«Ìèëëè ÀÀçÿðáàéúàí ÒÒàðèõè ÌÌóçåéè - 22008» 4 Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåíòè úÿíàá Èëùàì ßëèéåâ

Àçÿðáàéúàí Ìèëëè Åëìëÿð Àêàäåìèéàñû

Ìèëëè Àçÿðáàéúàí Òàðèõè Ìóçåéè

ÌÈËËÈÀÇßÐÁÀÉÚÀÍ

ÒÀÐÈÕÈ ÌÓÇÅÉÈ– 2008 –

Áàêû – 2008

Àêàäåìèê Íàèëÿ Âÿëèõàíëûíûíðåäàêòîðëóüó èëÿ

Ðåäàêñèéà ùåéÿòè: Íÿðýèç ßëèéåâàÔÿðùàä ÚàááàðîâÌÿùôóçÿ Çåéíàëîâà

Ìèëëè Àçÿðáàéúàí Òàðèõè Ìóçåéè – 2008. Áàêû, “Åëì”, 2008, 458 ñÿù.

Ìèëëè Àçÿðáàéúàí Òàðèõè Ìóçåéèíèí Åëìè Øóðàñûíûí ãÿðàðû èëÿ íÿøð åäèëèð

ãðèôëè íÿøð

© Åëì

5-8066-1658-4

0503020907655 (07) 2008

«Ìèëëè ÀÀçÿðáàéúàí ÒÒàðèõè ÌÌóçåéè - 22008»

4

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåíòè úÿíàá Èëùàì ßëèéåâèí òÿøÿá-áöñö âÿ òàïøûðûüû èëÿ 2005-úè èëäÿ ÀÌÅÀ Ìèëëè Àçÿðáàéúàí Òàðèõè Ìó-çåéèíäÿ áàøëàíûëìûø ÿñàñëû òÿìèð-áÿðïà èøëÿðè íÿùàéÿò êè, áàøà ÷àòäû.Ìÿøùóð íåôò ìèëéîí÷óñó, õåéðèééÿ÷è Ùàúû Çåéíàëàáäèí Òàüûéåâèí éàøà-éûø ìöëêö êèìè 1895-1903-úö èëëÿðäÿ èíøà îëóíàí, çàìàíûí òÿñèðèíäÿíòÿäðèúÿí äàüûëìàãäà îëàí áó áèíà éåíèäÿí ùÿéàòà ãàéòàðûëäû.

2007-úè èë äåêàáðûí 28-äÿ ÀÌÅÀ Ìèëëè Àçÿðáàéúàí Òàðèõè Ìóçåéè-íèí ÿñàñëû òÿìèð-áÿðïà èøëÿðèíäÿí ñîíðà äþâëÿò ñÿâèééÿñèíäÿ à÷ûëûøû îëäó.Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè Èëùàì ßëèéåâ âÿ õàíûìû Ìåùðè-áàí ßëèéåâà à÷ûëûø ìÿðàñèìèíäÿ èøòèðàê åòäèëÿð. Ìóçåéèí áèíàñû ãàðøûñûí-äà îíëàðû äèðåêòîð, ÀÌÅÀ-íûí âèòñå-ïðåçèäåíòè àêàäåìèê Íàèëÿ Âÿëè-õàíëû, Áàø íàçèðèí ìöàâèíè Àáèä Øÿðèôîâ, ÀÌÅÀ Ïðåçèäåíòè àêàäåìèêÌàùìóä Êÿðèìîâ, “Àçÿðàãðàðòèêèíòè” Ñÿùìäàð Úÿìèééÿòèíèí ïðåçè-äåíòè Àüàëàð Âÿëèéåâ, èíøààò÷ûëàð âÿ ìóçåéèí èø÷èëÿðè ñÿìèìèééÿòëÿ ãàð-øûëàäûëàð; îíëàðà ýöë äÿñòÿëÿðè òÿãäèì îëóíäó.

Ïðåçèäåíò Èëùàì ßëèéåâ ÿââÿëúÿ áèíàíûí õàðèúè ýþðöíöøö èëÿ òàíûøîëäó, ìóçåéèí ðÿìçè à÷ûëûøûíû áèëäèðÿí ëåíòè êÿñäè. Ñîíðà èñÿ ÿñàñëû øÿ-êèëäÿ òÿìèð âÿ áÿðïà îëóíìóø, éåíè ýþðêÿì àëìûø áó ìåìàðëûã àáèäÿ-ñèíè îòàã-îòàã ýÿçäè, éåíè åêñïîçèñèéà çàëëàðû âÿ þçöíöí òÿøÿááöñö èëÿéàðàäûëìûø Ù.Ç.Òàüûéåâèí õàòèðÿ ìóçåéè èëÿ òàíûø îëäó.

Ïðåçèäåíò Èëùàì ßëèéåâ Ìóçåéäÿ äöíéà ñòàíäàðòëàðûíà óéüóí, ÿñàñ-ëû òÿìèð-áÿðïà èøëÿðèíèí óüóðëà áàøà ÷àòäûüûíû ìÿìíóíèééÿòëÿ ãåéä åò-ìèø, ìóçåéèí ôÿõðè ãîíàãëàð êèòàáûíà öðÿê ñþçëÿðèíè éàçìûøäû.

Ìèëëè Àçÿðáàéúàí Òàðèõè Ìóçåéè òÿìèð-áÿðïàèøëÿðèíäÿí ñîíðà à÷ûëìûøäûð


5

Ïðåçèäåíò Èëùàì ßëèéåâ ìóçåéèí ôÿõðè ãîíàãëàð êèòàáûíà öðÿê ñþçëÿðèíè éàçìûøäûð


6


7


8


9


10


11


12


13

***2008-úè èë ìàéûí 7-äÿ Ìóçåéèí éåíè åêñïîçèñèéàñû èúòèìàèééÿòÿ

òÿãäèì îëóíäó. Òÿäáèð öìóììèëëè ëèäåð Ùåéäÿð ßëèéåâèí àíàäàí îë-ìàñûíûí 85 èëëèéèíÿ èòùàô îëóíìóøäó.

Åêñïîçèñèéà çàëëàðûíäà Àçÿðáàéúàí òàðèõèíèí áöòöí äþâðëÿðèíèÿêñ åòäèðÿí åêñïîíàòëàðûíûí éåðëÿøäèðèëìÿñè òàðèõè õðîíîëîæè ïðèíñèïÿñàñûíäà ùàçûðëàíìûøäûð. Éåíè åêñïîçèñèéà õàëãûìûçûí çÿíýèí òàðèõè-íè, ìÿäÿíèééÿòèíè, èíúÿñÿíÿòèíè ÿêñ åòäèðèðÿí åêñïîíàòëàðû úàíëàíäû-ðûð. Îíëàð óëó êå÷ìèøèìèçèí, òàðèõèìèçèí ÿéàíè ñöáóòó, øàùèäëÿðèäèð.

Åêñïîçèñèéàíûí à÷ûëûøûíäà ÀÌÅÀ-íûí ïðåçèäåíòè àêàäåìèêÌàùìóä Êÿðèìîâ, åëì àäàìëàðû, ìèëëÿò âÿêèëëÿðè, èúòèìàèééÿòèí äè-ýÿð íöìàéÿíäÿëÿðè, õàðèúè ñÿôèðëèêëÿðèí èø÷èëÿðè âÿ áàøãà ãîíàãëàð èø-òèðàê åòäèëÿð. Òÿäáèðè ýèðèø ñþçö èëÿ Ìóçåéèí äèðåêòîðó àêàäåìèêÍàèëÿ Âÿëèõàíëû à÷àðàã áèëäèðäè êè, áó ýöí ðåñïóáëèêàìûçûí òàðèõèí-äÿ ÿëàìÿòäàð áèð ýöíäöð. Ïðåçèäåíò Èëùàì ßëèéåâèí òàïøûðûüû èëÿ éå-ðèíÿ éåòèðèëÿí ÿñàñëû òÿìèð-áÿðïàäàí ñîíðà Ìèëëè Àçÿðáàéúàí Òàðèõè


14

Ìóçåéèíèí þç ãàïûëàðûíû ýåíèø òàìàøà÷û àóäèòîðèéàñû ö÷öí éåíèäÿíà÷ìàñû ùÿãèãÿòÿí ìöùöì ùàäèñÿäèð. Ìàääè-ìÿíÿâè ìÿäÿíèééÿòè-ìèçèí, òàðèõèìèçèí éàøàìàñû íàìèíÿ úÿíàá ïðåçèäåíòèí ýþðäöéö áó èøìèëëè èðñèìèçèí ãîðóíìàñûíäà áþéöê õèäìÿòëÿðè îëìóø óëó þíäÿðèìèçÙåéäÿð ßëèéåâèí àïàðäûüû êóðñóí äàâàìû êèìè ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿëè-äèð. Ñîíðà Íàèëÿ Âÿëèõàíëû éåíè åêñïîçèñèéàíû ýÿëÿí ãîíàãëàðà òÿã-äèì åòäè âÿ òàìàøà÷ûëàðû åêñïîçèñèéàíû çÿíýèíëÿøäèðÿí éåíè åêñïî-íàòëàðëà òàíûø åòäè. ÀÌÅÀ-íûí ïðåçèäåíòè Ìàùìóä Êÿðèìîâ òàðèõè-ìèç âÿ ìÿäÿíèééÿòèìèç ö÷öí ÿùÿìèééÿòëè îëàí áó åêñïîçèñèéàíûíòÿøêèëèíè éöêñÿê ãèéìÿòëÿíäèðäè, Íàèëÿ õàíûìû âÿ ìóçåéèí ÿìÿê-äàøëàðûíû áó ìöíàñèáÿòëÿ òÿáðèê åòäè.


15


16


17

Àçÿðáàéúàíûí óëó äèéàðû Íàõ÷ûâàíûí ãÿäèì âÿ îðòà ÿñðëÿð òàðèõè ÕÛÕ éö-çèëèí èëê ãÿðèíÿñèíäÿí áàøëàéàðàã èëê âàõòëàð, ÿñàñÿí, ðóñ âÿ ãÿðá àëèì âÿ éà-çû÷ûëàðûíûí ìöõòÿëèô, ÷îõ âàõò ìÿëóìàò õàðàêòåðëè ÿñÿðëÿðèíäÿ áó âÿ éà äèýÿðñÿâèééÿäÿ òÿãäèì îëóíìóøäóð(1). Ëàêèí ðåýèîíóí îëäóãúà ìöðÿêêÿá ÂÛÛ-ÕÛÛ ÿñðëÿð äþâðöíöí àðäûúûë âÿ ùÿðòÿðÿôëè åëìè àðàøäûðûëìàñûíà éàëíûç þòÿí ÿñ-ðèí èêèíúè éàðûñûíäàí, ìÿùç àçÿðáàéúàíëû òàðèõ÷èëÿð, àðõåîëîã âÿ ìåìàðëàð(È.ßçèìáÿéîâ, ß.ßëÿñýÿðçàäÿ, Ç.Áöíéàäîâ, Ì.Øÿðèôëè, À.Ñàëàìçàäÿ, È.Úÿ-ôÿðçàäÿ, Ð.Ìÿììÿäîâ, Â.Ïèðèéåâ, Ì.Íåìÿòîâà, Í.Âÿëèõàíëû âÿ á.) òÿðÿôèí-äÿí áàøëàíûëìûøäûð. Çàìàí êå÷äèêúÿ òàðèõèìèç, ìàääè âÿ ìÿíÿâè ìÿäÿíèééÿ-òèìèç ö÷öí ùÿäñèç äÿðÿúÿäÿ ÿùÿìèééÿòëè îëàí áó äþâðöí àøêàðëàøäûðûëìàñûíûíîëäóãúà àêòóàë âÿ âàúèá îëìàñû áèð äàùà òÿñäèã åäèëèð. Áåëÿ êè, ìþâçóéà äàèðáèð ñûðà ïðîáëåìëÿðèí àëèìëÿðèìèç òÿðÿôèíäÿí êèôàéÿò ãÿäÿð úèääè òÿäãèã åäèë-ìÿñèíÿ áàõìàéàðàã, áó ýöí äÿ Íàõ÷ûâàí ìþâçóñó ÿòðàôûíäà åùòèðàñëàð ñîéó-ìóð: èñòÿð åðìÿíè, èñòÿð ðóñ, èñòÿðñÿ äÿ ùÿòòà ãÿðá òàðèõøöíàñëûüûíäà áó ìþâçóòåç-òåç ùÿäÿôÿ ÷åâðèëèð. Ùÿòòà ìöàñèð åðìÿíè àëèìëÿðèíèí âÿ îíëàðûí ðóñ âÿãÿðá ùàâàäàðëàðûíûí èñòÿð õöñóñè, èñòÿðñÿ äÿ åðìÿíè õàëãûíûí òàðèõèíÿ ùÿñðîëóíìóø öìóìèëÿøäèðèëìèø áöòöí ÿñÿðëÿðèíäÿ ðåýèîíóí òàðèõè ìÿãñÿäéþíëöñóðÿòäÿ òÿùðèô åäèëèð âÿ ñàõòàëàøäûðûëûð, Íàõ÷ûâàí ãåéäñèç-øÿðòñèç åðìÿíè øÿùÿ-ðè, äèéàðûí ÿðàçèñè èñÿ “Áþéöê Åðìÿíèñòàí”ûí áèð ùèññÿñè êèìè òÿãäèì îëóíóð.Áó èñÿ áèçè äîüìà Íàõ÷ûâàíûí ÷îõ ìöðÿêêÿá âÿ ìöáàùèñÿëè îðòà ÿñðëÿð äþâ-ðöíÿ éåíèäÿí ìöðàúèÿò åòìÿéÿ, ìÿíáÿëÿðäÿ îëàí ìàòåðèàëû áèð äàùà ìöãàéè-ñÿëè øÿêèëäÿ àðàøäûðìàüà òÿùðèê åäèð (2).

2003-úö èëäÿ Ìîñêâàäà Ðóñèéà Åëìëÿð Àêàäåìèéàñûíûí Åòíîãðàôèéà Èíñ-òèòóòóíóí øþáÿ ìöäèðè, òàðèõ åëìëÿðè äîêòîðó Â.À.Øíèðåëìàíûí “Âîéíû ïàìÿ-òè. Ìèôû, èäåíòè÷íîñòü è ïîëèòèêà â Çàêàâêàçüå” (“Éàääàøûí ìöùàðè-áÿëÿðè. Ìèôëÿð, åéíèëèê âÿ Çàãàôãàçèéàäà ñèéàñÿò”) àäëû êèòàáû ÷àïäàí ÷ûõäû (3).Þçöíö Úÿíóáè Ãàôãàçäà îëàí áöòöí êîíôëèêòëÿðäÿí áàø ÷ûõàðàí âÿ îíëàðà “îá-éåêòèâ” éàíàøàí ñÿëàùèééÿòëè ìöòÿõÿññèñ êèìè ãÿëÿìÿ âåðÿí ìöÿëëèô ÿñÿðèíèí

Íàèëÿ Âÿëèõàíëû

Íàõ÷ûâàíûí ÂÛÛ-ÕÛÛ ÿñðëÿð äþâðö òàðèõèíèíòàðèõøöíàñëûüûíà äàèð

ÒÀÐÈÕ


18

áàøãà ùèññÿëÿðèíäÿ äÿ Íàõ÷ûâàí òàðèõèíèí àéðû-àéðû ñÿùèôÿëÿðèíÿ òîõóíñà äà,áöòþâëöêäÿ áó ìþâçóíó ÿùàòÿ åäÿí áåø ñÿùèôÿëèê (ñ. 242-246) ÕÛÂ ôÿñëèíè“Íàõè÷åâàíñêèå ñòðàñòè” (“Íàõ÷ûâàí åùòèðàñëàðû”) àäëàíäûðûð âÿ áóðàäà äàíûë-ìàç ùåñàá åòäèéè áåëÿ áèð ôèêðè àêñèîì êèìè èðÿëè ñöðöð: “Íàõè÷åâàíñêàÿÀÑÑÐ, ñîçäàííàÿ â 1924 ã. è âîøåäøàÿ â ñîñòàâ Àçåðáàéäæàíñêîé ÑÑÐ,èìåëà ñëîæíóþ èñòîðèþ, â êîòîðîé ñëåä îñòàâèëè êàê àðìÿíå, òàê èñðåäíåâåêîâûå òþðêè. Â ðàííåì ñðåäíåâåêîâüå çäåñü ðàñïîëàãàëèñü àð-ìÿíñêèå îáëàñòè Íàõ÷àâàí è Ãîõòí ïðîâèíöèè Âàñïóðàêàí, à òàêæå÷àñòü èñòîðè÷åñêîãî Ñþíèêà. Èíûìè ñëîâàìè, âñÿ óêàçàííàÿ òåððèòî-ðèÿ ÿâëÿëàñü îäíèì èç öåíòðàëüíûõ ðàéîíîâ òîãî, ÷òî àðìÿíå íàçûâà-þò Âåëèêîé Àðìåíèåé. Âåñü ýòîò ðàéîí, - ïîä÷åðêèâàþò àðìÿíñêèå àâ-òîðû, âõîäèë â îáëàñòü ôîðìèðîâàíèÿ àðìÿíñêîãî íàðîäà... Ïîçäíååýòîò ðåãèîí áûë çàâîåâàí àðàáàìè, à çàòåì ñåëüäæóêàìè. Òîãäà ïîëèòè-÷åñêàÿ ðîëü Íàõè÷åâàíè ñèëüíî èçìåíèëàñü, èáî àòàáåêè Èëüäåãèçèäûñäåëàëè åå â ÕÛÛ â. ñòîëèöåé ñâîåãî îãðîìíîãî ãîñóäàðñòâà. Ìåæäó òåì,ãîðîä ñîõðàíÿë ðîëü êðóïíîãî òîðãîâî-ðåìåñëåííîãî öåíòðà, ãäå æèëàáîëüøàÿ àðìÿíñêàÿ îáùèíà...” [“1924-úö èëäÿ éàðàäûëàí âÿ ÀçÿðáàéúàíÑÑÐ òÿðêèáèíÿ äàõèë îëàí Íàõ÷ûâàí ÌÑÑÐ ùÿì åðìÿíèëÿðèí, ùÿì äÿ îðòà ÿñðòöðêëÿðèíèí (ìöÿëëèô “àçÿðáàéúàíëû” ñþçöíö äèëèíÿ ýÿòèðìÿêäÿí ÷ÿêèíèð âÿîíó “îðòà ÿñð òöðêö” òåðìèíè èëÿ ÿâÿç åäèð, - Í.Â.) èç ãîéäóãëàðû ìöðÿêêÿá òà-ðèõÿ ìàëèêäèð. Åðêÿí îðòà ÿñðëÿðäÿ Âàñïóðàêàí ÿéàëÿòèíèí Íàõ÷ûâàí âÿ Ãîõòíâèëàéÿòëÿðè, åëÿúÿ äÿ òàðèõè Ñöíèêèí áèð ùèññÿñè áóðàäà éåðëÿøèðäè. Áàøãà ñþçëÿ,ãåéä îëóíàí áöòöí ÿðàçè åðìÿíèëÿðèí Áþéöê Åðìÿíèñòàí àäëàíäûðäûãëàðû éåðèíìÿðêÿçè ðàéîíëàðûíäàí (? !, - Í.Â.) áèðè èäè. Åðìÿíè ìöÿëëèôëÿðèíèí ãåéä åò-äèêëÿðè êèìè (èñíàä åðìÿíè ìöÿëëèôèíÿ äåéèë, ìÿíáÿéÿ îëìàëûäûð, - Í.Â.), áö-òöí áó ðàéîí åðìÿíè õàëãûíûí ôîðìàëàøäûüû âèëàéÿòÿ äàõèë èäè... Ñîíðàëàð áó ðå-ýèîíó ÿðÿáëÿð, äàùà ñîíðà ñÿëúóãëàð èøüàë åòäèëÿð. Î çàìàí Íàõ÷ûâàíûí ñèéàñèðîëó ÷îõ äÿéèøäè, áåëÿ êè, àòàáÿéëÿð-Åëäÿíèçëÿð ÕÛÛ ÿñðäÿ îíó þç áþéöê äþâ-ëÿòëÿðèíèí ïàéòàõòû åòäèëÿð. Áóíóíëà áåëÿ, øÿùÿð áþéöê åðìÿíè èúìàñûíûí éàøà-äûüû èðè òèúàðÿò-ñÿíÿòêàðëûã ìÿðêÿçè ðîëóíó ñàõëàìûøäû”] (4).

Ãåéä åäèëìÿëèäèð êè, Â.Øíèðåëìàíûí áèð åëÿ úèääè ìÿíáÿéÿ ÿñàñëàíìàéàí,áàøëûúà îëàðàã ìöàñèð åðìÿíè ìöÿëëèôëÿðèíèí (þçöíöí äÿ äåäèéè êèìè “Àéâàç-éàí, Óëóáàáéàí” âÿ á.-íûí) éàçäûãëàðûíû òÿêðàðëàéàí ìöääÿàëàðû òÿäãèã åäè-ëÿí äþâðëÿ ìÿøüóë îëàí äèýÿð àëèìëÿð ö÷öí ùå÷ äÿ éåíè øåé äåéèë. Ýþðöíöð,“äàíûøìàìàã ãûçûëäûð” ôèêðèíÿ ðÿüìÿí, áèç ìöòÿõÿññèñëÿð, ïðîôåññèîíàë òàðèõ-÷è åòèêàñûíäàí óçàã îëàí âÿ ñÿðáÿñòëèéÿ éîë âåðÿí áåëÿ “èíòåëëåêòóàëëàðäàí”ôÿðãëè îëàðàã, åìîñèéàéà ãàïûëìàäàí, ìÿíáÿëÿðÿ ÿñàñëàíàí âÿ òàðèõè ýåð÷ÿê-ëèéè ÿêñ åòäèðÿí îáéåêòèâ òÿäãèãàòëàðûìûçû äàâàì åòäèðìÿëè, õöñóñèëÿ, òàðèõøö-íàñëûã ìÿñÿëÿëÿðèíè äàùà äèããÿòëÿ èçëÿìÿëèéèê.

Àçÿðáàéúàí òàðèõèíèí áèð ÷îõ òàëåéöêëö âÿ ìöáàùèñÿëè ïðîáëåìëÿðèíè “òÿù-


19

ëèë” åòìÿê ñÿëàùèééÿòèíè þç öçÿðèíÿ ýþòöðÿí Â.Øíèðåëìàíûí áèð ñûðà ÿñàññûçìöëàùèçÿñèíÿ õöñóñè åëìè úàâàáûí çÿðóðèëèéèíè âàúèá áèëäèéèìèç ùàëäà, áèç áó-ðàäà îíóí Íàõ÷ûâàíà àèä éàëíûç áèð íå÷ÿ “åùòèðàñëû” ôèêðèíÿ ìöíàñèáÿòèìèçèáèëäèðìÿê èñòÿðäèê.

Ìöÿëëèôèí ÿñÿðèíäÿí òÿãäèì åòäèéèìèç ùèññÿíèí åëÿ áèðèíúè úöìëÿñèíäÿÍàõ÷ûâàíûí Àçÿðáàéúàíûí (áóðàäà Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ) òÿðêèáèíÿ éàëíûç 1924-úö èëäÿ äàõèë îëäóüó ãåéä åäèëèð. ßýÿð Â.Øíèðåëìàí îðòà ÿñð ìÿíáÿëÿðè èëÿ áèðãÿäÿð éàõûíäàí òàíûø îëñà èäè, îíäà ÿë-Áèðóíèíèí (Õ ÿñðèí ñîíó - ÕÛ ÿñðèí ÿâ-âÿëëÿðè) ÛÂ èãëèìèí Àçÿðáàéúàíà àèä øÿùÿðëÿðè ñûðàñûíäà Óðìèéà, ßðäÿáèë, Ñÿë-ìàñ, Òÿáðèç, Ìÿðÿíä âÿ á. èëÿ áèðëèêäÿ Íàõ÷ûâàíûí äà àäûíû ÷ÿêäèéèíè (“Íÿ-øàâÿ, áóðà ùÿì÷èíèí Íàõ÷ûâàíäûð”) ýþðÿðäè (5). Åéíè ìÿëóìàò Éàãóò ÿë-Ùÿ-ìÿâè (ÕÛÛÛ ÿñð) òÿðÿôèíäÿí äÿ òÿñäèã åäèëèð (“Íàõ÷ûâàí Àçÿðáàéúàíäà áþéöêøÿùÿðäèð. Áÿçèëÿðè èñÿ äåéèðëÿð êè, Àððàíäàäûð. Î ßðìèíèéÿ èëÿ ñÿðùÿääèð”) (6).Îíó äà õàòûðëàìàëûéûã êè, ùÿëÿ ÿðÿáëÿðäÿí þíúÿ, ÂÛ ÿñð Ñàñàíè øàùÿíøàùû Õîñ-ðîâ ßíóøèðâàíûí èíçèáàòè èñëàùàòûíà ÿñàñÿí Õÿçÿðéàíû Èðàí âèëàéÿòëÿðè èëÿ éà-íàøû áöòöí Úÿíóáè Ãàôãàç þëêÿëÿðèíè þçöíäÿ áèðëÿøäèðÿí Àçÿðáàéúàí (Àäóð-áàäàãàí) âèëàéÿòè (êóñòó) ìþâúóä îëìóøäóð. Ñàñàíè èìïåðèéàñûíûí äþðääÿ áè-ðèíè òÿøêèë åäÿí áó Øèìàë áþëýÿñè ÿðÿá ùàêèìèééÿòèíèí èëê èëëÿðèíäÿ þç àäûíûÿñàñÿí Àðàçäàí úÿíóáäà îëàí òîðïàãëàðäà ñàõëàìûø, ÿðÿáëÿðèí Úÿíóáè Ãàôãàçÿðàçèñèíäÿ èøüàë åòäèêëÿðè, àçÿðáàéúàíëûëàðûí, ýöðúöëÿðèí, åðìÿíèëÿðèí, ëÿçýèëÿ-ðèí âÿ á.-íûí éàøàäûãëàðû áöòöí éåðëÿðÿ èñÿ èíçèáàòè “ßðìèíèéÿ” àäû âåðèëìèø-äèð. ÂÛÛÛ éöçèëèí ñîíó, ÛÕ éöçèëèí áèðèíúè éàðûñûíäà Õèëàôÿòèí äàõèëèíäÿ áàø âå-ðÿí ñèéàñè ùàäèñÿëÿð ÿðÿá èøüàë äàèðÿëÿðèíèí Úÿíóáè Ãàôãàç ÿðàçèñèíäÿ éàðàò-äûãëàðû ñöíè “ßðìèíèéÿ” èíçèáàòè áèðëÿøìÿñèíèí ôàêòèêè îëàðàã ëÿüâèíÿ ñÿáÿáîëìóø, ôîðìàë îëàðàã ÿðÿá âàëèñèíèí èäàðÿ åòäèéè âàùèä Ãàôãàç úàíèøèíëèéè - âè-ëàéÿòè éàðàäûëñà äà, ÿñëèíäÿ ùÿìèí âàëèéÿ òàáå îëàí âÿ îíà âåðýè âåðÿí éåðëèôåîäàëëàð þç ìöëêëÿðè äàõèëèíäÿ ùàêèìèééÿò âÿ èìòèéàçëàðûíû ãîðóéà áèëìèøäè-ëÿð (7). Õèëàôÿòèí çÿèôëÿäèéè äþâðäÿ (ÛÕ ÿñðèí èêèíúè éàðûñûíäàí áàøëàéàðàã) Úÿ-íóáè Ãàôãàçäà éàðàíàí ôåîäàë äþâëÿòëÿðèí (Ñàúèëÿð, Ñàëàðèëÿð, Øÿääàäèëÿð âÿñ.) Íàõ÷ûâàí ÿðàçèñèíè äÿ ÿùàòÿ åòäèéè çàìàí ìÿíáÿëÿð, éóõàðûäà ãåéä åòäèéè-ìèç êèìè, ñÿðùÿäéàíû Íàõ÷ûâàí øÿùÿðèíèí éåðëÿøäèéè þëêÿíèí Àçÿðáàéúàí âÿéà Àððàí îäëóüóíó òÿñäèã åäèðëÿð.

Â.À.Øíèðåëìàíûí äèýÿð áèð ôèêðèíÿ ýþðÿ ýóéà “åðìÿíè õàëãûíûí ôîðìàëàø-äûüû” ÿðàçèäÿ éåðëÿøÿí Íàõ÷ûâàíäà Àçÿðáàéúàí àòàáÿéëÿðèíèí ùàêèìèééÿòèäþâðöíäÿ äÿ áþéöê åðìÿíè èúìàñû éàøàéûðäû. Ìàðàãëûäûð. ßýÿð Íàõ÷ûâàí åð-ìÿíè øÿùÿðè èäèñÿ, õàëãû äà áóðàäà ôîðìàëàøìûøäû, íÿéÿ ýþðÿ îðàäà “áþéöê”äÿ àäëàíñà ÿùàëèíèí ÿêñÿðèééÿòèíè éîõ, úöçè ùèññÿñèíè òÿøêèë åäÿí åðìÿíè èú-ìàñû éàøàìàëû èäè? Äîüðóäóð, îðòà ÿñð ñÿíÿäëÿðèíäÿêè ìÿëóìàòà ýþðÿ, Àçÿð-áàéúàíûí “ìöùöì ñÿðùÿä âèëàéÿòè” îëàí Íàõ÷ûâàíûí ñàêèíëÿðè àðàñûíäà “ìö-ñÿëìàí” âÿ “ìóøðèêëÿðäÿí” (÷îõàëëàùëû, ïîëèòåèñò) áàøãà “ìöñÿëìàíëàðûí ùè-


20

ìàéÿñèíÿ êå÷ìÿê èñòÿéÿí êàôèðëÿð” - õðèñòèàíëàð äà îëìóøäóð (8). Ìèëëèééÿò-ëÿðè (åðìÿíè? àëáàí? âÿ éà áàøãàñû?) áèëäèðèëìÿéÿí áó õðèñòèàíëàð àðàñûíäà åð-ìÿíèëÿð äÿ îëà äèëÿðäè. Ëàêèí, áó ìÿãàì îðòà ÿñð ÿðÿá-ôàðñ ìÿíáÿëÿðèíÿ ÿñà-ñÿí Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíäÿ éåðëÿøÿí Íàõ÷ûâàíûí ùå÷ äÿ òÿäãèã îëóíàí äþâð-äÿ åðìÿíè øÿùÿðè îëäóüóíà äÿëàëÿò åòìèð.

Îíó äà ãåéä åòìÿëèéèê êè, àïàðäûüûìûç òÿäãèãàòëàð Àòàáÿéëÿð äþâðöíäÿíõåéëè ÿââÿë, ÿðÿá èøüàëû èëëÿðèíäÿ äÿ Íàõ÷ûâàíûí, àøàüûäà ýþðÿúÿéèìèç êèìè,åðìÿíè Âàñïóðàêàí âèëàéÿòè èëÿ ñèéàñè áàüëûëûüûíû èíêàð åäèð (9). Ãåéä îëóíàíìÿñÿëÿíèí Íàõ÷ûâàíûí ÿðÿáëÿð òÿðÿôèíäÿí èøüàëû ìÿãàìû èëÿ áèëàâàñèòÿ ÿëàãÿ-äàð îëäóüóíó íÿçÿðÿ àëàðàã, òàðèõøöíàñëûãäà òàëåéöêëö áó ùàäèñÿíèí øÿðùèíèàðàøäûðàã.

Èøüàë äþâðö ùàäèñÿëÿðèíèí éåðëè âÿ ÿðÿá ìÿíáÿëÿðèíäÿ äîëàøûãëûüà ýÿòèðèá÷ûõàðàí çèääèééÿòëè òÿñâèðè ÿäÿáèééàòäà ÿðÿá éöðöøëÿðèíèí âàõòûíûí âÿ èñòèãà-ìÿòèíèí ôÿðãëè âåðèëìÿñèíÿ ñÿáÿá îëìóøäóð. Áó êèìè ôÿðãëÿðèí ìåéäàíà ÷ûõ-ìàñûíà ÿñàñ ñÿáÿá áèëàâàñèòÿ èøüàë äþâðöíÿ (ÂÛÛ-ÂÛÛÛ ÿñðëÿð) äàèð ìÿíáÿëÿðèíéîõ äÿðÿúÿñèíäÿ àç îëìàñû, ùÿìèí äþâðÿ àèä ÿñàñÿí ÛÕ ÿñðäÿ ãåéäÿ àëûíìûøìÿëóìàòëàðûí èñíàäëàð (þòöðìÿëÿð âÿ ñîðàãëàøìàëàð) âàñèòÿñèëÿ ÷àòäûðûëìàñû èëÿéàíàøû, ùàäèñÿëÿðèí áàø âåðäèéè äþâðöí ýÿðýèíëèéè, ùöúóìà ìÿðóç ãàëàí éåðëèÿùàëèíèí, î úöìëÿäÿí àçÿðáàéúàíëûëàðûí èøüàë÷ûëàðà ýþñòÿðäèêëÿðè úèääè ìöãà-âèìÿòè öçöíäÿí åéíè éåðèí áèð íå÷ÿ äÿôÿéÿ òóòóëìàñû îëìóøäóð (10). Òàðèõøö-íàñëûãäà ÿðÿáëÿðèí Úÿíóáè Ãàôãàçà, î úöìëÿäÿí Íàõ÷ûâàíà ùöúóìó ìÿñÿëÿ-ñèíÿ Àçÿðáàéúàí àëèìëÿðè Ç.Áöíéàäîâ âÿ Ð.Ìÿììÿäîâ, Äàüûñòàí àëèìèß.Øûõñÿèäîâ, åðìÿíè àëèìè À.Òåð-Ýåâîíäéàí âÿ á. òîõóíìóøëàð (11). Àêà-äåìèê Ç.Áöíéàäîâ âÿ îíóí àðäûíúà Ð.Ìÿììÿäîâ äÿãèã òàðèõ ýþñòÿðìÿäÿíÍàõ÷ûâàíà ÿðÿá îðäóñó òÿðÿôèíäÿí èëê ùöúóìóí “õÿëèôÿ Îñìàíûí (644-656)äþâðöíäÿ”, Äàüûñòàí òàðèõ÷èñè ß.Øûõñÿèäîâ 24/644-645-úè èëäÿ, À.Òåð-Ýå-âîíäéàí èñÿ 654-úö èëäÿ áàø âåðäèéèíè áèëäèðèðëÿð. Ìÿíáÿëÿðèí ìöãàéèñÿëè òÿù-ëèëè ýþñòÿðèð êè, Íàõ÷ûâàíûí ÿðÿáëÿð òÿðÿôèíäÿí èøüàëû áèðäÿôÿéÿ ìöìêöí îë-ìàìûø, Õèëàôÿò ãöââÿëÿðè áó ÿðàçèéÿ áèð íå÷ÿ äÿôÿ ùöúóìëàð åòìèøëÿð. 644-úöèëäÿ, Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíèí úÿíóá âÿ Äÿðáÿíäÿäÿê Õÿçÿðñàùèëè òîðïàãëàðûíûíèøüàëûíäàí áèð èë ñîíðà, ñÿðêÿðäÿ Ùÿáèá èáí Ìÿñëÿìÿíèí áàø÷ûëûüû èëÿ ùÿéàòàêå÷èðèëÿí éöðöø çàìàíû Íàõ÷ûâàí (äþâðöí ÿðÿá ìÿíáÿëÿðèíäÿ Íÿøàâÿ àäëà-íûð) ÿëÿ êå÷èðèëìèø, îíóí “õðèñòèàí, àòÿøïÿðÿñò âÿ éÿùóäè” ÿùàëèñè èëÿ áàðûøûãèìçàëàíìûøäû (12).

Ìàðàãëûäûð êè, Íàõ÷ûâàíëà áàüëàíûëàí ìöãàâèëÿíèí ìÿòíè äþâðöìöçÿ ÷àò-ìàñà äà áÿçè òÿäãèãàò÷ûëàð (Ç.Áöíéàäîâ, Ð.Ìÿììÿäîâ âÿ á.) Äÿáèë (Äâèí)øÿùÿðè èëÿ ÿðÿáëÿðèí áàüëàäûãëàðû îõøàð ìöãàâèëÿ ÿñàñûíäà Íàõ÷ûâàí ìöãàâè-ëÿñèíè áÿðïà åòìÿéÿ úÿùä ýþñòÿðìèøëÿð (13). Ëàêèí áó ìöãàâèëÿëÿðèí îõøàðëû-üû ñþçñöç êè, ùå÷ äÿ îíëàðûí åéíèëèéè îëà áèëìÿçäè, áåëÿ êè, ìöãàâèëÿ áàüëàíû-ëàí ùÿð áèð øÿùÿð þçöíÿìÿõñóñëóüó èëÿ ôÿðãëÿíèðäè. Áóíóíëà áåëÿ, Íàõ÷ûâàí


21

ìöãàâèëÿñèíèí øÿðòëÿðèíèí Äÿáèë ìöãàâèëÿñèíäÿêèíäÿí î ãÿäÿð äÿ ôÿðãëÿíìÿ-äèéèíè òÿñäèã åòìÿê îëàð; ÷öíêè, áó ìöãàâèëÿ ùàããûíäà õÿáÿð âåðÿí ÿðÿá òà-ðèõ÷èñè ÿë-Áÿëàçóðè (ÛÕ ÿñð) ùÿð èêè ìöãàâèëÿíèí îõøàðëûüûíû õöñóñè âóðüóëà-ìûøäûð (14).

Íàõ÷ûâàíûí èøüàëû èëÿ áàüëû òÿäãèãàò÷ûëàðûí äèããÿòèíè úÿëá åäÿí âÿ ÿäÿáèé-éàòäà ôÿðãëè èøûãëàíäûðûëàí ìÿãàìëàðäàí äàùà áèð íå÷ÿñèíè ãåéä åòìÿê èñòÿð-äèê. Áóíëàðäàí áèðè ÿðÿá âàëèñè Ìÿùÿììÿä èáí Ìÿðâàíûí éåðëè âÿ ÿðÿá ìÿí-áÿëÿðèíäÿ þç ÿêñèíè òàïàí çîð ñèéàñÿòè íÿòèúÿñèíäÿ ýóéà Íàõ÷ûâàíäà áàø âå-ðÿí êöòëÿâè ãÿòë ùàäèñÿñèäèð. Ìÿíáÿëÿðäÿêè ìÿëóìàòà ýþðÿ, ÂÛÛÛ éöçèëèí èëê èë-ëÿðèíäÿ Úÿíóáè Ãàôãàçäà ÿðÿáëÿðÿ ãàðøû ãàëäûðûëàí ÷ûõûøëàðû éàòûðìàã úÿùäèí-äÿ îëàí ÿðÿá âàëèñè éåðëè ÿéàíëàðû êèëñÿéÿ òîïëàòäûðàðàã, ãàïûëàðû áàüëàòäûðìûøâÿ îíëàðû äèðè-äèðè éàíäûðòäûðìûøäû. Éåðëè ãàéíàãëàðà (Ìîèñåé Êàëàíêàòóêëó,Ýåâîíä, Àñîýèê âÿ á.) (15) ÿñàñëàíàí òàðèõ÷èëÿð (Ð.Ìÿììÿäîâ, À.Òåð-Ýå-âîíäéàí âÿ á.) (16) ùàäèñÿíèí Íàõ÷ûâàíäà áàø âåðäèéèíè ãåéä åäèðëÿð. Ùàëáó-êè, åéíè ùàäèñÿ ùàããûíäà ìÿëóìàò âåðÿí ÛÕ ÿñð ÿðÿá ìöÿëëèôëÿðèíäÿí ÿë-Áÿ-ëàçóðè âÿ ÿë-Éÿãóáè îíóí “Õèëàò âèëàéÿòèíèí êèëñÿëÿðèíäÿ” (17), ÿë-Êóôè èñÿäÿãèã éåð ýþñòÿðìÿäÿí “ßðìèíèéÿíèí îðòàñûíäà” (18) áàø âåðäèéèíè éàçûðëàð.ßëáÿòòÿ êè, äþâðöí ÿðÿá ìöÿëëèôëÿðè ö÷öí áàø âåðÿí ùàäèñÿíèí Íàõ÷ûâàíäà,Õèëàòäà âÿ éà áàøãà áèð éåðäÿ îëìàñûíûí ôÿðãè éîõ èäè. Îíëàð, ñàäÿúÿ îëàðàã,îëàí ùàäèñÿëÿðè ãåéäÿ àëûðäûëàð. Íàõ÷ûâàíû (ÿýÿð äîüðóäàí äà áó ôàêò îëìóø-äóñà) îíëàð òÿðÿôèíäÿí Õèëàòëà äÿéèøìÿéèí ìÿíòèãè ÿñàñû äà éîõäóð. Èëê òÿäãè-ãàòëàðûíäà (“Àçÿðáàéúàí ÂÛÛ-ÛÕ ÿñðëÿðäÿ”) áàø âåðÿí ùàäèñÿíè Íàõ÷ûâàíëàÿëàãÿëÿíäèðÿí àêàäåìèê Ç.Áöíéàäîâ (19) þçöíöí ñîí àðàøäûðìàëàðûíäà éåðëèêíéàçëàðûí ÿðÿá âàëèñè òÿðÿôèíäÿí ãÿòëÿ éåòèðèëìÿñè ùàäèñÿñèíèí ÒöðêèéÿíèíÃàðñ âèëàéÿòèíäÿêè åéíè àäëû Íàõ÷ûâàí øÿùÿðèíäÿ áàø âåðäèéèíè ñöáóò åòìÿéÿ÷àëûøûð âÿ áó ìÿãñÿäëÿ åðìÿíè àêàäåìèêè È.À.Îðáåëèíèí ùÿìèí øÿùÿðäÿ àïàð-äûüû àðõåîëîæè ãàçûíòûëàð çàìàíû þéðÿíèëÿí äþâðÿ àèä éàíäûðûëìûø êèëñÿ ãàëûãëà-ðûíû àøêàðëàøäûðäûüûíû, Àçÿðáàéúàíûí Íàõ÷ûâàí øÿùÿðè ÿðàçèñèíäÿ èñÿ î äþâðÿàèä ùå÷ áèð êèëñÿ âÿ õðèñòèàíëûüà ìÿõñóñ äèýÿð òèêèëèëÿðèí ãàëûãëàðûíûí òàïûëìà-äûüûíû äà ãåéä åäèð (20).

Ìöâàôèã ìÿíáÿ âÿ ÿäÿáèééàòûí òÿùëèëè áèçè áåëÿ áèð íÿòèúÿéÿ ýÿòèðèð êè,ìöõòÿëèô ñèíõðîí ìÿíáÿëÿð åéíè ìÿëóìàòû ìöõòÿëèô øÿðù åòäèêëÿðèíÿ âÿ áóíàýþðÿ äÿ áàø âåðÿí êîíêðåò ùàäèñÿíèí áèëàâàñèòÿ Íàõ÷ûâàí ÿðàçèñèíÿ àèäëèéèíèòÿñäèã åäÿí äÿëèëëÿðèí êèôàéÿò ãÿäÿð ãÿíàÿòáÿõø îëìàäûüûíà áàõìàéàðàã, ñþç-ñöç êè, øÿùÿðèí þçö âÿ ÿòðàô éåðëÿð äàüûäûúû äþéöøëÿð íÿòèúÿñèíäÿ áþéöê çÿðÿð÷ÿêìèø, êÿíäëÿð, îáàëàð äàüûäûëìûø, éåðëè ÿùàëè áþéöê ìöñèáÿòëÿðÿ äö÷àð îë-ìóøäó.

ßðÿá èøüàëû èëÿ áàüëû ÿäÿáèééàòäà çèääèééÿòëè èøûãëàíäûðûëàí ìöðÿêêÿáìÿñÿëÿëÿðäÿí áèðè äÿ ÿðÿáëÿðèí èøüàë ïðîñåñèíäÿ éàðàòäûãëàðû, ÿðÿá ìÿíáÿëÿ-ðèíäÿ ÿë-Áóñôóððàúàí, ÿë-Áóñôóððóúàí âÿ éà ÿë-Áàñôóðúàí àäëàíäûðûëàí èíçè-


22

áàòè áþëýÿéÿ àèääèð. Áó áþëýÿíèí àäûíûí àíòèê Áàñîðîïåäà (Àòðîïàòåíà äþâëÿ-òè) âÿ åðêÿí îðòà ÿñðëÿð Âàñïóðàêàíû (åðìÿíè Àðñðóíèëÿð íÿñëèíèí èäàðÿ åòäèéèâèëàéÿò) úîüðàôè àäëàðû èëÿ åéíèëèéè øÿêñèç îëñà äà, îíëàðûí ÿðàçè áàõûìûíäàíöñò-öñòÿ äöøäöéöíö âÿ áóíóíëà äà Íàõ÷ûâàíû åðìÿíè Âàñïóðàêàí âèëàéÿòèíÿàèäëèéèíè èääèà åòìÿê ñÿùâ îëàðäû. Áåëÿ êè, ðåýèîíäà ÿðÿá ùöúóìëàðû íÿòèúÿñèí-äÿ áàø âåðÿí ñèéàñè äÿéèøèêëèêëÿð èíçèáàòè-ÿðàçè äÿéèøèêëèéèíÿ äÿ ñÿáÿá îëóð,ÿðÿáëÿðÿãÿäÿðêè áó âÿ éà äèýÿð âèëàéÿòèí ùöäóäëàðûíû äàðàëäûð âÿ éà, ÿêñèíÿ,ýåíèøëÿíäèðèðäè.

ßðÿá éöðöøëÿðè ýåäèøèíäÿ èøüàë îëóíìóø àéðû-àéðû éåðëÿðèí ÿùàëèñè èëÿ ìö-ãàâèëÿ áàüëàéàí ÿðÿáëÿð Úÿíóáè Ãàôãàçäà äà õÿëèôÿ ßáäöëìÿëèê èáí Ìÿðâà-íûí (685-705) ùÿéàòà êå÷èðäèéè èíçèáàòè èñëàùàòûí íÿòèúÿñè îëàí éåíè èíçèáàòè-áþëýö ñèñòåìè éàðàòìûøäûëàð. Èøüàë îëóíàí ÿðàçèëÿðèí èäàðÿñèíè òÿøêèë åòìÿêìÿãñÿäèëÿ êþùíÿ èíçèáàòè-èäàðÿ ñèñòåìèíäÿ éàëíûç èøüàë ïðîñåñèíäÿí èðÿëè ýÿ-ëÿí úöçè äÿéèøèêëèêëÿð åäÿí Õèëàôÿò öñóë-èäàðÿñèíèí éàðàòäûüû ñöíè èíçèáàòè áþë-ýÿëÿðäÿí áèðè äÿ ÿðÿá ìÿíáÿëÿðèíäÿ ÿñàñ èíçèáàòè ìÿðêÿçè Íÿøàâÿ-Íàõ÷ûâàíùåñàá îëóíàí ÿë-Áóñôóððóúàí âèëàéÿòè èäè. Àðòûã ãåéä åòäèéèìèç êèìè, þçöíäÿéàëíûç ÿðÿáëÿðÿãÿäÿðêè Âàñïóðàêàí âèëàéÿòèíèí àäûíû ñàõëàìûø áó èíçèáàòè ÿðà-çè, îðòà÷àü ÿðÿá ìöÿëëèôëÿðè òÿðÿôèíäÿí ìÿùç Àððàí þëêÿñèíèí (ÿë-ßðìÿí þë-êÿñèíèí éîõ) âèëàéÿòè àäëàíäûðûëûð (21). ßðÿá ìöÿëëèôëÿðèíèí òÿäãèã åäèëÿí äþâðö÷öí ÿðÿá éöðöøëÿðè çàìàíû èøüàë îëóíàí áöòöí Úÿíóáè Ãàôãàç þëêÿëÿðèíÿ âåð-äèêëÿðè öìóìè, ãîíäàðìà “ßðìèíèéÿ” èíçèáàòè àäû êèìè (22) ÿë-Áóñôóððóúàíäà èøüàë ïðîñåñèíäÿ ùöäóäëàðû äÿéèøäèðèëìèø ÿðÿá èíçèáàòè äàèðÿñè èäè. Òÿäãè-ãàòëàðäàí ýþðöíöð êè, éåíè ÿðÿá èíçèáàòè ñèñòåìèíÿ ýþðÿ ÿñàñ èíçèáàòè øÿùÿðèÍÿøàâÿ - Íàõ÷ûâàí ñàéûëàí ßðÿá ÿë-Áóñôóððóúàíû âèëàéÿòèíäÿí ôÿðãëè îëàðàãåðìÿíè Âàñïóðàêàí âèëàéÿòèíèí ÿðàçèñè ÿñëèíäÿ Âàí ýþëöíäÿí úÿíóá-øÿðãäÿéåðëÿøèðäè, ÿñàñ èíçèáàòè ìÿðêÿçè äÿ Âàí øÿùÿðè èäè (23).

Áåëÿëèêëÿ, éåðëè âÿ ÿðÿá ìÿíáÿëÿðèíèí ìöãàéèñÿëè þéðÿíèëìÿñè Íàõ÷ûâà-íûí ÿðÿá èøüàëûíäàí ñîíðà èíçèáàòè áàõûìäàí ÛÛÛ ßðÿá ßðìèíèéÿñèíèí (24) òÿð-êèáèíäÿ éåíè òÿøêèë åäèëÿí, ÿðÿáëÿðÿãÿäÿðêè åðìÿíè Âàñïóðàêàí âèëàéÿòèíèíàäûíû ãÿáóë åòñÿ äÿ ÿðàçè áàõûìûíäàí îíäàí ôÿðãëÿíÿí âÿ äàùà ýåíèø îëàí ÿë-Áóñôóððóúàí âèëàéÿòèíÿ ãàòûëäûüûíû, ñòðàòåæè ÿùÿìèééÿòëè áó øÿùÿðäÿ ÿðÿá ãàð-íèçîíó âÿ âåðýè ìÿìóðóíóí, åëÿúÿ äÿ ìÿíøÿúÿ ÿðÿá îëàí, âÿ éà ÿðÿáëÿðèíìÿâëàñû (ùèìàéÿ åòäèéè) îëàí øÿùÿð ùàêèìèíèí éåðëÿøäèðèëäèéèíè, ìöàñèð åðìÿ-íè àëèìëÿðèíèí èääèàëàðûíà ðÿüìÿí ùå÷ áèð ìÿíáÿäÿ Íàõ÷ûâàíûí áèëàâàñèòÿ âÿéà äîëàéûñû èëÿ Åðìÿíèñòàíà àèäèééÿòèíè, åðìÿíè ôåîäàë íÿñëè Àðñðóíèëÿðèí ìöë-êö îëäóüóíó òÿñäèã åäÿí ìÿëóìàòûí îëìàäûüûíû ýþñòÿðèð.

ÛÕ ÿñðèí ñîíëàðûíà éàõûí áöòöí Õèëàôÿò ÿðàçèñèíäÿ ïàð÷àëàíìà ïðîñåñèíèíýåíèøëÿíìÿñè, òàðèõè Àçÿðáàéúàíûí àéðû-àéðû ùèññÿëÿðèíäÿ ðåàë ùàêèìèééÿòèíéåðëÿðäÿêè úàíèøèí âÿ ôåîäàëëàðûí ÿëèíÿ êå÷ìÿñè èëÿ íÿòèúÿëÿíäè. Åëÿ ùÿìèíäþâðäÿí, î âàõòàäÿê ÿðÿáëÿð ö÷öí ùÿëÿ äÿ äàéàã ìÿíòÿãÿñè êèìè ñòðàòåæè ÿùÿ-


23

ìèééÿòèíè ñàõëàéàí Íàõ÷ûâàí Ñàúèëÿð ñöëàëÿñèíèí òàáåëèéèíÿ êå÷äè. Òÿäãèãàò-ëàðà ÿñàñÿí ìÿùç ùÿìèí ñöëàëÿíèí íöìàéÿíäÿñè Éóñèô èáí ßáó-ñ-Ñàú Àááà-ñèëÿðèí ùàêèìèééÿòè äþâðöíäÿ Õèëàôÿòèí øèìàë âèëàéÿòëÿðèíÿ êþ÷ÿí âÿ áó éåð-ëÿðäÿ ìÿñêóíëàøàí ÿðÿá ßáó Äóëÿôèëÿð íÿñëèíäÿí îëàí øÿõñè 918-úè èëäÿ Íàõ-÷ûâàíûí (åëÿúÿ äÿ Ãîüòÿíèí) ÿìèðè òÿéèí åäèð (25). Ùàäèñÿëÿðèí ñîíðàêû èíêè-øàôûíäàí - Ñàúèëÿð âÿ Ñàëàðèëÿð ñöëàëÿñè íöìàéÿíäÿëÿðèíèí áþëýÿäÿêè ÷îõ ìö-ðÿêêÿá ôÿàëèééÿòëÿðèíäÿí àñûëû îëìàéàðàã Íàõ÷ûâàí ÿìèðè ùÿëÿ äÿ ßáó Äóëÿ-ôèëÿð íÿñëèíäÿí òÿéèí îëóíóðäó. Èðàí àëèìè Êÿñðÿâè Òÿáðèçèíèí ìöëàùèçÿñèíèäÿñòÿêëÿéÿí Àçÿðáàéúàí òàðèõ÷èñè Ì.Õ.Øÿðèôëè ßáó Äóëÿô íÿñëèíèí 983-úö èë-äÿí áÿðè ìÿðêÿçè Íàõ÷ûâàí îëàí Íàõ÷ûâàíøàùëûã ìöñòÿãèë äþâëÿòèíÿ áàø÷ûëûãåòäèéèíè âÿ áó äþâëÿòèí 1065-66-úû èëäÿ Ñÿëúóãëàð òÿðÿôèíäÿí èøüàë åäèëäèéèíèýþñòÿðèð(26). Îíóí ôèêðèíúÿ “Íàõ÷ûâàíøàùëûã Ñàëàðèëÿð äþâëÿòèíèí ñîí âàõòëà-ðûíäà ÿìÿëÿ ýÿëìèø âÿ Ðÿââàäèëÿð äþâëÿòè èëÿ éàíàøû éàøàìûøäûð”(27). Ìÿí-áÿëÿðèí âÿ òàðèõè ÿäÿáèééàòûí àðàøäûðûëìàñû ñîíðàëàð áàøãà òÿäãèãàòëàðäà äàòÿêðàð îëóíàí(28) áó ôèêðèí ðåàë ÿñàñëàðû îëìàäûüûíû, Íàõ÷ûâàí ùàêèìèíèí ìöñ-òÿãèë äþâëÿò áàø÷ûñû äåéèë, Øÿääàäè äþâëÿòè òÿðêèáèíäÿ ôåîäàë ìöëê ñàùèáè îëäó-üóíó òÿñäèã åäèð. Ìàðàãëûäûð êè, ÕÛÛ ÿñðèí ëàï ÿââÿëëÿðèíäÿ (500/1106-1107)Äÿðáÿíääÿ ÿðÿá äèëèíäÿ òÿðòèá åäèëìèø àíîíèì ÿëéàçìàäà Øÿääàäèëÿðÿ ìÿõ-ñóñ Àððàí ÿðàçèñè ùàããûíäà ìÿëóìàò âåðÿí éåðëè ìöÿëëèô þëêÿíèí ÿñàñ èãàìÿò-ýàù øÿùÿðëÿðèíäÿí Ýÿíúÿ èëÿ éàíàøû Íàõ÷ûâàíûí äà àäûíû ÷ÿêèð (29). Òàðèõøö-íàñëûãäà Ì.Õ.Øÿðèôëèíèí ñîí ßáó Äóëÿôèëÿð íöìàéÿíäÿñèíèí àðòûã ñóëòàí ÀëïÀðñëàíûí èëê (1063-úö èëäÿ) ùöúóìó èëÿ Íàõ÷ûâàíû äà òóòìàñûíäàí ñîíðà äàùàÿìèð âÿçèôÿñèíè èúðà åòìÿìÿñè, Íàõ÷ûâàíûí éåíè ÿìèðèíèí ñÿëúóãëàðäàí òÿéèíîëóíìàñû ôèêðè âàðäûð (30). Èáí ÿë-ßñèðèí âåðäèéè õÿáÿðÿ ýþðÿ, ñÿëúóãëàð “ìö-ñÿëìàíëàðûí ñÿðùÿäéàíû äàéàüû” îëàí èêè ãàëàíû (Ñöðìÿðèíè âÿ Ãàðàáàüû) òóòóðâÿ “ÿñýÿðëÿðëÿ, ñóðñàòëà, ïóëëà âÿ ñèëàùëà òÿìèí åäèá, Íàõ÷ûâàí ÿìèðèíèí ñÿ-ðÿíúàìûíà âåðèðëÿð” (31). Áåëÿ ÷ûõûð êè, Íàõ÷ûâàí ÿìèðè, äîüðóäàí äà (Ì.Øÿ-ðèôëèíèí éàçäûüû êèìè) ßáó Äóëÿôèëÿðäÿí äåéèë, ñÿëúóãëàðäàí îëìóøäóð. Ëàêèíìÿëóìäóð êè, “Ýÿðøàñá-íàìÿ” ÿñÿðèíè ÿìèð ßáó Äóëÿôÿ ùÿñð åòìèø øàèð Òó-ñè ßëè ßñÿäè 458(1065/66)-úè èëäÿ Íàõ÷ûâàíäà îíóí ñàðàéûíäà îëìóø, ßáóÄóëÿô ùàããûíäà éàçäûüû äàñòàíû àäû ÷ÿêèëÿí ÿñÿðèíÿ ñàëìûøäû (32). Áóðàäà áèðãÿäÿð äîëàøûãëûã éàðàíûð: ÿýÿð Àëï Àðñëàíûí Íàõ÷ûâàíû òóòìàñû âÿ îíóí éåðëèùàêèìèíè ñÿëúóã ÿìèðè èëÿ ÿâÿç åòìÿñè ôàêòû ù. 456-úû èëäÿ áàø âåðìèøäèñÿ,áóíäàí èêè èë ñîíðà - ù.458-úè èëäÿ Íàõ÷ûâàíäà ßáó Äóëÿôèí ñàðàéûíäà îëìóøÒóñè ßëè ßñÿäè àðòûã “Íàõ÷ûâàíøàù ßáó Äóëÿôè” ÿìèð âÿçèôÿñèíäÿ ýþðÿ áèë-ìÿçäè. Ýþðöíöð, Êÿñðÿâè Òÿáðèçèíèí àðàøäûðìàëàðûíû äÿñòÿêëÿéÿí Ì.Õ.Øÿðèô-ëè ìÿùç áóíà ýþðÿ ñóëòàí Àëï Àðñëàíûí Íàõ÷ûâàíøàùëûüû ëÿüâ åäÿðÿê Íàõ÷ûâà-íà ÿìèð òÿéèí åòìÿñè ùàäèñÿñèíèí ßñÿäèíèí Íàõ÷ûâàíäà îëäóüó 458-úè èëäÿí“àç ñîíðà” áàø âåðäèéèíè ãåéä åäèð (33). Áó èñÿ òàðèõè ùÿãèãÿòè òÿùðèô åäèð; áå-ëÿ êè, àðòûã ãåéä åòäèéèìèç êèìè, ñóëòàí Íàõ÷ûâàíäà ù.456-úû èëäÿ îëìóøäó.


24

ßýÿð ßñÿäèíèí ßáó Äóëÿôè Íàõ÷ûâàíäà þç ñàðàéûíäà ýþðìÿñè ðåàëäûðñà, îíäàîíóí áó äÿôÿ ñÿëúóã ÿìèðè êèìè Íàõ÷ûâàíû ùÿëÿ áèð ìöääÿò äÿ, áÿëêÿ äÿ Øÿä-äàäèëÿð äþâëÿòè ñöãóò åäÿíÿäÿê, èäàðÿ åòäèéèíè ýöìàí åòìÿê îëàð. Áó òàðèõäÿíñîíðà ìÿíáÿëÿðäÿ áèð äàùà Íàõ÷ûâàíøàù ßáó Äóëÿô àäûíà ðàñò ýÿëèíìèð. Àçñîíðà èñÿ Àçÿðáàéúàíøàù Ðÿââàäèëÿðèí âÿ Àððàíøàù Øÿääàäèëÿðèí éåðëÿðèíè äÿñÿëúóã ÿìèðëÿðè òóòóðëàð.

Áåëÿëèêëÿ, Ñÿëúóã ùöúóìóíàäÿê Íàõ÷ûâàíøàù ßáó Äóëÿô òÿðÿôèíäÿí èäà-ðÿ îëóíàí Íàõ÷ûâàí ÿìèðëèéè ñóëòàí Àëï Àðñëàíûí áó ÿìèðëèéè ëÿüâèíäÿí ñîíðàäà Øÿääàäèëÿð äþâëÿòè ñöãóò åäÿíÿäÿê (1075) îíóí òÿðêèáèíäÿ ãàëìûøäûð.ßìèðëèéèí ìÿðêÿçè îëàí Íàõ÷ûâàí øÿùÿðè èñÿ ñÿëúóã ÿìèðèíèí èäàðÿñè äþâðöí-äÿ äÿ þç ÿââÿëêè ùÿðáè ñòðàòåæè ÿùÿìèééÿòèíè ñàõëàéà áèëìèøäè.

Ìàðàãëûäûð êè, ñóëòàíëûã òàõòûíà ÷ûõàíàäÿê, äåìÿê îëàð, ÿêñÿð ñÿëúóã ñóë-òàíëàðû (Ìÿëèêøàù, Ìÿùÿììÿä Òàïàð, Ìÿñóä, Òîüðóë) èìïåðèéàíûí áó ìö-ùöì áþëýÿñèíäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèøëÿð. Ð.Ìÿììÿäîâ “áÿçè ìöÿëëèôëÿðÿ” èñ-òèíàä åäÿðÿê, ÕÛÛ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Íàõ÷ûâàíäà úàíèøèíëèê åäÿí “Éûõàðìûøàäëû áèð ôåîäàë”ûí àäûíû ÷ÿêèð (34). Ùå÷ áèð ìÿíáÿäÿ áåëÿ áèð àäà ðàñò ýÿëìÿ-ñÿê äÿ, îíó “Éàãóòè” àäûíûí òÿùðèô åäèëìèø øÿêëè ýöìàí åòìÿê îëàð. Áåëÿ êè,Ìÿëèêøàùûí ñóëòàíëûüû äþâðöíäÿ (1072-1092) Íàõ÷ûâàíäà îíóí ÿìèñè Éàãó-òèíèí îüëó Èñìàéûë èáí Éàãóòè âàëèëèê åäèðäè (35).

Íàõ÷ûâàíûí ñîíðàêû äþâðö áèðáàøà àòàáÿé Øÿìñÿääèí Åëäÿíèçèí ÿñàñûíûãîéäóüó Àçÿðáàéúàí Àòàáÿéëÿðè - Åëäÿíèçëÿð äþâëÿòè èëÿ áàüëûäûð. Òÿÿññöôåäèëÿúÿê ùàëäûð êè, àêàäåìèê Ç.Áöíéàäîâóí ÷îõ úèääè òÿäãèãàòûíà áàõìàéà-ðàã (36), áó ýöí äÿ ÿäÿáèééàòäà áó àòàáÿé ñöëàëÿñèíÿ Åëäÿýÿç, Åëäÿýèç, Åë-äîããóç âÿ á. àäëàð âåðèëèð; Øÿìñÿääèí Åëäÿíèçèí àðâàäû, Úàùàí Ïÿùëÿâàí âÿÃûçûë Àðñëàíûí àíàñû Ìþìèíÿ õàòóí Åëäÿíèçèí äåéèë Úàùàí Ïÿùëÿâàíûí àðâàäûêèìè ãåéä åäèëèð; Åëäÿíèçèí àðâàäû Íàðûíú õàòóí ùåñàá îëóíóð(37). Îíó äà äå-ìÿëèéèê êè, Ð.Ìÿììÿäîâóí òÿäãèãàòûíäà ùÿì Íàðûíú õàòóíóí, ùÿì äÿ Åë-äÿíèçèí Íàõ÷ûâàíäà âÿôàò åòäèêëÿðè ýþñòÿðèëñÿ äÿ, îíëàðûí ùÿð èêèñèíèí Ùÿìÿ-äàíäà òèêèëìèø òöðáÿäÿ áàñäûðûëäûãëàðû, Íàõ÷ûâàíäàêû òöðáÿäÿ èñÿ Úàùàí Ïÿù-ëÿâàíûí âÿ àðâàäû Çàùèäÿ õàòóíóí äÿôí îëóíäóãëàðû áèëäèðèëèð(38).

Äþâðöí ìÿíáÿëÿðèíäÿ îëàí ìÿëóìàòà ýþðÿ, ÿðè Úàùàí Ïÿùëÿâàíûí 1186-úû èëäÿ þëöìöíäÿí ñîíðà Íàõ÷ûâàíäà éàøàéàí âÿ àòàáÿéëÿðèí õÿçèíÿñè éåðëÿ-øÿí ßëèíúÿ ãàëàñûíà ñàùèáëèê åäÿí Çàùèäÿ õàòóí îüóëëóüó ßáó Áÿêðèí ùàêè-ìèééÿòè èëëÿðèíäÿ àðòûã Òÿáðèçèí ùàêèìè èäè. ßáó Áÿêðèí âÿôàòûíäàí (1210)ñîíðà ýöðúöëÿð Àçÿðáàéúàíûí áèð ÷îõ øÿùÿðëÿðè èëÿ (Íàõ÷ûâàí, Úóëôà, Ìÿðÿíäâÿ á.) éàíàøû Òÿáðèçÿ äÿ ùöúóì åäÿðêÿí áóðàíûí ùàêèìè Çàùèäÿ õàòóí îëìóø-äóð (39). Ìþìèíÿ õàòóí òöðáÿñèíèí òèêèíòèñèíèí èñÿ Çàùèäÿ õàòóíóí ñàüëûüûíäà,1186-úû èëäÿ áàøà ÷àòäûðûëäûüû öñòöíäÿêè êèòàáÿäÿí ìÿëóìäóð.

Âÿòÿí òàðèõøöíàñëûüûìûçûí ùàããûíäà ìÿëóìàò âåðäèéèìèç áó ìàðàãëû ìÿ-ãàìëàðû èëÿ éàíàøû Íàõ÷ûâàí ìåìàðëûüûíûí èíúèëÿðè, ßúÿìè ñÿíÿòèíèí øàù ÿñÿð-


25

ëÿðè îëàí Ìþìèíÿ õàòóí âÿ Éóñèô Êóñåéèð îüëó òöðáÿëÿðèíèí öçÿðèíäÿ òÿñàäö-ôÿí íÿçÿðèìèçè úÿëá åäÿí, áèðè äèýÿðèíè òÿêðàð åòìÿéÿí ãÿðèáÿ íàõûøëàðà ìå-ìàðëàðûìûçûí äèããÿòèíè éþíÿëòìÿê èñòÿðäèì. Ìöñÿëìàí àáèäÿëÿðè öçÿðèíäÿ èí-ñàí òÿñâèðëÿðèíèí åäèëìÿñèíÿ ãàäàüà ãîéóëìàñûíà áàõìàéàðàã, ßúÿìèíèí ùÿ-ìèí òöðáÿëÿð öçÿðèíäÿ ùÿêê åòäèéè ùÿíäÿñè âÿ íÿáàòè íàõûøëàð àðàñûíäà ìÿùà-ðÿòëÿ ýèçëÿäèëìèø ìöõòÿëèô èíñàí ôèãóðëàðûíû äà ýþðìÿê ìöìêöíäöð.

Ýþðöíöð, ÿäÿáèééàòäà ßúÿìè ñÿíÿòêàðëûüû, Íàõ÷ûâàí ìåìàðëûã ìÿêòÿáèùàããûíäà éàçûëàúàã éåíè òÿäãèãàòëàðäà ßúÿìè äöùàñûíûí áó ñèððèíè äÿ à÷ìàã,øÿðù åòìÿê ëàçûì ýÿëÿúÿê.

Áöòöí áóíëàð ýþñòÿðèð êè, äöøìÿí ýþçö ãàëìûø òîðïàãëàðûìûçà îëàí èääèà-ëàðûí ãàðøûñûíû àëìàã, ÿçÿëè òîðïàãëàðûìûçà éèéÿ äóðìàã ö÷öí Íàõ÷ûâàíûí òÿã-ðèáÿí 600 èëëèê äþâðöíö ÿùàòÿ åäÿí çàìàí êÿñèéèíÿ äÿ áèð äàùà íÿçÿð ñàëûí-ìàñû, îíóí ùÿð áèð ñÿùèôÿñèíèí äÿãèãëÿøäèðèëìÿñè, åëìè äÿëèëëÿðÿ, èëêèí ìÿíáÿ-ëÿðÿ ÿñàñëàíìàãëà èøëÿíèëìÿñè, ÿäÿáèééàòäà þç ÿêñèíè òàïàí áèð ñûðà äîëàøûã ôè-êèð âÿ ìöëàùèçÿëÿðèí òÿñùèù îëóíìàñû òàðèõ åëìèìèçèí ãàðøûñûíäà äóðàí âàúèáìÿñÿëÿëÿðäÿíäèð.

Èñòèôàäÿ îëóíìóø ìÿíáÿ âÿ ÿäÿáèééàò:

1. Áó ùàãäà áàõ: Ð.Ìÿììÿäîâ. Íàõ÷ûâàí øÿùÿðèíèí òàðèõè î÷åðêè. Áàêû, 1977, ñ. 8-13.2. Áàõ: Íàèëÿ Âÿëèõàíëû. Íàõ÷ûâàí - ÿðÿáëÿðäÿí ìîíãîëëàðàäÿê. Áàêû, “Åëì”, 2005. 3. Â.À.Øíèðåëüìàí. Âîéíû ïàìÿòè. Ìèôû, èäåíòè÷íîñòü è ïîëèòèêà â Çàêàâ-

êàçüå. Ìîñêâà, ÓÊÖ “Àêàäåìèÿ”, 2003.4. Îðàäà. ñ. 242.5. Í.Ì.Âÿëèõàíëû. ÛÕ-ÕÛÛ ÿñð ÿðÿá úîüðàôèéàøöíàñ-ñÿééàùëàðû Àçÿðáàéúàí ùàããûíäà.

Áàêû, “Åëì”, 1974, ñ. 145.6. Í.ßëèéåâà. Àçÿðáàéúàí Éàãóò ÿë-Ùÿìÿâèíèí ÿñÿðëÿðèíäÿ. Áàêû, 1999, ñ. 182.7. Àçÿðáàéúàí òàðèõè. 7 úèëääÿ. Áàêû, “Åëì”, 1998, ÛÛ úèëä, ñ. 181.8. Àêàäåìèê Ç.Ì.Áóíèÿòîâ. Èçáðàííûå ñî÷èíåíèÿ â 3-õ òîìàõ. Áàêó, “Ýëì”,

1999, ò. 3. Ãîñóäàðñòâî Õîðåçìøàõîâ-Àíóøòåãèíèäîâ 1097-1231 ãã., ñ. 103.9. Í.Âÿëèõàíëû. Íàõ÷ûâàí, ñ. 17.10. Éåíÿ îðàäà, ñ. 11-12.11. Àêàäåìèê Çèÿ Áóíèÿòîâ. Èçáðàííûå ñî÷èíåíèÿ â 3-õ òîìàõ. Áàêó, 1999, ò.

1. Àçåðáàéäæàí â ÂÛÛ-ÛÕ ââ., ñ. 106; Ð.Ìÿììÿäîâ. Ýþñòÿðèëÿí ÿñÿðè, ñ. 34; Ì.Ã.Ãàäæè-åâ, Î.Ì.Äàâóäîâ, À.Ð.Øûõñàèäîâ. Èñòîðèÿ Äàãåñòàíà ñ äðåâíåéøèõ âðåìåí äî êîíöàÕÂ âåêà. ÈÈÀÝ Äàãåñòàíñêîãî Íàó÷íîãî Öåíòðà ÐÀÍ, Ìàõà÷êàëà, ÄÍÖ ÐÀÍ, 1996,ñ. 201, 202; À.Í.Òåð-Ãåâîíäÿí. Àðìåíèÿ è Àðàáñêèé Õàëèôàò. Åðåâàí, 1977, ñ. 30.

12. Áàõ: Í.Âÿëèõàíëû. Íàõ÷ûâàí, ñ. 12-16.13. Ç.Áöíéàäîâ. Ýþñòÿðèëÿí ÿñÿðè, ñ. 106; Ð.Ìÿììÿäîâ. Ýþñòÿðèëÿí ÿñÿðè, ñ. 35.14. ßë-Áÿëàçóðè. Êèòàá ôóòóù ÿë-áóëäÿí. Ëóãäóíè Áàòàâîðóì, 1866, ñ.237.


26

15. Áàõ: Ìîèñåé Êàëàíêàòóêëó. Àëáàíèéà òàðèõè. Ìöãÿääèìÿ, òÿðúöìÿ, ãåéä âÿ øÿðù-ëÿð àêàäåìèê Çèéà Áöíéàäîâóíäóð. Áàêû, 1993, ñ. 190; Èñòîðèÿ õàëèôîâ Âàðäàïåòà Ãå-âîíäà, ïèñàòåëÿ ÂÛÛÛ âåêà. Ïåð. ñ àðì. Ê.Ïàòêàíîâà. ÑÏá, 1862, ñ. 22; Âñåîáùàÿ èñ-òîðèÿ Ñòåï’àíîñà Òàðîíñêîãî Àñîõ’èêà (Àñîãèêà) ïî ïðîçâàíèþ. Ïåð. ñ àðì.Í.Ýìèíîì. Ì., 1864, ñ. 92-93.

16. Ð.Ìÿììÿäîâ. Ýþñòÿðèëÿí ÿñÿðè, ñ. 38; À.Òåð-Ýåâîíäéàí. Ýþñòÿðèëÿí ÿñÿðè, ñ. 77.17. ßë-Áÿëàçóðè, ñ. 242; ßë-Éÿãóáè. Òàðèõ (Ì.Ùîóòñìàíûí íÿøðè), Ëóãäóíè Áàòàâî-

ðóì, 1883, ú. 2, ñ. 324-325.18. Êèòàáóë Ôóòóù áó Àáó Ìóùàììàä Àùìàä èáí Àòùàì àë-Êóôè. Ùåéäÿðàáàä, 1965-

1975, ú. 1, ñ. 13.19. Ç.Áöíéàäîâ. Ýþñòÿðèëÿí ÿñÿðè, ñ. 131.20. Éåíÿ îíóí. Ãîñóäàðñòâî àòàáåêîâ Àçåðáàéäæàíà. Áàêó, 1978,

ñ. 195-196. 21. Éàãóò ÿë-Ùÿìÿâè. Ìóúÿì ÿë-áóëäÿí. Áåéðóò, 1950, ú. ÛÂ, ñ. 784.22. Áó ùàãäà áàõ: Àçÿðáàéúàí òàðèõè, ú. 2, ñ. 178-181.23. À.Òåð-Ýåâîíäéàí. Ýþñòÿðèëÿí ÿñÿðè, ñ. 168.24. Áó ùàãäà áàõ: Àçÿðáàéúàí òàðèõè, ú. 2, ñ. 178-181.25. Áó ùàãäà áàõ: Í.Âÿëèõàíëû. Íàõ÷ûâàí, ñ.62.26. Ì.Õ.Øÿðèôëè. Íàõ÷ûâàíøàùëûã. Àçÿðá. ÑÑÐ ÅÀ “Õÿáÿðëÿðè”, ÒÔÙÑ, 1966, ¹ 4,

ñ.32; Áàõ ùÿì÷èíèí: Í.Âÿëèõàíëû. Íàõ÷ûâàí, ñ.65-80.27. Ì.Õ.Øÿðèôëè. Íàõ÷ûâàíøàùëûã, ñ.29.28. Ðàóô Ìÿììÿäîâ. Ýþñòÿðèëÿí ÿñÿðè, ñ.69-70; Ô.Ìàìåäîâà. Ïîëèòè÷åñêàÿ èñòî-

ðèÿ è èñòîðè÷åñêàÿ ãåîãðàôèÿ Êàâêàçñêîé Àëáàíèè. Á., 1986, ñ.114; Â.Ç.Ïèðèéåâ.Àçÿðáàéúàíûí ãÿäèì äèéàðû Íàõ÷ûâàí. Àçÿðá. ÅÀ “Õÿáÿðëÿðè”, ÒÔÙÑ, 1999, ¹2, ñ.6-7.

29. Â.Ìèíîðñêé. Ñòóäèåí èí Úàóúàñèàí ùèñòîðé Ëîíäîí, 1953, ñ.121.30. Ì.Õ.Øÿðèôëè. Íàõ÷ûâàíøàùëûã, ñ.32.31. Èáí ÿë-ßñèð. ßë-Êàìèë ôèò-òàðèõ. ßðÿáúÿäÿí òÿðúöìÿ Ç.Áöíéàäîâóíäóð. Áàêû, 1996,

ñ. 99. Ùÿì÷èíèí áàõ: Ïîâåñòâîâàíèå Âàðäàïåòà Àðèñòàêýñà Ëàñòèâåðöè. Ãÿäèì åðìÿíèäèëèíäÿí òÿðúöìÿñè, ýèðèø âÿ øÿðùëÿð Ê.Í.Éöçáàøéàíûíäûð. Ì.,1968, ñ.171, ôÿñ. 25, ãåéä 2.

32. Ì.Õ.Øÿðèôëè. Íàõ÷ûâàíøàùëûã, ñ.31.33. Éåíÿ îðàäà, ñ. 32.34. Ð.Ìÿììÿäîâ. Ýþñòÿðèëÿí ÿñÿðè, ñ. 72.35. Ñàäð àä-Äèí Àëè àë-Õóñàéíè. Àõáàð àä-äàóëàò àñ-ñåëäæóêèééà. Ìÿòíèí íÿøðè, òÿð-

úöìÿ, ýèðèø, ãåéäëÿð âÿ ÿëàâÿëÿð Ç.Ì.Áöíéàäîâóíäóð. Ì., 1980, ñ. 206-207.36. Ç.Ì.Áóíèÿòîâ. Ãîñóäàðñòâî àòàáåêîâ. 37. Ð.Ìÿììÿäîâ. Ýþñòÿðèëÿí ÿñÿðè, ñ. 72-77.38. Éåíÿ îðàäà, ñ. 75, 76.39. Ñÿäð ÿä-Äèí ÿë-Ùöñåéíè. Ýþñòÿðèëÿí ÿñÿðè, ñ. 160; Áàõ: Í.Âÿëèõàíëû. Íàõ÷ûâàí, ñ.

114-115; Ìöã. åò: Ð.Ìÿììÿäîâ. Ýþñòÿðèëÿí ÿñÿðè, ñ. 76, ãåéä 156.

ßðÿá-ìöñÿëìàí ÿäÿáèééàòûíäà áèîãðàôèê ÿäÿáèééàòûí áèð ãîëó îëàí âÿÿñàñû ÛÕ ÿñðäÿ ßáó Úÿôÿð Ìÿùÿììÿä áèí Ùÿáèá ÿë-Áàüäàäè òÿðÿôèíäÿíãîéóëàí “ÿë-Ìöòÿëèô âÿ-ë Ìöõòÿëèô” æàíðû ÕÛ ÿñðèí èêèíúè éàðûñûíäàí áàøëà-éàðàã ÷è÷ÿêëÿíìÿ äþâðöíö éàøàéûð. Áó æàíðäà éàçàí ÷îõñàéëû ìöÿëëèôëÿðàðàñûíäà Èáí Ìàêóëàíûí þçöíÿìÿõñóñ éåðè âàð. Ãÿðáè Àâðîïà âÿ ðóñ àëèì-ëÿðèíäÿí Ê.Áðîêåëìàíí âÿ È.Êðà÷êîâñêè äþâðöí áó ìþâçóäà éàçìûø ÷îõ-ñàéëû ìöÿëëèôëÿðè àðàñûíäà ìÿùç Èáí Ìàêóëàíûí àäûíû õöñóñè ãåéä åòìèøëÿð.Àêàäåìèê È.Êðà÷êîâñêè îíó ÿñ-Ñÿìàíèíèí (1113-1167) ñÿëÿôè êèìè ãÿáóëåäÿðÿê Èáí Ìàêóëàíûí “ßñìÿ ÿð-ðèúÿë” ( “Ùÿäèñ áèëèúèëÿðèíèí àäëàðû”) ùàã-ãûíäà éàçäûüûíû âóðüóëàìûøäûð (1).

ßðÿá ÿäÿáèééàòû òàðèõèíäÿ ìàâëÿ, áþéöê ÿìèð, àëèì, òàðèõ÷è, ÿäèá, ùàôèç,òÿíãèä÷è, íÿññÿáÿ (ýåíåîëîýèéà èëÿ ìÿøüóë îëàí àëèì -Í.ß.) êèìè ìÿøùóðîëàí ßáó Íÿñð ßëè èáí Ùèááÿòóëëàù áèí ßëè áèí Úÿôÿð áèí ßëè áèí Ìÿùÿì-ìÿä Èáí Ìàêóëà þç äþâðöíöí òàíûíìûø ñèìàëàðûíäàíäûð. Ìàêóëà Áàüäàääàâÿçèðëÿð, ãàçèëÿð éåòèøäèðÿí ùþðìÿòëè, ñàéûëûá-ñå÷èëÿí áèð àèëÿíèí àäû îëìóø-äóð. Ìàêóëà àäûíûí ìÿíàñû áàðÿäÿ ÿðÿá ìöÿëëèôëÿðè ìÿëóìàò âåðìèð. Áó-íóíëà ìàðàãëàíàí Èáí Õÿëëèãàí þçö ãåéä åäèð êè, î áó ñþçöí ìÿíàñûíû à÷àáèëìÿìèøäèð (2). Îíëàðûí íÿñëè ßáó Äóëÿô ÿë-Èúëè þâëàäëàðû äà àäëàíûðäû. Èú-ëèëÿð - Áÿêð áèí Âàèë, ñîíðà èñÿ Ðÿáèÿäÿí Íÿçÿð èáí Ìààä èáí Àäíàíûí îü-ëàíëàðûíäàí Ìóäàðûí ãàðäàøëàðû îëàí íÿñèëäèð (3). Ãîøóí áàø÷ûñû ßìèð Úà-âàä ßáó Äóëÿô ÿë-Ãàñûì áèí Èñà ÿë-Èúëè îíóí áàáàñû îëìóøäóð. Àòàñû Ùèá-áÿòóëëàù ßìèð ÿë-Ìþìèíèí ÿë-Ãàèì áèÿìðèëëàùûí âÿçèðè îëìóøäóð. Áÿçèìÿíáÿëÿðäÿ (4) ÿìèñè Ùöñåéíèí, äèýÿð ìÿíáÿëÿðäÿ (5) èñÿ ÿìèñè Àáäóëëà-íûí ãàçèëÿð ãàçèñè îëìàñû ùàããûíäà ìÿëóìàò âåðèëèð. Áó íÿñèë ùÿì äÿ ãàçû-ëÿð íÿñëè îëäóüó ö÷öí Èáí Ìàêóëàíûí ùÿð èêè ÿìèñèíèí ìöÿééÿí ìöääÿò ãà-çèëÿð ãàçèñè îëìàñû ìöìêöíäöð. Þçöíöí “Ñÿàäöëìÿëèê” âÿ “ßìèð” ëÿãÿá-ëÿðèéëÿ òàíûíìàñûíûí ñÿáÿáè, Õÿëèôÿ Ìöãòÿäè Áèÿìðèëëàù òÿðÿôèíäÿí Õîðàñàíâÿ Ñÿìÿðãÿíäÿ ñÿôèð îëàðàã ýþíäÿðèëÿðêÿí áó àäëàðëà òÿëòèô åäèëìÿñèäèð.


27

Íÿðýèç ßëèéåâà

Èáí Ìàêóëà (1030-1082) âÿ îíóí “ÿë-Èêìÿë” ÿñÿðè


28

ßñëÿí Èñôàùàí íàùèéÿñèíäÿêè Úÿðáÿçãàíäàí (6) îëàí Èáí Ìàêóëà 5 Øà-áàí 421-úè èëäÿ (8 àâãóñò 1030-úó èë) Áàüäàä éàõûíëûüûíäàêû Óêáÿðà êÿí-äèíäÿ àíàäàí îëìóøäóð. Èáí Ìàêóëàíûí äîüóì òàðèõè 402 (1011), 420, 422âÿ 429 (1038) îëàðàã äà ãåéä åäèëìèøäèð (7). Ùÿð èêè íèñáÿ èëÿ, éÿíè Úÿðáÿç-ãàíè âÿ Áàüäàäè íèñáÿëÿðè èëÿ àíûëûð. Îí éàøûíäàí åòèáàðÿí òàíûíìûø ìöÿë-ëèìëÿðäÿí äÿðñ àëàí Èáí Ìàêóëà èéèðìè éàøûíà ãÿäÿð îíëàðäàí Ãóðàí, ÿðÿáäèëè, ÿäÿáèééàò, ùÿäèñ âÿ ùåñàáû þéðÿíìèøäèð. Äàùà ñîíðà òÿùñèëèíè äàâàì åò-äèðìÿê ö÷öí Õîðàñàí, Ìÿâÿðàóííÿùð, ÿë-Úÿçèðÿ, Äÿìÿøã âÿ Ìèñèðÿ ýåò-ìèøäèð(8). Éàõûíëàðû àðàñûíäà ùÿäèñ áèëèúèñè êèìè òàíûíìûøäûð. ßëàâÿ îëàðàãùÿäèñ ðàâèëÿðèíè ýþçÿë òàíûìàñû, íÿùâ åëìèíè äÿðèíäÿí áèëìÿñè âÿ éàçäûüû øå-èðëÿð îíó äàùà äà ìÿøùóð åòìèøäèð. 462-úè èëäÿ (1070) Áàüäàäà ãàéûäàíÛáí-Ìàêóëàíûí þëöì òàðèõè ùàããûíäà àëèìëÿðèí ôèêðè äåìÿê îëàð êè, áèð ãÿ-äÿð ôÿðãëÿíèð. Èáí ßñàêèðÿ ýþðÿ î, ù.475-úè èëäÿ Úîðúàíäà þçöíöí òöðê õèä-ìÿò÷èëÿðè òÿðÿôèíäÿí ãÿòëÿ éåòèðèëìèøäèð (9).

Ùàôèç Èáí Íÿñð äÿ òÿãðèáÿí áåëÿ ÿùâàëàò äàíûøûð. Èáí Íÿñðÿ ýþðÿ, ù.475-úè èëäÿ Êèðìàí òÿðÿôÿ ñÿôÿð åäÿí Èáí-Ìàêóëàíû éàíûíäà îëàí òöðê ìÿìëöê-ëÿðè þëäöðÿðÿê ìàëûíû ÿëÿ êå÷èðìèøëÿð (10). ßñ-Ñÿìàíè Èáí Ìàêóëàíûí éà476, éà äà 477-úè èëäÿ ßùâàçäà þëäöðöëìÿñè ùàããûíäàêû ìÿëóìàòû äà Èáí-Íÿñðäÿí åøèòìèøäèð. Áàøãà áèð âåðñèéàéà ýþðÿ, Èáí Ìàêóëà Áàüäàääàí ÷ûõûáÕóçèñòàíà ýåäÿðêÿí þëäöðöëìöøäöð. Áóíó ÿñ-Ñÿìàíèäÿí áàøãà Èáí-Õàëëè-ãàí äà õÿáÿð âåðèð. Î äåéèð: “ Îíóí õèäìÿò÷èëÿðè îíó þëäöðÿðêÿí ìàëûíû ýþ-òöðöá ãà÷ìûøëàð”(11).

Èáí Ìàêóëàíûí ìöÿëëèìëÿðè àðàñûíäà Õÿòèá ÿë-Áàüäàäè, Áóøðà áèí Ìà-ñèñ ÿë-Ôàòèíè ÿð-Ðóìè, ßùìÿä áèí Ìÿùÿììÿä ÿë-Àòèãè âÿ Ãàçè ßáó-ò-Òàééèá ÿò-Òÿáÿðè êèìè àëèìëÿð îëìóøäóð. Îíëàðäàí áàøãà Öáåéäóëëàù áèíÎìàð áèí Øàùèí, Ìÿùÿììÿä áèí Ìÿùÿììÿä ÿë-Ýèëàíè, ßáó Ìÿíñóð Ìÿ-ùÿììÿä áèí ÿñ-Ñàââàã, ßáäö Ñÿìÿä áèí Ìÿùÿììÿä áèí Ìóêðÿì âÿîíóí Áàüäàääàêû òÿáÿãÿëÿðèíèí, ßáöë-Ãàñûì ÿë-Ùèíÿè âÿ îíóí Äÿìÿøã-äÿêè òÿáÿãÿëÿðèíèí ìöùàçèðÿëÿðèíè äèíëÿìÿñè ùàããûíäà îðòà ÿñð ìÿíáÿëÿðèìÿëóìàò âåðèðëÿð. Îíëàðäàí áÿçèëÿðèíèí ìöùàçèðÿëÿðèíÿ Ìèñèðäÿ, äèýÿðëÿðè-íèíêèíÿ èñÿ Õîðàñàí, Ìÿâàðÿííÿùð, Úèáÿë, Úÿçèðÿ âÿ ñàùèë øÿùÿðëÿðèíäÿ ãó-ëàã àñìûøäûð. Òÿùñèë àëäûüû øÿùÿðëÿðäÿ áèð ÷îõ ùàôèç âÿ àëèìëÿðëÿ ýþðöøìöø-äöð. Îíóí øåéõè îëìóø ßáó Áÿêð ÿë-Õÿòèá (Õÿòèá ÿë-Áàüäàäè - Í.ß.), ôÿ-ãèù Íÿñð áèí Èáðàùèì ÿë-Ìöãÿääÿñè, Ùàôèç ÿë-Ùÿñÿí áèí ßùìÿä ÿñ-Ñÿ-ìÿðãÿíäè, Ìÿùÿììÿä áèí ßáäöëâàùèä ÿä-Äóããÿã, Øóúà áèí Ôàðèñ ÿç-Çÿùëè, ßáó Àáäóëëà ÿë-Ùóìåéäè, Ìÿùÿììÿä áèí Òÿðõàí ÿò-Òóðêè âÿ áàø-ãàëàðû îíäàí ôàéäàëàíàíëàð àðàñûíäà ñàéûëìûøëàð. Îíëàð Èáí Ìàêóëàäàí ùÿ-


29

äèñ þéðÿíìèøëÿð.Øèðàâåéù ÿä-Äåéëÿìè “ÿò-Òàáàãàò” ÿñÿðèíäÿ éàçûðäû êè, ßìèð ßáó

Íÿñð Ñÿàä ÿë-Ìöëêöí âÿçèðè êèìè òàíûíûðäû, î äÿôÿëÿðëÿ åë÷è êèìè ýÿëìèøäè.Î, êàìèë áèð ùàôèç èäè, áó èø îíó ùÿìèøÿ ìÿøüóë åòìèøäè. Éàøàäûüû äþâðäÿÕÿòèáäÿí áàøãà îíà òàé éîõ èäè. Èáí ÿë-ßñàêèðèí ìÿëóìàòûíà ýþðÿ îíóíàòàñû Ùèááÿòóëëàù ßìèð ÿë-Ìþìèíèí ÿë-Ãàèìèí âÿçèðè îëìóø, ÿìèñè ÿë-Ùö-ñåéí èñÿ Áàüäàääà ãàçè ìÿùêÿìÿëÿðèíÿ áàø÷ûëûã åòìèøäèð (12).

ßáöë-Ùÿñÿí Ìÿùÿììÿä áèí Ìÿðçóãÿ ýþðÿ, Õÿòèá ÿë-Áàüäàäèíèí “ßë-Ìöòÿíèô” ÿñÿðèíè òÿùëèë åäÿí Èáí Ìàêóëà îíó áó ÿñÿðèíÿ ýþðÿ ìÿçÿììÿòåòìèøäè. Áó õÿáÿð Õÿòèáÿ ÷àòìûøäû. Èáí Ìàêóëà Õÿòèáèí éàíûíà ýÿëÿðêÿí îáó ùàãäà õÿáÿð àëûð. Èáí-Ìàêóëà áóíó èíêàð åäèð, ùå÷ úöð áîéíóíà àëìûð âÿèñðàð åäÿðÿê äåéèð: ùå÷ àüëûìà äà ýÿëìÿéèá. Äåéèðëÿð êè, Èáí Ìàêóëàíûí éàç-äûüû òÿíãèä Õÿòèá ÿë-Áàüäàäè þëÿíÿ ãÿäÿð ñÿññèç ãàëûð, éàëíûç î âÿôàò åäÿí-äÿí ñîíðà èøûã öçö ýþðöð. Èáí Ìàêóëàíûí Õÿòèá ÿë-Áàüäàäèíèí ÿñÿðèíÿ éàç-äûüû òÿíãèäè ìÿòí “Ìóñòÿìÿððóë -àâùàì”( “Õÿéàëëàðûí äàâàìëû îëìàñû”)àäëàíûðäû (13). Îðòà ÿñð àëèìëÿðèíäÿí ÿë-Ìöãÿääÿñè, ÿñ-Ñÿìàíè, Èáí Íÿú-úàð, ÿä-Äóíè âÿ ÿñ-Ñèëÿôè äÿ Èáí Ìàêóëà ùàããûíäà þç ôèêèðëÿðèíè áþëöøìöø-ëÿð. ßñ-Ñÿìàíè äåìèøäèð: “Èáí Ìàêóëà àüûëëû, à÷ûãýþçëö, áèëèêëè áèð ùàôèç îë-ìóøäóð. Ùàôèçÿñèíè î ãÿäÿð úèëàëàìûøäû êè, ùÿòòà îíó “ Èêèíúè Õÿòèá” äåéÿàäëàíäûðûðäûëàð. Î, ýöúëö ãðàììàòèê îëìàãäàí áàøãà, áÿëàüÿòëè èôàäÿëÿðè,äöçýöí éîëó âÿ ÷îõëó ÿùÿìèééÿòëè øåèðëÿðè îëàí ìöáàðèç áèð øàèð êèìè äÿòàíûíìûøäûð”. Äöíéàíû äîëàøàí Èáí Ìàêóëà äþâðöíöí ìÿäÿíèééÿò ìÿðêÿç-ëÿðèíäÿí îëàí Áàüäàääà ãÿðàð òóòìóøäóð (14).

ßðÿá ìöÿëëèôëÿðèíäÿí Èáí Íÿúúàð îíóí ýÿíú éàøëàðûíäàí åëìè ñåâäèéè-íè, ùÿäèñ òîïëàìàñû ùàããûíäà ìÿëóìàò âåðèð. Î ãåéä åäèðäè êè, úàìààò øåéõ-ëÿðè îíëàðûí åâèíÿ éîëà ñàëàð, Èáí Ìàêóëà îíëàðû äèíëÿéÿðäè, ñîíðà èñÿ þçö ñÿ-éàùÿòÿ ÷ûõàðäû. Ùÿäèñ èøèíäÿ î ÷îõ óñòà èäè. ßäÿá åëìèíÿ äÿ éèéÿëÿíìèøäè.Îíóí íÿçì, íÿñð âÿ äèýÿð ÿäÿáè ÿñÿðëÿðè âàð. ßë-Ìöãòÿäè Áèëëàù îíó Ñÿ-ìÿðãÿíä âÿ Áóõàðàéà åë÷è òÿéèí åòìèøäè. Öìóìèééÿòëÿ, àëèìëÿðèí ÷îõóîíóí ùàôèçÿñèíèí èòè îëìàñûíû õöñóñè ãåéä åäèðëÿð. ßë-Ùöìåéäè äåéÿðäè: ßë-Õÿòèáÿ (Õÿòèá ÿë-Áàüäàäè -Í.ß.) áèð ñóàëëà ìöðàúèÿò åäÿíäÿ î, êèòàáà áà-õàíäàí ñîíðà ìÿíè ùàëè åäèðäè, Èáí-Ìàêóëàéà ìöðàúèÿò åäÿíäÿ èñÿ ùå÷ âàõòîëìàéûá êè, ùàôèçÿñè èëÿ ìÿíÿ úàâàá âåðìÿñèí. Åëÿ äÿãèãëèêëÿ äåéèðäè êè,ñàíêè êèòàáäàí îõóéóðäó (15). Áóíó ßáó-Òàùèð ÿñ-Ñèëÿôè äÿ òÿñäèãåäèð.Îíóí ìÿëóìàòûíà ýþðÿ, ßáóë-Üÿíàèì ÿí-Íÿðñÿäÿí ÿë-Õÿòèá ùàããûí-äà ñîðóøàðêÿí äåìèøäè: “Ìèñëè îëìàéàí äàü êèìèäèð. Îíóí êèìèñèíè áèç ýþð-ìÿìèøèê. Îíäàí íÿ ñîðóøóðäóíñà úàâàá âåðèðäè, éàëíûç êèòàáà áàõàíäàí


30

ñîíðà. Ëàêèí îëóðäó êè, ÿìèð ( Èáí-Ìàêóëà - Í.ß.) ùÿìèí àí úàâàá âåðèðäè.Áó îíóí ùàôèçÿñèíèí ýöúëö îëìàñûíà äÿëàëÿò åäèð”.

Èáí-Ìàêóëàíûí “ÿë-Èêìÿë...” ÿñÿðèíäÿí áàøãà “Ìÿôÿõÿðàò ÿë-ãÿëÿìâÿ-ñ-ñåéô âÿ-ä-äèíàð (“Ãÿëÿì, ãûëûíú âÿ äèíàðûí þçëÿðèíè þéìÿñè”), “Ìóñ-òÿìèððó-ë-àâùàì àëÿ çàâè-ò-òÿìÿííà âà-ë-ÿùëÿì” (“ Õÿéàëëàðûí àðçó âÿ èñ-òÿêëÿð öçÿðèíäÿ ñöðÿêëèëèéè”), “Êèòàá ÿë-Âöçàðà” ( “Âÿçèðëÿð êèòàáû”), “ Êè-òàá ôè åëìè -ë-ùÿäèñ” (“Ùÿäèñ åëìè ùàããûíäà êèòàá”) àäëû ÿñÿðëÿðè îëìóøäóð.

Èáí-Ìàêóëàíûí “ÿë-Èêìÿë ôè ðàô”è-ë-èðòèéÿá àíè-ë-ìö”òÿëèô âà-ë-ìöõ-òÿëèô ôè-ë-ÿñìÿ âà-ë-êóíÿ âà-ë-ÿíñàá”(“Èñèì, êöíéÿ âÿ ëÿãÿáëÿðäÿêè îõøàðâÿ ìöõòÿëèôëèê öçÿðèíäÿ îëàí øöáùÿëÿðèí àðàäàí ãàëäûðûëìàñûíûí áàøà ÷àòäû-ðûëìàñû”) ÿñÿðè “ÿë-Ìöòÿëèô âÿ-ë Ìöõòÿëèô “ æàíðûíäà éàçûëìûøäûð. Øÿðãøö-íàñ-àëèì À.Õàëèäîâ áó ñèëñèëÿäÿí îëàí ÿñÿðëÿðè îíîìàñòèêà ÿñÿðëÿðè ñåðèéà-ñû àëòûíäà ãðóïëàøäûðàðàã ßáó Íÿñð Èáí Ìàêóëà âÿ Èáí Íþãòÿíèí ÿñÿðëÿðèíèäÿ áó ãðóïà ÿëàâÿ åäèð (16). Èáí Ìàêóëàíûí “ÿë-Èêìÿë...” ÿñÿðè øÿõñëÿðèíàäëàðûíûí äÿãèãëÿøäèðèëìÿñèëÿ áàüëû òîïëóäóð. Áó ÿñÿð èñèì, êöíéÿ âÿ ëÿãÿá-ëÿðäÿêè îõøàð âÿ ìöõòÿëèôëèê ùàããûíäà îëàí øöáùÿëÿðè àðàäàí ãàëäûðûð. Éàçû-ëûø ôîðìàñû åéíè âÿ éà éàõûí, îõóíóøó ìöõòÿëèô îëàí ñþçëÿðèí äÿãèãëÿøäèðè-ëÿðÿê äöç îëàí âàðèàíòûíûí òàïûëìàñû áó ÿñÿðèí ÿñàñûíû òÿøêèë åäèð. Ìöÿëëè-ôèí þçöíöí ìöãÿääèìÿäÿ éàçäûüû êèìè, îíóí öñóëó áóäóð êè, ñþçëÿðè îõøàðàäëàð ýþñòÿðèëñèí, éàçûëûø ôîðìàñûíäàêû ôÿðãëÿð àéäûíëàøäûðûëñûí. Øÿõñëÿðèí àä-ëàðûíûí äÿãèãëÿøäèðèëìÿñè èëÿ áàüëû îëàí áó ÿñÿð èñèì, êöíéÿ âÿ ëÿãÿáëÿðäÿ-êè îõøàð âÿ ôÿðãëè úÿùÿòëÿðè öçÿ ÷ûõàðàðàã øöáùÿëÿðè àðàäàí ãàëäûðûð. Èáí Ìà-êóëàíûí áó ÿñÿðè ìöàñèðëÿðè òÿðÿôèíäÿí éöêñÿê ãèéìÿòëÿíäèðèëìèøäèð. Èáí-Õàëëèãàí îíó “ñîí äÿðÿúÿ ÿùÿìèééÿòëè ÿñÿð “ùåñàá åòìèøäèð (17). Ìöàñèðÿðÿá ìöÿëëèôëÿðè áó ÿñÿðè òàðèõè òîïëó ùåñàá åäèðëÿð. Áó òîïëó ùàããûíäà ìÿ-ëóìàò âåðÿí ÿðÿá ìöÿëëèôè Úîðúè Çåéäàí ÿñÿðäÿí ßúìÿä, ßùìÿä, ßùìÿðàäëàðûíû ìèñàë ýÿòèðÿðÿê ýþñòÿðèð êè, áó àäëàðûí ÿðÿáúÿ éàçûëûø ôîðìàëàðû ÷îõáÿíçÿéèð. Îíà ýþðÿ àõòàðûëàí àäû òàïìàüà áåëÿ êþìÿê åäèð. ßúìÿä-”úèì”ùÿðôè èëÿ, áó ßúìÿä áèí Úèìÿíäèð... ßùìÿäÿ ýÿëäèêäÿ èñÿ, áó àä äàùà ÷îõ-äóð, ßùìÿð èñÿ, ßùìÿð áèí éåòÿðèíúÿ îëäóüó ö÷öí Úóçéè ÿñ-Ñÿäóñè àäûí-äàíäûð.

ßñÿðëÿ òàíûø îëàðêÿí çèéàëûëàðûìûçûí àäëàðûíûí äà áó ÿñÿðäÿ éåð àëäûüû-íûí âÿ éåòÿðèíúÿ îëäóüóíóí øàùèäè îëäóã. Áèç, éåääè úèëäëè áó ÿñÿðè ÿëäÿåäÿðÿê Àçÿðáàéúàíäàí îëàí çèéàëûëàðûí öçÿ ÷ûõàðûëàðàã îíëàðûí ìÿäÿíè ùÿ-éàòûìûçäà îéíàäûãëàðû ðîëó ýþñòÿðìÿéÿ ÷àëûøìûøûã. Áóíóíëà áÿðàáÿð ÈáíÌàêóëàíûí áó ÿñÿðèíè äèýÿð áó ñÿïýèäÿ îëàí ÿðÿáäèëëè ìÿíáÿëÿðëÿ ìöãàéè-ñÿ åäÿðÿê ÿñÿðäÿêè ìÿëóìàòëàðûí åòèáàðëûëûã äÿðÿúÿñèíè öçÿ ÷ûõàðìàüà ÷àëûø-


31

ìûøûã. Áóíóíëà áÿðàáÿð Èáí Ìàêóëàíûí áó ÿñÿðèíè äèýÿð áó ñÿïýèäÿ îëàíÿðÿáäèëëè ìÿíáÿëÿðëÿ ìöãàéûñÿ åäÿðÿê ÿñÿðäÿêè ìÿëóìàòëàðûí åòèáàðëûëûãäÿðÿúÿñèíè öçÿ ÷ûõàðìàüà ÷àëûøìûøûã.

“ßû-Èêìÿë...” ÿñÿðèíèí ìÿëóìàòûíäàí Áÿðäÿäÿí âÿ Íàõ÷ûâàíäàí ÷ûõìûøáèð íå÷ÿ àçÿðáàéúàíëû àëèìëÿð ùàããûíäà éàçûëìûø èêè åëìè ìÿãàëÿäÿ èñòèôàäÿåäèëìèøäèð. Èáí Ìàêóëàäàí ñèòàò ýÿòèðÿí òÿäãèãàò÷û Ç.Ñÿèäîâ Áÿðäÿäÿí ÷ûõ-ìûø ùÿäèñ áèëèúèñè ßùìÿä èáí Ðàâùûí èêè ùÿäèñ áèëèúñèèíäÿí ùÿäèñ þéðÿíìÿñè,îíëàðà èñÿ Ãóðàí äÿðñè êå÷ìÿñèíèí Íèøàïóðäà áàø âåðìÿñèíè ýöìàí åäèð (18).Èáí Ìàêóëàíûí ìÿëóìàòûíà ÿñàñëàíàí Í.ßëèéåâà èñÿ “Áÿçè îðòà÷àü íàõ÷û-âàíëû çèéàëûëàðûí éàøàäûãëàðû äþâðöí òàðèõèíèí äÿãèãëÿøäèðèëìÿñè áàðÿäÿ” àäëûìÿãàëÿñèíäÿ áåëÿ ãÿíàÿòÿ ýÿëìèøäèð êè, Éàãóò ÿë-Ùÿìÿâèíèí ìÿëóìàò âåð-äèéè áÿçè íàõ÷ûâàíëû çèéàëûëàð ÕIII ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ, éÿíè Éàãóòóí éàøà-äûüû äþâðäÿ äåéèë, éà ÕÛ ÿñðäÿ Èáí Ìàêóëàíûí äþâðöíäÿ, áÿëêÿ äÿ îíäàí äàÿââÿë éàøàéûá éàðàòìûøëàð (19). Ëàêèí áöòþâëöêäÿ Èáí Ìàêóëàíûí ùÿéàò âÿéàðàäûúûëûüû âÿ îíóí “ ÿë-Èêìÿë...” ÿñÿðè Àçÿðáàéúàí òàðèõøöíàñëûüûíäà èëêäÿôÿ îëàðàã òÿäãèãàò îáéåêòèíÿ ÷åâðèëìèøäèð. ßñÿðèí áèð íöñõÿñè Õÿäèâèééÿêèòàáõàíàñûíäà (áó ýöí - Ìèñèð êèòàá åâè -Í.ß.) ñàõëàíûëûð, 600 ñÿùèôÿäèð.Áåðëèíäÿ âÿ Áðèòàíèéà ìóçåéëÿðèíäÿ íöñõÿëÿðè ìþâúóääóð.ßñÿð èëê äÿôÿÙèíäèñòàí ùþêóìÿòè Òÿùñèë Íàçèðëèéèíèí äÿñòÿéè èëÿ Øåéõ ßáäöððÿùìàí áèíÉÿùéà ÿë-Ìöÿëëèìè òÿðÿôèíäÿí ÷àïà ùàçûðëàíìûøäûð. 1962 -úè èëäÿ Ùåéäÿðÿ-áàääà ÷àï îëóíàí ÿñÿð òÿêðàðÿí Áåéðóòäà 1990-úû èëäÿ íÿøð åäèëìèøäèð. Òÿä-ãèãàò çàìàíû ÿñÿðèí Áåéðóò íÿøðèíäÿí èñòèôàäÿ åäèëìèøäèð.

ßðÿá ÿäÿáèééàòû òàðèõèíäÿ 60-à éàõûí áåëÿ ìþâçóäà, éÿíè “ÿë-Ìöòÿ-ëèô âÿ-ë Ìöõòÿëèô “ æàíðûíäà éàçûëìûø ÿñÿðëÿð îëìàñû ùàããûíäà ìÿëóìàò âàð-äûð. Èáí Ìàêóëàíûí èñòèôàäÿ åòäèéè ìÿíáÿëÿð àðàñûíäà äà áó ìþâçóäàêû ÿñÿð-ëÿð öñòöíëöê òÿøêèë åäèð. Ìöÿëëèô þçöíäÿí ÿââÿë éàçìûø àëèìëÿðäÿí Õÿòèáÿë-Áàüäàäè, ßëè èáí Þìÿð ÿä-Äàðàãóòíè âÿ ßáäöëüÿíè áèí Ñÿèä áèí ÿë-ßç-äèíèí ìÿùç áó òèïäÿ îëàí ÿñÿðëÿðèíè òÿùëèë åäÿðÿê îíëàð ùàããûíäà þç ðÿéèíèáèëäèðäèêäÿí ñîíðà þç ñàìáàëëû ÿñÿðèíè éàçìàüà ãÿðàð âåðìèøäè. Èáí-Ìàêó-ëà “ÿë-Èêìÿë...” êèòàáûíà éàçäûüû ìöãÿääèìÿäÿ ÿñÿðèí éàçûëìàñû ñÿáÿáèíèáåëÿ èçàù åäèð: “ Õÿòèá Áàüäàäèíèí ßáöëùÿñÿí ßëè ûáí Þìÿð ÿä-Äàðàãóò-íèíèí “ÿë-Ìöòÿëèô âà-ë Ìöõòÿëèô “ âÿ ßáäöëüÿíè áèí Ñÿèä ÿë-ßçäèíèí “ÿë-Ìöòÿëèô âà-ë-Ìöõòÿëèô “ âÿ “ Ìöøòÿáèù ÿí-Íèñáÿ “ ÿñÿðëÿðèíèí òàìàìëàí-ìàñû êèìè éàçäûüû “ Òÿêìèëÿò ÿë-Ìöòÿëèô âà-ë-Ìöõòÿëèô” ÿñÿðèíÿ íÿçÿð ñà-ëàðêÿí ýþðäöì êè, Õÿòèá îíëàðûí õàòûðëàòìàäûüû áÿçè øåéëÿðÿ öñòöíëöê âåð-ìèø, ãåéä åòäèêëÿðèíèí áÿçèëÿðèíè èñÿ òÿêðàðëàìûøäûð. Îíëàðûí äèããÿò éåòèðìÿ-äèêëÿðè áÿçè ñÿùâëÿð îëäóüó êèìè ãàëìûøäûð. Áåëÿëèêëÿ, ìÿí áó æàíðäà åëÿ


32

áèð ÿñÿð éàçìàã ãÿðàðûíà ýÿëäèì êè, îðàäà ùÿì îíëàðûí êèòàáûíäà îëàíëàðûúÿì åäèì, ùÿì äÿ îíëàðäàí ôÿðãëè îëàðàã ãåéäëÿðèíäÿêè ñÿùâëÿð âÿ ôÿðãëèúÿùÿòëÿðè ùàããûíäà ñóñàðàã, ùÿð áèðèíèí åòäèêëÿðè ñÿùâëÿðè äöçÿëäèì... (20).

Èáí Ìàêóëàíûí ÿñÿðÿ éàçäûüû ìöãÿääèìÿäÿí ñîíðà ãåéä îëóíàí øÿõñàäëàðû ÿëèôáà ñûðàñû èëÿ äöçöëöð. Èêè-ö÷ âÿ éà áèð íå÷ÿ îõøàð àäëàð éàíàøû âå-ðèëÿðÿê ùÿð áèð àäûí òÿøêèë åäèëäèéè ùÿðôëÿð ñàäàëàíàðàã íåúÿ îõóíìàñû âÿ êè-ìÿ øàìèë åäèëìÿñè àéðû-àéðûëûãäà èçàù åäèëèð. Áó çàìàí ùÿìèí øÿõñèééÿòëÿðùàããûíäàêû áèëýèëÿð, éÿíè ìÿíøÿëÿðè, ùàíñû áþëýÿäÿ âÿ éà ùàíñû øÿùÿðäÿ éà-øàìàëàðû, ÿýÿð ìÿëóìäóðñà àíàäàíîëìà âÿ þëöì òàðèõè, îíëàðûí ìöÿëëèìëÿ-ðè âÿ òÿëÿáÿëÿðè , îíëàðëà ùàíñû øÿùÿðäÿ âÿ éà ìÿäÿíèééÿò îúàüûíäà ýþðöø-ìÿëÿðè, áó çèéàëûëàð ùàããûíäàêû ìÿëóìàòûí ùàðàäàí ÿõç åäèëìÿñè, êèìäÿíýþòöðöëìÿñè âÿ ñ. à÷ûãëàíûð. Èáí Ìàêóëà ÿëàâÿ îëàðàã ìöõòÿëèô âàðèàíòëàðûîëàí ùÿð áèð ñþçö àéðûúà ãåéä åòäèéèíè ýþñòÿðèð.Àäëàðûí éàçûëûø âÿ îõóíóøóí-äà ôÿðãè ýþðÿðêÿí Èáí Ìàêóëà îíó ìöõòÿëèô ìÿíáÿëÿðèí ìÿëóìàòëàðû èëÿìöãàéèñÿ åòäèêäÿí âÿ éàääàøäà ñàõëàéàíëàðûí âàðèàíòëàðûíû äà ÿëàâÿ åòäèê-äÿí ñîíðà ñîíäà þç âåðñèéàñûíû âåðèð (21). Ìöÿëëèô êèòàáûíäà ñèòàò ýÿòèðäèéèàäëàðûí äöçýöí îëäóüóíó éîõëàìàã ö÷öí îíà ìÿëóì îëàí áöòöí ìÿíáÿëÿð-äÿí èñòèôàäÿ åòìÿéÿ ÷àëûøûð. ßýÿð áó ìÿëóìàò òÿêúÿ áèð ìÿíáÿäÿäèðñÿ, îáóíó ãåéä åäèð (22). Èñòèôàäÿ åòäèéè ìÿíáÿëÿðÿ òÿíãèäè éàíàøàí ìöÿëëèôìÿíáÿëÿðèí ñÿùâèíè ýþñòÿðèð, ëàêèí áÿçè ùàëëàðäà øöáùÿñè ãàëàðêÿí “Àëëàùäàùà äöçýöíöíö áèëèð” èôàäÿñèíè èøëÿäèð (23). Ëàêèí áÿçÿí åëÿ îëóð êè, ÈáíÌàêóëà ýÿëÿúÿêäÿ äÿãèãëÿøäèðÿúÿéè ñþçëÿðèí éåðèíè áîø ñàõëàéûð (24).

Øÿõñèééÿòèí ìÿøùóðëóã äÿðÿúÿñèíäÿí âÿ ìöÿëëèôèí èíôîðìàñèéà äàèðÿ-ñèíäÿí àñûëû îëàðàã áÿçÿí áó ìÿëóìàò ýåíèø, áÿçÿí èñÿ ãûñà îëà áèëèð .ÛáíÌàêóëàíûí “ÿë-Èêìÿë...” ÿñÿðè äàùà ÷îõ ëÿãÿá,êóíéÿ,íèñáÿëÿð ÿñàñ ýþòöðöë-äöéö ö÷öí îíóí èñòèôñäÿ åäÿðÿê ñèòàò ýÿòèðäèéè ÿñÿðëÿð äÿ äàùà ÷îõ áó ìþâ-çó èëÿ áàýëû îëìóøäóð.Î Ùèøàì ÿë-Êÿëáèíèí (738-821) ÷îõñàéëû ÿñÿðëÿðèè÷ÿðèñèíäÿ îíóí ìÿùç “Êèòàá ÿë-ßëãàá”(“Ëÿãÿáëÿð ùàããûíäà êèòàá”) ÿñÿ-ðèíäÿí äàùà ÷îõ èñòèôàäÿ åòìèøäèð(25). Åëÿúÿ äÿ Èáí ÿò-Òàùùàí êèìè òàíûíàíßáöë-Ãàñèì Éÿùéà áèí ßëè áèí Ìÿùÿììÿä áèí Èáðàùèì ÿë-Ùàäðàìè ÿë-Ìûñðèíèí âÿ áàøãàëàðûíûí “ßë-Ìöòÿëèô âÿ-ë Ìöõòÿëèô” æàíðûíäà îëàí ÿñÿðëÿ-ðè îíóí ÿñàñ ìÿíáÿëÿðèíäÿí ùåñàá åäèëÿ áèëÿð (26).

Áó ýöí Àçÿðáàéúàí åëìè ãàðøûñûíäà äóðàí ïðîáëåìëÿðäÿí áèðè ÿëéàç-ìàëàðû ìöõòÿëèô àðõèâ âÿ êèòàáõàíàëàðäà ñÿïÿëÿíìèø çèéàëûëàðûìûçûí, îíëàðûíåëìè ïîòåíñèàëûíûí, ùÿéàò âÿ éàðàäûúûëûüûíûí, Àçÿðáàéúàíäà ìöñÿëìàí ìÿ-äÿíè ìöùèòèíèí ôîðìàëàøìàñûíäà îéíàäûãëàðû ðîëóí àðàøäûðûëìàñûäûð.Ùÿìâÿ-òÿíëÿðèìèçèí ùÿéàò âÿ éàðàäûúûëûãëàðû,îíëàðûí äèíè áàõûøëàðû,òÿäðèñ âÿ òÿëèìëÿ-


33

ðè,ìöõòÿëèô áþëýÿëÿðèí àëèìëÿðè èëÿ ñàõëàäûãëàðû åëìè ÿëàãÿëÿð ùàããûíäà ìÿ-ëóìàò àëìàã ö÷öí èëê íþâáÿäÿ Àçÿðáàéúàí åëìè ö÷öí éåíû îëàí ÿðÿáäèëëè áè-îãðàôèê ìÿíáÿëÿðèí öçÿ ÷ûõàðûëìàñû, áÿçèñèíèí èñÿ éåíèäÿí èøëÿíìÿñèíÿ åù-òèéàú âàð. Áó ìÿíáÿëÿðèí òÿäãèã åäèëìÿñè èëê íþâáÿäÿ öìóìèñëàì ìÿäÿ-íèééÿòè ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ þç éåðè îëàí çèéàëûëàðûìûçû îðòàéà ÷ûõàðàðàã îíëàðûí ìÿ-íÿâè ùÿéàòûìûçäà þç ëàéèãëè éåðëÿðèíè òóòìàñûíà êþìÿê åäÿúÿêäèð.

Èñòèôàäÿ îëóíìóø ÿäÿáèééàò âÿ ãåéäëÿð

1. È.Þ.Êðà÷êîâñêèé. Èçáðàííûå ñî÷èíåíèÿ, ò. 1Ó, Ì.-Ë., 1957ã., ñ. 315-316.2. Èáí Õÿëëèãàí. Âÿôàéÿò ÿë-ÿéàí.1ú., Ãàùèðÿ,1981, ñ. 333.3. Ûáí Ìàêóëà. ßë-Èêìÿë ôè ðàô”è -ë- èðòèéÿá àí-èë-ìöòÿëèô âà-ë-ìöõòÿëèô ôè-ë-ÿñìÿ

âà-ë-êóíÿ âà-ë -ÿíñàá. Áåéðóò , 1990, 1 ú., ñ. “á”.4. Òÿðèõ Èáí ßñàêèð. 12-úè úèëä. ñ. 280-281.5. ßë-Ùÿíáÿëè. Øÿçÿðÿò ÿç-çÿùÿá ôè ÿõáÿð ìÿí çÿùÿá ëèë-ìöÿððèõ ÿë-ôÿãèù ÿë-ÿäèá

ßáè-ë-Ôÿëëàù Àáäóëùàéé áèí ÿë-Èìàä. Áåéðóò, ñ 381. 6. Ùÿìÿäàíëà Èñôàùàí àðàñûíäà êè÷èê øÿùÿð. 7. Íóðè Òîïàëîüëó. Èáí Ìàêóëà. Èñëàì Àíñèêëîïåäèñè.Ú. 20, Èñòàíáóë, 1999, ñ.168.8. ßç-Çèðèêëè. ßë-ß”àëÿì. Âú., II íÿøð, ñ.187.9. Òÿðèõ Èáí Àñàêèð. 12-úè úèëä. ñ. 280-281.10. Ûáí Ìàêóëà. Ýþñòÿðèëÿí ÿñÿðè, 1 ú., ñ. “ú”.11. Èáí Õÿëëèãàí. Ýþñòÿðèëÿí ÿñÿðè, 1 ú., ñ. 203. 12. Òÿðèõ Èáí ßñàêèð. 12-úè úèëä. ñ. 280-281.13. Ûáí Ìàêóëà. Ýþñòÿðèëÿí ÿñÿðè, 1 ú., ñ. “ú”.14. Ûáí Ìàêóëà, éåíÿ îðàäà.15. Ûáí Ìàêóëà, éåíÿ îðàäà.16. Õàëèäîâ À.Á. Àðàáñêèå ðóêîïèñè è àðàáñêàÿ ðóêîïèñíàÿ òðàäèöèÿ. Ì.,

1985, ñ. 93.17. Èáí Õÿëëèãàí. Ýþñòÿðèëÿí ÿñÿðè, 1ú., ñ. 203.18. Ñÿèäîâ Ç.ß. ÛÕ-Õ ÿñðëÿðäÿ Áàüäàääà âÿ Õèëàôÿòèí äèýÿð ìÿäÿíè ìÿðêÿçëÿðèíäÿ

Áÿðäÿäÿí ÷ûõìûø àëèìëÿð. Àçÿðáàéúàí ÑÑÐ ÅÀ-íûí Õÿáÿðëÿðè. Ôÿëñÿôÿ, òàðèõ âÿ ùöãóã ñå-ðèéàñû, 1990, ¹1, ñ.118.

19. ßëèéåâà Í.À. Áÿçè îðòà÷àü íàõ÷ûâàíëû çèéàëûëàðûí éàøàäûãëàðû äþâðöí òàðèõèíèí äÿ-ãèãëÿøäèðèëìÿñè áàðÿäÿ. “Íàõ÷ûâàí áó ýöí: Èñëàùàòëàð, ïåðñïåêòèâëÿð” ìþâçóñóíäà áåéíÿë-õàëã ñèìïîçèóìóí ìàòåðèàëëàðû. Íàõ÷ûâàí, 5-6 îêòéàáð 2007.

20. Èáí Ìàêóëà. Ýþñòÿðèëÿí ÿñÿðè, 1 ú., ø. 2.21. Éåíÿ îðàäà, ñ. 86.22. Éåíÿ �

Documents

«Ìèëëè ÀÀçÿðáàéúàí ÒÒàðèõè ÌÌóçåéè - 22008» 4 Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåíòè úÿíàá Èëùàì ßëèéåâ