το laquoἔθοςraquo (= συνήθεια έθιμο) ως αίτιο οδηγεί στο laquoἦθοςraquo (= ο χαρακτήρας) που προκύπτει ως αποτέλεσμα Ο χαρακτήρας του ανθρώπου και τα ποιοτικά γνωρίσματά του διαμορφώνονται με τη συνειδητή επανάληψη των ίδιων ενεργειών με αποτέλεσμα να γίνονται αναπόσπαστο στοιχείο της προσωπικότητάς του Άλλωστε στην αρχαία ελληνική γλώσσα είχε γίνει ήδη η διάκριση των εννοιών laquoἔθοςraquo και laquoἦθοςraquo Κατά λογική συνέπεια και ο φιλοσοφικός όρος laquoἠθικὴraquo παραπέμπει στη μελέτη των ηθών των αντιλήψεων των ατομικών και συλλογικών μορφών συμπεριφοράς και των ατομικών και κοινωνικών στάσεων

laquoἘξ οὗ καὶ δῆλον οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει ἡμῖν ἐγγίνεταιraquoΟι ηθικές αρετές δεν είναι έμφυτεςΟ Αριστοτέλης συνάγει αποφατικό συμπέρασμα από την προηγούμενη ετυμολογική προσέγγιση του όρου laquoηθικήraquo και εισάγει τον όρο laquoφύσειraquo τον οποίο αποκλείει από γενετικό γνώρισμα της ηθικής αρετής

Η συλλογιστική πορεία που ακολούθησε ο Αριστοτέλης είναι η εξήςΗ λέξη laquoἠθικὴraquo συνδέεται ετυμολογικά και σημασιολογικά με τη λέξη laquoἔθοςraquolaquoἜθοςraquo είναι ο εθισμός η συνήθεια που προέρχεται από την επανάληψηΑφού λοιπόν η laquoἠθικὴraquo συνδέεται σημασιολογικά με το laquoἔθοςraquo αυτό σημαίνει ότι η ηθική δηλαδή οι ηθικές αρετές σχετίζονται με τον εθισμό τη συνήθεια που προέρχεται από την επανάληψη μιας ηθικής ενέργειαςΌτι όμως σχετίζεται με τον εθισμό τη συνήθεια και την επανάληψη είναι επίκτητο χαρακτηριστικό


6

Άρα οι ηθικές αρετές δεν υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως (αποδεικτέα θέσηlaquoοὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει ἡμῖν ἐγγίνεταιraquo)

Η θέση του Αριστοτέλη ότι η αρετή δεν είναι έμφυτη αλλά είναι αποτέλεσμα συνήθειας έρχεται σε αντίθεση με την παλιά αριστοκρατική αντίληψη Σύμφωνα μrsquo αυτή η αρετή είναι δώρο της φύσης ή των θεών δίνεται ή δεν δίνεται στον άνθρωπο τη στιγμή της γέννησής του και είναι προνόμιο των ευγενών (laquoτῶν ἀρίστωνraquo) Φυσικά κληροδοτείται και στους απογόνους τους αλλά δεν δίνεται στους πολλούςΤην άποψη αυτή τη συναντάμε σε πολλούς ποιητές (στον Όμηρο τον Τυρταίοτον Θέογνη τον Πίνδαρο) Χαρακτηριστικά είναι επίσης και τα λόγια της Αντιγόνης προς την Ισμήνη στο έργο Αντιγόνη του Σοφοκλή laquoδείξεις τάχα εἴτε εὐγενὴς πέφυκας εἴτrsquo ἐσθλῶν κακήraquo Και ο Ξενοφώντας στο έργο του Ἀγησίλαος αποδίδει την αρετή του Αγησιλάου στην ευγενική του καταγωγήlaquoοὐθὲν γὰρ τῶν φύσει ὄντων ἄλλως ἐθίζεται οἷον ὁ λίθος φύσει κάτω φερόμενος οὐκ ἂν ἐθισθείη ἄνω φέρεσθαι οὐδrsquo ἂν μυριάκις αὐτὸν ἐθίζῃ τις ἄνω ῥιπτῶν οὐδὲ τὸ πῦρ κάτω οὐδrsquo ἄλλο οὐδὲν τῶν ἄλλως πεφυκότων ἄλλως ἂν ἐθισθείηraquoΤα παραδείγματα του Αριστοτέλη είναι παρμένα από τον χώρο της φύσης την πέτρα και τη φωτιά Η πέτρα πάντοτε θα κινείται με πορεία προς τα κάτω διότι υπακούει στον φυσικό νόμο της βαρύτητας που είναι σταθερός και αμετάβλητος Η φωτιά πάντοτε θα έχει πορεία προς τα πάνω λόγω της φυσικής ιδιότητας των θερμών αερίων που επίσης είναι σταθερή και δεν μεταβάλλεται Άρα από τα παραπάνω προκύπτει ότι οι φυσικοί νόμοι δεν μεταβάλλονται όσο κι αν προσπαθήσει κάποιος Επομένως εφόσον οι ηθικές αρετές μεταβάλλονται και δεν μένουν


7

σταθερές όπως τα πράγματα που γεννιούνται με μια ιδιότητα εκ φύσεως αποδεικνύεται ότι δεν είναι έμφυτες Έτσι ο Αριστοτέλης καταφέρνει να αποδείξει τη θέση του μέσααπό έναν επαγωγικό συλλογισμό

o Και τα δύο παραδείγματα που ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί επαγωγικά για να συναγάγει γενικό και καθολικό συμπέρασμα ανήκουνστα απλά δεδομένα της εμπειρίας

o Κανένας άλλος φιλόσοφος δεν έκανε τα απλά δεδομένα της εμπειρίας της καθημερινής ζωής αφετηρία για τη σκέψη του όπως ο Αριστοτέλης

Γενικό συμπέρασμαlaquoΟὔτrsquo ἄρα φύσει οὔτε παρὰ φύσιν ἐγγίνονται αἱ ἀρεταί ἀλλὰ πεφυκόσι μὲν ἡμῖν δέξασθαι αὐτάς τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦ ἔθουςraquoΤο κείμενο ολοκληρώνεται με γενικό συμπέρασμα που μοιάζει αλλά δεν είναι αντιφατικό ότι οι ηθικές αρετές δεν υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως αλλά ούτε και αντίθετα προς αυτή Ο Αριστοτέλης εννοεί ότι οι ηθικές αρετές δεν είναι έμφυτες ούτε όμως και αντίθετες με τη φύση αλλά ο άνθρωπος έχει laquoδυνάμειraquoαπό τη φύση του (πεφυκόσι) την προδιάθεση να δεχτεί την αρετή ωστόσο γίνεται τέλειος (τελειουμένοις) με τον εθισμό του σε αυτήΚατά τον φιλόσοφο η άσκηση της αρετής είναι δυνατότητα (πεφυκόσι) και όχι χαρακτηριστικό δοσμένη στον άνθρωπο από τη φύση Επομένως ο ίδιος είναι ο μόνος υπεύθυνος για το αν θα φτάσει στην αρετή βελτιώνοντας αδιάλειπτα τη συμπεριφορά του διαμορφώνοντας τον χαρακτήρα του το ήθος του Η δυνατότητα που του δίνει η φύση μπορεί να γίνει πραγματικότητα μόνο αν ο άνθρωπος το επιλέξει και το επιδιώξει με προσωπικό αγώνα και άσκηση Έτσι ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι η κατάκτηση της ηθικής αρετής από τον άνθρωπο εξαρτάται από την προαίρεση την


8

προσωπική επιλογή του Ακόμη με τη λέξη laquoτελειουμένοιςraquo ο Αριστοτέλης μας παραπέμπει σrsquo έναν χαρακτηριστικό όρο της φιλοσοφίας του το laquoτέλοςraquo που σημαίνει την ολοκλήρωση την επίτευξη του ύψιστου σκοπού Θεωρεί δηλαδή τις ηθικές αρετές το μέσο με το οποίο ο άνθρωπος θα φτάσει στην ολοκλήρωσή του στο ξεπέρασμα της ζωώδους φύσης του και στην κατάκτηση της ευδαιμονίας

ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ

Αντιθέσεις laquoἡ μὲν διανοητικὴ ne ἡ δrsquo ἠθικήraquo laquoἐξ ἔθους ne φύσειraquo

Πολυσύνδετα σχήματα laquoκαὶ τὴν γένεσιν καὶ τὴν αὔξησινraquo laquoοὔτrsquo ἄρα φύσει οὔτε παρὰ φύσινraquo

Συσσώρευση αρνήσεων laquoοὐδεμίαraquo laquoοὐθένraquo laquoοὐκ ἂν ἐθισθείηraquo laquoοὐδrsquo ἂν ἐθίζῃraquo laquoοὐδὲ τὸ πῦρraquo laquoοὐδrsquo ἄλλοraquo laquoοὐδένraquo laquoοὔτrsquo ἄρα hellipraquo laquoοὔτε παρὰ φύσινraquo

Παραδείγματα πέτρα ndash φωτιά

Αραιή είναι η χρήση επιθέτων ενώ κυριαρχούν τα ρήματα και τα ουσιαστικά

ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΟΜΟΡΡΙΖΑοὔσης lt εἰμί ανούσιος εσθλός οντολογία όντως ουσία ουσιαστικός παρόν παροντικός παρουσιαστικόδιανοητικῆς lt διὰ + νοῦς άνοια διανόηση διάνοια διχόνοια έννοια επινόηση κατανόηση μετάνοια νοερός νόημα νόηση νοητικός νοητός ομόνοια παρανόηση παράνοια πρόνοια συνεννόηση


9

υπόνοιαἠθικῆς lt ἦθος lt ἔθος ηθικός ηθικότητα ηθογραφία ηθοπλαστικός ηθοποιόςἔχει lt ἔχω ανακωχή ανθεκτικός αντοχή άσχετος διάδοχος έξη εξής εξοχή έξοχος μέθεξη πάροχος πολιούχος ραβδούχος σχεδόν σχέση σχετικός σχήμα σχηματικός σχολείο σχολή σχόληἐμπειρίας lt ἐν + πειράομαι -ῶμαι απειρία άπειρος απόπειρα αποπειρατικός εμπειρία έμπειρος πείρα πείραγμα πειρακτικός πείραμα πειραματιστής πειραματόζωο πειρασμός πειρατής πολύπειροςδεῖται lt δέομαι αδέητος δέηση δεητικός δέον δεοντικός δεοντολογία δεοντολογικός δεοντολογικώς δεόντως ενδεής ένδειαπεριγίνεται lt περὶ + γίγνομαι γενεά γενέθλιος γένεση γενέτειρα γένος γηγενής γόνος γυνή εγγονός ενδογενής ευγενής νεογνό πρωτογενήςπαρεκκλῖνον lt παρὰ + ἐκ + κλίνω άκλιτος άκλιτος ανάκλιντρο απαρέγκλιτος απόκλιση έγκλιση επικλινής κατάκλιση κεκλιμένος κλίμα κλίμαξ κλίνη κλίση κλιτός κλιτύς παρέκκλιση σύγκλιση υπόκλισηδῆλον lt δηλόω -ῶ δήλωση διαδήλωση εκδήλωση συνυποδήλωση δηλωτικός εκδηλωτικόςἀρετῶν lt ἀραρίσκω (= τακτοποιώ προετοιμάζω συνδέω) αρέσκεια αρεστός άρθρο αριθμός αριστείο αριστοκρατία άριστος άρμα αρμονία αρμός δυσαρέσκεια ενάρετος πανάρετος φιλαρέσκειαἐθίζεται lt ἔθος gt ἐθίζω εθιμικός έθιμο εθιμοτυπία εθισμός έθος ειωθός συνήθηςφερόμενος lt φέρω (θ φερ- φορ φαρ- φωρ- φρ- οἰ- ἐνεκ- ἐνοκ- ἐνκ-) αμφορέας διάφορος διένεξη διηνεκής μεταφορικός σύμφορος φαρέτρα φερέγγυος φερνή φερτός φορά φόρος φωριαμόςῥιπτῶν lt ριπτέω--ῶ κατάρριψη ριξιά ρίξιμο ριπαίος ριπή ριπίδι ριπιδοειδής ρίψασπις ρίψηπεφυκότων lt φύομαι ατόφυος (lt αὐτόφυος lt αὐτοφυής = ακέραιος ανόθευτος) αυτοφυής έμφυτος ευφυής ευφυΐα ιδιοφυής


10

κατάφυτος μεγαλοφυής μεγαλοφυΐα σύμφυτος τριχοφυΐα φυλή φύλλο φύλο φύση φυσικοθεραπευτής φυσικός φυσικότητα φυσιογνωμία φυσιογνώστης φυσιολάτρης φυσιολογικός φυτικός φυτόδέξασθαι lt δέχομαι ακατάδεκτος αναδεξιμιός ανάδοχος απαράδεκτος αποδέκτης αποδεκτός αποδοχή δέκτης δεκτός δεξαμενή δεξιός διαδοχή διάδοχος δοκάνη δοκάρι δοκιμάζω δοκιμή δοκός δοχείο δωροδόκος ευπρόσδεκτος ξενοδόχος παραδεκτός παραδοχή συνεκδοχή υποδοχή

Ενότητα 12η (Β 1 4) (συνέχεια)Β Η ηθική αρετή καλλιεργείται με την ηθική πράξη

ΔΟΜΗΣχετικά με όσα έχουμε μέσα μας εκ φύσεως o Η δυνάμει και ενεργείᾳ κατάσταση στις φυσικές ιδιότητες

του ανθρώπουo Παραδείγματα από τις ανθρώπινες αισθήσεις


11

Σχετικά με τις ηθικές αρετές o Η δυνάμει και ενεργείᾳ κατάσταση στις αρετέςo Αναλογική αναφορά στις τέχνεςo Παραδειγματική αναλογική στήριξη της θέσης

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗΑκόμα όσες ιδιότητες έχουμε από τη φύση πρώτα αποκτούμε τις δυνατότητες αυτών και ύστερα προχωρούμε στις αντίστοιχες ενέργειες (πράγμα που φαίνεται στις αισθήσεις μας γιατί δεν αποκτήσαμε τις αισθήσεις (της όρασης και της ακοής) επειδή είδαμε πολλές φορές ή ακούσαμε πολλές φορές αλλά αντίθετα τις χρησιμοποιήσαμε επειδή τις έχουμε ήδη και δεν τις αποκτήσαμε έχοντας κάνει και ξανακάνει χρήση τους) τις (ηθικές) αρετές όμως τις αποκτούμε αφού πρώτα προβήκαμε σε ενέργειες άσκησης όπως ακριβώς συμβαίνει και στις άλλες τέχνες γιατί όσα πρέπει να κάνουμε αφού τα μάθουμε αυτά τα μαθαίνουμε κάνοντάς τα για παράδειγμα οικοδόμοι γίνονται με το να χτίζουν σπίτια και κιθαριστές με το να παίζουν κιθάρα με τον ίδιο τρόπο λοιπόν γινόμαστε και δίκαιοι κάνοντας δίκαιες πράξεις σώφρονες κάνοντας σώφρονες πράξεις ανδρείοι κάνοντας ανδρείες πράξεις

ΣΧΟΛΙΑlaquoἜτιhellipraquo Με τη λέξη ἔτι ο Αριστοτέλης δηλώνει ή ότι εισάγει νέο επιχείρημα που έρχεται να προστεθεί στα προηγούμενα ή ότι προχωρεί σε βαθύτερη εξέταση του θέματός του

Επιχείρημα Ορισμένα πράγματα ο άνθρωπος τα έχει εκ φύσεως (πχ την όραση ή την ακοή)middot στην περίπτωση λοιπόν αυτών των πραγμάτων κάνουμε τη διαπίστωση ότι αυτά στην αρχή υπάρχουν μέσα μας ως δυνατότητεςmiddot στις


12

σχετικές ενέργειες προχωρούμε αργότερα (επειδή γεννιέμαι με την ικανότητα να βλέπω laquoαρχίζω κάποια στιγμήraquo να βλέπωmiddot ή επειδή γεννιέμαι με την ικανότητα να ακούω laquoαρχίζω κάποια στιγμήraquo να ακούω) Δεν συμβαίνει το ίδιο με τις αρετέςmiddot στη δική τους περίπτωση πρέπει να προηγηθούν οι ενέργειες Αν έτσι έχουν τα πράγματα θα πει ότι οι αρετές δεν ανήκουν σrsquo αυτά που ο άνθρωπος τα έχει εκ φύσεωςraquo Επιχείρημα Αριστοτέλη Π1 Στα φύσει προηγείται η δυνατότητα της ενέργειας(laquo ἔτι ὅσα μὲν φύσει ἡμῖν παραγίνεταιτὰς δυνάμεις τούτων πρότερον κομιζόμεθαraquo)Π2 Στις αρετές προηγείται η ενέργεια της δυνατότητας(laquoτὰς δrsquo ἀρετὰς λαμβάνομεν ἐνεργήσαντες πρότερονraquo)Άρα οι αρετές δεν είναι φύσει - ούτε βέβαια και παρά φύσιν

o φύσει (αισθήσεις)πρότερον δυνάμει rarr ὕστερον ἐνεργείᾳ ἐξ ἔθους (τέχνες)πρότερον ενέργειες προς κατάκτηση της τεχνικής δύναμης rarr ὕστερον ενέργειες από τηνκατακτημένη τεχνική δεξιότητα ἐξ ἔθους (αρετές)πρότερον ενέργειες προς κατάκτηση της ηθικής δύναμης rarr ὕστερον ενέργειες από τηνκατακτημένη ηθική ιδιότητα

laquoὅσα μὲν φύσει ἡμῖν παραγίνεταιraquoΟ Αριστοτέλης αρχίζει το νέο επιχείρημα με αναφορά σε όσα ο άνθρωπος έχει από τη φύση και όχι από εθισμό Αυτά λοιπόν που δόθηκαν από τη φύση δόθηκαν αρχικά ως δυνατότητες και όταν αναπτύχθηκαν πλήρως τα γνωρίσματά τους έγιναν ικανότητεςπεριήλθαν δηλαδή στην ἐνεργείᾳ κατάσταση Στην κατηγορία αυτή κατατάσσει τις αισθήσεις οι οποίες δόθηκαν


13

ως a priori στοιχεία της ύπαρξης του ανθρώπου Έτσι ο άνθρωπος διαθέτει εκ των προτέρων τα αισθητήρια όργανα τα οποία του δίνουν τη δυνατότητα να αισθάνεται όταν ολοκληρωθεί η ανάπτυξή τους

Η διάκριση δύναμης και ενέργειας απασχολεί τον Αριστοτέλη κυρίως στα Μετά τα Φυσικά στο Θ βιβλίοΔύναμις είναι η δυνατότητα ενός όντος να περνά από μια κατάσταση σε μια άλλη που έχει ένα πράγμα ή ένα ον να γίνει ή να κάνει κάτι φτάνοντας στο τέλος του στην τελειοποίησή του ενώ ἐνέργεια είναι η πραγμάτωση αυτής της δυνατότητας

o Για τον Αριστοτέλη η laquoἐνέργειαraquo έχει μεγαλύτερη σημασία από

τη laquoδύναμινraquo αφού η πρώτη εξαρτάται από την προσπάθεια πουκαταβάλλει κάθε άνθρωπος την προσωπική ευθύνη και προαίρεση ενώ η δεύτερη σχετίζεται με τη φύση και υπάρχει ανεξάρτητα από τον άνθρωπο

o Στο κείμενο συνδέει laquoτὰς δυνάμειςraquo με το laquoπρότερονraquo και

laquoτὰς ἐνεργείαςraquo με το laquoὕστερονraquo εννοώντας ότι οι laquoδυνάμειςraquo έχουν χρονική προτεραιότητα ndash και όχι λογική και οντολογική ndash έναντι των laquoἐνεργειῶνraquo

Ο Αριστοτέλης αποδεικνύει τη λογική και οντολογική προτεραιότητα της laquoενέργειαςraquo έναντι της laquoδύναμηςraquo με τρία επιχειρήματα 1 Η laquoενέργειαraquo αποδίδει μια συνθετότερη έννοια από ότι η laquoδύναμηraquo γιατί συνδέεται με την ύπαρξη ενός πράγματος δηλαδή με την πλήρη ανάπτυξη των στοιχείων που το συνιστούν 2 Για να οδηγηθεί το δυνάμει ον στην ενεργείᾳ κατάστασή του χρειάζεται την επίδραση μιας ενέργειας γιατί η δύναμη και προϋποθέτει την ενέργεια και προκύπτει από αυτή Άλλωστε η ενέργεια είναι ο σκοπός (οὗ ἕνεκα) του όντος και όχι η δύναμη Σκοπός τον


14

οποίο εξυπηρετεί η δύναμη είναι η ενέργεια και όχι αντίστροφα Άρα η ενέργεια έχει οντολογική προτεραιότητα έναντι της δύναμης 3 Η δυνατότητα μπορεί να εξελιχθεί σε ον αλλά και σε μη ον Η ενέργεια όμως ταυτίζεται μόνο με την ύπαρξη το ον

o Το ερώτημα που διατρέχει τη σκέψη του Αριστοτέλη είναι το πώς

μπορεί κανείς να laquoμάθειraquo την αρετήΗ απάντηση είναι ασκώντας την Όσα πρέπει να μάθουμε να τα κάνουμε τα μαθαίνουμε κάνοντάς τα

(πχ γινόμαστε δίκαιοι κάνοντας δίκαιες πράξεις κτλ)

Την ίδια άποψη ότι η τέχνη κατακτάται με την εξάσκηση συναντάμε και στον Πλάτωνα ο οποίος μάλιστα λέει ότι και το ομαδικό παιχνίδι είναι μια μορφή εξάσκησης για την τέχνη που το παιδί προορίζεται να ασκήσει στο μέλλον


α Αντιθέσεις laquoὅσα μὲν φύσει hellip ne τὰς δrsquo ἀρετὰς λαμβάνομενraquolaquoτὰς δυνάμεις τούτων πρότερον κομιζόμεθα ne ὕστερον δὲ τὰς ἐνεργείας ἀποδίδομενraquo laquoοὐ γὰρ ἐκ τοῦ πολλάκις ἰδεῖν hellip ἀλλrsquo ἀνάπαλιν ἔχοντες ἐχρησάμεθαraquo

β Αναλογίες laquoτὰς δrsquo ἀρετὰς λαμβάνομεν ἐνεργήσαντες πρότερον ὥσπερ καὶ ἐπὶ τῶν ἄλλων τεχνῶνraquo

laquoἃ γὰρ δεῖ μαθόντας ποιεῖν ταῦτα ποιοῦντες μανθάνομεν hellip- οὕτω δὴ καὶ τὰ μὲν δίκαια πράττοντες δίκαιοι γινόμεθα hellipraquo

γ Παραδείγματα όραση ndash ακοή οικοδόμοι ndash κιθαριστές

Άλλα εκφραστικά μέσα


15

α Σχήμα κατrsquo άρση και θέση laquoοὐ γὰρ ἐκ τοῦ πολλάκις ἰδεῖν hellip ἀλλrsquo ἀνάπαλιν ἔχοντες ἐχρησάμεθαraquo

β Σχήμα εξ αναλόγουlaquoτὰς δrsquo ἀρετὰς λαμβάνομεν ἐνεργήσαντες πρότερον ὥσπερ καὶ ἐπὶ τῶν ἄλλων τεχνῶνraquo (εννοείται ἐνεργοῦμεν πρότερον)

γ Σχήμα από κοινούlaquoοἰκοδομοῦντες οἰκοδόμοι γίνονται καὶ κιθαρίζοντες κιθαρισταὶ (γίνονται)raquo laquoτὰ μὲν δίκαια πράττοντες δίκαιοι γινόμεθα τὰ δὲ σώφρονα (πράττοντες) σώφρονες (γινόμεθα) τὰ δrsquo ἀνδρεῖα (πράττοντες) ἀνδρεῖοι (γινόμεθα)raquo

δ Πολυσύνδετο σχήμαlaquoτὰ μὲν δίκαια hellip τὰ δὲ σώφρονα hellip τὰ δrsquo ἀνδρεῖα hellipraquo

ε Εναλλαγή πρώτου και τρίτου πληθυντικού προσώπου στ laquoὥσπερ καὶ ἐπὶ τῶν ἄλλων τεχνῶνraquo στοιχείο αυθόρμητου και προφορικού λόγου το laquoκαὶraquo εδώ είναι περιττό ενώ ο προσδιορισμός laquoἄλλωνraquo υποδηλώνει ότι οι αρετές είναι και αυτές τέχνες κάτι βέβαια που δεν ισχύει Η παραβολική φράση θα έπρεπε να είναι laquoὥσπερ ἐπὶ τῶν τεχνῶνraquo

ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΟΜΟΡΡΙΖΑπαραγίνεται lt παρὰ + γίνομαι αγενής γενεά γενέθλια γένεση γενέτειρα γηγενής γονιός γόνος γυνή εγγονός ενδογενής ευγενής νεογνό πρωτογενής πρωτόγονοςκομιζόμεθα lt κομίζομαι ανακομιδή αποκομιδή αποκόμιση διακομιδή διακομιστής διαμετακομιστικός κομιστής κόμιστρο μετακόμιση προσκόμιση συγκομιδήἐνεργείας lt ἐν + ἔργον lt ἐργάζομαι άεργος ανενεργός ανεργία άνεργος


16

απεργία απεργός δημιούργημα δημιουργός διεργασία ενέργεια επεξεργασία εργαλείο εργασία εργασιοθεραπεία εργασιομανής εργαστήριο εργάτης εργατικός εργατικότητα εργατοπατέρας εργατοϋπάλληλος εργατοώρα έργο εργοδηγός εργοδότης εργόχειρο κακούργημα κακούργος καλλιέργεια κωλυσιεργία μεταλλουργία μεταξουργία μουσουργός ξυλουργός όργανο όργιο πανούργος πάρεργο περιέργεια περίεργος προεργασία ραδιενεργός ραδιούργος στιχουργός συνεργός υφαντουργία χειρουργόςἀποδίδομεν lt ἀπὸ + δίδωμι αιμοδότης ανέκδοτος ανένδοτος απόδοσηαποδοτικός δόσιμο δώρο δωσιδικία εκδοτήριο μεταδοτικός ξέδομα παραδοτέος πληροφοριοδότης προδότης τροφοδότης φωτοδότηςἰδεῖν lt εἶδον του ρ ὁράω-ῶ ανύποπτος αόμματος αυτόπτης διορατικός είδος ειδύλλιο είδωλο επόπτης ιδέα κάτοπτρο οπή οπτήρας οπτικός όραμα όραση ορατός οφθαλμίατρος οφθαλμός όψη πρόσοψη ύποπτοςἀκοῦσαι lt ἀκούω ακοή άκουσμα ακουστικό ακουστός αυτήκοος βαρήκοος ευήκοος ξακουστός ωτακουστήςἐλάβομεν lt λαμβάνω ακατάληπτος αμεροληψία αμφιλαφής ανεπανάληπτος αντιλαβή αντίληψη αντισυλληπτικό αντισύλληψη απολαβή ασύλληπτος δικολάβος εικονολήπτης επανάληψη επιληψία εργολάβος ευυπόληπτος ηχολήπτης ηχοληψία θρησκόληπτος θρησκοληψία καταληπτός κατάληψη καταληψίας λαβή λαβίδα λάφυρο λήμμα λήψη μεροληψία μετάληψη παραλαβή παραλήπτης περίληψη προκατάληψη πρόσληψη συλλαβή σύλληψη υπόληψη χειρολαβήἔχοντες lt ἔχω απροσχημάτιστος αργόσχολος ένοχος έξη εξής κατεχόμενα καχεξία μέθεξη παροχή πάροχος πολιούχος προσοχή πρόσχημα προσχηματικά ραβδούχος σχεδόν σχέση σχήμα σχηματισμένος σχολείο σχολήἐχρησάμεθα lt χρήομαι -ῶμαι αχρησιμοποίητος άχρηστος δύσχρηστος εύχρηστος ιδιοχρησία καταχραστής κατάχρηση χρεία χρέος χρήμα χρηματικός χρήση χρησιμοθήρας χρησιμοποίηση χρήσιμος χρησιμότητα χρησμός χρήστης χρηστικός χρηστός χρηστότηταἐνεργήσαντες lt ἐνεργέω-ῶ ανενεργός ενέργεια ενεργειακός


17

ενεργειοκρατία ενέργημα ενεργητικός ενεργητικότητα ενεργητισμός ενεργοποίηση ενεργόςτεχνῶν lt τίκτω απότοκος αρχιτέκτονας άτεκνος άτεχνος έντεχνος επιτόκιο επίτοκος περίτεχνος τεκνοποίηση τέκτονας τεχνική τεχνολογία τεχνοκράτης τοκετός τόκοςδεῖ αδέητος δέηση ενδεής ένδειαμαθόντας lt μανθάνω αμαθής άμαθος καλομαθημένος μάθημα μαθηματικός μαθημένος μάθηση μαθησιακός μαθητής μαθητικός μαθητολόγιο μαθητούδι οψιμαθήςποιεῖν lt ποιέω-ῶ αντιποιητικός αχειροποίητος δημοσιοποίηση θεοποίητος περιποιητικός ποίημα ποίηση ποιητής προσποιητόςοἰκοδόμοι lt οἶκος + δόμος αποικία αποικισμός αποικιστικός διοίκηση ένοικος ιδιοκατοίκηση κάτοικος μετοίκηση μέτοικος μονοκατοικία οίκημα οίκηση οικία κατοικία οικισμός οικιστικός οικογένεια οικοδεσπότης οικολογία οικονομία οικόπεδο οικόσημο οικόσιτος οικοσκευή οικότροφος οικουμένη παροικία περίοικος πολυκατοικία συγκατοίκηση συγκάτοικος συνοικίαπράττοντες lt πράττω απράγμων άπρακτος δυσπραγία εισπράκτορας είσπραξη μεταπράτης μεταπρατικός πράγμα πραγματικός πραγματογνώμων πρακτέο πρακτικό πράκτορας πρακτορείοπράξη σύμπραξησώφρονες lt σῶος + φρὴν εθνικόφρων ευφροσύνη φρόνιμοςεχέφρων μετριοφροσύνη μετριόφρων νομιμοφροσύνη παραφροσύνη παράφρων σωφροσύνη φρενίτιδα φρενοβλαβής φρενοκομείοἀνδρεία lt ἀνὴρ άνανδρος ανδραγαθία ανδράποδο ανδρείκελο ανδριάντας ανδρικός ανδρισμός ανδρόγυνο ανδροκρατία ανδροπρεπής ανδροπρεπής εξανδραποδισμός εύανδρος

Ενότητα 13ηΗ ηθικής αρετή και η ηθική πράξη


18

Α (Β 1 5-7) Θέμα Για την κατάκτηση της αρετής είναι απαραίτητη η κατάλληλη εκπαίδευση

ΔΟΜΗΟ ρόλος του νομοθέτη για την κατάκτηση της αρετήςΟ σωστός εθισμός των πολιτώνΗ διαφορά αγαθής και φαύλης πολιτείαςΠαραδείγματα από τις τέχνεςΟ ρόλος της σωστής εξάσκησης των κιθαριστών και των οικοδόμωνΗ αναγκαιότητα του δασκάλου

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗΤα παραπάνω τα επιβεβαιώνει κι αυτό που συμβαίνει στις πολιτείες οι νομοθέτες δηλαδή κάνουν τους πολίτες καλούς με τον εθισμό και αυτή είναι η θέληση κάθε νομοθέτη όσοι όμως δεν κάνουν αυτό σωστά δεν πετυχαίνουν αυτό που επιδιώκουν και σrsquo αυτό διαφέρει το καλό πολίτευμα από το λιγότερο καλό πολίτευμα Ακόμα για τους ίδιους λόγους και με τους ίδιους τρόπους και γεννιέται κάθε αρετή και φθείρεται το ίδιο και κάθε τέχνη γιατί με το παίξιμο της κιθάρας γίνονται και οι καλοί και οι κακοί κιθαριστές με ανάλογο τρόπο και οι οικοδόμοι και όλοι οι άλλοι (τεχνίτες) Δηλαδή χτίζοντας με καλό τρόπο σπίτια θα γίνουν καλοί οικοδόμοι όμως χτίζοντας με κακό τρόπο κακοί Γιατί αν δεν ήταν έτσι τα πράγματα καθόλου δεν θα χρειαζόταν ο δάσκαλος αλλά όλοι θα ήταν καλοί ή κακοί από τη γέννησή τους

ΣΧΟΛΙΑΤρίτη προσπάθεια Αριστοτέλη να αποδείξει ότι οι ηθικές αρετές αποκτώνται με εθισμό


19

οι καλοί νομοθέτες κάνουν καλούς τους πολίτες εθίζοντάς τους σε καλές πράξεις με σωστούς νόμους

o Οι νομοθέτες προσπαθούν με τον εθισμό να κάνουν τους πολίτες

καλούς (να τους κάνουν να κατακτήσουν την αρετή)o Η κατάκτηση κάθε αρετής πραγματώνεται ή δεν πραγματώνεται

ανάλογα με τον αν υπάρξει καλός ή όχι εθισμός σrsquoαυτήνo Αποκτά κανείς ηθική αρετή αν πρώτα εθιστεί καλά με ηθικές

πράξεις και συνηθίσει σrsquoαυτήν Αν όμως δεν εξασκηθεί καλά δεν κατακτά την ηθική αρετή

o Οι τεχνίτες γίνονται καλοί ή όχι ανάλογα με το αν έχουν εξασκηθεί

καλά ή όχιo Είναι απαραίτητος ο άνθρωπος που θα διδάξει θα κατευθύνει

θα καθοδηγήσει τον τεχνίτη στην εξάσκησή τουrarr εισάγει εδώ και την έννοια και τη συμβολή του δασκάλου ενώ μέχρι τώρα μιλούσε για το ίδιο το άτομο

άλλα δύο επιχειρήματα για να αποδείξει ότι καμία από τις ηθικές αρετές δεν υπάρχει μέσα μας εκ φύσεως αλλά ότι είναι αποτέλεσμα συνήθειας

Ο πρώτος συλλογισμός του σχετίζεται με αυτό που συμβαίνει στις πολιτείες και ο δεύτερος προκύπτει από την αναλογία με τις τέχνες

o Το αποδεικτικό επιχείρημα του φιλοσόφου στην ενότητα αυτή

είναι στην ουσία το εξής α Αν οι πολίτες γίνονται αγαθοί ασκούμενοι σε συγκεκριμένους

τρόπους συμπεριφοράς με τη βοήθεια των νόμων του νομοθέτη τους θα πει πως την αρετή οι πολίτες δεν την έχουν φύσει αλλά ότι αυτή είναι αποτέλεσμα εθισμού άσκησης δηλαδή

β με την άσκηση πάλι στο ακριβώς αποκτά κανείς την ακριβώς αντίθετη

του αγαθού ιδιότητα = γίνεται κακός(κακός κιθαριστήςκακός οικοδόμος)∙ είναι σα να λέμε ότι ούτε την ιδιότητα του κακού την έχει ο άνθρωπος εκφύσεως αλλά κι αυτή γίνεται με την επανάληψη συγκεκριμένων


20

τρόπων

o Ο Αριστοτέλης διακρίνει τα πολιτεύματα σε καλά και λιγότερο

καλά και όχι σε καλά και κακά Παρατηρείται λοιπόν ότι η λέξη laquoφαύληςraquo (που κανονικά laquoφαῦλοςraquo σημαίνει κακόςευτελής ασήμαντος) χρησιμοποιείται εδώ με διαφορετική σημασία έτσι ώστε να ανταποκρίνεται στις αντιλήψεις του φιλοσόφου Η αναφορά αυτή στη διάκριση των πολιτευμάτων φαίνεται με την πρώτη ματιά να μη σχετίζεται με το θέμα του κειμένου και να

αποτελεί μια παρέκβαση Κάτι τέτοιο όμως δεν ισχύει καθώς στόχος του φιλοσόφου είναι να συνδέσει την αξία των πολιτευμάτων με την αρετή των πολιτών

Συγκεκριμένα ο Αριστοτέλης δεν πιστεύει ότι υπάρχουν κακά

πολιτεύματα αφού πρωταρχικός στόχος όλων των νομοθετών και άρα και των πολιτευμάτων μέσα στα οποία δρουν είναι να κάνουν τους πολίτες ενάρετους ασκώντας τους στην ηθική αρετή προκειμένου να φτάσουν στον ύψιστο στόχο την ευδαιμονία

o Το κριτήριο διάκρισης των πολιτευμάτων σε καλά και λιγότερο καλά

αφορά τον βαθμό επιτυχίας του έργου των νομοθετών όσο δηλαδή πιοκοντά στον στόχο τους φτάνουν να οδηγήσουν τους πολίτες στην ηθική αρετή και άρα στην ευδαιμονία τόσο πιο καλό θεωρείται και το πολίτευμα

o Κύριο έργο των νομοθετών είναι να κάνουν με τους νόμους τους πολίτες ηθικούς ενάρετους να τους σταθεροποιήσουν στον δρόμο της αρετής για να είναι και η πολιτεία αγαθή

Εντύπωση μας προκαλεί η σειρά των λέξεων στη φράση αυτή Η κανονική σειρά θα ήτανlaquoδιαφέρει τούτῳ πολιτεία ἀγαθὴ πολιτείας φαύληςraquo Η ανωμαλία αυτή ίσως να οφείλεται και πάλι στο γεγονός ότι τα κείμενα του Αριστοτέλη αποτελούν προσωπικές σημειώσεις που


21

λειτουργούσαν βοηθητικά στο έργο της διδασκαλίας Είναι λοιπόν εύλογο να εντοπίζουμε κάποια χαρακτηριστικά του προφορικού λόγου

Το γεγονός ότι το πρώτο επιχείρημα του φιλόσοφου αναφέρεται στο

τι συμβαίνει στις πολιτείες φανερώνει ότι στον Αριστοτέλη πολιτική και ηθική αρετή δεν διαχωρίζονται Μέσα στην πολιτεία θα μάθει ο πολίτης την ηθική αρετή Από τους νόμους δημιουργούνται και οι τρόποι του πολίτη (Φαινομενική αντίθεση με τον Θουκυδίδη που λέει ότι οι Αθηναίοι είναι ανδρείοι από τους τρόπους τους)

Γίνεταιhellipφθείρεταιhellip οι έννοιες αυτές αποτελούν θεμελιώδες αντιθετικό ζεύγος ήδη από τις απαρχές της φιλοσοφικής σκέψης (κι ένα έργο του Αριστοτέλη έχει τον τίτλο Περί γενέσεως και φθορᾶς)

laquoὁμοίως δὲ καὶ τέχνηmiddot ἐκ γὰρ τοῦ κιθαρίζειν καὶ οἱ ἀγαθοὶ καὶ κακοὶ γίνονται κιθαρισταί Ἀνάλογον δὲ καὶ οἰκοδόμοι καὶ οἱ λοιποὶ πάντεςmiddotraquo Το ίδιο συμβαίνει στην τέχνηΜε τη χρήση αναλογικής απόδειξης συνεχίζει ο Αριστοτέλης για να δείξει ότι το ίδιο συμβαίνει και στις τεχνικές εργασίες Χρησιμοποιεί τα ίδια παραδείγματα που χρησιμοποίησε και στην προηγούμενη ενότητα αυτά του οικοδόμου και του κιθαριστή γενικεύοντας (οἱ λοιποὶ πάντες) για λόγους μάλλον συντομίας Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης χρησιμοποιώντας τα παραδείγματα των οικοδόμων και των κιθαριστών είχε υποστηρίξειότι οι ηθικές αρετές κατακτώνται με τον εθισμό Σrsquo αυτή τηνενότητα χρησιμοποιώντας τα ίδια παραδείγματα προσθέτει ένα νέο


22

στοιχείο ndash επιχείρημα τη σημασία της καλής (laquoεὖraquo) και της κακής (laquoκακῶςraquo) άσκησης στην ποιότητα της αποκτημένης επίκτητης ιδιότητας Δεν αρκεί λοιπόν απλώς να εξασκούμαστε σε μια οποιαδήποτε πράξη αλλά να εξασκούμαστε σε καλές και σωστές πράξεις Αυτό το βλέπουμε και στις τέχνες αλλά και στις ηθικές αρετές Θα γίνουμε καλοί οικοδόμοι όχι αν απλώς οικοδομούμε συνεχώς αλλά μόνο αν εξασκηθούμε στο σωστό χτίσιμο και καλοί κιθαριστές όχι αν απλώς παίζουμε συνεχώς κιθάρα αλλά μόνο αν εξασκηθούμε στο σωστό παίξιμο της κιθάρας Με τη χρήση του laquoεπαγωγικού παραδείγματοςraquo ο Αριστοτέλης δείχνει ότι στην πράξη η ποιότητα της άσκησης και της μαθητείας προσδιορίζει την ποιότητα της επίκτητης ιδιότητας Έτσι φαίνεται να αποδέχεται ότι η ποιότητα άσκησης και η ποιότητα της επίκτητης ιδιότητας συνδέονται με σχέση αιτίου αποτελέσματος Με τη σκέψη αυτή ο Αριστοτέλης επιχειρεί να αποδείξει ότι η ηθική αρετή προϋποθέτει τον εθισμό και η ποιότητα της ηθικής αρετής είναι ανάλογη της ποιότητας του εθισμού Θα γίνουμε λοιπόν ηθικά ενάρετοι μόνο αν εξασκηθούμε σε ηθικά ενάρετες πράξεις σύμφωνα με τους κανόνες της τέλειας αρετής

o Η παράγραφος κλείνει με την επισήμανση του Αριστοτέλη ότι για την

καλλιέργεια της ηθικής αρετής απαραίτητη κρίνεται η συμβολή του διδάσκοντος και της διδασκαλίας της εκπαίδευσης γενικότερα γιατί η ηθική ποιότητα του κάθε ανθρώπου προκύπτει όχι απλώς από την άσκηση αλλά από την ποιότητα της άσκησης που έχει προηγηθείΟ δάσκαλος θα δώσει τον προσανατολισμό του ορθού εθισμού


23

διδάσκοντας τους κανόνες της αρετής τους τρόπους εφαρμογής τους και εκπαιδεύοντας στην ορθή άσκηση Ο δάσκαλος είναι αυτός που παρακολουθεί και καθοδηγεί τους ανθρώπους στον σωστό εθισμό Το ίδιο απαραίτητος είναι ο δάσκαλος και στις τέχνες διότι αυτός θα διδάξει τον ασκούμενο σε μια τέχνη τους κανόνες της και τον σωστό τρόπο εφαρμογής τους Αυτός ακριβώς είναι και ο ρόλος του νομοθέτη στην πόλη αποτελεί τον δάσκαλο των πολιτών ο οποίος χρησιμοποιώντας τα σωστά μέσα δηλαδή τους σωστούς νόμους θαδιδάξει τους πολίτες τι είναι δίκαιο και τι άδικο θα ορίσει τους κανόνες της δίκαιης και ηθικής συμπεριφοράς μέσα στην πόλη και θα τους οδηγήσει στην κατάκτηση των ηθικών αρετών και άρα στην ευδαιμονία Επομένως καταλήγουμε και πάλι στο συμπέρασμα ότι οι ηθικές αρετές δεν είναι έμφυτες αφού στην αντίθετη περίπτωση ο ρόλος του δασκάλου θα ήταν μάταιος Αντίθετα οι ηθικές αρετές κατακτώνται με τη σωστή άσκηση με τη διαρκή επανάληψη ηθικών πράξεων

Πώς καταρρίπτει την αριστοκρατική ηθική στις 3 πρώτες ενότητες των lsquoΗθικώνrsquo ο Αριστοτέλης Ο Αριστοτέλης καταρρίπτει την αριστοκρατική ηθική και ισχυρίζεται ότι καμία από τις αρετές ούτε από τις διανοητικές αλλά ούτε και από τις ηθικές δεν υπάρχει στον άνθρωπο από τη στιγμή της γέννησής του Συγκεκριμένα θεωρεί ότι τις διανοητικές αρετές ο άνθρωπος τις αποκτά με τη διδασκαλία και γιrsquo αυτό απαιτείται χρόνος και εμπειρία Αντίθετα οι ηθικές αρετές υπάρχουν σε όλους τους ανθρώπους ανεξαιρέτως ως προδιαθέσεις και καλλιεργούνται με το lsquoέθοςrsquo δηλαδή με τη συνήθεια (οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει ἡμίν ἐγγίγνεται) Καθένας λοιπόνανεξάρτητα από την κοινωνική του θέση και την οικονομική του κατάσταση μπορεί κατrsquoεπιλογήν του να αναπτύξει τις αρετές


24


1Πολυσύνδετα σχήματαlaquoκαὶ γίνεται πᾶσα ἀρετὴ καὶ φθείρεταιraquolaquoκαὶ οἱ ἀγαθοὶ καὶ οἱ κακοὶ γίνονται κιθαρισταίraquolaquoἈνάλογον δὲ καὶ οἰκοδόμοι καὶ οἱ λοιποὶ πάντεςraquo

2 Αντιθέσειςlaquoπολιτεία ἀγαθὴ ne πολιτείας φαύληςraquolaquoγίνεται ne φθείρεταιraquo τονίζεται ότι μόνο η διαρκής άσκηση οδηγεί και διατηρεί την ηθική αρετή αλλιώς αυτή φθείρεταιlaquoἀγαθοὶ ne κακοὶraquolaquoἐκ μὲν γὰρ τοῦ εὖ οἰκοδομεῖν ἀγαθοὶ οἰκοδόμοι ἔσονται ne ἐκ δὲ τοῦ κακῶς κακοίraquo laquoεὖ ne κακῶςraquoΟι παραπάνω αντιθέσεις τονίζουν τη σημασία της ηθικής πράξης στην απόκτηση της ηθικής αρετής τόσο στην προσωπική όσο και στην πολιτική ζωή Οι χωρίς ηθικούς κανόνες συμπεριφορές και πράξεις απομακρύνουν από αυτή

3 Σχήμα από κοινούlaquoἐκ μὲν γὰρ τοῦ εὖ οἰκοδομεῖν ἀγαθοὶ οἰκοδόμοι ἔσονται ἐκ δὲ τοῦ κακῶς (οἰκοδομεῖν) κακοί (οἰκοδόμοι ἔσονται)raquo

ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΟΜΟΡΡΙΖΑμαρτυρεῖ lt μαρτυρέω - -ω αμάρτυρος μάρτυρας μαρτυρία μαρτυριάρης μαρτυρικός μαρτύριογινόμενον lt γί(γ)νομαι αγενής άγονος απόγονος γενεά γενέθλια γενέθλιος γενέτειρα γένος γηγενής γόνος γυνή εγγονός μονογενής νεογνό πρωτόγονοςπόλεσιν lt πόλις αντιπολίτευση απολίτιστος διαπολιτισμικός κοινοπολιτεία κωμόπολη μεταπολίτευση πολιούχος πολιτεία πολιτειακός πολιτευτής πολίτης πολιτικάντης πολιτικολογία πολιτικοποίηση πολιτικός πολιτισμικός πολιτισμός συμπολίτης


25

νομοθέται lt νόμος + τίθημι αδιαθεσία αντίθετος απόθεμα αποθηκάριος αποθήκη διάθεση διαθήκη έκθεμα έκθεση εκθέτης έκθετος εμπρόθετος επίθεση επιθετικός θέμα θεμέλιο θεμελιώδης θέση θεσμός θετός θήκη καταθέτης νουθεσία παράθεμα παράθεση παρακαταθήκη πρόσθετος σύνθεση συνθετικός σύνθετος συνθήκη τοποθεσία υιοθεσία υπερθετικός υποθετικόςἐθίζοντες lt ἐθίζω lt ἔθος εθιμικός έθιμο εθισμένος εθισμός έθος ηθικός ήθοςποιοῦσιν lt ποιέω -ῶ αξιοποίηση απεριποίητος αποποίηση αρτοποιία αρτοποιός αχειροποίητος γελωτοποιός ειδοποιός ειρηνοποιός εκποίηση εντατικοποίηση επιπλοποιείο ηθοποιός θεοποίητος κακοποιός κοινοποίηση μεταποίηση οδοποιία παραποίηση περιποιητικός ποίημα ποίηση ποιητάρης ποιητής ποιητικός πολιτικοποίηση προσποίηση προσποιητός υποδηματοποιείο χαρτοποιίαἐστὶν lt εἰμί ανούσιος εξουσιαστικός εσθλός ουσία ουσιαστικός ουσιώδης παρόν παροντικός παρουσιαστικόδιαφέρει lt διὰ + φέρω αμφορέας διάφορος διένεξη διηνεκής διηνεκής πολύφερνος φαρέτρα φερέγγυος φερτός φερώνυμος φορά φόρος φωριαμόςφθείρεται lt φθείρομαι αδιάφθορος άφθαρτος διαφθορά διαφθορέας παραφθορά φθαρμένος φθαρτός φθειρίαση φθορά φθοροποιός ψυχοφθόροςδιδάξοντος lt διδάσκω αδίδακτο δίδαγμα διδακτήριο διδάκτορας διδακτορικό διδακτός διδασκαλείο διδασκαλία διδασκαλικός διδάσκαλος

Ενότητα 13η (συνέχεια) Β (Β 1 7-8) Σε όλες τις περιστάσεις της (καθημερινής) ζωής μας διαπιστώνεται η σημασία της ηθικής πράξης για την απόκτηση της ηθικής αρετής

Θέμα η σημασία της ηθικής πράξης για την απόκτηση της ηθικής αρετής

Δομή o Παραδείγματα που επιβεβαιώνουν ότι οι ενέργειες άσκησης ο εθισμός


26

οδηγούν στη διαμόρφωση των μόνιμων στοιχείων του χαρακτήρα Μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα μας ανάλογα με τις πράξεις Δίκαιοι ndash άδικοι (στις σχέσεις με τους άλλους) Ανδρείοι ndash δειλοί ( σε όσα προξενούν φόβο) Σώφρονες ndash ακόλαστοι ( στις επιθυμίες) Πράοι ndash οργίλοι ( σε ότι προξενούν οργή)o Οι έξεις προκύπτουν από τον εθισμό Συσχετισμός πράξεων ndash έξεωνo Η παιδαγωγική σημασία του εθισμού

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ Το ίδιο λοιπόν συμβαίνει και με τις αρετέςmiddot δηλαδή κάνοντας όσα συμβαίνουν στις συναλλαγές μας με τους άλλους ανθρώπους γινόμαστε άλλοι δίκαιοι και άλλοι άδικοι κάνοντας όμως όσα έχουν μέσα τους το στοιχείο του φόβου και συνηθίζοντας να αισθανόμαστε φόβο ή θάρρος άλλοι γινόμαστε ανδρείοι και άλλοι δειλοί Το ίδιο συμβαίνει και με όσα έχουν σχέση με τις επιθυμίες και με την οργή (μας)middot άλλοι δηλαδή γίνονται σώφρονες και πράοι ενώ άλλοιακόλαστοι και οργίλοι άλλοι με το να συμπεριφέρονται σrsquo αυτά με αυτόν τονσυγκεκριμένο τρόπο και άλλοι με εκείνο τον τρόπο Και με έναν λόγο λοιπόν από όμοιες ενέργειες διαμορφώνονται τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα μας Γιrsquo αυτό πρέπει να προσδίδουμε μια ορισμένη ποιότητα στις ενέργειές μαςmiddot γιατί σύμφωνα με τις διαφορές αυτών διαμορφώνονται και τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα μας Δεν έχει λοιπόν μικρή σημασία το να αποκτούμε συνήθειεςμε τον ένα ή τον άλλο τρόπο από την πιο μικρή μας ηλικία αλλά έχει πάρα πολύ μεγάλη σημασία ή μάλλον σημαίνει το παν

ΣΧΟΛΙΑ

Έχοντας πλέον αποδείξει ότι η ηθική αρετή είναι αποτέλεσμα συνήθειας προσθέτει ένα καινούργιο στοιχείο σε όλες τις περιστάσεις της καθημερινήςζωής μας έχει μεγάλη σημασία η ηθική πράξη για την απόκτηση της ηθικής αρετής Η ποιότητα που θα προσδώσουμε στις πράξεις μας καθορίζει δηλαδή και την αντίστοιχη ποιότητα των έξεων των μόνιμων στοιχείων του χαρακτήρα μας

laquoΟὕτω δὴ καὶ ἐπὶ τῶν ἀρετῶν ἔχειraquoΟ ρόλος των τριών λέξεων laquoΟὕτω δὴ καὶraquo είναι εισαγωγικός στο νέο επιχείρημα του Αριστοτέλη Το τροπικό επίρρημα laquoοὕτωraquo είναι ομοιωματικό προς τα προηγούμενα και δηλώνει αναλογική θεώρηση του θέματος που ακολουθεί Ο φιλόσοφος χρησιμοποιεί δηλαδή σrsquo αυτή την ενότητα αναλογικό συλλογισμό όπως για την εκμάθηση των


27

τεχνών είναι απαραίτητος ο εθισμός σε κατάλληλες ενέργειες έτσι και για την κατάκτηση των ηθικών αρετών έχει σημασία η επανάληψη ίδιων πράξεων (laquoὁμοίων ἐνεργειῶνraquo)Με τον συμπερασματικό σύνδεσμο laquoδὴraquo ανακεφαλαιώνονται τα προηγούμεναενώ ο μεταβατικός σύνδεσμος laquoκαὶraquo εισάγει το νέο επιχείρημα με το οποίο δείχνει ότι και στις αρετές ισχύει το ίδιο που συμβαίνει στις τέχνες Όπως η κατάλληλη ή η ακατάλληλη άσκηση κάνει τον τεχνίτη καλόν ή κακόν αντίστοιχα έτσι και η ποιότητα του εθισμού στον χώρο των αρετών καθορίζειτην ποιότητα των αποκτημένων αρετών

o Τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα μας διαμορφώνονται με την επανάληψηΌμοιων ενεργειών Το ότι κατακτόύμε την αρετή βαθμιαία γίνεται φανερό καιαπό τη χρήση του χρόνου ενεστώτα γινόμεθα γίγνονται πράττοντες ἐθιζόμενοι Ο Ενεστώτας είναι χρόνος που δηλώνει μια πράξη που γίνεται στο παρόν κι άρα γίνεται κατrsquoεξακολούθηση

o ἕξις Στην ενότητα αυτή εμφανίζεται μια νέα έννοια η laquoἕξιςraquo Η λέξη αυτή ετυμολογικά παράγεται από το θέμα του μέλλοντα του ρήματος laquoἔχωraquo Αρχική σημασία της λέξης είναι το να κατέχει κανείς συνέχεια κάτι που έχει αποκτήσει

Για τον Αριστοτέλη η λέξη απέκτησε ηθικό περιεχόμενο είναι τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα μας που αποκτιούνται με την επίμονη άσκηση και την επανάληψη συγκεκριμένων ενεργειών Οι laquoἕξειςraquo είναι ένα από τα laquoγινόμενα ἐν τῇ ψυχῇraquo Τα άλλα δύο είναι και οι δυνάμεις Τα Πάθη (πχ επιθυμία οργή φόβος χαρά φιλία μίσος) είναι όσα έχουν ως αποτέλεσμα την ευχαρίστηση ή τη δυσαρέσκεια Οι δυνάμεις είναι οι δυνατότητες συμμετοχής στα πάθη οι οποίες δεν αρκούν από μόνες τους για να χαρακτηριστεί κανείς καλός ή κακός αλλά πρέπει να γίνουν μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα του Τα μόνιμα αυτά στοιχεία αποκτιούνται με την επανάληψη μιας πράξης που συνιστά την ἕξιν Ακριβώς το ότι η ἕξις απορρέει από εθισμό και δεν είναι κάτι έμφυτο φαίνεται και από τη χρήση του ρήματος laquoγίνονταιraquo το οποίο δείχνει ότι η laquoἕξιςraquo προκύπτει μέσα από μία διαδικασία από ένα βαθμιαίο τρόπο διαμόρφωσής της και κατάκτησής της από τον άνθρωπο Σήμερα η λέξη έχει αποκτήσει ψυχολογικό περιεχόμενο και είναι η συνήθεια ως αποτέλεσμα επανάληψης μάθησης ή συνεχούς επίδρασης του ίδιου παρά γοντα

o Ο Αριστοτέλης παρουσιάζει τρία παραδείγματα για να δείξει ότι όπως και στις τέχνες έτσι και στις αρετές η απόκτησή τους γίνεται με τον εθισμό και η ποιότητά τους εξαρτάται από την ποιότητα του εθισμού που προηγήθηκε Τα παραδείγματα αναφέρονται σε αρετές που συνδέονται με τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι 1 συναλλάσσονται μεταξύ τους (κοινωνικές σχέσεις) Ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι μαθαίνουν να συναλλάσσονται


28

αυτός καθορίζει και την ποιότητα του χαρακτήρα τους ως προς αυτό Αν μαθαίνουν να είναι δίκαιοι στις συναλλαγές τους γίνονται δίκαιοι αν όχι άδικοι Η διαμόρφωση του ήθους γίνεται υπόθεση του ίδιου τουανθρώπου που έχει και την ευθύνη των πράξεων του 2 αντιμετωπίζουν τις δύσκολες καταστάσεις της ζωής τουςο Αριστοτέλης δείχνει ότι ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι μαθαίνουν να αντιμετωπίζουν τις δύσκολες και αντίξοες καταστάσεις στη ζωή τους διαμορφώνει τη στάση και τη συμπεριφορά τουςΈτσι αν μαθαίνουν νααντιμετωπίζουν ψύχραιμα και με σθένος τις δυσκολίες χωρίς να αγνοούν τους κινδύνους γίνονται ανδρείοι αν όχι δειλοί 3 διαχειρίζονται τις επιθυμίες τους Με αυτό ο Αριστοτέλης εξηγεί ότι ο τρόπος με τον οποίο αντιμετωπίζουν οι άνθρωποι τον ίδιο τον εαυτό τους και μάλιστα τις επιθυμίες και τις ορμές τους καθορίζει τον χαρακτήρα τους Αν μαθαίνουν να τιθασεύουν και να εκλογικεύουν τις επιθυμίες και τις ορμές τους γίνονται συνετοίκαι πράοι αν όχι ασύδοτοι και οξύθυμοι Ο τρόπος λοιπόν με τον οποίο οι άνθρωποι διαχειρίζονται τα τρία αυτά πεδία εκδήλωσης της συμπεριφοράς τους είναι καθοριστικός για τηνηθική ποιότητά τους

o Ο φιλόσοφος διακρίνει δύο αντίθετους τρόπους συμπεριφοράς ο ένας οδηγεί στην κατάκτηση των ηθικών αρετών ενώ ο άλλος όχι

τομείς συμπεριφοράς

μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα

συναναστροφή με άλλους ανθρώπους

δίκαιοι ne άδικοι

όσα προξενούν φόβο ανδρείοι ne δειλοί

επιθυμίες σώφρονεςne ακόλαστοι

όσα προξενούν οργή πράοι ne οργίλοι

Σώφρονες είναι αυτοί που δείχνουν εγκράτεια και αντιστέκονται στις επιθυμίες τους ενώ κρατιούνται συστηματικά μακριά από τις σωματικές ηδονέςἈκόλαστοι αυτοί αντίθετα αφήνονται στις επιθυμίες και στις σωματικές ηδονέςξεπερνώντας τα όρια του μέτρουΠρᾶοι είναι οι άνθρωποι που αντιδρούν συγκρατημένα και με ηρεμία στα

συναισθήματα οργήςὈργίλοι αυτοί αντίθετα δεν μπορούν να χαλιναγωγήσουν την οργή τους ξεσπούν και αντιδρούν με βίαιο πολλές φορές τρόποΤονίζεται η παιδαγωγική αξία του εθισμού ο εθισμός και η απόκτηση των


29

μόνιμων στοιχείων του χαρακτήρα μας από μικρή ηλικία έχει μεγάληπαιδαγωγική σημασία Όπως και ο δάσκαλός του ο Πλάτωνας ο Αριστοτέλης τόνισε τη μεγάλη σημασία που έχει η παιδεία και η αγωγή για την ιδιωτική (=προσωπική)και για τη δημόσια (= κοινωνική) ζωή του ατόμουΚαι όλα αυτά βέβαια γιατί πίστευε πως με την παιδείακαι την αγωγή η οποία εθίζει το άτομο σε συγκεκριμένους τρόπους συμπεριφοράς το άτομο βοηθιέται στην απόκτηση της αρετής που είναι προϋπόθεσηγια την ευδαιμονία τη δική του και της πόλεως

Δύο πράγματα αισθάνθηκε πως έπρεπε να τονίσει με ιδιαίτερη έμφαση α) την πρωτεύουσα σημασία της Παιδείας και της Αγωγής και β) ότι όσο πιο νωρίς αρχίσει η Παιδεία και η Αγωγή τόσο πιο πολλές θα είναι οι ελπίδες να αποδειχτούν αυτές αποτελεσματικές και γόνιμες

o οὐ μικρὸν- πάμπολυ- τὸ πᾶν υπάρχει μια διαβάθμιση στη συλλογιστική σημασία Λέει δηλαδή ότι δεν έχει μικρή σημασία να αποκτήσει κανείς από νεαρή ηλικία αυτές ή εκείνες τις συνήθειες αλλά έχει μεγάλη σημασία και μάλιστα ότι είναι το παν τα πάντα

Διακρίνουμε μια υπερβολή στη διαβάθμιση του συλλογισμού αφού σίγουρα έχει μεγάλη σημασία να εθίζεται κανείς από μικρή ηλικία στις αρετές δεν είναι όμως και το παν ο μοναδικός παράγοντας που παίζει ρόλο για το αν κάποιος θα αποκτήσει ή όχι τις αρετές


Αναλογίεςlaquoοὕτω δὴ καὶraquolaquoὁμοίως δὲraquo

Αντιθέσεις τονίζουν τους δύο αντίθετους τρόπους συμπεριφοράςlaquoοἳ μὲν δίκαιοι οἳ δὲ ἄδικοιraquolaquoφοβεῖσθαι ἢ θαρρεῖνraquolaquoοἳ μὲν ἀνδρεῖοι οἳ δὲ δειλοὶraquolaquoοἳ μὲν σώφρονες hellip οἳ δrsquo ἀκόλαστοιraquolaquoοἳ μὲν πρᾶοι hellip οἳ δrsquo ὀργίλοιraquolaquoοἳ μὲν ἐκ τοῦ οὑτωσὶ ne οἳ δὲ ἐκ τοῦ οὑτωσὶraquo

Χιαστό σχήμα laquoἐθιζόμενοι φοβεῖσθαι ἢ θαρρεῖν


30

χ οἳ μὲν ἀνδρεῖοι οἳ δὲ δειλοὶraquo

Σχήμα από κοινούlaquoγινόμεθα οἳ μὲν δίκαιοι hellip οἳ δὲ δειλοὶ (γινόμεθα)raquolaquoοἳ μὲν γὰρ σώφρονες καὶ πρᾶοι γίνονται οἳ δrsquo ἀκόλαστοι καὶ ὀργίλοι (γίνονται)raquolaquoοἳ μὲν ἐκ τοῦ οὑτωσὶ ἐν αὐτοῖς ἀναστρέφεσθαι οἳ δὲ ἐκ τοῦ οὑτωσὶ (ἀναστρέφεσθαι)raquo Σχήμα υπερβατόlaquoὁμοίως δὲ καὶ περὶ τὰς ἐπιθυμίας ἔχειraquo

o Παρόλο που ο λόγος του Αριστοτέλη είναι γενικά λιτός στην τελευταίαπερίοδο του κειμένου (laquoοὐ μικρὸν οὖν hellip μᾶλλον δὲ τὸ πᾶνraquo) έχουμε μια

σειρά εκφραστικών μέσων για να τονίσει την μεγάλη σημασία του εθισμού στην ηθική διαπαιδαγώγηση των παιδιών

σχήμα επιδιόρθωσης laquoοὐ μικρὸν οὖν hellip μᾶλλον δὲ τὸ πᾶνraquoσχήμα λιτότητας laquoοὐ μικρὸνraquoσχήμα άρσης ndash θέσης laquoοὐ μικρὸν hellip ἀλλὰ πάμπολυraquoυπερβολή τὸ πᾶνraquoανιούσα κλιμάκωση laquoοὐ μικρὸν -gt πάμπολυ -gt τὸ πᾶνraquo

ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΟΜΟΡΡΙΖΑπράττοντες lt πράττω απράγμων άπραγος άπρακτος εισπρακτικός πολυπράγμων πράγμα πραγματικός πραγματοποίηση πρακτέοςπρακτικός πράκτορας πράξη πραξικόπημα σύμπραξησυναλλάγμασι lt σὺν + ἀλλάττω αλλαγή άλλαγμα αλλαξιά αλλαξοπιστία απαλλαγή εναλλαγή μισαλλόδοξος παραλλαγή συναλλαγή συνάλλαγμα συνδιαλλαγήγινόμεθα lt γί(γ)νομαι γενεά γενέθλιος γένεση γενέτειρα γένος γηγενής γονίδιο γονιός γόνος γυνή διγενής εγγονός ενδογενής εξωγενής ευγενής ευγενικός νεογνό πολυγονία πρωτόγονοςἐθιζόμενοι lt ἐθίζομαι lt ἔθος εθιμικός έθιμο εθιμοτυπία εθιμοτυπικός εθισμένος εθισμός έθος ήθοςφοβεῖσθαι lt φοβέωmdashω lt φόβος αφοβία άφοβος εκφόβηση εκφόβιση έμφοβος επίφοβος φόβητρο φοβία φοβικός φοβισμένος φόβος δειλοὶ lt δειλιάω -ῶ δειλά δειλία δείλιασμα δειλόςἐπιθυμίας lt ἐπὶ + θυμός απροθυμία απρόθυμος εύθυμος θυμηδία θυμικός θυμοειδής θυμός θυμόσοφος λιποθυμία οξύθυμος προθυμία πρόθυμοςὀργὰς lt ὀργή ανοργασμικός εξοργιστικός οργασμικός οργασμός


31

οργιαστικός όργιοἀναστρέφεσθαι lt ἀνὰ + στρέφομαι (θ στρέφ- στράφ- στρόφ-) αναστρέψιμος αναστροφή αναστροφικός ανάστροφος αναστρόφως αντιστροφή αντίστροφοςαποστροφή απόστροφος διαστρέβλωση διάστρεμμα διαστροφή διαστροφικός επιστρεφόμενα ευστροφία εύστροφος καταστροφή μεταστροφή περιστροφή περίστροφο στραβισμός στραβός στρεβλός στρέμμα στρεπτός στρεψόδικος στριφογύρισμα στριφτός στρίφωμα στρίψιμο στροβίλισμα στρόβιλος στροφή στρόφιγγα ἀποδιδόναι lt ἀπὸ + δίδωμι αιμοδότης αναμεταδότης ανένδοτος απόδοσηαποδοτικός δόσιμο δότης δώρο δωσιδικία εκδοτικός επίδομα επιδοτικός καταδότης μειοδότης μεταδοτικός ξέδομα παραδοτέος πληροφοριοδότης τροφοδότηςἀκολουθοῦσιν (lt ἀ αθροιστικό + κέλευθος = δρόμος) ακολούθημα ακολούθηση ακολουθία ακόλουθος ανακόλουθος εξακολουθητικός επακολούθημα παρακολούθησηνέων lt νέος νεαρός νεογέννητος νεογνό νεόδμητος νεοελληνικός νεόκοπος νεολαία νεόπλουτος νεοσσός νεότητα νιότη

Ενότητα 14η (Β 6 4-8)


32

Η ηθική αρετή και η μεσότητα

Η αρετή βρίσκεται στη μεσότητα

Θέμα ο προσδιορισμός της έννοιας της μεσότηταςΔομή Το πολύ και το λίγο Το μέσον

Τα κριτήρια διαίρεσης των πραγμάτων

Η laquoμεσότηταraquoμε αντικειμενικά laquo κατrsquo αὐτὸ τὸ πρᾶγμα raquo

και υποκειμενικά κριτήρια laquo πρὸς ἡμᾶς raquoΠαραδείγματα για αντικειμενικό και υποκειμενικό μέσο (αριθμητικό μέσο ποσότητα φαγητού)

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ

Σε καθετί βέβαια που παρουσιάζει συνέχεια και μπορεί να διαιρεθεί είναι δυνατό να πάρουμε άλλοτε ένα κομμάτι μεγαλύτερο άλλοτε ένα κομμάτι μικρότερο και άλλοτε ένα κομμάτι ίσο και αυτά σε σχέση είτε με το ίδιο το πράγμα είτε σε σχέση με εμάςhellip Και ονομάζω μέσον σε σχέση με το πράγμα αυτό που απέχει εξίσου από καθένα από τα δύο άκρα (του) το οποίο είναι ένα και το ίδιο για όλους ενώ (μέσον)σε σχέση με εμάς αυτό που δεν είναι ούτε πάρα πολύ ούτε πολύ λίγοmiddot και αυτό δεν είναι ένα ούτε το ίδιο για όλους Για παράδειγμα εάν τα δέκα είναι πολλά καιτα δύο λίγα μέσο σε σχέση με το πράγμα παίρνουν (ή θεωρούν) το έξιmiddot γιατί αυτό υπερέχει και υπερέχεται κατά τον ίδιο αριθμό μονάδωνmiddot και αυτό είναι μέσον σύμφωνα με τις διδασκαλίες της αριθμητικής Το μέσον όμως σε σχέση με εμάς δεν πρέπει να το προσδιορίζουμε έτσιmiddot γιατί αν για κάποιον είναι πολύ το φαγητό των δέκα μνων και λίγο των δύο ο προπονητής δεν θα ορίσει έξι μερίδεςmiddot γιατί και αυτή η ποσότητα ίσως είναι μεγάλη γιrsquo αυτόν που θα την πάρει ή μικρήmiddot δηλαδή για ένα Μίλωνα είναι μικρή ενώ γιrsquo αυτόν που αρχίζει τις γυμναστικές ασκήσειςμεγάλη Το ίδιο ισχύει και στο τρέξιμο και στην πάλη Έτσι λοιπόν κάθε ειδικός αποφεύγει την υπερβολή και την έλλειψη και επιζητεί το μέσον και αυτό επιλέγειmiddot και το μέσον όχι σε σχέση με το πράγμα αλλά με εμάς ΣΧΟΛΙΑΣτην έβδομη ενότητα ασχολείται με αυτό που προανήγγειλε στο τέλος της προηγούμενης ενότητας με τη φύση της


33

αρετής Θα μας πει πως η αρετή είναι μεσότητα και θα καθορίσει ταδύο κριτήρια με τα οποία μπορούμε να λάβουμε το μέσον

o Απόπειρα του Αριστοτέλη να διευκρινίσει την έννοια της μεσότητας για να τη συσχετίσει στη συνέχεια με την ηθική αρετή

ΛΕΞΙΛΟΓΙΟlaquoμναῖraquo η laquoμνᾶraquo ήταν νομισματική μονάδα ισοδύναμη με 100 δραχμές Όμως αποτελούσε και μονάδα βάρους και μrsquo αυτή τη σημασία χρησιμοποιείταιστο κείμενό μας (περίπου 435 γραμμάρια) αλλά από εποχή σε εποχή και από πόλη σε πόλη το βάρος της διαφοροποιούνταν Εδώ πρόκειται για την laquoἀττικὴ μνᾶraquo της εποχής του Αριστοτέλη laquoΜίλωνraquo μεγάλος αθλητής από τον Κρότωνα ελληνική αποικία της Κάτω Ιταλίας του 6ο πΧ αιώνα Η αρχαιότητα μιλούσε με θαυμασμό για τη μεγάλη του δύναμη και τις ποσότητες φαγητού που κατανάλωνε laquoἐπὶ δρόμου καὶ πάληςraquo εννοούνται συνεκδοχικά οι δρομείς και οι παλαιστές laquoπᾶς ἐπιστήμωνraquo ο όρος έχει παρόμοια σημασία με τον όρο laquoτεχνῖταιraquo που θαδούμε στην επόμενη ενότητα Δεν εννοούνται δηλαδή εδώ αυτοί που ασχολούνται με κάποια επιστήμη όπως τα μαθηματικά γιατί αυτοί εξετάζουν το αντικειμενικό μέσο Αντίθετα εδώ εννοούνται αυτοί που έχοντας κάποιο λογικό κριτήριο επιδιώκουν το υποκειμενικό μέσον

o Σε καθετί συνεχές και διαιρετό υπάρχει το μέσον

Αν λοιπόν πάρουμε ένα μέγεθος αβ που μπορεί να διαιρείται επrsquo άπειρονμπορούμε όπως διδάσκει ο Αριστοτέλης να χωρίσουμε ένα κομμάτι γβ ένα κομμάτι αγ και ένα κομμάτι αδ Το γβ είναι κομμάτι μεγαλύτερο από το αγ (laquoτὸ μὲν πλεῖονraquo) το αγ είναι μικρότερο από το γβ (laquoτὸ δrsquo ἔλαττονraquo) και το αδ είναι ένα κομμάτι ίσο με το δβ (laquoτὸ δrsquo ἴσονraquo) Μέσον λοιπόν δεν είναι ούτε το μεγαλύτερο ούτε το μικρότερο κομμάτι αλλά το σημείο που χωρίζει δύο ίσα μέρη


34

o Ο Αριστοτέλης παρατηρεί ότι κάθε πράγμα που είναι ενιαίο και υπόκειται Σε διαίρεση μπορεί να διαιρεθεί

1 α) σε άνισα μέρη (πλεῖον ἔλαττον) β) σε ίσα μέρη (ἴσον)

2 α) Με αντικειμενικά κριτήρια (κατά τὸ πρᾶγμα) το μέσον είναι ένα και το ίδιο για όλους Η έννοια του μέσου στα πράγματα ορίζεται αντικειμενικά πρόκειται δηλαδή για ένα αριθμητικό μέσο με δύο βασικά γνωρίσματα πρώτο ότι το μέσο αυτό είναι ένα και αφού καθοριστεί αμετάβλητο και δεύτερο ότι το μέσον αφού οριστεί είναι το ίδιο = ισχύει για όλα τα πράγματα το ίδιο Είναι αυτό που ισαπέχει από τα δύο άκρα του πράγματος Δεν επιδέχεται άρνηση ή αντίρρηση γιατί ορίζεται αντικειμενικά με βάση αριθμητικά δεδομένα

β) Με υποκειμενικά κριτήρια (πρὸς ἡμᾶς) το μέσον είναι διαφορετικό ανάλογα με την περίπτωση

Η υποκειμενικότητα των κριτηρίων παραπέμπει στις ανθρώπινες ανάγκες και στον διαφορετικό τρόπο που ικανοποιούνται από κάθε άνθρωπο Υπάρχει ωστόσο ένας γνώμονας που προσανατολίζει κάθε φορά το μέσο αυτό είναι laquoτο πρέπονraquo (δέον) που συνδέεται από τη μια με ένα αίτημα ισορροπίας του ανθρώπου και από την άλλη με τη φρόνηση

o Η κάθε αρετή είναι για τον Αριστοτέλη μεσότης δηλαδή το μέσον ανάμεσα στα δύο άκρα την υπερβολή και την έλλειψη που έχουν και τα δύο αρνητικό χαρακτήραΈτσι ο ανδρείος βρίσκεται στο μέσον ενώ στο ένα άκρο- της υπερβολής - βρίσκεται ο θρασύς

o Κάθε ειδικός (ἐπιστήμων) επιδιώκει το μέσον αποφεύγοντας την υπερβολή και την έλλειψη


35

o Το μέσον πρὸς ἡμᾶς εξαρτάται από σωματικές και ψυχικές ανάγκες την περίσταση τις δυνατότητες του το χρόνο κτλ

o Όπως στον αθλητισμό ειδικός είναι ο προπονητής που θα

καθορίσει τις μερίδες φαγητού των αθλητών έτσι κι ο καθένας είναι ειδικός (ἐπιστήμων) για τον εαυτό του και πρέπει να έχει το γνῶθι σαυτόν να γνωρίζει δηλαδή καλά τον εαυτό του τα άκρα του για να μπορέσει να καθορίσει και το μέσον(κι άρα να επιτύχει την αρετή αφού η αρετή είναι μεσότητα)

Αυτό παραπέμπει στον σχετικισμό των σοφιστών Όμως η αρετή δεν είναι σχετικιστική είναι σχετική γιατί σχετίζεται με την πόλη και τη λογική

Έλλειψις μεσότητα υπερβολήΔειλία ανδρεία θρασύτηςΑναισθησία σωφροσύνη ακολασία

Αοργησία πραότης οργιλότης

Φιλαργυρία οικονομία σπατάλη

Το έλλατον το ίσον το πλείονΟλίγον του πράγματος

μέσον πολύ

Υπερέχεται το ίσον απέχον υπερέχει αφrsquoεκατέρου των άκρων

Ελλείπει μήτε πλεονάζει μήτε ελλείπει

πλεονάζει

o αντικειμενικός ndash υποκειμενικός Σrsquo αυτό το σημείο αξίζει να επισημάνουμε ότι οι όροι laquoαντικειμενικόςraquo και laquoυποκειμενικόςraquo δεν υπήρχαν την εποχή του Αριστοτέλη και ήταν δικές του επινοήσεις αφού βρέθηκε στην ανάγκη να εκφράσει αυτές τις δύο έννοιες Μπροστά σε ανάλογο πρόβλημα βρέθηκε πολλές φορές ο φιλόσοφος στη διάρκεια


36

των θεωρητικών του ενασχολήσεων εφόσον ήταν ο πρώτος που ασχολήθηκε με κάποιους επιστημονικούς κλάδους ή πρώτος αυτός αντιμετώπισε με ένα καινούργιο σε σχέση με άλλους στοχαστές τρόπο κάποιους τομείς της ανθρώπινης σκέψης και γνώσης Έτσι για τον όρο αντικειμενικός χρησιμοποιεί τρεις όρους κατrsquo αὐτὸ τὸ πρᾶγμα τοῦ πράγματος κατά τὸ πρᾶγμα ενώ για τον όρο υποκειμενικός χρησιμοποιεί έναν όρο πρὸς ἡμᾶς Αντιλαμβανόμαστε λοιπόν ότι ενώ για τον όρο υποκειμενικός έχει κατασταλάξει για τον όρο αντικειμενικός χρησιμοποιεί τρεις όρους που δείχνει ότι δεν έχει κατασταλάξει για το πώς ακριβώς θα αποδώσει αυτή την έννοια

o laquoΟἷον εἰ τὰ δέκαhellip καὶ πάληςraquoΠαραδείγματα

Ο Αριστοτέλης προκειμένου να στηρίξει τις θέσεις του θα δώσει δύο παραδείγματα ακολουθώντας επαγωγικό συλλογισμό

α) Το παράδειγμα που αναφέρεται στο αντικειμενικό μέσο είναι αριθμητικό Αν πάρουμε μια σειρά αριθμών από το 2 έως το 10 το δύο είναι το λίγο το 10 είναι το πολύ ενώ μέσο είναι το 6 γιατί σύμφωνα με τις διδασκαλίες της αριθμητικής απέχει ίση απόσταση 4 δηλαδή μονάδες τόσο από το 2 όσο και από το 10 από τα δύο δηλαδή άκρα Σrsquo αυτή δηλαδή την περίπτωση το κριτήριο προσδιορισμού του μέσου είναι ποσοτικό

β) Το παράδειγμα που αναφέρεται στο υποκειμενικό μέσο αντλείται από τον χώρο του αθλητισμού Αν για κάποιον αθλητή το φαγητό των δύο μνων είναι λίγο και το φαγητό των δέκα μνων είναι πολύ


37

τότε ο προπονητής δεν θα επιλέξει αναγκαστικά το φαγητό των έξι μνων που αντικειμενικά είναι η μεσότητα γιατί γιrsquo αυτόν τον αθλητή μπορεί να θεωρηθεί μεγάλη μερίδα ή μικρή Για το Μίλωνα που ήταν μεγαλόσωμος και έτρωγε μεγάλες ποσότητες φαγητού είναι λίγο ενώ για κάποιον που τώρα αρχίζει να γυμνάζεται είναι πολύ Το ίδιο ισχύει και για τους αθλητές του δρόμου ή της πάλης Παρατηρούμε δηλαδή ότι ο προσδιορισμός του μέσου σχετίζεται με ποιοτικά κριτήρια και μεταβλητούς παράγοντες όπως η σωματική διάπλαση του αθλητή ο χρόνος εκγύμνασης και το είδος του αθλήματος

ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑΠολυσύνδετα σχήματα

- laquoτὸ μὲν πλεῖον τὸ δrsquo ἔλαττον τὸ δrsquo ἴσον καὶ ταῦτα ἢ κατrsquo αὐτὸ τὸ πρᾶγμα ἢ πρὸς ἡμᾶςraquoχρησιμοποιούνται στην προσπάθεια του Αριστοτέλη να προσδιορίσει την έννοια της μεσότητας και να διακρίνει τα δύο διαφορετικά κριτήρια προσδιορισμού της

- laquoμήτε πλεονάζει μήτε ἐλλείπειraquo

Τονίζονται τα χαρακτηριστικά του υποκειμενικού μέσου

Αντιθέσεις

laquoΛέγω δὲ τοῦ μὲν πράγματος μέσον hellip πρὸς ἡμᾶς δὲ hellipraquoτονίζονται τα αντίθετα χαρακτηριστικά του αντικειμενικού και υποκειμενικού μέσου

laquoπλεονάζειne ἐλλείπειraquo laquoπολλὰ neὀλίγαraquo laquoπολύ ne ὀλίγονraquoτονίζονται οι αντιθετικές έννοιες της υπερβολής και της έλλειψης των δύο άκρων ανάμεσα στα οποία βρίσκεται η μεσότητα


38

laquoὑπερβολὴν - ἔλλειψιν ne μέσονraquo laquoφεύγει ne ζητεῖ αἱρεῖταιraquo αντιπαρατίθεται η μεσότητα με την υπερβολή και την έλλειψη οι οποίες αποτελούν τα δύο άκρα της και πρέπει να αποφεύγονται γιατί μας απομακρύνουν από την

ηθική αρετή Αντίθετα μόνο αν επιδιώκουμε τη μεσότητα μπορούμε να κατακτήσουμε την αρετή

ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΟΜΟΡΡΙΖΑσυνεχεῖ ἀπέχον ὑπερέχει ὑπερέχεται lt ἔχω ακάθεκτος αλληλουχία ανακωχή ανεκτικός ανέχεια ανοχή άσχετος διπλωματούχος έξη εξής εξοχή εποχή ευεξία ευωχία εχεμύθεια ζαχαρούχος κατοχή καχεκτικός καχεξία κληρουχία οχυρός οχύρωση παροχή περιέκτης περιεκτικός προεξοχή προνομιούχος προσεκτικός πτυχιούχος σοκολατούχος συμβασιούχος συνέχεια συνοχή σχέδιο σχεδόν σχέση σχετικός σχήμα σχολείο τροπαιούχοςλαβεῖν λαμβάνουσι ληπτέον ληψομένῳ lt λαμβάνω ακατάληπτος αμεροληψία ανεπανάληπτος ανεπίληπτος αντιλαβή αντίληψη απολαβή ασύλληπτος δικολάβος εικονολήπτης επανάληψη επιληψία εργολάβος εύληπτος ευυπόληπτος ηχολήπτης ηχοληψία θρησκόληπτος θρησκοληψία καταληπτός κατάληψη λαβή λαβίδα λάφυρολήμμα λήψη μεροληψία μετάληψη παραλαβή παραλήπτης περίληψη προκατάληψη πρόσληψη συλλαβή σύλληψη υπόληψη χειρολαβήἐλλείπει ἔλλειψιν lt λείπω διάλειμμα διάλειψη εγκατάλειψη έκλειψη έλλειμμα ελλειμματικός ελλειπτικός έλλειψη ελλιπής κατάλοιπο λειψανδρία λείψανο λειψός λειψυδρία λιποβαρής λιποθυμία λίπος λιπόσαρκος λιποτάκτης λιποταξία λιπόψυχος λοιπόν λοιπός παράλειψη υπόλειμμα υπόλοιποςφαγεῖν lt ἔφαγον lt τρώγω έδεσμα εδωδιμοπωλείο


39

εδώδιμος παμφάγος φαγητό φαγώσιμοἀλείπτης lt ἀλείφω άλειμμα αλοιφή απαλοιφή εξάλειψη επάλειψη πασάλειμμαπροστάξει lt πρὸς + τάττ(σσ)ω ανακατάταξη ανάταξη ανυπότακτος απότακτος αρχισυντάκτης ασύντακτος άτακτος αταξία διαταγή διάταγμα ένταξη επιταγή επιτακτικός επίταξη μετάταξη νομοταγής παράταξη προσταγή πρόσταγμα προστακτική πρόταξη συνταγή σύνταγμα συνταγματικός συντάκτης συντακτικόσύνταξη τάγμα ταγματάρχης ταγός τακτικός τακτός τάξη ταξίδι τάξιμο υποταγήἀρχομένῳ lt ἄρχομαι αναρχικός άναρχος αρχαίος αρχή αρχικός άρχων γυμνασίαρχοςέναρξη έπαρχος ναυαρχίδα ναύαρχος ταξίαρχος υπαρκτός ύπαρχοςἐπιστήμων lt ἐπίσταμαι επιστήμη επιστημολογία επιστήμονας επιστημονικός επιστημονισμός επιστημοσύνη επιστητόὑπερβολὴν lt ὑπὲρ + βάλλω αμφιβολία αναβλητικός αναβολή απόβλητος βαλβίδα βαλλιστικός βαλτός βεληνεκές βελόνα βέλος βλήμα βολή βολίδα βόλος διαβλητός έμβλημα έμβολο επιβλητικός ευμετάβολος κεραυνοβόλος λιθοβολισμός παράβολο περιβάλλον πρόβλημα πυροβολισμός συμβολή σύμβολο σφαιροβολία υπερβολή υποβλητικόςφεύγει lt φεύγω αναπόφευκτος άφευκτος καταφύγιο πρόσφυγας προσφυγικός φυγάς φυγή φυγόδικος φυγόκεντρος φυγόπονος φυγόστρατοςζητεῖ lt ζητέω-ῶ αζήτητος αναζήτηση ζήτημα ζήτηση ζητητής συζητήσιμος συζητητήςαἱρεῖται lt αἱρέομαι-οῦμαι αίρεση αιρετικός αιρετός αναιρετικός αρχαιρεσίες αυθαίρετος αφαίρεση αφηρημάδα διαιρετέος διαιρέτης εξαιρετικός εξαίρετος καθαίρεση προαιρετικός υπεξαίρεση Ενότητα 15η (Β 6 13-16) Ορισμός της αρετής


40

Α Σημαντικές διευκρινήσεις για το περιεχόμενο της έννοιας μεσότης

Δομή η υπερβολή η έλλειψη και το μέσον στα συναισθήματαη υπερβολή η έλλειψη και το μέσον στις πράξειςσυσχετισμός της αρετής με τη μεσότητα

Ανεπιθύμητες οι ακρότητες στα πάθη και στις πράξεις επιθυμητή η μεσότητα Συμπέρασμα η αρετή είναι ένα είδος μεσότητας

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗΓια παράδειγμα είναι δυνατόν (κανείς) και να φοβηθεί και να δείξει θάρρος και να επιθυμήσει και να οργιστεί και να ευσπλαχνιστεί και γενικά να ευχαριστηθεί και να δυσαρεστηθεί και σε μεγαλύτερο και σε μικρότερο βαθμό (από αυτόν που πρέπει) και τα δύο αυτά δεν είναι καλάmiddot όμως το να αισθανθεί κανείς αυτά τη στιγμή που πρέπει και σε σχέση με τα πράγματα που πρέπει και σε σχέση με τους ανθρώπους που πρέπει και για τον λόγο που πρέπει και με τον τρόπο που πρέπει (αυτό είναι) το μέσον και το άριστο το οποίο ακριβώς έχει σχέση με την αρετή Όμοια και στις πράξεις υπάρχει υπερβολή και έλλειψη και το μέσον Η αρετή λοιπόν αναφέρεται στα συναισθήματα και στις πράξεις στα οποία η υπερβολή αποτελεί σφάλμα και κατακρίνεται το ίδιο και η έλλειψη ενώ το μέσον επαινείται και είναι το σωστόmiddot και τα δύο αυτά έχουν σχέση με την αρετή Επομένως η αρετή είναι ένα είδος μεσότητας αφού βέβαια έχει για στόχο της το μέσον

ΣΧΟΛΙΑ Οριστική ταύτιση ηθικής αρετής με μεσότητα

o Ανάλυση του ηθικού όπως εμφανίζεται σε διάφορες


41

συνθήκες Δείχνει πολύ πιο έντονα από τον Πλάτωνα την επικαιρικότητα της συμπεριφοράς του ανθρώπουo Προσθέτει στην ενότητα αυτή τα laquoδειraquo τα πρέπει

Τα δει δεν είναι ασαφή αλλά καθορισμένα από την πολιτεία συγκεκριμενοποιούνται Αντικειμενοποιείται η αρετή Η πόλη είναι το πνεύμα της κοινότηταςΣυλλογιστική πορεία Αριστοτέλη Π1 Το μέσον επαινείται και είναι το σωστό(laquoτὸ δὲ μέσον ἐπαινεῖται καὶ κατορθοῦταιraquo)Π2 Ο έπαινος και το σωστό πάνε και τα δύο με την αρετή(laquoταῦτα δrsquo ἄμφω τῆς ἀρετῆςraquo)Συμπέρασμα Η αρετή είναι μεσότητα(laquoμεσότης τις ἄρα ἐστὶν ἡ ἀρετήraquo)

ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ Στην ενότητα αυτή είναι φανερή η μεθοδικότητα της σκέψης του Αριστοτέλη Στην 8η ενότητα διατύπωσε τη θέση του υποθετικά (με δύο υποθετικές προτάσεις laquoεἰ δὲ πᾶσα hellipraquo laquo(εἰ) ἡ δrsquoἀρετὴ πάσης hellipraquo) και δυνητικά (δυνητική ευκτική laquoἂν εἴηraquo) προσδίδοντας έτσι μετριοπάθειακαι διαλλακτικότητα στα λεγόμενά του Στην 9η ενότητα υποβάλλει τις υποθέσεις και το δυνητικό συμπέρασμα σε λογικό έλεγχο με τη χρήση παραδειγμάτων και διατυπώνει έναν δεύτερο συλλογισμό Ο λογικός αυτός έλεγχος τον οδήγησε στην οριστικοποίηση του συμπεράσματός του και γιrsquo αυτό χρησιμοποιεί πια οριστική έγκλιση (laquoΜεσότης τις ἄρα ἐστὶνἡ ἀρετήhellipraquo) που εκφράζει το πραγματικό και τη βεβαιότητα Ο τρόπος αυτός διερεύνησης είναι απόλυτα επιστημονικός καθώς υποδηλώνει ότι ο φιλόσοφος είναι ανοιχτός σε περαιτέρω διερεύνηση δεκτικός και σε άλλες σκέψεις και ιδέες ενώ απέχει από τον δογματισμό Έτσι προάγεται η επιστημονική έρευνα και οι επιστήμες εξελίσσονται

o Στα συναισθήματα και στις πράξεις υπάρχουν υπερβολή και έλλειψη

που αποτελούν σφάλμα και μεσότητα που είναι το σωστόo Η ηθική αρετή στοχεύει στο μέσον και είναι μια μορφή

μεσότητας


42

o Στην ενότητα αυτή προσθέτει ο Αριστοτέλης τα 5 δεῖ τα lsquoπρέπειrsquo δηλαδή που

δεν είναι κάτι ασαφές αλλά αντίθετα είναι καθορισμένα από την πολιτεία∙ έτσι αντικειμενοποιείται η αρετήὅτε δεῖ η χρονική στιγμήἐφrsquo οἷς δεῖ τα πράγματαπρὸς οὓς δεῖ οι άνθρωποιοὗ ἕνεκα δεῖ ο λόγοςὡς δεῖ ο τρόποςΌπως αναφέραμε και προηγουμένως ο Αριστοτέλης σκόπιμα επαναλαμβάνει ή εννοεί τύπους του ρήματος laquoδεῖraquo (laquoκαὶ μᾶλλον καὶ ἧττον (τοῦ δέοντος)raquo laquoὅτε δεῖraquo ἐφrsquo οἷς (δεῖ)raquo laquoπρὸς οὓς (δεῖ)raquo laquoοὗ ἕνεκα (δεῖ)raquo laquoὡς δεῖraquo) για να δώσει δεοντολογικό περιεχόμενο στο κείμενο και να κατευθύνει τους ανθρώπους προς την ηθικά ορθή συμπεριφορά Πώς όμως καθορίζεται η ηθικά ορθή συμπεριφορά Κάθε κοινωνία έχει κάποια κριτήρια ορθής συμπεριφοράς Στην περίπτωση των αρχαίωνΕλλήνων τα κριτήρια αυτά εντάσσονται μέσα στο πλαίσιο της πόλης-κράτους γιατί ας μην ξεχνάμε ότι ο αρχαίος Έλληνας λειτουργούσε πάντα ως μέλος του συνόλουκαι όχι ως άτομο Τα κριτήρια λοιπόν αυτά είναι τα εξήςα οι γραπτοί νόμοι της πόλης-κράτους αυτοί ήταν άλλωστε που καθόρισαν τη στάση του Σωκράτη όπως αυτή παρουσιάζεται στον πλατωνικό διάλογο Κρίτων όταν του προτάθηκε να δραπετεύσειβ η παράδοση οι άγραφοι νόμοι τα πρότυπα και τα παραδείγματα προς μίμηση ή προς αποφυγή που προβάλλονταν υποδείκνυαν τον ορθό τρόπο συμπεριφοράςγ η λογική δηλαδή ο ορθός λόγος η λογική και ιδιαίτερα η λογική του φρόνιμου ανθρώπου υποδείκνυε την ενδεδειγμένη συμπεριφορά (η έννοια της λογικής θα αναφερθεί στη 10η ενότητα)

o Παρόμοια κι εμείς ρυθμίζουμε τη συμπεριφορά μας ανάλογα με τους γραπτούς νόμους του κράτους και τους άγραφους νόμους που απορρέουν από τις λαϊκές μας παραδόσεις τις ιστορικές μας καταβολές και τη θρησκευτική


43

συνείδησηo Από τα παραπάνω γίνεται κατανοητό ότι τα

κριτήρια αυτά συμπεριφοράς που μας φέρνουν πιο κοντά στη μεσότητα δεν μένουν σταθερά αλλά μεταβάλλονται

σε περιεχόμενο ανάλογα με την κοινωνία την εποχή τον τόπο τα πρότυπα και άλλους παράγοντες Επομένως προκύπτει ότι την ευθύνη για την κατάκτηση των ηθικών αρετών την έχει ο ίδιος ο άνθρωπος ο οποίος οφείλει να καταβάλλει επίπονη προσπάθεια και αγώνα

o μέσον τε καὶ ἄριστον στο χωρίο αυτό φαινομενικά έχουμε οξύμωρο σχήμα καθώς ο Αριστοτέλης ταυτίζει το μέσον με το άριστο

Το μέσον όπως έχει ήδη αναφέρει ο φιλόσοφος βρίσκεται ανάμεσα στην υπερβολή και την έλλειψη Το laquoἄριστονraquo όμως κανονικά αποτελεί ακρότητα και όχι μεσότητα καθώς βρίσκεται στην υπερβολή Για τον Αριστοτέλη laquoἄριστονraquo είναι η τελειότητα το laquoτέλοςraquo η ανώτερη αξία των όντων που προκύπτει από τη μεσότητα Εδώ λοιπόν αποκτά τησημασία του ιδανικού του προτύπου της μετρημένης συμπεριφοράς που οφείλουμε να ακολουθήσουμε αν θέλουμε να κατακτήσουμε την αρετή που είναι η μεσότητα Έτσι οι δύο έννοιες τελικά ταυτίζονται και η αντίφαση αίρεται Το laquoἄριστονraquo αν και είναι ακρότητα συμπίπτει με το μέσον γιατί αποτελεί τον υπέρτατο βαθμό τελειότητας Αξιοπρόσεκτη είναι η θέση και το γένος της αντωνυμίας laquoὅπερraquo η οποία αναφέρεται στη λέξη laquoἄριστονraquo κι έτσι συσχετίζεται και ετυμολογικά η λέξη laquoἄριστονraquo με τη λέξη laquoἀρετῆςraquo

o laquoὉμοίως δὲ καὶ περὶ τὰς πράξεις ἔστιν ὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶ τὸ μέσον

Ο Αριστοτέλης είχε αναφέρει στο τέλος της 8ης ενότητας ότι η ηθική αρετή σχετίζεται με τα συναισθήματα και τις πράξεις Σrsquo αυτή την ενότητα βέβαια έφερε παραδείγματα που αφορούν μόνο τα συναισθήματα και όχι τις πράξεις Διευκρινίζει όμως ότι αυτό που συμβαίνει στα συναισθήματα συμβαίνει και με τις πράξειςmiddot


44

και σrsquo αυτές δηλαδή υπάρχει και υπερβολή και έλλειψη και το μέσον και πρέπει να πληρούνται οι ίδιες προϋποθέσεις με εκείνες των συναισθημάτων Η μεταξύ τους αναλογία δηλώνεται με τη χρήση του επιρρήματος laquoὁμοίωςraquo


Σχήμα λιτότηταςlaquoοὐκ εὖraquo εκφράζει με ήπιο τρόπο την αποδοκιμασία της υπερβολής και της έλλειψης από τον Αριστοτέλη

Πολυσύνδετα σχήματα 1laquoοἷον καὶ φοβηθῆναι καὶ θαρρῆσαι καὶ ἐπιθυμῆσαι καὶ ὀργισθῆναι καὶ ἐλεῆσαι καὶ ὅλως ἡσθῆναι καὶ λυπηθῆναι ἔστι καὶ μᾶλλον καὶ ἧττονraquo τονίζεται η διάκριση των συναισθημάτων σε ευχάριστα και δυσάρεστα καθώς και τις έννοιες της υπερβολής και της έλλειψης 2 laquoτὸ δrsquo ὅτε δεῖ καὶ ἐφrsquo οἷς καὶ πρὸς οὓς καὶ οὗ ἕνεκα καὶ ὡς δεῖraquo δίνεται έμφαση στις προϋποθέσεις που πρέπει να ισχύουν για να τηρηθεί το μέσον στα συναισθήματα 3 laquoὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶ τὸ μέσονraquo τονίζονται τα στοιχεία που συσχετίζουν την αρετή με τα συναισθήματα και τις πράξεις

Αντιθέσεις 1 laquoἡ μὲν ὑπερβολὴ hellip ἡ δrsquo ἔλλειψιςraquo 2 laquoἁμαρτάνεται ne κατορθοῦταιraquo laquoψέγεται ne ἐπαινεῖταιraquo τονίζεται η αποδοκιμασία της υπερβολής και της έλλειψης και η αποδοχή της μεσότητας

Πρωθύστερο σχήμαlaquoἐπαινεῖται καὶ κατορθοῦταιraquo δίνεται έμφαση στον έπαινο και την αποδοχή της μεσότητας


45

ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΟΜΟΡΡΙΖΑ

θαρρῆσαι lt θαρρέω -ῶ αναθάρρηση αποθάρρυνση αποθαρρυντικός ενθάρρυνση ενθαρρυντικός θαρραλέος θάρρεμα θαρρετά θαρρετός θάρρητα θάρρος θράσος θρασύς θρασύτηταἐπιθυμῆσαι lt ἐπὶ + θυμῶ ανεπιθύμητος απροθυμία απρόθυμος επιθυμητικός επιθυμητός επιθυμία εύθυμος θυμηδία θυμικός θυμοειδής θυμός θυμόσοφος λιποθυμίαοξύθυμος προθυμία πρόθυμοςὀργισθῆναι lt ὀργίζομαι εξοργιστικός οργή οργίλοςἐλεῆσαι lt ἐλεέω -ῶlt ἔλεος ανελεημόνως ανελέητος ανηλεής ελεεινός ελεημονητικός λεημοσύνη ελεήμων ελεητικός έλεοςἡσθῆναι lt ἥδομαι αηδία ηδονή ηδονικός ηδονισμός ηδονιστής ηδονιστικός ηδονοβλεψίας ηδονοθήρας ηδονολάτρης ηδονόπληκτος ηδονόχαρος ηδύγλωσσος ηδυλογία ηδυντικός ηδύοσμα ηδύοσμος (= δυόσμος) ηδυπάθεια ηδυπαθής ηδύποτο (= λικέρ) ηδύς ήδυσμα ηδύφωνος ηδύφωτοςλυπηθῆναι lt λυπέομαι ndashοῦμαι lt λύπη (θ λυπε-j ωgt λυπέ-ω gt λυπῶ) αλύπητα άλυπος αξιολύπητος λύπη λυπηρός λύπηση λυπητερός λυπομανής λυπομανία περίλυπος συλλυπητήριοςὁμοίως αφομοίωση εξομοίωση ομογένεια ομόθρησκος ομοϊδεάτης ομοιογένεια ομοιομορφία όμοιος ομοιόσταση ομοιότητα ομοίωμα ομοιωματικός ομολογία ομόνοια όμορος παρόμοιος παρομοίωση προσομοίωσηπάθη lt πάσχω αδενοπάθεια αντιπάθεια αντιπαθής αντιπαθητικός απάθεια απαθής εμπάθεια εμπαθής ευπάθεια ηδυπάθεια καρδιοπάθεια μετριοπάθεια μετριοπαθής μυστικοπάθεια πάθημα πάθηση παθητικός παθητικότητα παθιάρης παθογένεια παθογόνος παθολογία


46

παθολογικός πάθος πένθιμος πένθος πλημμυροπαθής προσπάθεια σεισμοπαθής συμπάθεια συμπαθής συμπαθητικός ωραιοπαθήςἁμαρτάνεται lt ἁμαρτάνομαι (αμάρτημα αμαρτία αμαρτωλός αναμάρτητοςψέγεται lt ψέγομαι lt ψόγος αψεγάδιαστος άψογος φιλόψογος ψεγάδι ψεγάδιασμαψέκτης ψεκτικός ψεκτός ψόγοςἐπαινεῖται lt ἐπαινῶ αινετός επαινέτης επαινετικός επαινετός έπαινος παίνεμα παραίνεση παραινετικός συναίνεση συναινετικόςκατορθοῦται lt κατὰ + ὀρθόω -ῶ αδιόρθωτος ακατόρθωτος διόρθωμα διορθώνω διόρθωση διορθωτής διορθωτικό επανορθώνω επανόρθωση επανορθωτικόςεπιδιόρθωση κατόρθωμα κατορθώνω όρθιος ορθολογισμός ορθολογιστής ορθοπτικόςορθός ορθοσκόπηση ορθοσκόπιο ορθοστασία ορθοστάτης ορθοστατικός ορθότηταορθοτομία ορθοτροπισμός ορθόφρων ορθοφωνία ορθώνω παλινόρθωση


47

Ενότητα 15η (Β 6 13-16) (συνέχεια) Ορισμός της αρετής

Θέμα Ο πλήρης ορισμός της αρετής

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗΕίναι λοιπόν η αρετή συνήθεια που επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο η οποία βρίσκεται στη μεσότητα σε σχέση με εμάς η οποία καθορίζεται από τη λογική και συγκεκριμένακατά τη γνώμη μου (με τη λογική) που καθορίζει ο φρόνιμος άνθρωπος Και (είναι) μεσότητα (που βρίσκεται) ανάμεσα σε δύο κακίες που η μια βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής ενώ η άλλη από την πλευρά της έλλειψης και ακόμα (είναι μεσότητα) επειδή από τη μία άλλες από τις κακίες παρουσιάζονται ελλιπείς και άλλες από την άλλη είναι υπερβολικές σε σχέση με αυτό που πρέπει και στα συναισθήματα και στις πράξεις ενώ η αρετή και βρίσκει και επιλέγει το μέσον

ΣΧΟΛΙΑΟρισμός της αρετής Η αρετή είναι ἕξις ἕξις προαιρετική μεσότις πρὸς ἡμᾶςὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειεν μεσότης δύο κακιῶν είναι δηλαδή μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο ∙ βρίσκεται στο μέσο το οποίο προσδιορίζεται με κριτήρια υποκειμενικά και καθορίζεται από τη λογική και συγκεκριμένα τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου Είναι το μέσον ανάμεσα σε δύο άκρα που είναι κακά και πετυχαίνει το μέσον και άρα το δέον

o Η λογική και μάλιστα του φρόνιμου ανθρώπου αναφέρονται τώρα για πρώτη φορά

Αλλού στο ίδιο έργο διαβάζουμε laquoἡ μετά του ορθου λόγου


48

ἕξις αρετή εστίνraquo Αρχικά λοιπόν είναι ο νόμος που συνηθίζει τους πολίτες να ενεργούν ενάρετα∙ έπειτα έρχεται η λογική η φρόνηση που βοηθά το νόμο και τελειοποίει το έργο τουΕπειδή λοιπόν το μέσον είναι πρὸς ἡμᾶς δε σημαίνει ότι είναι κάτι υποκειμενικό∙ η ανθρώπινη λογική είναι ο κοινός κανόνας που εξασφαλίζει την αντικειμενικότητα και όχι το σχετικισμό Μάλιστα η αντικειμενικότητα εξασφαλίζεται και δεν επιτρέπει κανένα όριο ασάφειας αφού καθορίζεται ότι πρόκειται για τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου Είναι λοιπόν η αρετή μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που επιλέγεται ελεύθερα από τον άνθρωπο Βρίσκεται στη μεσότητα που προσδιορίζεται με βάση τα υποκειμενικά κριτήρια και καθορίζεται από τη λογική και μάλιστα τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου Η αρετή λοιπόν είναι μια ιδιότητα που αποδίδεται όχι μόνο στον άνθρωπο αλλά και στα ζώα και στα πράγματα Δεν είναι επομένως αποκλειστικά και μόνο μια ηθική ιδιότητα που απορρέει από την επανάληψη ηθικών ενεργειών αλλά επίσης η ικανότητατο προτέρημα των έμψυχων ή των άψυχων που τους δίνει τη δυνατότητα να βρίσκονται στην τέλεια κατάστασή τους και να επιτελούν με σωστό τρόπο το έργο για το οποίο είναι προορισμένα από τη φύση

Τα γνωρίσματα της αρετής

Οριστέα έννοια η ΑρετήΈννοια γένουςα laquoἕξιςraquo ο όρος προέρχεται από το θέμα του μέλλοντα (laquoἕξωraquo) του ρήματος laquoἔχωraquoΟ Αριστοτέλης θεωρεί ότι η laquoἕξιςraquo είναι το προσεχές γένος της αρετής και δίνει στον όρο ηθικό περιεχόμενο είναι το μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που προκύπτει από συνήθεια ή επαναλαμβανόμενη άσκηση Η ποιότητα λοιπόν των έξεων εξαρτάται από την ποιότητα των ενεργειών μας Άρα δεν αρκεί να χαρακτηρίζουμε τις αρετές έξεις αφού αυτές διακρίνονται σε καλές και κακές αλλά να βρούμε το ιδιαίτερο εκείνο γνώρισμα την ειδοποιό διαφορά που τις διαφοροποιεί από τις άλλες έξεις


49

β laquoπροαιρετικήraquo είναι η ελεύθερη και έλλογη εκλογή και βούληση που αποτελούν απαραίτητη προϋπόθεση για να κάνει ο άνθρωπος σωστή επιλογή ενεργειών και να κατακτήσει το μέτρο αποφεύγοντας τις ακρότητες δηλαδή την υπερβολή και την έλλειψη Την ευθύνη λοιπόν για την κατάκτηση της ηθικής αρετής την έχει ο ίδιος ο άνθρωπος Αν ο δρόμος προς την αρετή δεν ήταν αποτέλεσμα ελεύθερης βούλησης αλλά καταναγκασμού τότε η αρετή δεν θα είχε καμία αξία για τον άνθρωπο Η laquoπροαίρεσιςraquo αποτελεί σύμφωνα με τον Αριστοτέλη τον έναν από τους τρεις αναγκαίους όρους για την ύπαρξη της αρετής Οι άλλοι δύο όροι είναι- ο άνθρωπος να έχει συνείδηση της πράξης του (laquoεἰδὼςraquo) και- να την πραγματοποιεί με σιγουριά και σταθερότητα (laquoβεβαίως καὶ ἀμετακινήτωςraquo)

Ειδοποιός διαφοράγ laquoἐν μεσότητι οὖσαraquo η μετοχή συνάπτεται στον όρο laquoἕξιςraquo και προσθέτει την ειδοποιό διαφορά στον ορισμό της αρετής Δεν πρόκειται για οποιαδήποτε έξη αλλά για έξη που την χαρακτηρίζει η μεσότητα και μάλιστα η laquoπρὸς ἡμᾶςraquo

Τα υποκειμενικά κριτήρια (laquoπρὸς ἡμᾶςraquo) το μέσον αυτό δεν είναι ούτε πάρα πολύ ούτε πολύ λίγο ούτε είναι ένα για όλους Είναι σχετικό και ο προσδιορισμός του εξαρτάται από τον ίδιο τον άνθρωπο ο οποίος με τη χρήση της λογικής μπορεί να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς παράγοντες όπως τις ιδιαίτερες ανάγκες του τις περιστάσεις την εποχή τον τόπο τα κοινωνικά πρότυπα κτλδ laquoτῇ πρὸς ἡμᾶςraquo η μεσότητα προσδιορίζεται με βάση τα υποκειμενικά κριτήρια Αυτό προκύπτει ως εξής αφού η αρετή είναι έξη δεν είναι μια οποιαδήποτε έξη αλλά έξη που την χαρακτηρίζει η μεσότητα και μάλιστα η laquoπρὸς ἡμᾶςraquo η οποία σχετίζεται με τον ίδιο τον άνθρωπο και τις επιλογές του οι οποίες


50

ρυθμίζονται από εξωγενείς και μεταβλητούς παράγοντεςε laquoὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειενraquo το μετοχικό αυτό σύνολο συνάπτεται στον όρο laquoἐν μεσότητιraquo και δίνει τα κριτήρια προσδιορισμού της υποκειμενικής μεσότητας με τα οποία περιορίζεται το

o

o Μεσότης δὲ δύο κακιῶνhellip καὶ αἱρεῖσθαι Ορισμός της μεσότητας

Στο τέλος του κειμένου δίνεται με πληρότητα ο ορισμός της μεσότητας Η μεσότητα λοιπόν βρίσκεται ανάμεσα σε δύο κακίες από τις οποίες η μία βρίσκεται στην πλευρά της υπερβολής ενώ η άλλη στην πλευρά της έλλειψης Άλλες από αυτές τις κακίες παρουσιάζονται ελλιπείς και άλλες είναι υπερβολικές σε σχέση με αυτό που πρέπει το οποίο είναι το μέσον και το σωστό Αυτές τις κακίες τις συναντάμε στα συναισθήματα και στις πράξεις ενώ αντίθετα η αρετή βρίσκει και επιλέγει αυτό που πρέπει δηλαδή τη μεσότητα ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑΈλξη και βραχυλογίαlaquoὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ (αντί laquoτῷ λόγῳ ὃνraquo) ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειενraquo Πολυσύνδετο σχήματονίζεται ο στόχος της αρετής να βρίσκει και να επιλέγει το σωστό και να αποφεύγει το λάθοςlaquoκαὶ εὑρίσκειν καὶ αἱρεῖσθαιraquo

ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΟΜΟΡΡΙΖΑ σκοποῦ lt σκοπέω -ῶ ακτινοσκόπηση ανασκόπηση


51

άσκοπος αυτοσκοπός βιντεοσκόπησηβολιδοσκόπηση βυθοσκόπηση δημοσκόπηση επίσκεψη επισκέψιμος επισκόπηση επίσκοπος καιροσκόπος κατασκοπία κατάσκοπος κερδοσκοπία κερδοσκόπος μικροσκόπιο οιωνοσκόπος περίσκεψη περισκόπιο πρόσκοπος σκεπτικισμός σκεπτικός σκέψη σκόπελος σκοπιά σκόπιμος σκοποβολή σκοπός στηθοσκόπιο συνδιάσκεψη σύσκεψη τηλεσκόπιο ωροσκόπιο ωροσκόποςὑπερβολὴ ὑπερβάλλειν lt ὑπὲρ + βάλλω αμφιβολία αμφίβολος αναβλητικός αναβολέας αναβολή ανυπέρβλητος αποβλητέος απόβλητος βαλβίδα βαλλιστικός βαλτός βεληνεκές βελόνα βέλος βλήμα βολή βολίδα βόλος διαβλητός διαβολικός διάβολοςέμβλημα εμβληματικός έμβολο επιβλητικός ευμετάβολος καταβολή κεραυνοβόλος λιθοβολισμός μεταβολικός παράβολο περιβάλλον πρόβλημα πυροβολισμός συμβολήσύμβολο σφαιροβολία υπερβολή υποβλητικός υποβολέαςἔλλειψις ἐλλείπειν lt λείπω διάλειμμα διάλειψη εγκατάλειψη έκλειψη έλλειμμα ελλειπτικός έλλειψη ελλιπής κατάλοιπος λειψανδρία λείψανο λειψανοθήκη λειψόςλειψυδρία λιποβαρής λιποθυμία λιποθυμικός λιπόθυμος λίπος λιπόσαρκος λιποτάκτης λιποταξία λιπόψυχος λοιπόν λοιπός παραλειπτέος παράλειψη υπόλειμμα υπόλοιποςἀρετῶν ἀρέσκω ἄριστοςαρέσκεια αρεστός άρθρο αριθμός αριστείο αριστοκρατία άριστος άρμα αρμονία αρμός δυσαρέσκεια ενάρετος πανάρετος φιλαρέσκεια ενάρετος πανάρετοςπροαιρετικὴ αἱρεῖσθαι lt πρὸ + αἱρέω -ῶ αίρεση αιρετικός αιρετός αναίρεση αναιρετικός αρχαιρεσία (σημείωση το θέμα laquoἑλ-raquo του αορίστου β΄ συνδέεται ετυμολογικά σύμφωνα με ορισμένους μελετητές με το ρήμα laquoἁλίσκομαιraquo άλωση αιχμάλωτος ευάλωτος) αφαίρεση αφηρημάδα διαίρεση διαιρέτης διαιρετός εξαιρετικός καθαίρεση προαίρεση προαιρετικός συναίρεση συνηρημένοςὡρισμένῃ ὁρίσειεν lt ὁρίζω ὡρισμένῃ ὁρίσειεν lt ὁρίζω ακαθόριστος αόριστος αφορισμός αφοριστικός διορισμός διοριστήριο εξορία εξόριστος επανακαθορισμός καθοριστικός μεθόριος οριακός ορίζοντας οριζόντιος οριζοντίωση όριο οριοθέτηση ορισμός οριστική οριστικός


52

παραμεθόριος περιορισμός περιοριστικός προκαθορισμός προορισμός προσδιορισμός προσδιοριστικός συνοριακός σύνοροφρόνιμος lt φρὴν (γεν φρενός) αφροσύνη εθνικόφρων ευφροσύνη εχέφρων καταφρόνια μετριοφροσύνη μετριόφρων νομιμοφροσύνη παραφροσύνη παράφρων περιφρόνησηπεριφρονητικός σωφροσύνη φιλοφρόνηση φρενίτιδα φρενοβλαβής φρενοκομείο φρόνημα φρονηματισμός φρόνηση φρονιμίτηςπάθεσι lt πάσχω αδενοπάθεια αντιπάθεια αντιπαθής αντιπαθητικός απάθεια απαθής εμπάθεια εμπαθής ευπάθεια ηδυπάθεια καρδιοπάθεια μετριοπάθεια μετριοπαθήςμυστικοπάθεια πάθημα πάθηση παθητικός παθητικότητα παθιάρης παθογένεια παθογόνος παθολογία παθολογικός πάθος πένθιμος πένθος πλημμυροπαθής προσπάθεια σεισμοπαθής συμπάθεια συμπαθής συμπαθητικός ωραιοπαθής εὑρίσκειν lt εὑρίσκω ανεύρεση δυσεύρετος εύρεση ευρεσιτεχνία ευρετήριο ευρετής εύρετρα εύρημα ευρηματικός εφεύρεση εφευρέτης εφευρετικός συνεύρεση

ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΕΣ ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ 2007Αριστοτέλους Ἠθικὰ Νικομάχεια B1 5-8Mαρτυρεῖ δὲ καὶ τὸ γινόμενον ἐν ταῖς πόλεσιν οἱ γὰρ νομοθέται τοὺς πολίτας ἐθίζοντες ποιοῦσιν ἀγαθούς καὶ τὸ μὲν βούλημα παντὸς νομοθέτου τοῦτrsquo ἐστίν ὅσοι δὲ μὴ εὖ


53

αὐτὸ ποιοῦσιν ἁμαρτάνουσιν καὶ διαφέρει τούτῳ πολιτείαπολιτείας ἀγαθὴ φαύληςἜτι ἐκ τῶν αὐτῶν καὶ διὰ τῶναὐτῶν καὶ γίνεται πᾶσα ἀρετὴ καὶ φθείρεται ὁμοίως δὲκαὶ τέχνη ἐκ γὰρ τοῦ κιθαρίζειν καὶ οἱ ἀγαθοὶ καὶ κακοὶγίνονται κιθαρισταί Ἀνάλογον δὲ καὶ οἰκοδόμοι καὶ οἱ λοιποὶ πάντες ἐκ μὲν γὰρ τοῦ εὖ οἰκοδομεῖν ἀγαθοὶ οἰκοδόμοι ἔσονται ἐκ δὲ τοῦ κακῶς κακοί Εἰ γὰρ μὴ οὕτωςεἶχεν οὐδὲν ἂν ἔδει τοῦ διδάξοντος ἀλλὰ πάντες ἂν ἐγίνοντο ἀγαθοὶ ἢ κακοί Οὕτω δὴ καὶ ἐπὶ τῶν ἀρετῶν ἔχει πράττοντες γὰρ τὰ ἐν τοῖς συναλλάγμασι τοῖς πρὸς τοὺς ἀνθρώπους γινόμεθα οἳ μὲν δίκαιοι οἳ δὲ ἄδικοι πράττοντες δὲ τὰ ἐν τοῖς δεινοῖς καὶἐθιζόμενοι φοβεῖσθαι ἢ θαρρεῖν οἳ μὲν ἀνδρεῖοι οἳ δὲ δειλοίὉμοίως δὲ καὶ τὰ περὶ τὰς ἐπιθυμίας ἔχει καὶ τὰ περὶ τὰςὀργάς οἳ μὲν γὰρ σώφρονες καὶ πρᾶοι γίνονται οἳ δrsquoἀκόλαστοι καὶ ὀργίλοι οἳ μὲν ἐκ τοῦ οὑτωσὶ ἐν αὐτοῖςἀναστρέφεσθαι οἳ δὲ ἐκ τοῦ οὑτωσί Καὶ ἑνὶ δὴ λόγῳ ἐκ τῶνὁμοίων ἐνεργειῶν αἱ ἕξεις γίνονται ∆ιὸ δεῖ τὰς ἐνεργείαςποιὰς ἀποδιδόναι κατὰ γὰρ τὰς τούτων διαφορὰςἀκολουθοῦσιν αἱ ἕξεις Οὐ μικρὸν οὖν διαφέρει τὸ οὕτως ἢοὕτως εὐθὺς ἐκ νέων ἐθίζεσθαι ἀλλὰ πάμπολυ μᾶλλον δὲ τὸ πᾶνΑ Από το κείμενο που σας δίνεται να μεταφράσετε στοτετράδιό σας το απόσπασμα laquoἈνάλογον δὲ hellip αἱ ἕξεις γίνονταιraquo Μονάδες 10Β1 Με βάση τα δεδομένα του κειμένου laquoMαρτυρεῖ hellipἀγαθοὶ ἢ κακοίraquo ποιος είναι ο ρόλος του δασκάλου στην απόκτηση της ηθικής αρετής Μονάδες 15Β2 laquoΟὕτω δὴ καὶ ἐπὶ τῶν ἀρετῶν ἔχει hellip μᾶλλον δὲ τὸ πᾶνraquo να εκθέσετε τη σχέση μεταξύ laquoενεργειώνraquo και laquoέξεωνraquo στην κατάκτηση της ηθικής αρετής Μονάδες 15

Β3 Ποιες διδασκαλίες του Αριστοτέλη παρουσιάζονταιστις διδαχθείσες ενότητες των Πολιτικών Μονάδες 10

Β4 Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της νέας ελληνικής γλώσσας απλές ή σύνθετες για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένουμαρτυρεῖ ἁμαρτάνουσιν φθείρεται ἀναστρέφεσθαι ἀποδιδόναι


54

Μονάδες 10

ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ 2008Ἀριστοτέλους Ἠθικὰ Νικομάχεια Β6 4-10Ἐν παντὶ δὴ συνεχεῖ καὶ διαιρετῷ ἔστι λαβεῖν τὸ μὲν πλεῖον τὸ δrsquoἔλαττον τὸ δrsquo ἴσον καὶ ταῦτα ἢ κατrsquo αὐτὸ τὸ πρᾶγμα ἢ πρὸς ἡμᾶςhellipΛέγω δὲ τοῦ μὲν πράγματος μέσον τὸ ἴσον ἀπέχον ἀφrsquo ἑκατέρου τῶνἄκρων ὅπερ ἐστὶν ἓν καὶ τὸ αὐτὸ πᾶσιν πρὸς ἡμᾶς δὲ ὃ μήτε πλεονάζει μήτε ἐλλείπει τοῦτο δrsquo οὐχ ἕν οὐδὲ ταὐτὸν πᾶσιν Οἷον εἰ τὰ δέκα πολλὰ τὰ δὲ δύο ὀλίγα τὰ ἓξ μέσα λαμβάνουσι κατὰ τὸ πρᾶγμα ἴσῳ γὰρ ὑπερέχει τε καὶ ὑπερέχεται τοῦτο δὲ μέσονἐστὶ κατὰ τὴν ἀριθμητικὴν ἀναλογίαν Τὸ δὲ πρὸς ἡμᾶς οὐχ οὕτω ληπτέον οὐ γὰρ εἴ τῳ δέκα μναῖ φαγεῖν πολὺ δύο δὲ ὀλίγον ὁ ἀλείπτης ἓξ μνᾶς προστάξει ἔστι γὰρ ἴσως καὶ τοῦτο πολὺ τῷ ληψομένῳ ἢ ὀλίγον Μίλωνι μὲν γὰρ ὀλίγον τῷ δὲ ἀρχομένῳ τῶν γυμνασίων πολύ Ὁμοίως ἐπὶ δρόμου καὶ πάλης Οὕτω δὴ πᾶς ἐπιστήμων τὴν ὑπερβολὴν μὲν καὶ τὴν ἔλλειψιν φεύγει τὸ δὲ μέσον ζητεῖ καὶ τοῦθrsquo αἱρεῖται μέσον δὲ οὐ τὸ τοῦ πράγματοςἀλλὰ τὸ πρὸς ἡμᾶςΕἰ δὴ πᾶσα ἐπιστήμη οὕτω τὸ ἔργον εὖ ἐπιτελεῖ πρὸς τὸ μέσον βλέπουσα καὶ εἰς τοῦτο ἄγουσα τὰ ἔργα (ὅθεν εἰώθασιν ἐπιλέγειν τοῖς εὖ ἔχουσιν ἔργοις ὅτι οὔτrsquo ἀφελεῖν ἔστιν οὔτε προσθεῖναι ὡς τῆς μὲν ὑπερβολῆς καὶ τῆς ἐλλείψεως φθειρούσηςτὸ εὖ τῆς δὲ μεσότητος σῳζούσης οἱ δrsquo ἀγαθοὶ τεχνῖται ὡς λέγομεν πρὸς τοῦτο βλέποντες ἐργάζονται) ἡ δrsquo ἀρετὴ πάσηςτέχνης ἀκριβεστέρα καὶ ἀμείνων ἐστὶν ὥσπερ καὶ ἡ φύσις τοῦμέσου ἂν εἴη στοχαστική Λέγω δὲ τὴν ἠθικήν αὕτη γάρ ἐστι περὶπάθη καὶ πράξεις ἐν δὲ τούτοις ἔστιν ὑπερβολὴ καὶ ἔλλειψις καὶτὸ μέσονΑ Από το κείμενο που σας δίνεται να γράψετε στο τετράδιό σας τη μετάφραση του αποσπάσματος laquoΟὕτω δὴ hellip καὶ τὸ μέσονraquo Μονάδες 10Β1 Πώς προσδιορίζεται στο κείμενο που σας δόθηκε η έννοια της μεσότητας για τα πράγματα και για τονάνθρωπο Να τεκμηριώσετε την απάντησή σας καιμε αναφορές σε συγκεκριμένα χωρία Μονάδες 15


55

Β2 Πώς συσχετίζονται από τον Αριστοτέλη οι έννοιεςἐπιστήμη (τέχνη)-ἀρετή-φύσις Μονάδες 15Β3 Σε ποια μέρη διέκρινε ο Αριστοτέλης την ψυχήΜονάδες 10Β4 Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της νέας ελληνικής γλώσσας απλές ή σύνθετες για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου ἀναλογία ληπτέον αἱρεῖται ἄγουσα προσθεῖναι Μονάδες 10

ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ 2010Ἀριστοτέλους Ἠθικά Νικομάχεια Β 6 12-16Ἡ δrsquo ἀρετὴ περὶ πάθη καὶ πράξεις ἐστίν ἐν οἷς ἡ μὲνὑπερβολὴ ἁμαρτάνεται καὶ ψέγεταικαὶ ἡ ἔλλειψις τὸ δὲ μέσον ἐπαινεῖται καὶ κατορθοῦται ταῦτα δrsquo ἄμφω τῆς ἀρετῆς Μεσότης τις ἄρα ἐστὶν ἡ ἀρετή στοχαστική γε οὖσα τοῦ μέσουἜτι τὸ μὲν ἁμαρτάνειν πολλαχῶς ἔστιν (τὸ γὰρ κακὸν τοῦ ἀπείρου ὡς οἱ Πυθαγόρειοι εἴκαζον τὸ δrsquo ἀγαθὸν τοῦ πεπερασμένου) τὸ δὲ κατορθοῦν μοναχῶς (διὸ καὶ τὸ μὲν ῥᾴδιον τὸ δὲ χαλεπὸν ῥᾴδιον μὲν τὸ ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦ χαλεπὸν δὲ τὸ ἐπιτυχεῖν) καὶ διὰ ταῦτrsquo οὖν τῆς μὲν κακίας ἡ ὑπερβολὴ καὶ ἡ ἔλλειψις τῆς δrsquo ἀρετῆς ἡ μεσότης ἐσθλοὶ μὲν γὰρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δὲ κακοίἜστιν ἄρα ἡ ἀρετὴ ἕξις προαιρετική ἐν μεσότητι οὖσατῇ πρὸς ἡμᾶς ὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειενΜεσότης δὲ δύο κακιῶν τῆς μὲν καθrsquo ὑπερβολὴν τῆς δὲ κατrsquoἔλλειψιν καὶ ἔτι τῷ τὰς μὲν ἐλλείπειν τὰς δrsquo ὑπερβάλλειν τοῦδέοντος ἔν τε τοῖς πάθεσι καὶ ἐν ταῖς πράξεσι τὴν δrsquo ἀρετὴντὸ μέσον καὶ εὑρίσκειν καὶ αἱρεῖσθαιΑ1 Από το κείμενο που σας δίνεται να γράψετε στο τετράδιό σας τη μετάφραση του αποσπάσματος laquoἩ δrsquoἀρετὴ παντοδαπῶς δὲ κακοὶraquo Μονάδες 10Β1 Να εξηγήσετε πώς ο Αριστοτέλης αξιοποιώντας τηνάποψη των Πυθαγορείων και τον άγνωστης προέλευσης στίχο που βρίσκονται στο κείμενο που σας δίνεται καταλήγει στο συμπέρασμα laquoκαὶ διὰ ταῦτrsquo οὖν τῆς μὲν


56

κακίας ἡ ὑπερβολὴ καὶ ἡ ἔλλειψις τῆς δrsquo ἀρετῆς ἡ μεσότηςraquo Μονάδες 15Β2 Να προσδιορίσετε και να σχολιάσετε νοηματικά ταχαρακτηριστικά της αρετής όπως προκύπτουν από το απόσπασμα του κειμένου laquoἜστιν ἄρα ὁ φρόνιμος ὁρίσειενraquo Μονάδες 15Β3 Ποιες απόψεις εξέφρασε ο Αριστοτέλης για την πόλη τηςΑθήνας και τους Αθηναίους σύμφωνα με την παράδοση λίγο πριν εγκαταλείψει την Αθήνα Μονάδες 10Β4 Να βρείτε στο κείμενο που σας δίνεται μία ομόρριζη λέξηγια καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις σχέση ανόρθωση καθαίρεση απάθεια υπόλοιπο διαβλητόςεικαστικός ουσία πρακτική ραστώνη Μονάδες 10

ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ΄ ΤΑΞΗΣ 2009Αριστοτέλους Ηθικά Νικομάχεια Β 1 1-4∆ιττῆς δὴ τῆς ἀρετῆς οὔσης τῆς μὲν διανοητικῆς τῆς δὲἠθικῆς ἡ μὲν διανοητικὴ τὸ πλεῖον ἐκ διδασκαλίας ἔχει καὶ τὴν γένεσιν καὶ τὴν αὔξησιν διόπερ ἐμπειρίας δεῖται καὶ χρόνου ἡ δrsquo ἠθικὴ ἐξ ἔθους περιγίνεται ὅθεν καὶ τοὔνομαἔσχηκε μικρὸν παρεκκλῖνον ἀπὸ τοῦ ἔθους Ἐξ οὗ καὶ δῆλον ὅτι οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει ἡμῖν ἐγγίνεται οὐθὲν γὰρ τῶν φύσει ὄντων ἄλλως ἐθίζεται οἷον ὁ λίθος φύσει κάτω φερόμενος οὐκ ἂν ἐθισθείη ἄνω φέρεσθαι οὐδrsquo ἂνμυριάκις αὐτὸν ἐθίζῃ τις ἄνω ῥιπτῶν οὐδὲ τὸ πῦρ κάτωοὐδrsquo ἄλλο οὐδὲν τῶν ἄλλως πεφυκότων ἄλλως ἂν ἐθισθείηΟὔτrsquo ἄρα φύσει οὔτε παρὰ φύσιν ἐγγίνονται αἱ ἀρεταί ἀλλὰ πεφυκόσι μὲν ἡμῖν δέξασθαι αὐτάς τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦ ἔθουςἜτι ὅσα μὲν φύσει ἡμῖν παραγίνεται τὰς δυνάμειςτούτων πρότερον κομιζόμεθα ὕστερον δὲ τὰς ἐνεργείαςἀποδίδομεν (ὅπερ ἐπὶ τῶν αἰσθήσεων δῆλον οὐ γὰρ ἐκ τοῦ πολλάκις ἰδεῖν ἢ πολλάκις ἀκοῦσαι τὰς αἰσθήσεις ἐλάβομενἀλλrsquo ἀνάπαλιν ἔχοντες ἐχρησάμεθα οὐ χρησάμενοι


57

ἔσχομεν)τὰς δrsquo ἀρετὰς λαμβάνομεν ἐνεργήσαντες πρότερον ὥσπερ καὶ ἐπὶ τῶν ἄλλων τεχνῶν ἃ γὰρ δεῖ μαθόντας ποιεῖν ταῦτα ποιοῦντες μανθάνομεν οἷον οἰκοδομοῦντες οἰκοδόμοι γίνονταικαὶ κιθαρίζοντες κιθαρισταί οὕτω δὴ καὶ τὰ μὲν δίκαια πράττοντες δίκαιοι γινόμεθα τὰ δὲ σώφρονα σώφρονες τὰ δrsquo ἀνδρεῖα ἀνδρεῖοιΑ μετάφραση του αποσπάσματος laquo∆ιττῆς δὴτῆς ἀρετῆς οὔσης hellip τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦ ἔθουςraquo Μονάδες 10Β1 laquoΟὔτrsquo ἄρα φύσει τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦ ἔθουςraquoποια είναι η άποψη του Αριστοτέλη για τη γένεσητης ηθικής αρετής και σε τι διαφοροποιείται από την αριστοκρατική αντίληψη όπως αυτή εκφράζεται και από τον Σοφοκλή στο εξής απόσπασμα από την Αντιγόνη στίχοι 37-38 (η Αντιγόνη απευθύνεται στην αδελφή της Ισμήνη)laquoέτσι έχουν τα πράγματα για σένα τώρα και γρήγορα θα αποδείξεις αν είσαι από τη φύση σου γενναία ή δειλή παρόλο που κατάγεσαι από λαμπρή γενιάraquo Μονάδες 15Β2 Ποιο είναι το περιεχόμενο των εννοιών laquoδύναμιςraquo και laquoEνέργειαraquo στην αριστοτελική φιλοσοφία και πώς ο Αριστοτέλης τις χρησιμοποιεί στα δύο εμπειρικά παραδείγματα της δεύτερης παραγράφου του κειμένου για τις αισθήσεις και τις τέχνες προκειμένου να ορίσει τις ηθικές αρετές Μονάδες 15Β3 Πώς η παρουσία του Εύδοξου του Κνίδιου στην Ακαδημία επέδρασε στη διαμόρφωση της προσωπικότητας του Αριστοτέλη Μονάδες 10Β4 Να γράψετε δύο ομόρριζες λέξεις της αρχαίας ή της νέας ελληνικής γλώσσας απλές ή σύνθετες για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου φέρεσθαι δέξασθαι τελειουμένοις κομιζόμεθα ἰδεῖν Μονάδες 10

ΠΗΓΕΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ httpfilvoiblogspotcompblog-page_9828html


58

httpssitesgooglecomviewfilologia-anatolikis- attikisCEB1CF81CF87CEB9CEBACEAE-CF83CEB5CEBBCEAFCEB4CEB1CEBDCEB5CEB1-CF80CF81CEBFCEB3CF81CEB1CEBCCEBCCEB1CF84CEB1-CF83CF80CEBFCF85CEB4CF89CEBD

httpswwwfilologikos-istotoposgr20190605 archaia-ellinika-g-lykeioy-fakelos

httpwwwstudy4examsgranc_greek


59

Ενότητα 12η (Β 1 1-3) Αριστοτέλης Η ηθική αρετή

Α Διανοητική και ηθική αρετή Ταιριάζει στη φύση μας η ηθική αρετή

ΔΟΜΗ Τα είδη της Αρετής

Η αποδεικτέα θέση οι ηθικές αρετές δεν υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως Παραδείγματα που στηρίζουν την αποδεικτέα θέσηΣυμπέρασμα Η Ηθική Αρετή

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗΕπειδή λοιπόν η αρετή είναι δύο ειδών διανοητική και ηθική από τη μια η διανοητική χρωστάει κατά κύριο λόγο και τη γένεση και την ανάπτυξή της στη διδασκαλία γιrsquo αυτό ακριβώς χρειάζεται πείρα και χρόνο από την άλλη η ηθική είναι αποτέλεσμα εθισμού απrsquo όπου έχει πάρει και το όνομα το οποίο παρουσιάζει μικρή διαφορά από τη λέξη έθος Από αυτό ακριβώς γίνεταιφανερό ότι καμία από τις ηθικές αρετές δεν υπάρχει μέσα μας εκ φύσεως˙ όντως κανένα πράγμα που έχει από τη φύση μια ορισμένη ιδιότητα δεν μπορεί να αποκτήσει με εθισμό μια άλλη ιδιότητα όπως για παράδειγμα η πέτρα που από τη φύση της πηγαίνει προς τα κάτω δεν είναι δυνατόν να συνηθίσει να πηγαίνει προς τα πάνω ακόμα κι αν κάποιος προσπαθήσει να τη συνηθίσει (σrsquo αυτό) ρίχνοντάς την προς τα πάνω χιλιάδες φορές ούτε η φωτιά


Διανοητική Ηθική

Διδασκαλία Έθος

Προδιάθεση Έθος

2

















3


Αρετές


φρόνηση












4













5





6




7






8










9



10






11






12





13









14













15








16



17




18






19

















20

τρόπων











21







22





23




24







25






26



ΣΧΟΛΙΑ




27







28













29










30








31




32







ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ



33







34









35









μέσον πολύ



πλεονάζει



36







37










38





39



40








41






μεσότητας


42





43









44








45




46



47








48





49





50


o





51



52




53





54

Μονάδες 10



55




56




57




58





59

















3


Αρετές


φρόνηση












4













5





6




7






8










9



10






11






12





13









14













15








16



17




18






19

















20

τρόπων











21







22





23




24







25






26



ΣΧΟΛΙΑ




27







28













29










30








31




32







ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ



33







34









35









μέσον πολύ



πλεονάζει



36







37










38





39



40








41






μεσότητας


42





43









44








45




46



47








48





49





50


o





51



52




53





54

Μονάδες 10



55




56




57




58





59


Αρετές


φρόνηση












4













5





6




7






8










9



10






11






12





13









14













15








16



17




18






19

















20

τρόπων











21







22





23




24







25






26



ΣΧΟΛΙΑ




27







28













29










30








31




32







ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ



33







34









35









μέσον πολύ



πλεονάζει



36







37










38





39



40








41






μεσότητας


42





43









44








45




46



47








48





49





50


o





51



52




53





54

Μονάδες 10



55




56




57




58





59













5





6




7






8










9



10






11






12





13









14













15








16



17




18






19

















20

τρόπων











21







22





23




24







25






26



ΣΧΟΛΙΑ




27







28













29










30








31




32







ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ



33







34









35









μέσον πολύ



πλεονάζει



36







37










38





39



40








41






μεσότητας


42





43









44








45




46



47








48





49





50


o





51



52




53





54

Μονάδες 10



55




56




57




58





59





6




7






8










9



10






11






12





13









14













15








16



17




18






19

















20

τρόπων











21







22





23




24







25






26



ΣΧΟΛΙΑ




27







28













29










30








31




32







ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ



33







34









35









μέσον πολύ



πλεονάζει



36







37










38





39



40








41






μεσότητας


42





43









44








45




46



47








48





49





50


o





51



52




53





54

Μονάδες 10



55




56




57




58





59




7






8










9



10






11






12





13









14













15








16



17




18






19

















20

τρόπων











21







22





23




24







25






26



ΣΧΟΛΙΑ




27







28













29










30








31




32







ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ



33







34









35









μέσον πολύ



πλεονάζει



36







37










38





39



40








41






μεσότητας


42





43









44








45




46



47








48





49





50


o





51



52




53





54

Μονάδες 10



55




56




57




58





59






8










9



10






11






12





13









14













15








16



17




18






19

















20

τρόπων











21







22





23




24







25






26



ΣΧΟΛΙΑ




27







28













29










30








31




32







ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ



33







34









35









μέσον πολύ



πλεονάζει



36







37










38





39



40








41






μεσότητας


42





43









44








45




46



47








48





49





50


o





51



52




53





54

Μονάδες 10



55




56




57




58





59










9



10






11






12





13









14













15








16



17




18






19

















20

τρόπων











21







22





23




24







25






26



ΣΧΟΛΙΑ




27







28













29










30








31




32







ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ



33







34









35









μέσον πολύ



πλεονάζει



36







37










38





39



40








41






μεσότητας


42





43









44








45




46



47








48





49





50


o





51



52




53





54

Μονάδες 10



55




56




57




58





59



10






11






12





13









14













15








16



17




18






19

















20

τρόπων











21







22





23




24







25






26



ΣΧΟΛΙΑ




27







28













29










30








31




32







ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ



33







34









35









μέσον πολύ



πλεονάζει



36







37










38





39



40








41






μεσότητας


42





43









44








45




46



47








48





49





50


o





51



52




53





54

Μονάδες 10



55




56




57




58





59






11






12





13









14













15








16



17




18






19

















20

τρόπων











21







22





23




24







25






26



ΣΧΟΛΙΑ




27







28













29










30








31




32







ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ



33







34









35









μέσον πολύ



πλεονάζει



36







37










38





39



40








41






μεσότητας


42





43









44








45




46



47








48





49





50


o





51



52




53





54

Μονάδες 10



55




56




57




58





59






12





13









14













15








16



17




18






19

















20

τρόπων











21







22





23




24







25






26



ΣΧΟΛΙΑ




27







28













29










30








31




32







ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ



33







34









35









μέσον πολύ



πλεονάζει



36







37










38





39



40








41






μεσότητας


42





43









44








45




46



47








48





49





50


o





51



52




53





54

Μονάδες 10



55




56




57




58





59





13









14













15








16



17




18






19

















20

τρόπων











21







22





23




24







25






26



ΣΧΟΛΙΑ




27







28













29










30








31




32







ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ



33







34









35









μέσον πολύ



πλεονάζει



36







37










38





39



40








41






μεσότητας


42





43









44








45




46



47








48





49





50


o





51



52




53





54

Μονάδες 10



55




56




57




58





59









14













15








16



17




18






19

















20

τρόπων











21







22





23




24







25






26



ΣΧΟΛΙΑ




27







28













29










30








31




32







ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ



33







34









35









μέσον πολύ



πλεονάζει



36







37










38





39



40








41






μεσότητας


42





43









44








45




46



47








48





49





50


o





51



52




53





54

Μονάδες 10



55




56




57




58





59

Documents

ΔΙΔΑΓΜΕΝΟ ΚΕΙΜΕΝΟ · Web viewστην κατάκτηση των ηθικών αρετών και, άρα, στην ευδαιμονία. Επομένως, Επομένως,