96
ЎЗЬЕКИСТОН РЕСИУКЛИКАСИ ОЛИН ВА У РТА МАХСУС ТАЪЛПМ ВАШ РЛИГП ШГДОМИЙ НОМИДА1 И ТОШКЕНТ ДАВЛА Г ПЕДАГОГИКА УНИВЕРСИТЕТ!! К.ҒУЛОМОВ АМАЛИИ САНЪАТ Ўзбекистон Республикаси Олий ва урта махсус таълим вазирлиги томонидан олий укув юртлари 5140700 - «Тасвирий санъат ва мухандислик графикаси» бакалавриат гаълнм йуналиши талабалари учун ўкув кўлланма сифатида тавсия этилган Тошкент/ «IQT1SOD-MOLIYA» '2007 www.ziyouz.com kutubxonasi

АМАЛИИ САНЪАТ - ZiyoUzn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/sanat/Amaliy san'at (K.… · стилизация - рамзийликка асосланган бадиий

  • Upload
    others

  • View
    14

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: АМАЛИИ САНЪАТ - ZiyoUzn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/sanat/Amaliy san'at (K.… · стилизация - рамзийликка асосланган бадиий

ЎЗЬЕКИСТОН РЕСИУКЛИКАСИ ОЛИН ВА У РТА МАХСУС ТАЪ ЛП МВ А Ш РЛИГП

ШГДОМИЙ НОМИДА1 И ТОШ КЕ НТ ДАВЛА Г ПЕДАГОГИКА УНИВЕРСИТЕТ!!

К .Ғ У Л О М О В

АМАЛИИ САНЪАТЎзбекистон Республикаси Олий ва урта махсус таълим вазирлиги томонидан олий

укув юртлари 5140700 - «Тасвирий санъат ва мухандислик графикаси» бакалавриат гаълнм йуналиши талабалари учун

ўкув кўлланма сифатида тавсия этилган

Тошкент/«IQT1SOD-MOLIYA»

'2007

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 2: АМАЛИИ САНЪАТ - ZiyoUzn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/sanat/Amaliy san'at (K.… · стилизация - рамзийликка асосланган бадиий

Тақризчилар К.Бехзод номидаги Миллим рассомлик ва дизайн институти профессори Неъмат АБДУЛЛАЕВ Тасвирий санъат ва уни ўқитиш методикаси кафедраси доценти Н ош м ТОЛИПОВ

Ғуломов К.А мал ий санъат . Олий ўкув юртлари учун ўкув кўлланма/

К.Ғуломов; Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таъ-лим вазирлиги. - Т.: «IQTISOD-MOLlYA», 2007. -88 б.

Масъул муҳаррир: Педагогика фанлари номзоди, доцент Ботир БО ИМ ЕГО В

Мазкур ўкув қўлланма ўзбек халк амалий санъатининг асоси хисоблан- ган «Наққошлик» бўйича педагогика университетларининг «Санъат» фа- культети бакалавриат йўналишидаги талабаларнинг ушбу санъат сохасидаги назарий ва амалий билимларини шакллантиришга каратилган бўлиб, кела­жакда талаба-ёшларни авлоддан авлодга ўтиб келаётган миллий кадриятлар, анъаналар асосида вояга етказишни ва хунар ўргатишни ўз олдига максад қилиб кўяди.

С «IQTISOD-MOLIYA». 2007 V . К.Гофуров. 2007

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 3: АМАЛИИ САНЪАТ - ZiyoUzn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/sanat/Amaliy san'at (K.… · стилизация - рамзийликка асосланган бадиий

\1> КАДДИМ Л

Ҳозирги кунда Республикам.пда таълим-таройяни жахон стандартлари

талаб даражасида бўлиши алохмд;» ахамият касб этади.

«Х алк бадиий хунарман.'чилнк ва амалий санъатининг янада

ривож лантириш ни давлат йўли билан қўллаб-қувватлаш чора-тадбирлар

тугрисида»ги Президентимиз ф.-.рмони, «Таълим тўғрисида»ги қонун ва

«Кадрлар тайёрлаш М иллий дас гури» кабул килингандан кейин ўрта-махсус,

касб-хунар таълимини ислох килиш долзарб масала бўлиб қолди.

«Таълим-тарбия ва кадрлар тайёрлаш тизимини тубдан ислох килиш ,

баркамол авлодни вояга етказиш» тўғрисида Ўзбекистон Республикаси

Президентининг Фармони бир ж ча мухим. долзарб масалаларни уз ичига

олади. Хусусан,

- таълим-тарбия тизимини тубдан ислох килиш, уни замон талаби

даражасиги кўтариш , миллий кадрлар тайёрлашнинг янги тизимини

барпо килиш, келажак учун баркамол ва салохиятли алодни тарбиялаш;

- узлуксиз таълимнинг барча боскичлари учун давлат

стандартларини ишлаб чикиш. тасдиклаш ва амалиётга тадбик

этиш;

- узлуксиз таълим тизимининг миллий моделини амалга ошириш;

Шунинг учун бу сохада янги ўкув режалар. дастурлар ва ўкув қўлланмалар

яратиш мухим ахамиятга эгадир.

Маълумки, ўзбек халк амалий санъати ўзбек халки маданиятининг бир

бўлаги бўлиб, бадиий эстетик билимларнинг шакилланишида катта аҳамиятга

эгадир. Ўзбек халк амалий санъати асосини наккошлик ташкил этади. Қадимги

тарихий обидалар Ўрта аср шарк меъморчилик санъатининг гўзал намуналари

бўлиб, улар ўзининг улугворлиги ва накш намуналарининг бетакрорлиги,

нафислиги билан бутун дунёга донги кетган.

Безакли санъатнинг кенг таркалган шакли бўлмиш наккошлик

башариятнинг илк даврларидан унга хамрох бўлиб келган. Унинг энг оддий

принциплари-уйгунлик. бир-бирига мутаносиблик ва усулларнинг кайта

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 4: АМАЛИИ САНЪАТ - ZiyoUzn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/sanat/Amaliy san'at (K.… · стилизация - рамзийликка асосланган бадиий

такрорланиши рангларнинг нафислигидир. Куп асрлар мобайнида унинг бадиий

анъаналари вужудга келди. Наккошлик анъаналари санъатнинг ана шу турини

ўргатиш методлари сифатида хам авлоддан авлодга ўтиб келган. Бунда халк

усталаримизнинг хизмати бекиёсдир. Накшнинг энг яхши намуналари бой

ижодий фантазия оркали бирлаштирилган шаклларнинг максадга мувофиклиги

ва гузаллиги билан фаркланади.

Мазкур ўқув кўлланмада замонавий кампьютер техналогиясидан

фойдаланиб, содда ислимий, хандасий накш композицияларини тузиш ва

уларни ранглаш усуллари хакида \ам суз борган. Шунингдек, накш

композицияларини кампьютер график дастури (Corel Draw Graphics Suite,

AutoCAD) оркали кандай ясаш босқичлари кўрсатиб берилган.

Ўкув кўлланманинг асосий максади:

- бакалавриат таълим йўналиши талабалари учун тайёрланган ўкув

дастурларидан жой олган мавзуларини ёритиб бериш;

- вазифаларни бажариш методикаснни йшлаб чикиш,

- ўкувчиларни устоз ва шогирд миллим анъаналарини давом эттиришга

ўргатиш,

- турли накш композициялари ва буюмлар эскизини компюьтерда

бажаришга каратилган.

Қўлланмада мутафаккир-олимлар, халк усталари, рассом-педагогларнинг

фикрларидан фойдаланилган. Шунингдек, машхур халк усталари хамда ўкувчи

талабаларнинг ижодий ишларидан намуналар келтирилган.

Маълумки, ёшларни бадиий жихатдан баркамол, Ватанга ва миллий

санъатга садокат рухида тарбиялаб вояга етказишда Амалий санъатнинг ўрни

алохида ахамият касб этади. Бу эса ўз навбатида Санъат факултетларида олиб

ўқитилаётган махсус фанларнинг чукур ва асосли бўлишини таказо этади, олим

ва рассомлар, халк усталари зиммасига юксак вазифаларни белг илайди.

«Амалий санъат» предмети «Санъат» факултетларида олиб борилаётган

эстетик циклдаги ўкитмладиган барча махсус фанларнинг асоси хисобланади ва

улар ўртасида бевосита богликликни гаъминлайди. Талаба чукур билим ва

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 5: АМАЛИИ САНЪАТ - ZiyoUzn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/sanat/Amaliy san'at (K.… · стилизация - рамзийликка асосланган бадиий

малакаларга зга бўлиш учун амал: П санъатнинг келиб чикиши, гарихи, турлари

ва ривожланиш боскичлари хакида етарли маълумотларга эга бўлмоғи лозим.

У шунингдек, композиция асосларн. каламтасвир, рангтасвир, ҳайкалтарошлик,

тасвирий санъат, бадиий безак санъати ва дизайн асослари каби бошка

мутахассислик фанларни назарим хам амалий жихатдан юкори даражада

ўзлаштира олиши керак.

Мазкур ўкув кулланма куп йпллик тажриба синов машгулотларида амалга

оширилган тажриба ва хулосалар асосида яратилган бўлиб, унда

«Наккошлиюжинг максад ва вашфалари, тасвирлаш методлари тарихидан

киска лавхалар, амалий санъарца мавжуд асосий конун-коидалар, амалий

санъат турлари ва унда ишлатиладиган ашёлар тавсифи ўрин олган. Ушбу укув

кўлланмадан Амалий санъат бўиича шугулланувчи барча мутахассислар,

бакалавриат таълим йўналиши талабалари фойдаланишлари мумкин.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 6: АМАЛИИ САНЪАТ - ZiyoUzn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/sanat/Amaliy san'at (K.… · стилизация - рамзийликка асосланган бадиий

1-БОБ. АМАЛИЙ Б КЗ А К САНЪАТИ

Узбек халқ амалий санъат и т арихи , Амалий санъат т урларининг аҳалшяти. Н аққош лнк санъат и ва ун и н г т арихи. Н аққош ли к санъат и м акт аблари ва ул а р н и н г нам оёндадари . Н аққош лик санъат ининг ривож ланиш и.

Илмдан бир шуъла дилга тушган он, Ш ундан билурсанким илм бепаён.

Фирдавсий

Узбек халқининг куп асрлик тарихида халк амалий безак санъати маданий

меросимизнинг асосий кисмини ташкил этади. Узбек диёрида вужудга келиб,

гуллаб яшнаган амалий санъат турлари бемисил ва бетакрорлиги билан дунёга

машҳур. Бу тараккиёт боскичи хакида фикр юритар эканмиз, узбек амалий

безак санъатининг келиб чикиши инсониятнинг илк даври, яъни ибтидоий

жамоа даврига бориб такалишининг гувоҳи бўламиз.

Ўлкамиз заминидаги археологик казишлар натижасида топилган

ёдгорликпарнинг гувохлик беришича, инсоннинг жисмга бадиий ишлов бериш

усули билан буюм яратиш фаолияти тош асридаёк бошланиб, асрлар оша

\озиргача давом этиб келмокда.

1-расм

Бизгача ибтидоий жамоа тузумида ашё-вий далиллар -мехнат ва ов

куроллари. уй-ан-жом ва безак буюмлари. одамлар яшаган ман-зил колдиклари

етиб келган. Тупрок остида колиб кеггап тарихий ёдгорликлар одам ва

хаивонлар жасадининг колдиклари, Кор ва ертула деворларига чизилган сурат

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 7: АМАЛИИ САНЪАТ - ZiyoUzn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/sanat/Amaliy san'at (K.… · стилизация - рамзийликка асосланган бадиий

ва бўртма тасвирлар ибтидоий жамоа даври тарихини ўрганишнинг мухим

манбаи хисобланади. I-раем .

Палеолит даврида амалии-декоратив санъат намуналари ҳам кенг таркала

бошлади. Буюмларни накш билан безашга, турли такинчокларга, туморларга

эхтиёж пайдо бўлганлиги археологлар томонидан топилган ашёвий буюмларда

намоён бўлмоқда. Одамларнинг ўтрок холга ўтишлари, табиат конун-коидалариии

кузатиш симметрия, ритм, шакл туйгуларини ўсишига сабаб бўлди. Бир хил

элементларнинг текис кайтарилиши ёки оралаб келиши асосида вужудга

келадиган ўзига хос наккошлик санъагини майдонга келтирди. Наккошлик янги

тош (неолит) асрида кенг ёйилди, декоратив-амалий санъатнинг тараккий этишга

таъсир кўрсатди ва ёрдам берди. Кулолчилик ва бошка буюмларни накш билан

безаш кенг туе олди. Параллел, спиралсимон ва тўлкинсимон чизиклар, айланалар

шу даврдаги кўпгина накшларнинг асосини ташкил этади. Геометрик накшлар

аста-секин схематик одам, хайвонлар ва ўсимликлар дунёсидан олинган шакллар

билан бойитилиб, мазмунан кенгайиб борди. Унинг элементлари коинот

кучларининг рамзий белгиларини акс эгтира борди. Масалан, розетка-куёш рамзи,

тўлқинсимон чизик- харакат, сув рамзи ва хоказо.

Наккошлик санъати эндиликда декоратив функцияни бажарибгина

колмай, балки шу билан оирга, кишиларнинг гоявий ва фалсафий

тушунчаларни хам ифодалай бошлади.

Бронза асрида Урта Осиёда кулолчилик янада ривожланди. 2 -раем .

Кулолчилик дастгохларининг юзага келиши эса, яратилган буюмларнинг янада

нафис ва гўзал бўлишини таъминлади. Чустдан топилган кизил фонга кора

бўёклар билан раем ва накшлар ишлаган сопол буюмлар диккатга

сазовордир. (2-раем)

Темир асрида хам декоартив-амалий санъат етакчи ўринни эгаллайди.

Безаш ишларида геометрик накшлардан ташкари, сюжетли композициялардан

фойдаланиш алохида ривожланг ан.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 8: АМАЛИИ САНЪАТ - ZiyoUzn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/sanat/Amaliy san'at (K.… · стилизация - рамзийликка асосланган бадиий

Ўрта Осиёнинг кадимги даври санъати ва маданиятини ўрганишда ер

остидан, кабрлардан топилган турли декоратив амалий санъат намуналари,

жанг, ов ва мехнат куроллари хам мухим роль ўйнайди. Сопол буюмлар,

бронза, олтин, кумушдан ишланган, кишилар эхтиёжи учун ишлатиладиган

буюмлар юзаси накшлар билан безатилган. бўртма тасвир ва хайкаллар билан

пардозланган. Айрим буюмлар юзасига эса хаётий вокеалар акси туширилган.

Ана шу далилий материаллар ўтмиш санъати ва маданияти, кишиларнинг

эстетик, бадиий карашларини билишга хизмат килади.

Ўзбекистон худудида археологик казилмалардан Хоразм, Сўгд, Бактрия

ва бошка вилоятларда наккошлик санъатининг ривожланганлиги маълум.

Сурхондарё вилоятидаги Фаёзтепа (1-Наср), Далварзинтепа (1-аср) будда

ибодатхоналари казилмаларидан топилган раем, накш колдиклари бунинг яккол

далилидир.

Эрамиздан аввалги IV-VI аерларда У рта Осиёдаги бадиий хаёт ва

маданиятни тушунишда Амударёнинг кжори окими томонидан топилган

"Амударё бойлиги" (Оке бойлиги) мухим ўринни эгаллайди. Ҳозирги кунда

Лондондаги Британия музейида сакланаётган бу ёдгорликлар ичида олтиндан

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 9: АМАЛИИ САНЪАТ - ZiyoUzn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/sanat/Amaliy san'at (K.… · стилизация - рамзийликка асосланган бадиий

ясалган хайкаллар. турли кўза. билагчзук. узук, мухр, тангалар. олтинлал

ясалган арава ва куроллар диккап а сазовордир/3-/к/сл/;

3-расм

Буюк саркарда Искандар К чкарнай (Александр Македонский) эрамиз;.ан

аввалги IV асрларда Ахмонийлар давлатини тор-мор этиб, У рта Ос^е

ерларининг кўпгина кисмини ўзига каратиб олди. Факат Хоразм. Фаргон «‘■а

Сирдарс буйидаги кўчманчи кабилаларгина уз мустакиллигини саклаб колди.

Амалии санъатга б\ кадар чукур фалсафий ёндошиш натижасида

шартлилик. стилизация - рамзийликка асосланган бадиий безак асарлари

яратиш кучайган. Ушбу тарихий омил узбек миллий безак санъатининг

гуркираб ривожланишига турткн бўлган ва хозирда жахонга машхур

меъморчилик ёдгорликларимиз улардаги ганчкорлик, кошинкорлик,

наккошлик, хаттотлик, тоштарошлик ва бошка турдаги санъатларнинг ажойиб

даражада уйғунлигидан ва мужассамлигидан далолатдир. Халк амалий безак

санъати кишиларнинг маънавий оламини бойитади, бадиий дидини

шакллантиради. рухиятини тарбиялайди. Шунинг учун хам узбек халк амалий

санъати кишиларни бадиий-ахлокии, умуминсоний тарбиялаб, уларнинг илмий

аунскарашларини шакллангпришла. хамда маданий даражасини оширишда энг

зар\р манбалардан бири чисобланалм.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 10: АМАЛИИ САНЪАТ - ZiyoUzn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/sanat/Amaliy san'at (K.… · стилизация - рамзийликка асосланган бадиий

Якин у ™ ищДа узбек амалий безак санъатининг энг ривожланган

наккошлик. ганчкорлик, тош ва суяк уймакорлиги, кандакорлик, пичокчилик,

бўйрачилик, заргарлик, каштачилик. зардўзлик, гиламдузлик. кигизчилик,

саватчилик каби турларининг ўзига хос бажариш технологиялари. хакиқий

миллий номлари, уларга хос атамалар. бу санъатларга хос мактаблар, услублар

хамда шу сохаларда ном козонган

усталарнинг хизматлари бутун жахонга

донги кетган.

Ўрта Осиё наккошлик санъати

кадимдан дунёга машхур. Ўтмишда ота-

боболаримиз курган мухташам бинолар

хозирги кунгача мафтункор жилвасини

йўкотмаган. Юксак дид билан ишланган

накппар хозиргача бизни хайратга солиб

кч‘. IMOK. ul (4 -рас Ml

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 11: АМАЛИИ САНЪАТ - ZiyoUzn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/sanat/Amaliy san'at (K.… · стилизация - рамзийликка асосланган бадиий

Накш арабча тасвир, гул ла ан маънонп билдириб. у куш. хайвонот.

ўсимлик лунёси. гео.мегрпк ва бошка турли шаклларнинг маълум тартибда

такрорланиш илан хосил килинган безакдир.

Ислом талабларига буйсуниш окибатида жониворлар, паррандалар за

одамларни тасвирлаш йуколиб бориб наккошлик ривож топди. Араб ёзуви

узлаштирилди. Натижада накшлар билан унвонли ёзув (эпиграфика) услуби

пайдо бўлди. Араб ёзуви накшлар билан бирга чизилди. Араб ёзуви хам безак,

хам дуо-афсунлар вазифасини бажарли. {5-расм)

Наккошлик халк амалий безак

санъатнинг бир тури сифатида кадимдан

узбек маданиятининг мухим бўлаги

хисобланади. Куп асрлар мобайнида

унинг бадиий анъаналари вужудга келди

ва ривожланди. Накшларда санъатнинг

бошка хамма турларидан фаркли равишда

авлодларнинг чамбарчас богликлигини,

миллий анъаналарнинг давомийлигини

куриш мумкии. 5-расм

Наккошлик анъаналари санъатнинг ана шу турини ўрганиш методлари

сифатида хам бобидан oiara, о галан угилга у гиб келган. Ана шу давомийлик

туфайли наккошлик санъати хозиргача сакланиб келмокда. Накшнинг энг яхши

намуналари бой ижодий фантазия оркали бирлаштирилган шаклларнинг

максадга мувофиклиги ва гузаллпги билан фаркланади. Бунда хал;;

усталарининг атроф мухитга карашларидаги тафовут акс этади. Накшдаги

чизгилар ўйини мусикадаги охаш сингари. кўшик ва эртак каби «халк хаётий

тажрибасининг качта умумлашмасидан» таркиб топгандир.

Бадиий наккошлик рангларнинг уйгунлигида ва ўзига хос

композицияларда гўзаллик яратиш санъатидир. Наккош уста уз ишида

рангларнинг табиий жилосилан ва \ йгунлигидан, бежирим шаклдан. материал

фактурасилан мохирлик билан фойдаланиб ёркин ифодаликка эришади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 12: АМАЛИИ САНЪАТ - ZiyoUzn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/sanat/Amaliy san'at (K.… · стилизация - рамзийликка асосланган бадиий

Ўзбекистоннинг анъанавий меъморчилигида наккошлик асосан

шифтларни, жимжимадор арақиларни, сарой устунларини, масжидлар,

мактаблар. бойларнинг

уйлари, ёгоч дан ясалган

буюмларни безашда

кўлланган. Нозик

ўсимликсимон-геометрик

накшдаги ўзаро сингиб

кетган новдалар, шохлар ва

ҳа-шаматли тасвирланган

гулларнинг ритмик ҳа-

ракати, ўзбек усталари-нинг ишларидаги исли-ми ва гирих накшла-рининг

классик мотив-лари шифтларнинг шак-лига мосланган. Накш кўпрок

интерьерларни ва ёпик айвон, пешайвонларни безашга хизмат килади. 6-расм.

Ҳозирги пайтда нақшдан меъморчиликда, уй жиҳозлари, совгалар, майда

ёғоч ўйинчоклар, мусика асбоблари ва турмушда керакли буюмларни безашда

фойдаланилади.

Бадиий наккошлик

санъати хозирги кунда кенг

туе олмокда. Матбуот, ра­

дио, телевидение, кино орка­

ли кишилар ана шу санъат

намуналари ва унинг халк

усталари билан танишмок-

далар. Бу санъаткорлар ора-

сида О.Қосимжонов, Ё.Рау­

фов, А.Болтаев, С.Норкў-

зиев, А.Азимов, А.Исаев, Б.

Абдуллаев, Т.Тўхтаҳўжаев,

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 13: АМАЛИИ САНЪАТ - ZiyoUzn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/sanat/Amaliy san'at (K.… · стилизация - рамзийликка асосланган бадиий

Ж.Хакимов. З.Боситхонов, М 1ураев. 1.Ахмедов, К.Каримов, А.Илхомов ва

бошкалар бор. Халк усталаримнчнинг, улардан таълим олган шогирдларнинг

ишларини Тошкентдаги амалий санъат музейида. кўргачма чалларида, бадиий

салонларда, шунингдек, турар-жой ва жамоат биноларида, масалан, Тошкент

Давлат цирки. Алишер Навоий номидаш опера ва балет театри, Миллий

академик драма театри, Темурийлар гарихи мучейи, Олий Мажлис ва Ш а\ар

Ҳокимияти бинолари, метро станциялари, мехмонхоналар, кафелар,

ресторанлар, чойхоналар, клублар. чавод ва фабрикаларнинг вестибюллари, дам

олиш хоналарида кўриш мумкин. Ҳозирги вактда мактабларда ва мактабдан

ташкари муассасаларда тўгараклар тармогини иложи борича кенгайтириш

вазифаси кўйилмокда. (7-раем)

Халк наккошлик санъатинн ўрганиш ўкувчиларда бадиий дидни.

мехнатсеварликни ривожлантиришга ва катор фойдали билим хамда

малакаларни таркиб топтиришга хизмат килади. Уларнинг ижодий

кобилиятларини аниклаш ва устиришга ёрдам беради.

НАККОШ ЛИ К М АКТАБЛАРИ

Хонликлар даврида халк амалии санъати усталари Хива, Қўкон, Бухоро,

Самарканд каби шахарларга йигила бошладилар. Кўпинча Фаргон ва Бухоро

наккошлари Самаркандга. Кукон, Mapi илон усталари Гошкентга келиб кўпгина

биноларни безар эдилар. Бу эса наккошлик мактабларининг янада

ривожланишига, ўзига хос комиочицияларнинг яратилишига, ранглар

мажмуасини янада бойитишда жуда катта роль ўйнайди. Лекин бу накшлар

бир-бирига ўхшасада, хар бир наккошлик мактаби ўзининг алохида

композицияси, иш услуби, ранг колорити билан ажралиб туради.

Тошкент наққош лик мактаби. Тошкент нақшлари ўзининг нафислиги

ва рангларнинг бир-бирига аста-секин утиши, аник бир колоритга катъий риоя

килиниши, геометрик ва ўсимликсимон накшларнинг куп ишлатилиши билан

ажралиб туради. Накшлар куиинча яшил гаммада ишланади. Ислимий

накшларла ойгул. пахта, бофта. уч oap i. шукуфта. баргли гул ва

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 14: АМАЛИИ САНЪАТ - ZiyoUzn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/sanat/Amaliy san'at (K.… · стилизация - рамзийликка асосланган бадиий

'Лч . щ бошка элементлар аник стиллаштиртлган мураккаб

ГИРНХ накшлари хам кенг кўлланилган. 8-расм

Наккош VCTOJ

Расм )' Ёкубжон I

усталардан Олимжон Қосимжонов (8-

Рауфов, Жалил Хакимов, Тоир

Тўхтахўжаев, Зокир Боситхонов, Махмуд Тўраев,

АнваР Илхомов, Комил Каримов, ва бошкалар

Тошкент наккошлик мактаби асосчиларидирлар.

-я&жяат ё . Рауф

ов тожик наккошлик мактабининг

аньаналарини саклаган холда ажойиб

композициялар яратган. Ижодкор

ўзбек-тожик накшларининг бой

маданий меросидан мохирона

фойдаланиб, кўпгина ислимий ва

геометрик накш композицияларини

ярат-ди. Унинг нақшлари рангларининг

ёркинлиги хамда бир-бирига уйгунлиги билан ажралиб туради. У ўз

композицияларида янги-янги элементларни L̂ J & f *'4

кашф этган. Ё.Рауфов накшларни бўрттириб,

кундал техникасидан хам фойдаланди. 8 -

роем.

Т.Тўхтахўжаев мураккаб услубдаги

накш композицияларини туза олган.

Устанинг олтинсимон-жигарранг колорит-

даги накши Тошкент наккошлик мак- J;;

табининг ривожланишида қўйилган янги

бир калам бўлди. {9-расм) r '

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 15: АМАЛИИ САНЪАТ - ZiyoUzn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/sanat/Amaliy san'at (K.… · стилизация - рамзийликка асосланган бадиий

Узбек наккошлик мактабини ривожлат иришда самарали хисса кўшган

Олимжон Косимжоновнинг талаитли шогирди. наккошлик бўйича ўзига

хос мактаб яратган, жуда куп шогирдларпинг устози - Узбекистан халк

рассоми Жалил Хакимовдир.

Ота- б о б о л а р и м и з н и ка д и м -

дан яратиб келган накш-

ларини кайта тиклашда

устанинг хизматлари катта-

дир. Ж.Хакимовнинг накш-

ларини эътибор бериб ку-

затсак, ундаги накшлар

элементларга бойлиги, аник,

ровонлиги, ёркин яшил

колоритда бўлиши б{1лан

ажралиб 1уради. (10-расм.)

10-расм

У гулли гирих

композицияларини жуда куп

ишлаган. Ж.Хакимов узбек миллий

наккошлик санъати анъаналарини

пухта эгаллаган, уни самарали

давом эттирган санъаткордир. Уста

нақшлаган хонтахта, курси, кутича

ва бошка буюмлар дунёнинг

кўпгина давлатларида юкори

бахоланган. Унинг ижоди Шарк

анъаналари рухида ривожланди.

тарихда ўчмас из колдирди.

! 1-раем.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 16: АМАЛИИ САНЪАТ - ZiyoUzn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/sanat/Amaliy san'at (K.… · стилизация - рамзийликка асосланган бадиий

Х ива наққош лик макт аби. Хина накпш Самарканд. Тошкент. Фаргон,

Бухоро накшидан тубдан фарк килади Хива накшида асосан зангори ва яшил

ранглар жуда куп ишлатилган. Ислимий накш композициясида новда. маргула,

шукуфта, барг, нўхат, гул, оддий ойгулдан гашкил топади. ( / 1-расм.)

Кўпинча юлдуз хосил килувчи гирихлар ишлатилиб, ораси спиралсимон

ислимий накш билан бойитилган. Хива накшлари умуман мадохилли накшлар

асосида тузилади. Ислимий накш эса спирапсимон майда килиб ишланади.

Хива наккошлик мактабининг ёркин намояндалари Абдулла Болтаев,

Рўзимат Машарипов, Одамбой Ёкубов, Эшмурод Сапаев ва бошкалар.

Бухоро ва сам арқанд иаққош лик м акт аблари. Бухоро накши

композицияларининг мураккаблиги ва жозибадорлиги билан ажралиб туради.

Бухоро накшларида мураккаб гирихлар аник ва пухта ўлчамда ишлатилиши,

ўсимликсимон накшларнинг яирок. мева. гул барглар ритмига алохида эътибор

берилиши билан фаркланади.

Самарканд накшлари Тошкент. Фаргон накшларига ўхшаб кетади.

Самарканд накшлари ўта гулдорипп, барг ва гулларининг ўта

харакатчанлиги,жонлилиги билан фарк килади Накшлар аввал зангори, кейин

эса яшил ранг гаммасида ишланган.

Уста Рахмонкул, уста Жамолиддин, уста Абдузохид, уста Ьиариф, уста

Алимжон, уста Боки, кейинчалик уста Жалол ва Болта Жапиловлар каби

наккошлар Самарканд наккошлик мактабини яратилишига асос солдилар ва

унинг ривожланишига улкан хисса кушдилар.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 17: АМАЛИИ САНЪАТ - ZiyoUzn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/sanat/Amaliy san'at (K.… · стилизация - рамзийликка асосланган бадиий

II-БОБ. УЗБЕК МИЛЛИМ ХАЛК АМАЛИЙ САНЪАТИДА УСТОЗ ВА ШОГИРД АНЪАНАЛАРИ.

Кекс ал а/) xynapsa бўлса хамки бой,А м м оҳар бир с>шда ўзга бир чирой.

А бдурахл I он Жолши

Ўзбекистон халқларининг тарихи, қадриятлари, илм-фан маданияти

дурдоналарини хар томонлама илмий ўрганиш ва тахлил этиш Қоят мухимдир.

"Бугун бизнинг олдимизга шундай тарихий имконият пайдо бўлдики, - деган

эди Президентимиз И.А.Каримов. - биз босиб ўтган йўлимизни танкидий

бахолаб, миллий давлатчилигимиз негизиларини аниклаб, буюк маданиятимиз

томирларига қайтиб, ўтмишдаги бой анъаналарни янги жамият қурилишига

тадбик этмоҚимиз керак". Шу максадда республикамиз хукуматининг катор

хужжатлари Ватанимизнинг \ар томонлама жахон андозалари асосида

ривожланишга каратилмокда. Жумладан, ёшларга таълим-тарбия беришда

маданиятимиз, кадриятларимиз. миллий санъатимиз намуналаридан, ота-

боболаримиз томонидан яратилган ва бутун жахонга машхур бўлган ажойиб

санъат намуналаридан кенг фойдаланишга катта ахамият берилмокда.

Аждодпаримиз тажрибалари ёритилган адабиётларни хам етарли деб

булмайди. Бундан ташкари аждодпаримиз бой тажрибаларини хозирда хунар

ўргатилаётган жойларда чунончи: олий ўкув юртлари, ўрта махсус касб-хукар

таълим муассасаларида, шахсий уста-шогирд асосида ўргатилаётган

устахоналарда, кушимча таълим муассасаларида уста ва шогирдни шарқона

одоби тўлиқ ўргатилмаслиги ўкувчи-ёшларимизни ахлок-одобига ва билим

даражасига, умуман улар маънавиятининг шаклланишига салбий таъсир

кўсататаётганлигининг гувоҳи бўламиз.

Ш унинг учун аждодпаримиз колдирган маънавий меросидан тугри ва

унумли фойдаланиш лозим. Шунда аждодларимиз маънавий меросига бўлган

хурмат-эътибор кучаяди; ўз ота-онасига, устозига, ўртокларига, хуллас...

инсонларга бўлган хурмати ошади: уларнинг шу хунарни қиёмига еткриб

ўрганишларида асос бўлиб хпзма! килали.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 18: АМАЛИИ САНЪАТ - ZiyoUzn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/sanat/Amaliy san'at (K.… · стилизация - рамзийликка асосланган бадиий

Утиндан бошқига ярамас гоҳи,Мевали дархтнииг мевасиз шохи.

Абдурахмон Жомии

Ўзбек халк амалий санъати

қадимийлиги, маданиятининг бой хамда

серқирралиги билан бутун дунёга

машҳурдир. Самарканд, Бухоро, Хива,

Термиз, Тошкент, Фаргона ва бошка

шаҳарлардаги хар бир тарихий обида, хар

бир халк амалий безак санъати намунаси

аждодларимиз томонидан яратилган

такрорланмас, бебахо санъат асарлари

бўлиб, жахон маданияти дундоналари

каторидан урин олган. (12- раем)

12- раем

Асрлар давомида орттирилган маданий ва маънавий бойлигимиз, хусусан,

узбек халк амалий безак санъатининг энг куп ривожланган турлари: наккошлик,

ганчкорлик, ёгоч ўймакорлиги, тоштарошлик, суяк ўймакорлиги, кандакорлик,

пичокчилик, заргарлик, каштачилик, усталарнинг хакикий асл номлари, ўзига

хос мактаблари, яратган услублари собик Шўро тузу ми даври да аста-секин

йўқолиб кетиш хавфи остида колган эди.

Бугунги кунда мустакил республикамизда халқимизнинг асрлар бўйи

яратган ижодий мехнати натижасида яратган амалий безак санъатини куз

корачигидай саклаш, кадрлаш, улардан амалий фойдаланиш, улар оркали ёшлар

эстетик дидини ўстириш хамда юксак маданиятли кишилар килиб тарбиялашга

кенг имкониятлар очилди. Ал-Фаробий, Абу Райхон Беруний, Абу Али Ион

Сино, Ал-Хоразмий; Имом Бухорий, Баковуддин Нақшбанд, Ахмад Яссавий,

Алишер Навоий, Камолиддин Бехзод. Захириддин Мухаммад Бобур каби

жахонга машхур олим, шоир ва мусаввирлар гузалликка интилишга

чакирганлар. Бобомиз Амир Темур \ \ нар ва илм эгалари. мирик мутахассис

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 19: АМАЛИИ САНЪАТ - ZiyoUzn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/sanat/Amaliy san'at (K.… · стилизация - рамзийликка асосланган бадиий

олимлар ёрдамига таяниб, математика, геометрия, меъморчилик, астрономия,

адабиёт, тилшунослик, тарих, муеика, тасвирий санъат ва хаттотлик каби

соҳаларни ривожлантиришга кагга ахамият берди. Шаҳарларнинг ҳар

томонлама чиройли ва улугвор килишга интилган.

IX-X асрларда Туронда наккошлик санъати жадал ривожланди.

Меъморчиликда ғишт

кадаб накш солиш юксак

даражада тараққий этди.

Биноларнинг ички

томонларига ганч, ёгоч

ўймакорлигини қўллаш

юксак ривож топди.

Айниқса макбараларнинг

пештоклари девор ва

равоклари ганч накшлар билан жуда нафис безатилган. 13 -раем .

Қадимда ҳунар ўрганиш мукаддас хисобланган. Ҳар бир халк келажак

авлодларига ўзидан колдирган такрорланмас хунарлари билан қадрланган.

Ўзбекистон кадимда хунармандлар маркази бўлган десак хато килмаган

бўламиз. Масалан, Андижон вилоятида, Шахрихон, Самарканд вилоятида

Ургут, Фаргон вилоятида Қўкон, MaptnjiOH, Наманган вилоятида Чустда халқ

хунармандчилиги гуллаб яшнаган. Ҳунармандлар ўша даврда маҳаллаларга

бўлиниб яшаганлар, чунончи заргарлик маҳалласи, пичоқчилик маҳалласи, деб

юритилган. Ўша даврларда яна мисгарлик, бўйрачилик, сандиқчилик,

пичокчилик, аравасозлик, ва кулолчилик маҳаллалари мавжуд бўлган. Масалан,

XIX аср охири XX аср бошларида Бухорода бўйрачи маҳалласи бўлиб у ерда

умуман Бухородаги бўйра тукийдиган усталар яшаган. Бўйрачи махалласида

120 та оила яшаган.

Ҳар бир касб-корлик махалласида кўни-қўшинлар ўртасида рақобат

бўлган. Чунки кимнинг махсулоти сифатида бўлса, халк ўшанинг ишлаб

чикарган махсулотини сотиб олган. Шунинг учун хар бир уста сифатли

и

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 20: АМАЛИИ САНЪАТ - ZiyoUzn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/sanat/Amaliy san'at (K.… · стилизация - рамзийликка асосланган бадиий

махсулот тайёрлашга интилган Қар бир устанинг ўз растаси бўлган. Бозорда

одатда бозор беги бўлган. У барча расталарга келтирган молларини кузатиб

уларга нарх белгилаб чиккандан кейин савдо-сотик бошланар эди. Сифатсиз

махсулот ишлаган устанинг бозори касодга учраган.

Уста ўтмишда халк усталарининг энг билимдон хисобланган. Чунки улар

мадрасада тахсил олиб адабиёт, тарих, мусика, математика, кимё фанларини

яхши билганлар. Наккошлик технологияси авлоддан - авлодга ўтиб келган.

Қадимдан наккошлар накш яратиш сир асрорларини ёзиб колдирмаганлар,

факат шогирдлари билганлар. Шогирдлари уста бўлганларидан сўнг улар хам

ўз шогирдларига ўргатган. Шундай килиб, наккошлик касбини анъана

тарикасида ривожлантириб келганлар.

Уста ўзига шогирдликка уз боласини ёки кариндошларидан олганлар.

Шогирдликка 7-8 ёшдан олинган. Ўкиш ўрганиш 7-12 йиллар атрофида бўлган.

Устози шогирдлари билан кундуз куни ишлаб кечкурун эса устоз рахбарлигида

савод чикарилган. Шогирдлар геометрия ва кимёни ўрганганлар.

Шогирднинг кўлидан мустакил иш келгандан кейин усталар унинг

ишларининг мухокама килишиб, сўнгра «уста» номини беришган.

Устанинг ўғли ота касбини ёшликдан урганиб борган. Бу эса келажакда

яхши ҳунарманд бўлишига замин яратган. У стада угли ёки фарзанди бўлмаса,

бу касбни энг якин кариндошларига болаларига ўргатган. Хуллас касб авлодга

мерос колиш анъана холда ривожланиб келган. Устага шогирдликка беришда

куйидаги урф одат бўлган: Болани уста олдига олиб бориш ўзига яраша тантана

бўлган. Болани ота - онаси ва кариндош уруглари «буй» деган бугирсок ва

холватар килиб, устанинг хузурига келганлар ва “болани гўшти сизники, суяги

бизники” кабилида гаплар билан унинг ихтиёрига топширганлар. Келтирилган

пишириклар ўша пайтдаёқ биргаликда ганаввул этилган. Уста болага хунар

ўргатишдан ташкари бутун ўкиш давомида узи озик-овкат билан таъминлаб

турган. Касб ўргатиш текин олиб борилган

Устоз шогирдга каттик кўл ва талабчан бўлган. Чунки хар бир хунарли

ута нозик дид ва сабр-токат билангина ўрганиш мумкин оулган. Усталар

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 21: АМАЛИИ САНЪАТ - ZiyoUzn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/sanat/Amaliy san'at (K.… · стилизация - рамзийликка асосланган бадиий

шогирдлар учун махсус одоб талабларини ишлаб чикканлар. Масалан. улар

шогирддан покизаликни, иш вактила чалгимасликни эгри ва номаъкул ишларга

якин йўламасликни, устоз рухсатисиз бирор ишга кўл урмасликни, катъий

туриб талаб килганлар.

Уста шогирдга факат хунар сприни ўргатишдан гашкари уй юмушларини

бажаришга хам ўргатиб борган. Шогирд санъат сирларини пухта эгаллагандан

сўнг ок фотиха берилган. Маросимда устозига шогирд бош-оёк сарпо, тугун

инъом этган.

Баъзида устоз шогирди мустакил иш бошлашда кийналмаслиги учун шу

касбда ишлатиладиган асбоб ва андозлар берар эди. Агар оқ фотиха олган баъзи

шогирд мустакил ишлашни хохламаса устозникида колиб ишлайверган. Бундай

холда устоз билан келишиб олиб иш хаки олган.

XVIII аср охири - XIX асрларда Қуконда, Фаргон, Бухоро каби шахарларда

етук халк усталари етишиб чиқди. Наккошлик, ганчкорлик, мисгарлик,

чилангарлик ва бошка санъат турлари ривожланди. Қадимда хунар мукаддас

саналган. Ҳар бир халк келажак авлодларига ўзидан колдирган такрорланмас

хунарлари билан кадрланган. Ўзбекистон кадимда хунармандлар маркази

бўлган десак хато килмаган буламиз. Масалан, Андижон вилоятида, Самарканд

вилоятида, Ургут, Фаргон вилоят ила Қўкон, Маргилон, Наманган вилоятида

Чует хунармандчилик марказита айланган.

Наккошлар ўтмишда халк усталарининг энг билимдони хисобланган.

Чунки, улар мадрасада тахеил олиб, адабиёт, тарих, мусика, математика, кимё

фанларини яхши билганлар. Наккошлик технологияси авлоддан-авлодга ўтиб

келган. Қадимда наккошлар накш яратиш сир-асрорларини ёзиб

колдирмаганлар. Факат шогирдларгина шу малакалар-ни ўзларида олиб

колганлар. Шогирдлар уста бўлганлари-дан сўнг, улар хам ўзларига карашли

шогирдларга ўз ўрганган хунарларини ўргатганлар. (Ы -расм)

14-расм Алишер Навоий бежиз айтмаганлар ,

Ҳунарни асрабон нет гумдир ox up ,

Олиб т уф роггам у кет гумдир охир.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 22: АМАЛИИ САНЪАТ - ZiyoUzn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/sanat/Amaliy san'at (K.… · стилизация - рамзийликка асосланган бадиий

Шундай килиб, наккошлик касби

анъана тарикасида ривожланиб келган.

Наккошлар шогирдликка уз боласини ёки

кариндош-уруКларининг болаларидан

олганлар. Шогирдликка болалар 7-8 ёшдан н И Н Е А v -

олинган. Ўқиш ўрганиш 7-12 йиллар

атрофида бўлган. Устоз шогирдлари билан

кундузи ишлаган. Кечкурун эса устоз

раҳбарлигида хат-савод чикарилган. |^ Н ^ ^ ^ ^ Н Ц Н ^ Н ^ Н Н В

Шогирдлар хандаси кимёни ўрганганлар.

Шогирд мустакил иш бажаришни эплай | г а Н ^ ^ Н Н Н Н В Н ^ Н Н |

оладиган бўлганидан сўнг, усталар унинг ^ ^ ^ ^ И И И р р И И И И ^ И Н

ишларини мухокама қилишиб, сўнгра \ ■ - <

"уста" номини беришган. Наккошнинг угли ^

ота касбини ёшликдан ўрганиб борган. Бу эса келажакда яхши хунарманд

бўлишга замин яратган. Устада ўгил ёки фарзанд бўлмаса, бу касбни энг якин

кариндошининг болаларига ўргатган. Хулоса, касбнинг авлоддан-авлодга мерос

колиши анъана холда ривожланиб келган. Устага шогирдликка беришда

куйидаги урф-одатга риоя килинган. Болани устанинг олдига олиб боришда

ўзига яраша тантанавий маросим бўлган. Болани ота-онаси хамда кариндош

уруғлари бўғирсоқ ва холвайтар килиб устанинг хузурига келганлар ва

"боланинг гушти сизники, суяги бизники" кабилида гаплар билан уста

ихтиёрига топширганлар. Келтирилган пишириклар ўша пайтдаёк биргаликда

танаввул этилган. Уста болага хунар v v ' ' f '

ўргатишдан ташкари, бутун ўкиш

давомида уни озик-овкат билан

таъминлаб турган. Касб ўргатиш текин \

олиб борилган.

Устоз шогирдга каттиккўл ва

талаб чан бўлган. Чунки хар бир

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 23: АМАЛИИ САНЪАТ - ZiyoUzn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/sanat/Amaliy san'at (K.… · стилизация - рамзийликка асосланган бадиий

хунарни ўта нозик дид ва сабр-токат билангина ўрганиш мумкин эди. Усталар

шогирдлар учун махсус одоб талабларини ишлаб чикканлар. Масалан, улар

шогирддан покизаликни, иш вакгила чалгимасликни, устоз рухсатисиз бирор

ишга кўл урмасликни катъий галаб килганлар. Уста шогирдига факат хунар

сирларини ўргатишдан ташкари. \и--юмуш ишларини бажаришга хам тайёрлаб

борган.

Шогирд санъат сирларини нухта эгаллаганидан сўнг, унга оқ фотиха

берилган. Маросимда устозга шогирд бош-оёк сарпо, тугун инъом этган.

Баъзида устоз. шогирди мустакил иш бошлашда кийналмасилиги учун, шу

касбда ишлатиладиган асбоб ва андозалар берар эди. Агар, ок фотиха олган

баъзи бир шогирд мустакил ишлашни хохламаса, устозиникида колиб

ишлайвериши мумкин бўлган. Бундай холда шогирд устози билан келишиб иш

хаки олган. Ўзбек усталаридан бири ганч ўймакор уста Усмон Икромовнинг

хаёт йўли ибратлидир.

Ёш Усмон уста Расулхожининг кўлида 8 йил ишлайди. 5 йилгача

хафталик хаки 10 тийиндан ошмаган. Ҳар пайшанба куни Расулхожи шогирди

кулига 10 тийиндан берган. Усмон иулни олиб, бозордан 10 тийинга 10-12 та

нон, отаси ва икки синглисига егулик олиб борган. Одатда, шогирд факат уста

буюрган ишни килиши керак эди. Устадан берухсат шогирд бирор ишга кўл

урса ёки унинг асбобларига теге а жазоланган. 6 йилга ўтганида иш хаки хафта

ичида 50 тийинга, 8-чи йилга етганда кундалик иш хаки 1 сўмга чикди. Бу

пайтда у иморат ишидаги оддий чўпгарликдан тортиб, Кишттериш, сувок, ганч

ўймакорлигигача мустакил бажара оладиган бўлганди. Нихоят 8 йил деганда

уста Расулхожидан ок фотиха олиб "уста" номига эга бўлган.

Бухородаги хамма у стал ар га ганч сотадиган бойлардан бири Абдукодир

бир куни уста Ҳаётни чакириб, янги уйни ганч билан безатмокчилигини айтади.

Уста Ҳаёт бу ишни 22 ёшли Ширин Муродовга топширади.(/6-/;^сл/^ Бу иш

Шириннинг биринчи мустакил иши бўлди. Ширин иш режасини мехмонхона

безакларини оддий бежирим нисбатларини саклаган холда бир бутун

кўринишини хисобга олади. У мехмонхона ва айвонларни шарафалар билан

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 24: АМАЛИИ САНЪАТ - ZiyoUzn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/sanat/Amaliy san'at (K.… · стилизация - рамзийликка асосланган бадиий

безайди. Ундаги ўйма ганчлар жуда майин. бежирим чикканлиги сабабли

усталар орасида хурмат ва обруси янада ошади. Уста Ҳаёт кунлардан бир куни

Ширинни олдига чакириб "Мен сендан чурсандман. энди мустакил ишласанг

бўлаверади" - дейди. Азалий ода! бўйича унга 20-30 устани ургасида "Уста"

номи берилади. Ширин Муродов шундан сўнг халк

ўртасида уста деган шарафли ном га муяссар

бўлади. Узбек меъморлари яшаш учун хар

жихатдан кулай, шинам, чиройли уйлар курганлар.

Ўзбекларнинг ховли-жойи тугал бир меъморий

мажмуани ташкил этиб, ўзига хос Шаркона файзи

бўлган. Бу уйларнинг бир-бирига узвий килиб

курилиши ва безатилиши бир санъат

даражасида бўлган.

16- раем.

Бухорода XIX аср охири, XX аср бошларида дуродгорлар бошлиги уста

ўулом, Ўратепада эса уста Карим Кажор боши (уста Абду Карим Абдухоликов)

бўлган. Ўратепалик халк усталарни юкори Зарафшон кишлокларида маежид,

Мадраса, турар жой биноларини безаш учун гаклиф этганлар. Улар наккошлик,

ёгоч ўймакорлиги, ганчкорлик ва бошка ишларни бажарганлар.

Усталар уюшмаси баъзи турар жойларга усталарни ишлашга

юборганлар. Уларга иш хаки тарикасида ишлаган жойларида кийимлар, куй,

сигир, эчки, ер, пул берилар эди. Усталар орасида ўзига хос мусобака хам

бўлган. Уларнинг ишлари кўргазма килиниб, кагга усталар орасида бахоланган.

Масалан, Ўртатепанннг Кўк гумбаз махалласида Мавлоно Эшон макбарасини

икки уйма эшигини бажариш учун \ста Карим Хоррот ва Абдукодир

Хорротларга топширилади. Улар биттадан эшикни ўйиб безаганлар ва уларни

икки усталар орасида бахоланди. Уста Лбдукодирнинг эшиги 70 олтин танга,

уста Каримнинг эшиги юкори бахоланишининг сабаби шуки, эшикни юкори

ярим дойра кисми умумий накш кимпошцияси билан богланган эди.

Абдукодир устанинг- эшиги тенаси учли о\ шГ\ бино курилииги композициясига

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 25: АМАЛИИ САНЪАТ - ZiyoUzn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/sanat/Amaliy san'at (K.… · стилизация - рамзийликка асосланган бадиий

мос келмаган. Ьаъзи усталар уч шпига берилган бахога нисбатан норозилик

билдирсалар. оксокол аралашиб. ке тшмовчиликни хал килар эди.

1924 и ил гача Туркистонла бошка хунар турлари усталари каби зардўзлар

жуда кун бўлган Чунончи, Ьучорода 300 дан 350 нафаргача зардўз усталар

ишлаган чунармандлар ўрта аср ч>нар ширкаглари кўринишидаги махсус

ташкилоп а уюшган эдилар.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 26: АМАЛИИ САНЪАТ - ZiyoUzn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/sanat/Amaliy san'at (K.… · стилизация - рамзийликка асосланган бадиий

III- БОБ. НАҚҚОШЛИК ТЕХНОЛОГИЯСИ, АСБОБ- УСКУНАЛАР, МАТЕРИАЛЛАР ВА УЛАРДАН ФО ЙДАЛАНИШ ХАКИДА

МАЪЛУМОТ. УСТАХОНАЛАРДА ТЕХНИКА ХАВФСИЗЛИГИ, ЁНГИНДАН САҚЛ АН И III ҚОИДАЛАРИ

Машгулотни бошлашлан аккип шпг учун мячтус уо!!?. ^ихозланмши

зарур. Жихозлар машгулотни методик ва дидактик жихатдан ту гри ташкил

этишни таъминлайди ва даренииi самарадорлигини оширади. Хона кенг

деразали бўлиб, унга куёш нури чап гомондан тушиши зарур. Чап тарафдан

тушиб турса, болаларнинг куриш кобипияти сусаймайди. Уларнинг умуртка

поғонаси кийшаймаслиги учун стол-стуллар болаларнинг бўйи ва ёшига

муносиб бўлиши зарур. Хона доим кур\ к. тоза бўлиши, харораги (18-20 градус)

сакланиш керак. Ўқитувчи талабалар иши устидан тўла назорат килиб туриши

ва хар бир талаба билан индивидуал ишлай олиши учун хонада тўла имконият

яратилиши лозим. Хонада укув куроллари ва материаллар, кўргазма

материаллар хамда талабалар ишларини саклаш учун шкаф ёки токчалар

бўлиши зарур.

Талабалар машгулот пайтида гавдаларини тўғри тутиб ўтириш хамда

асбоб-ускуналардан фойдланишда методик ва хавфеизлик коид^шарига риоя

килиш кераклиги тушунтирилади ва кўрсатилади.

Наккошлик санъати асарларини тахлил килишда, халк усталарининг

асарларини, уларнинг ижодий фаолиятдаридаги айрим даврларни, усталар иш

услубини киёслаб, уларнинг бир-биридан фаркини кўрсатишда техник

воситалардан фойдаланиш катта самара беради. Бундай техник воситаларга

эпидаскоп, фильмоскоп, кинопроектор ва диапроектор, магнитофон, телвизор,

компьютер ва бошкалар киради. Наккошлик хонасида бу воситаларнинг

бўлиши максадга мувофикдир

Техник воситалардан тўгри ва \н \м л и фойдаланиш ўкувчи-пшабаларда

талабаларда санъагга катта кизикиш >-йгогади. уларда ижодкорлик ва

фаолликни орттирали Маълум ки. n\ чмр \ i навбатида машгулотларнинг

мазмунли олиб борилишига ердам осра.ш. Шу ниш дек. кўрсатмалилик

ёрдамида утказилган маш гулт тар кино;! мп ia фикрлаш. парса ва xoiuiciuiapun

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 27: АМАЛИИ САНЪАТ - ZiyoUzn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/sanat/Amaliy san'at (K.… · стилизация - рамзийликка асосланган бадиий

бир-бирига таккослаш. улар ургасплаги умумиилик ёки тафовутни аниклаш,

ўтилган мавзуни узок вакч зела оаир колиш кўникмаларини хосил килади.

Накш чизиш учун яхши сифатли раем дафтари. альбом ва бутун ок

"ватман", ўртача юмшокликлаги и.пий кора калам, юмшок ок ёки кўк ўчиргич,

учбурчакли ёки тўгри чизгичаар циркуль. 1дан Югача номерли хар-хил

мўйкалам (кист) лар, керакли буёк турлари: курук буёк, минерал буёк, мой

бўёклар, гуаш, темпера буёклари, буёк кориш учун идишчалар ёки банкачалар,

аралаштириш учун таёкчалар мавжуд бўлиши лозим.

Одатда, накш чизиш учун юмшок ва ўртача юмшокликдаги М, ТМ ёки Н,

НВ каби белгили калам турларидан фойдаланилади. Каттик каламлар когозни

тилиб юборади ва ўчирганда из колдиради. Ҳаддан ташкари юмшок калам

билан хам накш чизиш ярамайди. у буялиб кетади.

Калам ни ишга тайёрлаш га алохида ахамият бериш керак. Калам учини

чикаришда ёгоч кисми 15-20 мм. графит кисми тахминан 5-6 мм очилади.

Чизиладиган чизикларни бармоклар тўсиб колмаслиги учун каламнинг

очилган учидан сал баландрокдан уч бармок билан ушланади. Каттик кисиб

ушламаслик керак, буларнинг хаммасини муаллим кўрсатиб тушунтиради.

Чизилган накшнинг марказини аник белгилаш ва рамкалар хосил

килишда тўғри ва учбурчакли чизгичдан, \ар хил ўлчамдаги айланалар чизишда

ва уларни тенг бўлакларга бўлишда циркуадан фойдаланилади.

Накшга буёк яхши мўйкаламлар билан суртилади. Мўйкаламларнинг

ишга яроклиси куйидагича танлаб олинади: уни тоза сувга солиб силкитилади,

агар мўйкаламнинг учи бирикиб ингичка холга келса, у ишга ярокли, тузиб

турса, яроксиздир.

Мўйкаламлар бўрсик, сувсар, олмахон каби хайвонлар юнгидан

тайёрланади. Биз бурсик юнгилан ясалган 1 дан 10 гача ракамли

мўйкаламлардан фойдаланишни тавсия этамиз.

1.Сиёх мўйкалам - 1,2,3 ракамли мўйқаламлар бўлиб, ахта ёрдамида

нақш туширилгандан сўнг уларни юргизиб чикиш ва гуллар тортишда

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 28: АМАЛИИ САНЪАТ - ZiyoUzn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/sanat/Amaliy san'at (K.… · стилизация - рамзийликка асосланган бадиий

ишлатилади. 4,5 ракамли мўикаламлар зса оанд ва марғўлаларни ранглашда

қўлланилади.

2 .0 б и мўйкалам -6.7 ракамли мўйкаламлар бўлиб, улар барг, гул ва

кичик юзларни ранглаш чамда накш композицияларини чеккаларини

(рамкаларни) юргизиб чикиш учун ишлатилади.

З.Мола мўйқаламларп - 8,9,10 ракамли мўйкаламлар бўлиб. катта барг,

банд, гуллар ва накшлар тагига (катта замин, кичик заминга) ранг бериш учун

фойдланилади.

Наккошликда ишлатиладиган бўёк турлари куйидагилардан иборат:

қурук бўёқ, гуаш,акварель, эмульсия, бўёк, минерал бўёк, мойбўёк, гемпера

бўёклари. Наккошлик машғулотларида энг кўп кўлланиладиган бўёк гуашдир.

Гуаш кичик идишчаларда ёки алоҳида банкаларда бўлиб, у сувда яхши эрийди.

Гуашнинг яна бир кулайлиги шундаки, у билан турли рангдаги ко,озлар ва ёғоч

ларни ҳам бўяш, бир рангни иккинчи ранг билан аралаштириб, учинчи бир ранг

хосил килиш мумкин.

Ҳар бир бўёк алохида стакан ёки кичик идишчада тайёрланади, алохида

таёкча билан аралаштирилади Бўёк зарур суюкликда ва тиникликда

тайёрланиши лозим. Бунда ок бўёкни бошка бўёклар билан аралаштириб,

керакли рангни топа билиш мухим ахамиятга эга. ёгоч буюмларни накшлаш

учун куйидаги асбоб-ускуна ва материаллар керак: ёгоч, белчалар, жилвир

қоғоз, бўр, писта кўмир, синька, дока, хитой когози (калка), нина, алиф, елим,

қурук кукунли бўёклар, лак, 1-20 номерли мўйқаламлар, идишчалар ва

бошкалар. Накш муаллими ўкувчиларга бу асбобларни инка тайёрлаш ва

улардан фойдаланиш йўлларини ўргатади

Талабалар ёгоч буюмларни накшлашлари учун ёгоч турлари ва уларнинг

хусусиятларини билишлари керак. Чунки накш ишлашга хар кандай ёгоч хам

ярайвермайди. Накш ишлаш учун мос ёгоч танлангандан кейин унга дастлабки

ишлов берилади ва юза текисланааи (шпаклевка килинади) хамда гекисланган

юза бўёк билан бўялали. (грунтовка килинади).

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 29: АМАЛИИ САНЪАТ - ZiyoUzn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/sanat/Amaliy san'at (K.… · стилизация - рамзийликка асосланган бадиий

Накш ишлаш учун кайин. кора кайин. терак. карагай. нок, ёнгок ва бошка

ёгочлар ганаанади. Бу сгоч лар табиий шароит яхши к\ритилган ва \еч кандай

нуксонсиз оулиши керак. Ёгоч ю*асига механик ишлов берилгандан сўнг унга

алиф мойи ёки дурадгорлик елими сурилади.

Хока тайёрлаш: юпка мато ёки икки кават докага майдаланган листа

кумир кукуни, синька, бур ёки белил порошоги солинади ва халтача холида

тугилади. LUy билан хока тайёр бўлади.

Ахта тайёрлаш : юпка хитой когози (калка) накшланадиган буюм

юзасига кўйилиб, ўлчаб олинади ва шу юзага мос ахта тайёрланади. Накшнинг

ярим ёки чорак кисми когозга юмшок кора калам билан чизилади.

Накш симметрик ўклари буйича икки, тўрт ва ундан ортик бўлакларга

букланади. Накшни юмшок ёстикча устига куйиб, нусха устини игна билан

тешиб чикилади. Тешилган нусха аник ва равшан кўриниши учун тешикчалар

орали Ки накш нусхасининг йирик ёки майдалигига караб белгиланади. Нусха

канчалик майда булса, тешикчалар оралиги шунчалик якин бўлиши керак.

Шундан сўнг когоз ёйиб юборилганда бутун накш (ахта), яъни нусха хосил

бўлади. Тайёрланган ахталардан бир неча маротаба фойдаланилади, шунинг

учун улар эхгиётлаб сакланади. Ахта ёгоч юзасига ёйилиб, устидан хока уриб

чикилади ёки босиб юргизилади. Юзага т>'ширилган из ўчиб кетмаслиги учун

накш йўллари устидан кичик ракамли мўйкалам. кора ёки бирор тук рангдаги

калам билан сиёх-калам килиб чикилади. Чизилган ва накшланган юзанинг энг

четидан кора буёк билан 3-5 мм йўгонликда оби тортилади.

Ёгоч юзасига туширилган накшларнинг излари бўялади ва буёқлар ўчиб

ва суркалиб кетмаслиги учун устидан 2 ёки 3 марта лаклаб чикилади.

Лакларнинг ранги тоза ва тиник булиши керак. Лакланган буюмлар18-22

граду ели, чан геи з ва куру к жой да сакланади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 30: АМАЛИИ САНЪАТ - ZiyoUzn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/sanat/Amaliy san'at (K.… · стилизация - рамзийликка асосланган бадиий

IV-БОБ. НАККОШЛИК ДА СТИЛИЗАЦИЯ.У сим лик в а хай вон от дунёси буша, tap, повдалар , ш охлар , барглар ,

гуллар , ш аклларини қайт а иш лаш .

Наккошлик санъатининг илдизи ж\ аа кадим ўтмишимизга бориб такалади.

Инсоният ўзи учун зарур бўлган жамики буюмларни бадиий безаб,

такомиллаштириб келган. Оддий рўзгор буюмларидан тортиб, кийим-кечак,

китоб, бино безаклари хамма-хаммаси накш элементлари ёрдамида безатилади.

Халк амалий санъатидаги безак элементлари табиатда учровчи ўсимлик

дунёси, гул, новда, барг ва хайвонлар тасвирини энг сода кўринишидаги

аксидир.

Накшни чизишда,

асосан икки манбадан

табиий ва геометрик

шакллардан фойдаланилади.

Ўсимликлар, хайвонлар ва

кушлар накш санъатининг

тасвир объектидир. {17-расм)

Маълумки, хар бир

накш намунаси ўзига хос

накш элементларининг

йиҚиндисидан иборат.

Стилизация ўсимлик ва

ҳайвонот дунёсидан олинган

турли шакллар масалан,

буталар, новдалар, шохлар,

барглар, гуллар, мевалар ва

шл; кабпларнинг табиий шаклларини кап га ишлаш демакдир Бунда танланган

шаклни накш композицияси таркибига кўшиш мумкин бу'лган безак шаклига

келтирилади. Бунда ўқувчи бутун бир яхлит предметнинг ташки

кўринишларини бир нечта бадиий чизиклар ёрдамида аник луида килиб

/(^

^ ih £

I 7-раем.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 31: АМАЛИИ САНЪАТ - ZiyoUzn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/sanat/Amaliy san'at (K.… · стилизация - рамзийликка асосланган бадиий

тасвирлашни ўрганади. Халк усталари кадимдан куллаб келаётган жами

накшлар табиат хамда вокеликнинг шартли тасвири бўлишига карамасдан ўзига

хос конун-коидаларга эга. Бу конун-коидалар табиатнинг ўзидан олинган.

Ўсимликлар факат бир томонга караб ўсадилар. Масалан, мажнунтол худди

пастга караб тескари усаетгандек туюлади, лекин новдадан барг бўлиб, бир

томонлама йуналишда давом этиб келади. Табиатнинг бу кону ни накшда уз

аксини топган. Уста чизадиган накш шунчаки коғоз бетини тулдириш учун

эмас, балки, онгли равишда табиат ва бадиийлик конун-коидапарига амал

килган холда манзара тасвирини чизишдан иборатдир.

Бадиий накш ишлаш жараёнида укувчилар куйидагиларни пухта

ўзлаштириб олишлари зарур:

- атроф мухитдаги, табиатда мавжуд бўлган табиий шаклларни кайта

ишлаш, яъни стилизациялаш йўлларини билишлари, ундан самарали

фойдалана олишлари;

- берилган накш элементлари ёки намуна асосида янги накш

композициясини туза олишлари;

- мустакил равишда янги накш композициясини туза оладиган

бўлишлари керак.

Накш элементлари билан таништирув машгулотларида укитувчи

укувчиларни табиат куйнига саёхатга олиб чикади ва улар машғулотларда

ўрганган назарий хамда амалий билим малакалари асосида, ўсимликлар,

хайвонот дунёсини кузатадилар ва “стилизациялаштириш” оркали уларнинг

бадиий тасвирларини, шаклларини хосил килиш билан бевосита

шуҚулланадилар. Ўкувчиларга махсус кетма-кетлик асосида тузилган рангли

ёки ок-кора фото-суратлардан ва кўргазмали куроллардан фойдаланиш оркали

тушу н чал ар бериш хам яхши натижа беради.

Стилизация табиатда учрайдиган ўсимликлар, хайвонот дунёсини. уй-

рузгор буюмларини табиий кўринишдан анча соддалаштириб. энг ихчам

кўринишларда тасвирлаш демакдир. Накш чизишни ўрганувчилар ана шу

усулни батафсил тушунган холда эгаплаб олишлари лозим. Чунки кўпгина

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 32: АМАЛИИ САНЪАТ - ZiyoUzn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/sanat/Amaliy san'at (K.… · стилизация - рамзийликка асосланган бадиий

накш композициялари ана шу тарзда кайта ишланган турли-туман шакплар,

тасвирлар ёрдамида хосил килинади.

Наккошлик машғулотлари жараёнида накш элементларини чизиш ва

уларни хосил килиш тартиблари йўллари ва усуллари ўзлаштириб борилади.

Дастлабки машгулотларда куйидаги накш элементлари чизиб ўрганилади:

- барг элементларини чизиш

- гул элементларини чизиш

- новда элементларини чизиш

- боғлам ва сиртмок элементларини чизиш

- таноб элементларини чизиш

- марғула ва куртак элементларини чизиш

- мадохил элементларини чизиш.

- гажак ва жингалак элементларини чизиш.

- бофта ва шкуфта элементларини чизиш.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 33: АМАЛИИ САНЪАТ - ZiyoUzn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/sanat/Amaliy san'at (K.… · стилизация - рамзийликка асосланган бадиий

Одатда бадиий накшлар чизишда куирок барг тасвирларидан фойдаланилади.

Бунда барг ислимий накш элементлари сирасига кирганлиги сабабли нозик,

нафис кўринишларда тасвирланади. Наккошлар тол, анор, хурмо, бодом,

самбит, хина, атиргул, узумлар ва шу кабилар баргларини стилизациялаштириб,

накш композициясини тузишда кадимдан фойдаланиб келганлар. Гуллар -

ислимий накш элементи бўлиб. накшларга таргил пардоз берилганидан сўнг

янада кўрк ва хусн багишлайди. Гул элементлари асосан накш шаклларининг

марказий кисмларига жойлаштирилади. Гулларнинг хам бехисоб турлари

мавжуд бўлиб, ўзига хос номлар билан аталади. Гул турларига оддий ва

мураккаб кўринишдаги ойгул, лола, пахтагул, чиннигул, пистагул, кувачагул,

карнайгул, сафсаргул, атиргул, наргизагул ва бошка гул турлари киради.

Новда - ўсимликсимон накш элементи сирасига киради. Гул, барг,

мевабарг ва бошка элементларини ўзаро боғлаб бириктириб тўлдиради. Намоён

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 34: АМАЛИИ САНЪАТ - ZiyoUzn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/sanat/Amaliy san'at (K.… · стилизация - рамзийликка асосланган бадиий

рута, морпеч, мунаббат, гурунж ва тлрли мураккаб накш композицияларида

новда элементлари якка ва куш бандларда учрайди.

Таноб - накш намуналаридаги асосий шакл йулларини ясайди. Бундай

шакл номлари мехроб, медохил калампир. гардиш ва шу кабилар билан

аталади.

Мадохил - ислимий накш элементи. Мадохил лола, тумор, учбурчак

кўринишини эслатувчи шакллар мисолида учрайди.

Шкуфта - ислимий накш элементи. Қискача шкуфт деб хам аталади.

Шкуфта асосий шакл ясовчи элементларни куртак - гажак кўринишларида

ўзаро боглайди.

Рамзий накшлар - кабутар, шер, балик, давлат герби ва бошкаларнинг

стиллаштириб тасвирланган элементларидан ташкил топади.

Ота-боболаримизнинг кадимий обидаларини нафис накшлар билан безар

эканлар завк билан бир каторда улар оркали уз орзу умидларини,

мухаббатларини, тилакларини куйлаганлар. Наккош, ота-боболаримиз инсон

рухиятини жуда чукур ва хар тарафлама ўрганиб уларни ажойиб накшу

нигорлар билан бойитганлар. Накшланган уйда кишилар хотиржам,

осойишталик огушида бўлиши, узок умр кўришни донишманд боболар асрлар

давомида хаетий тажрибалар асосида илгаганлар. Наккошлик санъати тилини

билиш учун накшнинг хар бир элементи ва рангларининг рамзий алифбосини

билмок керак бўлган.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 35: АМАЛИИ САНЪАТ - ZiyoUzn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/sanat/Amaliy san'at (K.… · стилизация - рамзийликка асосланган бадиий

V-БОЬ. ИСЛИМИ НАКШ КОМП ОЗИЦИЯЛАРИНИ ТУЗИШ.(И ўл, квадрат, аплана, учбурчак ва турли шакл юзаларига)

Халк амалий санъатининг камеи бир тури булмасин, унинг заминида

накш элементларидан тузилган композиция ётади.

Накш композициясининг безак элементлари эса табиатда учровчи гул,

новда, барг. парранда ва хайвонот дунёсини содаалаштириб тасвирлаш

натижасида хосил килинади.

Ҳар бир воха ва

шахарларнинг накш

композициялари бир-биридан

ўзаро ажралиб туради. Тошкент,

Хоразм, Фарғон, Самарканд,

Бухоро наккошлик

мактабларининг уз орнамент ва

ранг коллоритлари мавжуд.

Мустакил накш тузиш жараёнида

стилизация оркали накш

элементлари ўзаро

бириктирилади. Накш

бўлакларининг вазифалари ва

равон чизилишига эътибор

берилади. Гул, барг, новда, бофта

ва куш бандлик нақш

элементларидан накш композицияси тузилади. Талабаларнинг фантазиялари,

мавжуд накш элементларини маълум ко ну н-коидалар га амал килган холда

жойлаштиришда улар маълум билим ва малакага эга бўлишлари лозимлигини

такозо этади. Биргина “Бодом”. "Қалампир” нусхалари шаклидан наккошлик,

заргарлик, кулолчи-лик, каштачилик. зардўзлик каби халк амалий санъатида

турли-туман учи га хос накш намунатарини яратиш мумкин.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 36: АМАЛИИ САНЪАТ - ZiyoUzn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/sanat/Amaliy san'at (K.… · стилизация - рамзийликка асосланган бадиий

Композиция тузиш йўллари ва уларнинг хомаки намуналарини тайёрлаш

наккошлик, ганчкорлик, ёгоч ўймакорлик ва бошка амалий санъат турлари

учун умумийдек кўринсада, аслида кўлланиладиган хом ашёси, ижро пардоз

турлари билан фаркланади.

Композиция сўзи лотинча бўлиб "жойлаштириш, куриш, тузиш*’ деган

маънони англатади. Бунда танланган накш композициясига кура унинг

элементлари коғоз юзасида бир-бирига боглик холда жойлашиб, яхлит

композицияни хосил килади. Танланган мавзу мазмунига мос келадиган накш

композициясини тузиш учун бир канча хомаки эскизлар ишланади ва улардан

талабга жавоб берадиганлари танлаб олиниб, композиция тузишда

кўлланилади. Накш композициялар тузишда бўлакларнинг ўрнини

алмаштириш, кушимча деталлар киритиш оркали унинг мавзусини янада

бойитиш кабилар хам мухим ахамиятга эгадир. Накш мавзусининг ифодалашда

композициянинг асосий конуниятларига риоя килиш лозим.

Композицияда накш яратиш муайян коидасини симметрия, ассиметрия,

мувозанат, деталларнинг ўлчови, шакли, ранги кабиларга риоя килиш ташкил

этади ва бунга катьий амал килинади.

Мустакил накш тукиш жараёнида укувчилар стилизация оркали тузилган

элементларини ўзаро бириктирадиган накш элементларининг вазифаларига ва

уларнинг равон чизилишига эьтибор берадилар.

Мустакил накш композициясини тузишда куйидагиларга эътибор бериш

лозим:

- Чизилажак накш композициясини шакл, ўлчам ва таксимларини

мул жал га олиш.

- Композициянинг якка ёки куш банддан иборат бўлишлиги назарда

тутилган холда таноб (ясовчи) элементи шаклларини жойлаштириш.

- Композицияга новда, барг, гул ва бошка накш элементларини киритиб

мукаммаллаштириш.

- Даврий такрорланиш.

- Накш бандини бофта. шкуфта племен ыари билан бо* лаб бойитиш.

- Композициянинг асосий шак.тни ум\ млаштириб накшни номлати.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 37: АМАЛИИ САНЪАТ - ZiyoUzn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/sanat/Amaliy san'at (K.… · стилизация - рамзийликка асосланган бадиий

- Композициянинг маъно ва максадини хисобга олган холда ранг

1 у cj I а р и н и а н и кл а ш.

- Симметрик жойлашув ва ранглар мутаносиблигини саклаш.

Иул. аилана, квадрат шакллари учун чизиладиган накш композициялари

хам ихтиёрий равишда мавжуд накш элементлари бирикмаларидан тузилади.

Мусгакил накш тукишнп бошлашда ўкувчи икки, уч ва ундан ортик

элементлар ёрдамида энг содда накш композициялариниларини тузиши

мумкин. Бунда ихтиёрий таноб шакли чизилади ва гул, новда, барг элементлари

ёрдамида тўлдирилади. Мавжуд композицияни шакл ёки гул элементлари

номлари ёрдамида номлаш мумкин.

Йўл. аилана, квадратга чизиладиган накш композицияларини хам

ихтиёрий равишда мавжуд накш элементлари бирикмасидан тузилади. Ҳар

кандай накш композициялари пишик ва чиройли чизилишига ахамият

берилиши керак. {19-расм)

Элементларнинг ўзаро тартибли жойлашуви накшнинг жозибасини янада

оширади. Мустакил накш композициясини тузишда хам халк усталари ижодини

19-расм.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 38: АМАЛИИ САНЪАТ - ZiyoUzn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/sanat/Amaliy san'at (K.… · стилизация - рамзийликка асосланган бадиий

Пул и ч и д а г и о дд ий н ак ш н а м у н а л а р и . (ы о -г у л л а р )кузатиш. халк амалий санъати музейига бориш ва нусха кўчириш яхши самара

беради. Укувчи канча куп накш элеменмарини ёддан чиза олса. композиция

тузиш шунчалик осон кечади.

Содда накш композициясини ту зиш

Бошлангич содда накш композицияларини тузиш одатда талабаларда бу

борада айрим назарий ва амалий тушунчалар, иш тажрибалари хосил

бўлганидан сўнг мустакил топширик сифатида берилиши мумкин. Дастлаб

талабалар буюм ёки юза сиртини, унинг ўзига хос ўлчамларини диккат билан

кўздан кечириб, бўлажак накш композициясининг шакл ва элементларини

“хаёлан” танлаб оладилар. Албатта, бу накш элементлари талабалар томонидан

качонлардир ўзлаштириб олинган ёки кузатилган накш бўлакларидан иборат

бўлади. Бунда талабаларнинг тасаввурлар», иш тажрибалари, фикр

юритишлари канчалик яхши ривожланган бўлса, шунингдек. хотиралари

заҳирасида канчалик куп накш элементлари мавжуд булса, улар ажойиб накш

композицияларини тузишлари мумкин бўлади. Тузилажак накш

композициялари бўлаклар асосида тузилиб. унинг нусхаси махсус усулда

керакли жойларга кўчирилиб туширилади. Бу усулдан фойдаланиш узок

вактлар мобайнида наккошлар мехнатини анча енгиллаштириб келмокда. Шу

кўрсатмаларга мувофик шакл ясовчи режа- колип 4\1 нисбатда чизиб олинади.

Рамка чизиклари якка, куш ва бир неча кушимча чизиклардан иборат булиши

мумкин. Патнис кўринишидаги бу шаклга бофта ва гажак элементлари уланади.

Навбатдаги боскич якка ёки куш бандли таноб ясовчисини топишдир. Таноб

шакли меҳроб ва юрак шаклидан иборат булиши хам мумкин. Машклар

давомида чизиклар ҳаракатининг равонлигига шакл чизикларининг кийшик ёки

синик холатда чизилиб колмаслигига эътибор каратилади. Якка банд йўлидан

иборат таноб айриси шкуфта элементи билан богланади. Энди юза

бўшликларига гул, новда, барг ва бошка элементларни бир-бирига боглаган

холда жойлаштириш режалаштирнлади Новда шакллар буйича

харакатлантирилиб чизиб борилади. Композиция гаркибидаги новланинг

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 39: АМАЛИИ САНЪАТ - ZiyoUzn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/sanat/Amaliy san'at (K.… · стилизация - рамзийликка асосланган бадиий

чизилиши гул ва бошка накш элементларининг бир-бирлари билан яхлит,

узвий богланиб кетишини таъминлаПли. Накш намунасига новда, гул ва барг

элементларини жойлаштириш, яъни улаш натижасида композиция мазмуни

тугал ечимини топади, мавжуд накш композицияси патнис кўринишидаги

накшлар турига хос бўлганлиги сабабли “Патнис ислими” деб аталади.

Композиция режасини ту зиш ва чизиш жараёнида шакл ва замин бўйича

таркалувчи ранглар ва элементларнинг ўзаро мутаносиблиги ҳисобга олиниши

шарт. Бунинг учун дастлаб накш композициясининг коралама нусхаси чизиб

олинади. Сунг, ана шу коралама асосида хар бир бўлакка ишлов берилган холда

унинг нусхаси керакли жойларга кучирилади ва яхлит накш композицияси

тузилади.

Накшлар мазмунига кўра ўсимликсимон, гирих, гулли гирих, рамзий ва

бошка турларга бўлинади. Ўсимликсимон накш табиатдаги барг, банд, дарахт,

бута Қунча ва бошка нарсаларни наккош томонидан стиллаштириб олинган

шакпини маълум конуниятлар асосида такрорланишидан хосил килинган.

Гирих- геометрик шакллардан тузилган булиб, чигал, тугун маъносини

англатади. Хандасий накш - м\ раккаб накш тури. У геометрик накш

турларидан бири булиб, туртбурчак, учбурчак, айлана ва ёйлардан хамда

купбурчакларлан иборат бўлади. Геометрик накш узлуксиз раппортлардан

ташкил топган булиб, хар бир раппорт уз тузилишига эга бўлади.

Рута - икки томонга уланувчи накш таксими, яъни хошия накш. Унинг

ўлчами кўпинча 14-20 см атрофида бўлади. Ҳошия накш турли хил булиб,

унинг мехробга, хонага ишланишига караб лўла хошия, ишком ва бошка

турлари бўлади.

Мунаббат - арабча устпрмок деган маънони англатади. Асоси квадрат ёки

туртбурчакдан ташкил тогшб, тўрг томонга такрорланадиган накш таксими.

Катта юзаларни безашда мунаббатдан фойдаланилади. Мунаббатнинг

ўсимликсимон. геометрик ва бошка композицион турлари бор. Унинг

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 40: АМАЛИИ САНЪАТ - ZiyoUzn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/sanat/Amaliy san'at (K.… · стилизация - рамзийликка асосланган бадиий

мунаббати мехроб, мунаббатм бофта. мунаббати ислими. мунаббати гирих ва

бошка атамапари мавжуд.

Турунж - арабча “лимон11 деган маънони билдиради. Русча медальон.

Накшларда композициянинг марказита чизиладиган накш тури. Турунж ҳеч

кандай накшга уланмай муаллак турадиган композиция булиб, унинг шакли

асрлар давомида ривожланиб. бойитилган.

Намоён - форсча кўриниш, манзара демакдир. Намоён хеч нимага

уланмайдиган мустакил композиция булиб. мураккаб накш турига киради.

Унинг ўсимликсимон, геометрик, гулли гирих, рамзий ва бошка турлари

мавжуд. Намоёнлар симметрик ва ассимметрик тузилишга эга бўлади

Рангш унослик ва ун и н г наққош ликда т ут ган ўрни. Ранглар ва уларнинг ўзи га хос хусусият лари. Бўёқлар т айёрлаш т ехнологияси. Ранг колорити. Ранглаш т ехнологияси. П ардоз турлари: сиёҳ қалам , т аргил , т ароқ , оби т орт иш ва бошқалар.

Бадиий наккошликда накш элементлари, безаклар ва турли шакллар,

композиция конуниятларидан ташкари уни бўяшда кўлланиладиган буёк

турлари ва уларнинг ўзига хос хусусиятлари. ранг туслари, ранг калорити,

рангларнинг хамохангли клари ва шу кабилар мухим ахамиятга эгадир Агарда

биз халк хунарманд усталари томонидан ишланган Амалий санъат

намунапарини кузатадиган бўлсак, уларнинг у ёки бу ранг туслари таъсирига,

яъни ранг калоритига бўйсундирилганлигини кўрамиз. Шунта кўра жигар ранг,

хаво ранг, яшил ранг ва шу каби ранглар мухитига уралган накш

композициялари яратилади.

Бадиий наккошликда хам су в ва мойбуёкпардан кенг кўламда

фойдаланилади. Бу эса уз навбатида гугарак катнашчиларидан рангшунослик

борасида хам керакли билим ва амалий малакаларга эга бўлишлари

лозимлигини такозо этади.

Атроф-мухитдаги нарсалар гушаётган ёруглик таъсири остида

ўзларининг ранг тусларини тез-тез узтартириб туради. Масалан. куёш нури ён

томондан ёритиб т\рган майсаларниш ранш саргиш-яшил кўринишда бўлса,

худи шу майсанинг сояда тург-анлари 6и}нм гукрок яшил рангда кўринади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 41: АМАЛИИ САНЪАТ - ZiyoUzn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/sanat/Amaliy san'at (K.… · стилизация - рамзийликка асосланган бадиий

ЙЎЛ ИЧИДАГИ ОДЦИЙ НАҚШ НАМУНАЛАРИ. (1-10-ГУЛЛАР)

Ч

х

(У • J г ^uli I - ^ u l:.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 42: АМАЛИИ САНЪАТ - ZiyoUzn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/sanat/Amaliy san'at (K.… · стилизация - рамзийликка асосланган бадиий

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 43: АМАЛИИ САНЪАТ - ZiyoUzn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/sanat/Amaliy san'at (K.… · стилизация - рамзийликка асосланган бадиий

Ikrgli isliir.i (3* gull.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 44: АМАЛИИ САНЪАТ - ZiyoUzn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/sanat/Amaliy san'at (K.… · стилизация - рамзийликка асосланган бадиий

‘"S/4

.-гЛ

^ и-Ж̂ Г \

Ы 2 Х

\ Ч ^ 5 - , ' С ) c| ^\ л v v \ /— * ■—\ Л . *V л < •

r^rn^

0 ?%̂ . * » .

ч * > ,

ikr^li islii: i i - * gul l.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 45: АМАЛИИ САНЪАТ - ZiyoUzn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/sanat/Amaliy san'at (K.… · стилизация - рамзийликка асосланган бадиий

Ay кг.*: *l:kiftli i%liir*.i i 5* gull.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 46: АМАЛИИ САНЪАТ - ZiyoUzn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/sanat/Amaliy san'at (K.… · стилизация - рамзийликка асосланган бадиий

Vtehrob iiliir.i 16- gull.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 47: АМАЛИИ САНЪАТ - ZiyoUzn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/sanat/Amaliy san'at (K.… · стилизация - рамзийликка асосланган бадиий

lsUr/л t^:fU I? - gull.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 48: АМАЛИИ САНЪАТ - ZiyoUzn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/sanat/Amaliy san'at (K.… · стилизация - рамзийликка асосланган бадиий

Q o ' i l : mfthrobli id ir - i i S - gu ll.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 49: АМАЛИИ САНЪАТ - ZiyoUzn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/sanat/Amaliy san'at (K.… · стилизация - рамзийликка асосланган бадиий

I- no*qich. S*qtlm iit$ lafiu i (fonini) m n$ l«h

> ^oiqich. S p l i t t in g $uIUn va baf$|*rini lurlaili

5* noicjiwlt. Naqthnin$ bandi arija rtflf btfieh

■a*> -

ч . x > ^ " S T ■

: ' у Л ^ . У * : 4 -‘J 4 v - Л . - л . . ' - •

V . V X . . ^л и ц ich. NaqtimJi* giU M v* b « |U H f» t* f|‘i) btriih .

5- %<ц*!»г»1м$ aq iiandJ*fim va abi*mi lortiih.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 50: АМАЛИИ САНЪАТ - ZiyoUzn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/sanat/Amaliy san'at (K.… · стилизация - рамзийликка асосланган бадиий

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 51: АМАЛИИ САНЪАТ - ZiyoUzn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/sanat/Amaliy san'at (K.… · стилизация - рамзийликка асосланган бадиий

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 52: АМАЛИИ САНЪАТ - ZiyoUzn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/sanat/Amaliy san'at (K.… · стилизация - рамзийликка асосланган бадиий

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 53: АМАЛИИ САНЪАТ - ZiyoUzn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/sanat/Amaliy san'at (K.… · стилизация - рамзийликка асосланган бадиий

л

-4:lUmtekarlu

Gaitw'iterlik

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 54: АМАЛИИ САНЪАТ - ZiyoUzn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/sanat/Amaliy san'at (K.… · стилизация - рамзийликка асосланган бадиий

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 55: АМАЛИИ САНЪАТ - ZiyoUzn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/sanat/Amaliy san'at (K.… · стилизация - рамзийликка асосланган бадиий

Shixd<a$i I t ^ s l i l a m i AllVir Ilhcm*V

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 56: АМАЛИИ САНЪАТ - ZiyoUzn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/sanat/Amaliy san'at (K.… · стилизация - рамзийликка асосланган бадиий

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 57: АМАЛИИ САНЪАТ - ZiyoUzn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/sanat/Amaliy san'at (K.… · стилизация - рамзийликка асосланган бадиий

Наққошликда ҳам рангларнинг ана шу хусусиятларини хисобга олган

холда иш кўриш лозим бўлади. Агарда иш ланадиган нақш ёруғрок ж ойга

кўйиладиган ёки иш ланадиган бўлса, ранг тусларини бироз тўқроқ олиш

мумкин. Аксинча, бир оз ёруглик нурлари камроқ тушадиган ерларга

жойлаш тириладиган бўлса ёруғрок кўриниш даги ранг тусларидан

фойдаланилади.

Тайёр накш намуналарини бўяш да бир рангнинг бир неча хил туслари

кўлланилади. Бунда ок бўёк асосий ўринни эгаллайди. Акварел бўёклари билан

когозга ишланган накш ларни ранглаётганда эса сув * ранг тусини

очлаш тирувчи восита сифатида ката аҳамиятга эгадир.

Шуни эсда тутиш лозимки, айрим бўёкларни бир-бирлари билан ара-

лаштиришда баъзи бир эхтиёж чораларини кўриш лозим бўлади. Чунки, тўқ ранг

тусига эга бўлган бўёк таркибига бошка ранг аралаштирилса унинг туси хам

тўклашади. Бу зса ўз навбатида ранг тусини тиниклик даражасига таъсир

кўрсатади. Айникса, мой бўёкларида ишланган накшларнинг туслари кейин-чалик

тўклашиб, корайиб кетишга мойил бўлади. Агарда нақшлар узок вакт саклаш учун

мўлжалланган бўлса, уларни иложи борича очик ранг тусларида бўяш тавсия

этилади. Умуман олганда накш сиртига иложи борича куёш нури тушмайдиган

бўлиши лозим. Ш унингдек, нам ҳаво ёки сув тегиши хам накш-нинг узок муддатга

сакланиши учун жиддий тўсик бўлиши мумкин. Умуман олганла бадиий

наккошликда ана шу шароитларни хисобга олиш керак бўлади.

Бадиий наккош ликда куйидаги ранглар ва уларнинг тусларидан кенг

кўламда фойдаланилади:

Зангори ранглар ва уларнипг туслари (оч зангори, зангори, тўк зангори,

оч хаво ранг, хаво ранг, тўқ хаво ранг, мовий, кўк)

Сариқ ранглар ва уларнинг туслари (оч сарик, сариқ, тўк сарик, саргиш,

лимонли сарик. кадмийли сарик, саргиш заргалдок)

Кизил ранглар ва уларнинг туслари (оч кизил, кизил, тук кизил, оч ва

тук кирмизи, кирмизи, алвон ранг, оч ва тўк заргадок, заргалдок ранглар ва

бош калар)

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 58: АМАЛИИ САНЪАТ - ZiyoUzn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/sanat/Amaliy san'at (K.… · стилизация - рамзийликка асосланган бадиий

Я ш ил ранг ва уларнинг туслари (оч ва тук яшил, яшил, саргиш яшил.

тутёйи (тўтаки), зайнови (чиройли ўткир ранг яшил), зумрад ранг, кукиш яшил)

Бинаф ш а ранг ва уларнинг туслари (оч ва тук бинафш а, бинафша. сиёх

ранг, кукиш бинафш а, кизҚиш бинафш а ва шу кабилар)

Ж игар ранглар ва луранинг туслари (оч ва тук жигар ранг, жигар ранг,

кизгш ва сариш жигар ранг, қорамтир жигар ранг ва бош калар)

Кора ранг ва уларнинг туслари (оч ва тук кора, кора, оч ва тўк кул ранг,

кул ранг ва шу кабилар)

Ю корида кўрсатиб ўтилган ранглар ва уларнинг туслари кўпинча бадиий

накш калоритини белгилаш да юкори ўринда туради. Ш унга кура ранг муҳити

бирор бир аник ранг туси калоритига бўйсундирилади. М асалан, жигар ранг,

хаво ранг, сарғиш ёки қизғиш ранглар мухитида ишланган накш

композициялари шулар жумласига киради.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 59: АМАЛИИ САНЪАТ - ZiyoUzn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/sanat/Amaliy san'at (K.… · стилизация - рамзийликка асосланган бадиий

Накш композицияларини хосил қилиш ва уни ранглаш да

Corel Draw G raphics Suite дастуридан фойдаланиш

Ўрта Осиё хапк амалий

санъати кадимдан машхур.

О та-боболаримиз яратган

нодир санъат асарлари, улар

курган мухташам бинолар,

архитектура ёдгорликлари

хозирги кунгача уз

мафтункорлигини йукотмаган.

Хатто чет эллик сайёхлар хам

кадимий ёдгорликларни кўриб

лол колмокдалар. Булар жумласига Бухородаги Исмоил Сомоний макбараси,

Калон минораси, Самарканддаги Ш охи-зинда макбараси, Гўри Амир

макбараси, Улугбек, Ш ердор, Тиллакори мадрасалари киради. Ю злаб халк

меъморларининг куллари билан яратилган жонли накш лар киш иларга

кўтаринки рух багиш лайди. Чунончи, Улугбек мадрасасини томош а килар

21-раем

20-расм.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 60: АМАЛИИ САНЪАТ - ZiyoUzn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/sanat/Amaliy san'at (K.… · стилизация - рамзийликка асосланган бадиий

эканмиз, унинг таълим-тарбия максадида бунёд этилганлиги наккошлар безаги

оркали сезилиб турибди. М адраса безагидаги бир-бирини кесиб ўтган беҳисоб

чизиклардан таш кил топган накшлар чараклаб турган юлдузларни эслатади.

Ана шу кўп бурчакли ва киррали ю лдузлардан ташкил топган геометрик

накш лар гирих деб ю ритилади. ( 2 / -раем)

Ўрта О сиё ва якин Ш арк мамлакатлари безак санъатида гирих IX-XX

аерларда равнак топган. Археология фанининг маълумотларига Караганда Ўрта

О сиё безакларида гирих нақшини вужудга келиши VIII аернинг бош ларига

бориб тақалади (В арахш а ганч ўймакорлик намуналари, М уғ тоғидаги

топилмалар - С ўғд калъаси). Зарафш он водийси, Х ива (IX-XI1 асрлар)даги

археологик топилмалар, XIV- XVII ўрта аерларга оид Бухоро, Самарканд, Хива

шахарларда маеж ид, мақбара ва саройларини безаш да гирих кенг кўлланилган.

А ник фанлар ва курилиш ишларидаги мувафаккиятлар ушбу безак санъатидаги

мавхум геометрик ш акллар учун йўл очиб берди.

Гирих - форсча чигал, тугун деган маънони англатади. Гирих мураккаб

накш турига киради. Геометрик накш муайян тақсимларга эга бўлади. Ҳар бир

тақсимнинг ўз тузулиш и мавжуд бўлади. Гирих катьий конуниятга эга

мураккаб шакллар асосида такрорланади. Демак, хар бир гирих хандасавий

(геометрик) конуниятлар асосида вужудга келади. Гирих ўзининг

мураккаблиги, аниқ конуниятга эга бўлганлиги ҳамда кўркамлиги билан бош ка

накш турларидан аж ралиб туради.

Гирих қатъий конуниятга эга мураккаб нақш дир. Уста ислимий нусха

чизиш да истаган томонга навдаларни йўналтириш и мумкин. Агар маъкул

бўлмаса ўчириб бош қа ёкка йўналтириб бўш ўринларни гул, Қунча ёки барглар

билан тулдириш мумкин. Лекин гирих накшини чизишда уста чизаётган

гирихга тобеъ бўлиб колади. Чунки хар бир гирих хандасий (геометрик)

конуниятлар асосида вужудга келади. Хандасий накшлар Ўрта Осиё ва якин

ш арк мамлакатларида ж уда кенг таркалган. У ўзини мураккаблиги ва аник

конуниятга эга булмаганлиги, куркам ва вазминлиги билан совлат тўкиб

туради. Бирон иншоатни безашда гирих билан ислимий биргаликда кўлланган

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 61: АМАЛИИ САНЪАТ - ZiyoUzn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/sanat/Amaliy san'at (K.… · стилизация - рамзийликка асосланган бадиий

бўлса. биринчи б\'либ кўзимизга гирих таш ланади. Композицияда гирих етакчи

ўринни, ислимий эса тўлдирувчи ўринни тутади. Шу сабабли гирих билан

ислимий биргаликда қўлланган композицияда ислимий гирих чизиҳини кесиб

ўтмайди. Гирих биринчи, ислимий иккинчи планда туради. Ҳ ар бир халкни

ислимий ёки оддий ўсимликсимон накш ларини кўрсак улар бир-биридан

ажралиб туради. Чунки, ҳар ерни ўзига хос манзараси ва ўсимлик дунёси

накш ида акс этиб туради. Бундан маълум бўладики, ислимий накш лар

географик характерга эга бўларкан. Гирихнинг Яна бир афзаллиги ш ундаки, у

байналминал, географик характерга эга эмас: шу боис у ватан танламай ер

ю зининг хамма китъасида ўз-ўрнини топа олади.

Гирих Ўрта О сиёда ва Я кин Ш аркда кенг таркалган мураккаб накш тури

бўлиб, XI1-XYI асрларда айникса, Ўрта О сиёда ж уда кенг таркалган, тараккий

этган. Гирих яна Покистонда, Туркия, Испания, Япония каби мамлакатларда

хам яхши ривож ланган. Дунёда гирихнинг энг кўп таркалган жойи Ўрта

О сиёдир.

Биз гирих композициялари билан архитектура ёдгорликларидан тортиб,

китоб муковаларигача безатилганлигини гувоҳи бўламиз. Ўш а давр учун

гирихни чизмачилик асбоблари, математика формалари асосида ишланиши

катта илмий каш фиёт эди.

Ш арқнинг маш ҳур олимларидан Абдулвафо ал Бузжоний (940-998)

ўзининг китобларида 20 га якин геометрик нақш лар ечими тўғрисида ёзиб

қолдирган. Бу китобларда гирихлар ечимининг баъзи осон йўллари туш унтириб

ўтилган. Бу китоб ҳозирда Париждаги музейларнинг бирида сакланмокда.

Абдулвафо ал Бузж оний асарларида гирихлар ҳакида маълумот берилган

бўлсада, уларнинг кўпчилигини ечими ҳали ҳам жумбоклигича колган. XYII

асрга келиб гирих санъати жуда кам ишлатиладиган бўлди. Гирихчи усталар

ниҳоятда кам колган, уни чизиш қийин бўлганлиги туфайли хамма усталар ҳам

чиза олмаганлар. Ў ш а даврларда гирих накшини яхши билган усталар етук

усталар бўлиб хисобланган. Ш ундай усталардан бири Уста Ш ирин

М уродовдир. У янги гирихларни осонлик билан чиза олган ха.мда ўз ўрнида

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 62: АМАЛИИ САНЪАТ - ZiyoUzn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/sanat/Amaliy san'at (K.… · стилизация - рамзийликка асосланган бадиий

усталик билан кўллай билган. У уз даврида гирихни ппри хисобланган.

С анъатш унос олимлар Л.Ремпельнинг “П анж ара” ва “А рхитектурний орнамент

Узбекистана’'. М .Булатовнинг “Геометрическая гармонизация Средней А зии

IX-XY веков” каби асарларида гирих хакида батафсил ёзиб ўтганлар.

Замонамизнинг гирихкор усталаридан бири Зокир Боситхоновдир. Уста

педагог, Ў збекистон Бадиий Академияси Санъатш унослик илмий-тадкикот

института фахрий доктори Зокирхон Боситхонов гирихга оид накш сирларини

асосан меъморий бинолар курилиш ида чукур эгаллади. Унинг 1974 йилда

Ойбек номидаги Ўзбекистон тарихи музейи, 1975 йилда М осква шахридаги

ВДНХ, 1976 йилда Амалий безак санъати музейи учун иш ланган гирих

намуналари ю ксак мохорати ва бадиий иктидори билан намоён бўлади.

Зокир Боситхонов 1945 йилдан буён гирихлар тугрисида изланишлар

олиб бориб, уларнинг хилма-хил конуниятларини кашф этиб келмокда. У гирих

санъати сир-асрорларига багишланган катор маколалар муаллифи ва

l !

• V

hiiss.

22 -раем.

илмий анжуманлар катнашчиси. Зокир Боситхонов гирих буйича хозирги

даврда ягона мутахассисдир. Уста 2001 йилнинг январь ойида шахеий кўргазма

ташкил этди. Унинг кўргазмасидан урин олган 85 дан ортик хилма-хил гирих

композициялари санъат ихлосмандларида катта таъсурот колдирди. Уста 400 га

iwww.ziyouz.com kutubxonasi

Page 63: АМАЛИИ САНЪАТ - ZiyoUzn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/sanat/Amaliy san'at (K.… · стилизация - рамзийликка асосланган бадиий

якин гирих намуналарини яратган. Айникса, устанинг айланага гирих чизиш

борасида олиб борган изланишлари тахсинга лойикдир.

Ҳозир республикамизда галантли амалий санъат усталари М ахмуд

Усмонов, М ахмуд Тўраев, Анвар Илхомов (22-расм), Комил Каримов, Умар

Тохиров, Зиёвиддин Ю супов, Ўаётилла Абдуллаев ва бош калар замонавий

муҳташам биноларни безатиш да қўлланган гирихлари ўзининг соддалиги ва

гўзаллиги, ечимининг оригиналлиги ва мукаммаллиги билан ажралиб туради.

Н ақш к о м п о зи ц и ял ар и н и хосил к и л и ш ва уни ран гл аш д а C orel D raw G rap h ic s Suite дастури дан ф ойд алани ш

Corel Draw профессионал дастури график ишлар учун кулайликлар

яратади. Бу дастур график дизайн саҳифаларини ишлаб чикиш, фотосуратларни

тахлил килиш ва вектор анимацияси борасида кўплаб имкониятлар яратади.

Дастур сизга ўз композициянгизни яратиш да ва уни баж ариш да керак бўлган

харакатларни бир неча бор кискартиради. М асалан, янги элементлар: эллипс,

тўгри бурчак ва эгри чизиқлар оркали «сичконча» тугмасининг икки мартта

босилиш и натиж асида сизга керакли ўлчам ва бурилиш бурчагига эриш асиз.

Ш унингдек сиз кисқа вақт ичида W eb ан и м ац и ян и (сахифани харакатга

келтириш ) яратиш ингиз мумкин.

Накш композицияларини тузиш ва ранглашда C orel D raw

профессионал график дастури ж уда катта кулайликлар яратади. Ушбу дастур

оркали киска вақт ичида нақш композициясини турли тусда ранглаб, ўзингизга

ёккан колоритни танлаб олиш ингиз мумкин. Бу жараённи гирих накш

композициясини хосил килиш ва ранглаш орқали кўриб чикамиз.

Corel Draw 11 дастурини ишга тушириш учун унинг ёрлиги расмини иш

столидан топиб, устига сичконча кўрсаткичини олиб келинади, сичкончанинг

чап тугмасини икки мартта босилади. Агар бу расмчани экрандан топа

олмасангиз куйида жойлашган масалалар понелидаги «Пуск»_менюси устига

сичконча кўрсаткичини олиб келиб, чап тугмасини бир мартта босилади.

Қуйдаги ойна намоён бўлади: Намоён бўлган рҒйхатдан «программы» кисмини

танланг. Ёнг томондаги рҒйхатдан Corel Draw 11 каторини топинг ва устига

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 64: АМАЛИИ САНЪАТ - ZiyoUzn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/sanat/Amaliy san'at (K.… · стилизация - рамзийликка асосланган бадиий

слчкончанинг чап тугмасини бир мартта босинг. Бу амалларни бажаргандан сўнг

Corel Draw 11 дастури ишга тушади «Файл» менюсидан «импорт» буйруги

танланади ва экранда куйдаги ойна намоён бўлади: Керакли расмни танлаб олиб,

уни «импорт* киламиз.Экранда танланган раем, яъни гирих композицияси пайдо

бўлди «Масштаб» тугмачаси оркали гирих накшининг бир бўлаги катталаштириб

олинади. Шу бўлакни «инструмент» менюсидаги «свободная рука» иш куроли

билан чизиб олинади. Чизилган чизиклар бирикмасини «редактировать»

менюсидаги «дублировать» буйруғи оркали кўпайтириб, кейин уларни

бириктириб оламиз. Куйдаги гирих композицияси ҳосил бўлади. Бириктириш

Shift оркали менюдаги «группа» тугмаси билан бажарилади Кейин «эффект»

менюсидаги «контур» очилади. ва «сдвиг» га керакли ўлчам кўйилиб, «принять»

тугмаси босилади. Шунда гирих композицияси калинлиги хосил бўлади. Сўнгра

«компонавать» менюсидаги «разбит на части» буйруғи бажарилади ва ўртадаги

чизик белгилаб олиб ташланади. Кейин композициянинг четига ҳошия чизиб,

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 65: АМАЛИИ САНЪАТ - ZiyoUzn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/sanat/Amaliy san'at (K.… · стилизация - рамзийликка асосланган бадиий

уни «Shift» оркали гирихга бприктлрилади на мснюдаги «комбинировать»

тугмачаси босилади. Энди хохланган ранг пиктограммасп босилади. Мана гирих

композицияси бир усулда рангланди. Ранглашнинг ина бир усули: обект

танланиб , «Shift» оркали фон хам бслгилаб олинади. Мснюдан «обрезка»

тугмаси босилади. Сўнгра объектни олиб ташлаймиз ва заминни (фонни)

белгилаб оламиз. Менюдан «разбить на части» тугмаси босилади. Сўнгра

гирихнинг хар бир бўлаклари турли рангда бўялади. Нихоят биз хохлаган

колоритдаги гирих композицияси хосил бўлди.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 66: АМАЛИИ САНЪАТ - ZiyoUzn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/sanat/Amaliy san'at (K.… · стилизация - рамзийликка асосланган бадиий

VII-Б О Б . БАДИИЙ Л О Й И \А Л А Ш ҲАКИДА МАЪЛУ1МОТ

Ашёларга бадиий ишлов бсриш. Уй-рўзғор буюмлариии накшлаш.

Халк амалий безак санъати узининг кадимий ва жозибалилиги билан

кишиларни кал би дан чукур жой d. iho келмокда. Айникса. иаккошлик

санъатимиз анъаналарга бойдир Н аккти уетш тримизнинг иш услублари ранг-

баранг ва серкирралиги билан ажралиб турали. Наккош уз ишида рангларнинг

табиий ж илосидан, бежирим шаклдан. материал фактурасидан мохирлик билан

фойдаланиб ёркин ифодаликка эришади.

И нсоният узи учун зарур хисобланган барча кийим-кечак, рўзғор ва уй

анжомларини доимо такомиллаш тирио безаб келади. Ш унинг билан бирга, хар

кандай бадиий безатилган буюм ва жихозларнинг уз безатилиши усуллари ва

материалларга бадиий ишлов бериш ооскичлари мавжуд. Бундай безак ва

ишлов берилиб ясалган буюмлар киш иларга эстетик завк багиш лаб, хаётга

бўлган мухаббатларини янада оширади Кули гул усталаримиз томонидан

сайкал топаётган наккошлик. заргарлик. пичокчилик, каштачилик. ганчкорлик,

ёгоч ўймакорлик буюмлари нафакач бугунимиз, балки, келажак

авлодларимизнинг хам тарихий б о й ч и м ар и . маънавий кадрияглари бўлиб

хисобланади.

Биноларни накшлаш билан бирга чикла, уй-рўзғор бую.мларига хам накш

бериш хунари ривож топиб борган.У рга аср миниатюралари ана шундан

далолат беради. Накшли буюмлар авлоддан-авлоддга ўтиб келган, хам бадиий

жихатдан, хам хизмат килиш нуктаи назаридан такомиллаш иб борган ва узок

муддатли синовларга бардош берган Улар одамларнинг рухий, ахлокий ва

жўшкин хаёти билан узвий боглик бўлган. Ўзларининг ш акл-ш амойиллари,

ранг-баранглиги, нафислиги. гшшиклиги жихатдан ягона композицион маъно

касб этиб, турмуш га осонлик билан си и гиб кетган. Хонтахталар, кутичалар,

каламдонларга жило ва безак беришда \ мумий бир коидага гаяниш. накшлар

^алкинидаги бир-бирига якинлик худди на шундан келиб чикали

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 67: АМАЛИИ САНЪАТ - ZiyoUzn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/sanat/Amaliy san'at (K.… · стилизация - рамзийликка асосланган бадиий

Накшли ёғоч биноларни безаш да мухим

роль ўйнаган. Шу билан бирга у рўзгор

бую мларини ясаш да хам кенг кўлланилган.

Ж умладан, жавон, кути, каломдон, серхашам

хонтахталар, миллим мусика асбоблари,

шунингдек, XIX аср иккинчи ярми ва XX аср

бош ларида Европа шахарлари ахолисига манзур

булган куп киррали курсилар кенг кўлланилган.

Сунгги асрларда узбек ўймакорларининг 25 -раем

тасвирий услублари хилма хил булган. Ю пқа рельефли накш ларнинг турлари

бой ва хилма хил бўлиш ига карамай, усталар уларни асосан учта композицияли

услуб гуруҳларига бўлиш ади: багдоди, ислими ва паргори. Ҳар бир гурухнинг

ўзига хос безак мавзулари ва композицион тузилиш и, ўймакорлик услублари ва

накшли рельефнинг таъсир кучи уларни бир-биридан ажратиб туради.

Багдоди услубидаги ўймакорлик бир мунча содда геометрик чизиклардан

иборат. Қ адимда бағдодининг хилма хил турлари рўзгор бую мларини безашда

кенг кўлланилган.

И слим и услубидаги ўймакорлик асосида деярли азалдан бутун Ўрта ва

Якин Ш аркда маълум булган хамда кенг таркалган классик безакнинг ислими

мавзусидаги хилма-хил ўсимлик ва ўсимликсимон геометрик шакллар ётади. Бу

хил безакларнинг шакл ва композиция жихатидан ўзларига хос катьий конун-

коидалари бор. У бир текисда, Кунча,барг,гуллар билан копланган серхашам

ш охлардан иборат бўлиб, бош ка шу хилдаги шаклларга чатишиб кетган бўлади.

Ислими накши юпка рельефли ўймакорлик тарзида танланган фон бўйича

ишланади. Кўпинча рельеф билан фонга яхшилаб сайкал берилади.

Нозик фонли ўймакорликнинг махсус турларидан бири паргори

услубидир, бу услуб асосида дойра, тўртбурчак ва учбурчаклардан иборат

геометрик тукима яъни композиция ётади. Паргорининг намуналари

Гошкснтлик истеъдодли наккош, М ехнат Қахрамони Сулаймон Хўжаев хамда

куконлик машхур усталар-Ўайдар Нажмитдинов ва унинг ўгли Қодиржон

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 68: АМАЛИИ САНЪАТ - ZiyoUzn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/sanat/Amaliy san'at (K.… · стилизация - рамзийликка асосланган бадиий

Ҳаидаровнинг ижодида ўз аксини топган. Бу уста ўймакорликнинг барча

турларини,жумладан, терма ўймакорлик услубини эгаллаган, кўп холларда

паргори ва ислими усуляарини биргаликда кўллайди.

ёгоч бую мларини накш лаш даги халқ усталаримизнинг ютуклари улкандир.

Уларнинг ижод намуналари турли музей, кўргазма заллари, бадиий

салонлардан кенг ўрин олган. Шу билан бирга, бу санъат намуналарини

нафақат республика микиесидаги кўргазмаларда, балки, нуфузли чет эл

кўргазмаларида хам юқори ўринларни олиб қайтган. Х алк амалий санъатининг,

асосан наккош лик санъатининг нуфузини ош ириш да халқ усталари

О .Қосимжонов, Ё.Рауфов, А .Болтаев, С .Норқўзиев, А .Азимов, А.Исаев,

Б.Абдуллаев, Т .Тўхтахўж аев, Ж .Х акимов, Т .Ахмедов, К.Каримов, М .Тўраев,

А .И лхомовларнинг хизматлари катта. (25-расм)

Ўзбекистонинг анъанавий меъморчи-

лигида наккошликдан нафақат бино

безакчилигида, балки ёғоч дан ясалган

буюмларни безаш да хам кенг қўлланилган.

Буларга мебеллар, совғалар, мусика

асбоблари ва уй-рўзгор бую млари киради

(кутича, хонтахта, стол, стуллар, ш ахмат

стол, туздон, нон идиш, қошиқ, лаган,

сандик ва х.к). (24-расм)

Г'

Уй-рўзғор жихозларига бадиий ишлов

бериш асосан уларга накш намуналарини

тушуриш, пардозлаш кишидан анчагина

малака ва нозикликни талаб этади. Зеро 24-расм

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 69: АМАЛИИ САНЪАТ - ZiyoUzn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/sanat/Amaliy san'at (K.… · стилизация - рамзийликка асосланган бадиий

Ёғоч бую мларни накшлаш

учун куйидаги асбоб-ускуна ва

материаллар керак бўлади: ёғоч

белчалар, жилвир, коғоз, бўр,

писта, кумир, синька, дока, хитой

когози, нина, алиф, елим, қурук

кукунли бўёклар. олтин ва

кумуш кукунли бўёклар,

лак. 1-20 номерли мўйкалам лар,

муштабель,

25-расм

идишчалар ва бош калар. Накш ишлаш учун қайин, кора кайин, терак, карағай,

нок, ёнғок, ДСП ва бош ка ёғоч лар танланади. Ёғоч бую мларини накш лаш

учун яна ш паклёвка, хока ва ахта тайёрланади. Н аккош ликда иш латиладиган

бўёк турлари куйидаги лар дан иборат: куруқ бўёк, гуаш, акварель, эмульсия

бўёк. минерал бўёк, мойбўёк, темпера бўёклари. ёгоч бую мларини накш лаш да

энг кўп кўлланиладиган бўёқ гуашдир. Бўёк зарур қуюкликда ва тиникликда

тайёрланиши лозим. Бунинг учун ок бўёкни бош ка бўёклар билан аралаш тириб,

керакли рангни топа билиш мухим аҳамиятга эга. ёгоч бую мларига бадиий

ишлов беришда аввал буюмни жилвир қоғози билан жилвирланади. Сўнгра

унга алиф мойи ёки дурадгорлик елими сурилади. ёгоч нинг уланган ерлари ва

чокларига ш паклёвка суриб чикилади. Ш паклёвка куригач, майда донали

жилвир когоз билан буюм сатхи силликланади. Буюмга ахта ва улги ёрдамида

накш туш ирилади. Бую мга сатхидаги накшлар рангланиб пардозланади, хамда

рангсиз лак билан лакланади. Л акларнинг ранги тоза ва тиник бўлиши керак.

Бунда рангсиз, спиртли ва смолали лаклардан фойдаланилади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 70: АМАЛИИ САНЪАТ - ZiyoUzn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/sanat/Amaliy san'at (K.… · стилизация - рамзийликка асосланган бадиий

Ёгоч буюмлар куйидаги кетм а-кетликка асосан накш ланади:

1. Ёғоч нинг турлари ва унинг хусусиятлари хакида маълумот.

2. Ш паклёвка тайёрлаш. Ш пател ёрдамида юзани шпаклёвкалаш.

У куригандан сўнг қум коғозда силликланади.

3. Буюм ю засига мослаб накш композициясини тузиш. Тузилган накш

нусҳасини ахта ва хока ёрдамида буюм ю засига туш ирилади. Сунг

туш ган нусхани каламда яхшилаб чизиб чиқилади.

4. Танланган колорит бўйича накш композициясини ранглаш. Накш бирор

гаммада масалан, яшил, зангори, жигар ранг, пушти, лимон рангларда

бўладиган бўлса, шу хукумрон рангга бўйсундирилади. Иш давомида

ранглар гармонлисига, фактурага ва контрасликка эътибор бериш керак.

5. Композицияни пардозлаш. Сиёх-калам, тарғил, тарох тортилади. Пардоз

ранги композиция колоритига мос равиш да танланади.

6. Буюмни лаклаш . Лаклаб бўлингандан сўнг оби тортилади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 71: АМАЛИИ САНЪАТ - ZiyoUzn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/sanat/Amaliy san'at (K.… · стилизация - рамзийликка асосланган бадиий

VHI-БО Б. И Н Т Е Р Ь Е Р ВА ЭКСТЕРЪЕРНИ БАДИИЙ ЛОЙИХАЛАШ .Биноларнн накш лаш методларн.

Ўзбекистон хал к усталари ижодида меъморий безак санъати катта урин

эгаллайди. Биноларнн гулдор килиб куриш аньаналари ва махаллий курилиш

ашёларининг нафислик, бадиийлик хусусиятларини теран бериш, шунингдек,

Ўрта ва Якин Ш аркда ганч-алибастр, турли хил тош сополларнинг кенг

таркалганлиги бу кадимий санъатнинг мустаҳкам асосини таш кил этади.

С амарканд, Бухоро, Х ива, Ш ахрисабз ва бош ка ш ахарларнинг оламга машхур

ёдгорликлари ўрта аср рассомлари ва меъморлари, наккошлари ва

хаттотлари,уймакорлари хамда кулолларининг юксак махоратидан далолат

беради.

Сопол копламалар (жимжимадор килиб ғишт териш , кўш ма ва уйма

кизгиш сопол, ёркин ранг-баранг кошин), нақш ўйилган тош ва мармарлар,

меъморий безакларнинг энг пишиқ, кўпга чидайдиган, ш унингдек,энг куп

мехнатталаб кимматбахо турлари бўлиб, деярли барча холларда сарой. каср,

масжид, макбара каби курилишлар билан боғлик. Наккошлик, ганчкорлик, ёгоч

ўймакорлиги жозибали хамда бир мунча арзон безак бўлганлиги сабабли

карийиб XX асргача

киш иларнинг турар

жойларини

ж ихозлаш да анчагина

кенг кўлланилган.

XIX аср охири ва

XX аср бош ларида

ҳозирги Ўзбекистон

ҳудудида бадиий

меъморчилик

26-расм

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 72: АМАЛИИ САНЪАТ - ZiyoUzn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/sanat/Amaliy san'at (K.… · стилизация - рамзийликка асосланган бадиий

мактаблари ю зага келган. Улар нафақат ўзларининг хажм-режали

композициялари билан, балки безакли ж ихозларнинг Коят нафислиги билан

хам диккатга сазовор эдилар. Бу мактабларнинг композиция услуби ва ранг

беришдаги фаркни англаш учун Фаргон ва Хоразм накшу нигорларини

таккослашнинг узи кифоя. Фаргон водийсида четлари чиройли килиб

айлантирилган, ичига ислимий шакл туш ирилган ва кизил хамда яшил бўёклар

билан жилоланган турунжлар афзал турса, Х оразмда наккошлар бутун юзани

геометрик накш лар билан тулдириб, мовий ва норанж рангли буёк беришни

хуш кўрганлар. Тош кент нақш лари эса ўзининг нафислиги ва ранглар-нинг

майинлиги, аник бир колоритга катъий риоя килиниши, геометрик ва ўсимлик-

симон накш ларнинг куп ишлатилиши билан ажралиб туради. Н акш лар кўпинча

яшил гаммада ишланади.26-р.

Турар жой биноларининг деворларида гулли бутоклар, дарахтлар,

гулдонли гулдасталар акс эттирилган,ш ифтлари эса турли-туман накшлар

билан безатилган. Деворлар узунасига уч кисмга бўлинган; панель кисми, ўрта

(энлирок) кисми в аэн г юкори кисми, яъни фриз.

Йирик хаж мдаги накш композициялари, одатда, деворнинг ўрта кисмига

ж ойлаш тирилган.У нвонли ёзувларни хам айнан шу қисмда битиш кўзда

тутилган.Ф риз эса геометрик накш лардан (гирих) иборат булган. Деворларнинг

шифтга туташ ган жойида ганчли карниз - шарафа ўрнатилган. Ш ифт эса бир

неча айрим-айрим бўлакларга бўлиниб, улар ўртаси ўйиб иш ланган ганчли

куббалар билан безатилган.Бу жойлар хавзак деб аталган. Х авзакларга

турунжлар, ислимий ёки геометрик накшлар туш ирилган. Хал к устал арининг

биноларни безаш да кўллаган бу усуллари, одатда, барча саждагох ва

ж амоатчиликка мўлжалланган биноларда кўлланилган.

Бу тоиф а накш лаш ишлари куйдаги тартибда олиб борилган; яхшилаб

ишлов берилган силлик юзага ахта ёрдамида накш композициясини туш ириш

ва уни чизиб чикиш ,ш ундан кейин жило бериш бошланган Наккош хамма

шаклларни мос равишда ранглаб бўлгач,накш ларни пардоздаш (сиёх калам,

таргил. тарок) билан уз ишига хотима ясаган.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 73: АМАЛИИ САНЪАТ - ZiyoUzn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/sanat/Amaliy san'at (K.… · стилизация - рамзийликка асосланган бадиий

Махаллим меъморчиликнинг архитектура конструкцияларига ва

деталларига таркибий боғланган накшлар бутун инш оатга мукаммаллик ва

ўзига хослик бахш этган. Бу даврда яратилган накшу нигорлар ўзларининг

пухта мутаносиблиги, рангларининг уйғунлиги ва бичимларининг ўта

нафислиги билан диккатга сазовордир.

Ю ртимизда мустакиллик қарор топгандан кейин, хар сохада бўлгани каби

ўзбек халк Амалий безак санъатида хам катта ўзгариш лар юз берди. С охага

эътибор кучайди. А ждодларимиз колдирган маданий меросимиз кадирлана

бош ланди.Республикамизга замонавий техналогияларни кириб келиши

натижасида архитектура меъморчилигимиз батамом янги кўриниш кашф этди.

Баланд, хаш аматли бир-биридан чиройли архитектура иншоатлари курила

бош ланди.Бу инш оатларни безаш албатта замонавий услубда олиб борилди.

Лекин халк усталаримизнинг услублари хам тадбик этилди.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 74: АМАЛИИ САНЪАТ - ZiyoUzn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/sanat/Amaliy san'at (K.… · стилизация - рамзийликка асосланган бадиий

1. Узбек халк Амалий санъат турлари ни санаб беринг.а) Н аққош лик, ганчкорлик, ёғоч ўймакорлиги, кулолчилик, зардўзликб) Рангтасвир, каламтасвир, графика.в) Х айкалтарош лик, миниатура, мазаика,г) Ганчкорлик, ёгоч ўймакорлиги, графика, сграффито

2. «Н аккош лик» санъатида ишлатиладиган терминлар кайси каторда кўрсатилган?

а) кундал, меҳроб, ахта, бофта, намоён, сангина, пастелб) Этюд, натура, мольбертв) кундал, мехроб, ахта, бофта, намоён, шобаргг) сангина, пастел. ретуш, соус

3. Гирихнинг таърифи кайси каторда тўгри кўрсатилган?а) Оддий элементлардан тузилган ислимий накшб) Наво накш композициясив) «тугун» деган маънони англатиб, хандасий (геометрик) накшдир.г) а ва б қатор тўғри кўрсатилган

4. Н аккош ликда ишлатиладиган асбоб-ускуналар кайси каторда тугри кўрсатилган?

а) стек, каркас, пластилин, ховонда, ганч, скальпелб) калам, мўйқалам, гуаш, калька, темпера, акварельв) Холост, мойбўёк, мўйкаламг) когоз, акварель, мўйкалам, калам,

5. Тош кент наккош лик мактаби намоёндаларини кўрсатинг?а) А .Болтаев, О .Ёкубов, Э .Сапаев, Уста Ш ирин М уродов, Т.Арслонкуловб) А .И лхомов, К.Каримов, М .Тўраев,в) О .Қосимж онов, Ё.Рауфов, Ж .Хакимов, Т .Тўхтахўжаевг) б ва в каторда тўгри кўрсатилган.

6. Ж игарранг кайси ранглардан хосил бўлади?.а) кизил ва бинафш аб) кора ва кизилв) заргалдок ва хаворангг) яшил ва кизил

7. Ахта нима?а) нусха кўчириш учун иш латиладиган, накш йўллари теш илган шаффоф когоз.б) елимли бўёк тури.в) лоира шаклидаги накш

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 75: АМАЛИИ САНЪАТ - ZiyoUzn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/sanat/Amaliy san'at (K.… · стилизация - рамзийликка асосланган бадиий

г) накшли туш ириш учун кора ёгоч кукуни

8. Кандай накш турларини биласиз?а) офорт, баталб) шобарг, ойгул, мехробв) Наво, турунж, намоён, гирих, ислимиг) а ва б каторда тугри кўрсатилган

9. Ритм иборасининг таъриф и кайси каторда тугри кўрсатилган?а) Ўлчовларнинг бир-бирига мос келиши (мутаносиблик)б) Накш, безак элементларининг маълум тартибда бир текисда такрорланиш ив) Ранглар карама-карш илигиг) Ранг туси

10. Гирихчи усталар кайси каторда кўрсатилган?а) Уста Ш ирин М уродов, А .Илхомов, М.Тўраев, К.Каримовб) Ў.Тансикбоев, М .Н абиев, С .Абдуллаевв) Уста Ш ирин М уродов, 3.Боситхонов, А .Илхомовг) А .Болтаев, О .Ёқубов, Р.М ашарипов

11. Самарканддаги тарихий обидаларни кўрсатинг?а) Кўкалдош, А бул-Қосим мадрасалари, Тилла-Ш айх, Ш айх-Зайниддин масжидлариб) М инораи Калон, Самонийлар макбараси, Чор Минорв) Тиллакори, Ш ердор, Улугбек, Ш охи-Зинда мадрасалари, А л-Бухорий макбарасиг) Калта-минор, Ичан калъа

12. Амалий санъатга оид иборалар кайси каторда жойлашган?а) Зардўз, кулол, каштачи, ўймакор, накқошб) Хайкал, портерет, манзарав) интерьер, экстерьер, декорацияг) ретуш, соус, пастел, кошин, кигиз

13. М адохилни таърифини келтиринг?а) Наво накшиб) Хандасавий накшв) Дойра ш аклидаги нақшг) Чапу-рост такрорланувчи лоласимон хошия накши

14. Хива наккошлик мактаби намоёндаларидан кимларни биласиз?а) Ж .Х акимов, Т .Тўхтахўж аев, А .Илхомовб) О .Қосимж онов, Ё.Рауфов, 3 .Боситхоновв) А.Болтаев. О .Ёкубов, Р.М ашарипов, Э.Сапаевг) Ш.Муродов. Т.Арслонкулов. С.Норкўзиев

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 76: АМАЛИИ САНЪАТ - ZiyoUzn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/sanat/Amaliy san'at (K.… · стилизация - рамзийликка асосланган бадиий

15. М еъморликка оид ибораларни топинг?а) интерьер. барельеф, орнаментб) арка? пешток, айвон, минорав) сграфитто, графика, каламтасвирг) эстерьер, декорация, файе

16. Ранг калорити деганда нимани туш унасиз?а) ранглар карама-карш илигиб) ранглар мутаносиблигив) жило беришг) ранг туси

17. Нилоби ранги кайси ранглардан хосил килинади?а) ок ва кўкб) яшил ва окв) кизил ва сарикг) кизил ва кўк

18. Хока ибораси таърифи кайси каторда тугри кўрсатилган?а) накш га шакл берувчи чизикб) накш ни туш ириш учун кўлланиладиган кора ёгоч кукунив) Х ош ия накшиг) Х андасавий накш

19. Накш композицияси чизиш ва уни ранглаш да компью тернинг кайси график дастурларидан фойдаланиш мумкин?

а) Word Microsoft Excel, Flashб) Microsoft Power Pointв) Microsoft Access, Qutlook Express r) Corel Draw, Adobe Photoshop

20 . Қайси воҳа нақшлари ўзининг нафислиги, рангларининг бир-бирига аста- секин утиши, аник бир калоритга катьий риоя килиниши билан ажралиб туради?

а) Т ош кент накш лариб) Х ива накш ив) Бухоро ва Самарканд накш лариг) С амарканд, Тошкент, Ф аргона накш лари

21. Н акш ларни ранглаш да кайси буёк туридан кўпроқ ишлатилади?а) М ой бўёк, темпера,б) Гуаш, акварельв) М инерал бўёкларг) Гуаш

22.Стилизация сўзининг таърифи кайси каторда келтирилган?а) накшга шакл берувчи чизик

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 77: АМАЛИИ САНЪАТ - ZiyoUzn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/sanat/Amaliy san'at (K.… · стилизация - рамзийликка асосланган бадиий

б) номутаносибликв)нарсанинг расми, ранг ва шаклини декоратив тарзда умумлаш тиришг) накш элементларининг такрорланиш и

23. Накшни тулик пардозлш кетма-кетлиги кайси каторда тугри кўрсатилган?а) таргил, тарок ва лаклашб) сиёх калам, таргил, тарок ва оби тортишв) ш паклёвка килиш, жилвирлаш, грунтлаш.г) сиёҳ калам, таргил тортиш .

24. Накшни бўяш (турлаш) нимадан бош ланади?а) гул ва барг элементларини бўяшдан.б) заминни бўяшданв) ш кифта ва бофта элементларини бўяшданг) банд элементларини бўяшдан.

25. Намоён накши таърифи кайси банда келтирилган?а) геометрик (хандасавий) накшб) дойра шаклидаги накшв) хошия накшиг) «Кўриниш , манзара» демакдир. У мустакил накш бўлиб, ислимий,

хандасавий, гулли гирих турлари мавжуд.

27. Накш ланадиган бую мни кайси ёгочдан ясаш максадга мувофикдир?а) ўрик, ёнгок, толб) кайин, терак, олмав) терак, қарагай, ўрикг) кайин, кора кайин, терак, карагай, нок, ёнгок

28. Эпиграфика нима?а) бино ёки Бирон нарсага ишланган накшб) натурани ўзига караб ишланган раемв) хаёлдан иш ланган тасвирг) унвонли ёзув, араб ёзувларини накш га ўхш атиб ёзиш

29. Накш кандай маънони англатади?а) геометрик шакллардан тузилган накшб) йўл ичидаги накшв) арабча тасвир, гул деган маънони билдиради, турли ш аклларнинг

маълум тартибда такрорланиш идан хосил килинган безакг) лотинча «орнамент» - безак деган маънони англатади

30 Н аккош ликда кайси хайвон ю нгларидан тайёрланган мўйкаламларишлатилади.

а) эмки, куём

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 78: АМАЛИИ САНЪАТ - ZiyoUzn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/sanat/Amaliy san'at (K.… · стилизация - рамзийликка асосланган бадиий

б) бўрсиқ, сувсар, олмахонв) куй, ондатраг) сувсар, эчки

31. А бдулла Болтаев кайси наққошлик мактаби намояндаси.а) Тош кентб) Ф аргонав) Хиваг) Самарканд

32. А хта нима учун тайёрланади?а) нақш туш ириш учунб) жило бериш учунв) нусха кўчириш учунг) пардозлаш учун

33. Т ош кент наккош лик мактаби намоёндалари кайси каторда тугри кўрсатилган?

а) Уста Ш ирин М уродов, Т Л рслон куловб) А бдулла Болтаев, Одамбой Ёкубовв) О .Қосимжонов, Ё.Рауфов, Ж .Х акимов, А.Илхомов, М .Тўраевг) С .Норкузиев, Уста Рахмонкул, Ё.Рауфов, Ж .Хакимов,

34. Бодом гули кандай накш га киради.а) турунж нақшиб) намоён накшив) гирих накшиг) бодом шакл и такрорланиш идан хосил булган содда ислимий накш тури.

35. Бофта нима.а) геометрик накшб) тукилган шаклдаги накшв) наво нақш иг) ранг туси

36. Тарғил иборасининг таърифини кўрсатинга) накш ларни зар хал билан ишлашб) кичик муйкалам билан накш чегарасини чизиб чикишв) -ткш нинг асосий кисмини чизишг) ьаккош ликда тарок тиш ларисимон пардоз бериш

37. Ш о^арг нимаа) новда ва танобларни богловчи накш элементиб) ислимий накш элементи бўлиб, барглар ичида энг каттасив) геометрик накшг) ели мл и буёк тури

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 79: АМАЛИИ САНЪАТ - ZiyoUzn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/sanat/Amaliy san'at (K.… · стилизация - рамзийликка асосланган бадиий

38. Самонийлар макбараси каерда жойлашган?а) С амаркаддаб) Тош кентдав) Бухородаг) Хивада

39. Гирих накши каерда кенг таркалган?а) Ўрта О сиёдаб) Туркия, Покистонв) Испания ва Японияг) Ўрта Осиё ва Якин Ш аркда

40. Раппорт туш унчаси таърифини келтиринг.а) накш нинг асосий кисмиб) дойра шаклидаги накшв) ранг тусиг)накш таксими бўлиб, накш нинг маълум бир шаклда такрорланувчи

кисмидир.

41. М ахмуд Тўраев кайси наккошлик мактабининг намоёндаси.а) Бухороб) Риштонв) Тош кентг) Қукон

42. Интерьер сўзи нимани англатади?а) маълум тартибда жойлаштиришб) мос деган маънони англатадив) ранглаш деган маънони англатадиг) бинонинг ички кием кўриниши

43. Таноб нима?а) накш композициясинингтузилиш иб) накш нинг рамзий маънолар номив) накш композициясининг асосий йўл чизигиг) накш нинг гул элементлари

44. Наккош ликда контраст туш унчаси?а) стилизация сўзининг ўзгача номиб) мустакил накш тузишв) намоён накш нинг ўзгача номиг) ранглар карама-карш илиги

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 80: АМАЛИИ САНЪАТ - ZiyoUzn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/sanat/Amaliy san'at (K.… · стилизация - рамзийликка асосланган бадиий

Я куний назорат.Ёзма иш вариант намуналари.

1-Вариант.1. «1аккошлик» санъати тарихи ва унинг ривожланиши.2. Содда накш композициясини чизинг.

2-Вариант.1. Халк амалий санъатида «Н аққош лик»нинг тутган 0рни.2. Е0л ичида накш композициясини тузиш .

3-Вариант.1. «Н аккош лик» фанининг асосий максад ва вазифалари.2. Квадрат ичида накш композициясини тузиш.

4-Вариант.1. «Н аккош лик» санъати мактаблари.2. А йлана ичида накш композициясини тузиш .

5-Вариант.1. «Наккош лик» фанида и ш латиладига тоабёаёёаб аа anaia ускуналар, уларни иш га тайёрлаш .2. ^им ликсим он накш композицияси тузиш.

6-Вариант.1. Стилизация ва унинг 0зига хос томонлари.2. Патнисгул ислими накшини чизиш.

7-Вариант.1. Накш композицияси тузиш усуллари ва боскичлари.2. Гирих накш композицияси чизинг.

8-Вариант.1.jKye ва тарбия жараёнида «Наккош лик» фанининг тутган 0рни.2. Гулли гирих накш композициясини чизинг.

9-Вариант.1.Симметрия ва ассиметрия, рапторт, ритм, силуэт, нисбат хакида маълумот беринг.2. Содда накш композициясини чизинг.

10-Вариант.1. Накш композициясини ранглаш технологияси ва боскичлари.2. Навс» накш ини чизинг.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 81: АМАЛИИ САНЪАТ - ZiyoUzn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/sanat/Amaliy san'at (K.… · стилизация - рамзийликка асосланган бадиий

11-В ари ант.1. «1 {аккошлик» фанининг бошка фанлар билан бевосита алокаси.2. Намоён накшини чизинг.

12-Вариант.1 .Устоз-ш огирд анъаналаримиз хакида маълумот беринг ва мисоллар келтиринг.2.Накш композициясини ранглаш боскичларини к^рсатиб беринг.

13-Вариант.1. Накш композициясини тузиш да компью тернинг кайси график

дастурларидан фойдаланиш мумкин?2. У шоу намуналар асосида накш композициясини тузинг.

14-Вариант.1. Накш композициясини пардозлаш боскичлари.2. Содда гирих накш ини чизинг.

- 15-Вариант.1. Аш ёларга бадиий ишлов бериш .Турли хажмли ёгоч буюмларни

накшлаш.2. Гулли гирих накш композициясини чизинг.

16-Вариант.1. Биноларни 0збек миллий услубида безаш.2. Накш композициясини чизинг ва уни пардозланг.

17-Вариант.1. М аъмурий ва гураржой биноларини накшлаш методлари.2. Накш композициясини боскичма-боскич чизиб к^рсатинг.

18-Вариант.1. И нтерьер ва экстерьерни бадиий лойихалаш , бунда компьютер

технологиясидан фойдаланиш.2. К0ш бандли ислимий накш композициясини чизинг.

19-Вариант.1. Н аккош ликда «К ом позиция» туш унчаси .2. С одда накш композицияси чизиш .

20-В ариант.1. Н аккош усталарим из ҳакида м аълум от беринг.2. Қ утича ю засига накш композицияси чизинг.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 82: АМАЛИИ САНЪАТ - ZiyoUzn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/sanat/Amaliy san'at (K.… · стилизация - рамзийликка асосланган бадиий

21-Вариант.1 Республикамиздаг и тарихий обидаларимиз ва замонавий

к> рилиш иншоотларимиз хакида маълумот беринг.2. Иўл ичида накш композицияси чизинг.

22-В ариант.1. Накш ту рлари ва узига хослиги.2. Кўпбурчак юзасига накш композицияси чизиш.

23-В ариант.1. Халк амалий санъатида «Наққошлик»нинг тутган ўрни.2. Намоён накшини чизинг.

24-В ариант.1. Накш композициясини ранглашда кайси бўёқлардан

фойдаланиш тавсия этилади?2. Айлана ичида накш композициясини чизинг.

25-В ариант.1. |3бек миллий наккошлик мактаблари, уларнинг 0зига хос хусусиятлари ва иш услублари.2. Журнал столи юзасига накш композицияси чизинг.

26-В ариант.1. Ашёларга бадиий ишлов бериш. Турли хажмли ёгоч буюмларни накшлаш.2. У шоу намуналар асосида накш композициясини тузинг.

27-В ариант.1.Накш композицияларини чизишда компьютер график дастурларидан

фойдаланиш. Corel Draw 13 график дастури хакида тушунча.2. Куп киррали курси ёки хонтахта юзасига нақш композицияси чизинг.

28-Вариант.1. Буюмни накшлашгача булган жараёнлар хакида маълумот беринг.2. Хонтахта юзасига накш композицияси чизинг.

29-В ариант.1. Махаллий материаллар, уларнинг турлари ва ўзига хос хусусиятлари.2. Хонанинг шифти учун накш композицияси чизинг.

30-В ариант.1. Маъмурий турар жой бинолари ва тарихий обидаларимиз бадиий безагининг тахлили.2. Хонанинг девор кисмига накш композицияси тузинг.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 83: АМАЛИИ САНЪАТ - ZiyoUzn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/sanat/Amaliy san'at (K.… · стилизация - рамзийликка асосланган бадиий

Ж О РИ Й БАҲОЛАШ САВОЛЛАРИ1-жорий бахолаш (амалий)

Оддий накш элементларини чизиш. (гул, барг, банд, бофта, шкуфта, маргула ва бошкалар)

2-жорий бахолаш (амалий)Оддий накш намуналарини чизиш. (1-10 гуллар)

3-жорий бахолаш (амалий)Оддий накш намуналарини ранглаш ва пардозлаш (1-10 гуллар)

4-жорий бахолаш (амалий)Буюм юзасига накш композицияси эскизини чизиш.

О РА Л И Қ БАХОЛАШ САВОЛЛАРИ

О рал ик бахолаш ( ёзма )1. Рангшунослик ва бўёклардан фойдаланиш технологиялари.2. Ашёларга бадиий ишлов бериш. Совга буюмларини накшлаш.

АМАЛИЙ БАЖАРИЛАДИГАН ВАЗИФАЛАР

JVa 11 шл ар м аш у ни

1.1

Ёрдамчи чизиклар асосида содда ўсимликсимон ва геометрик накш 1 элементларини чизиш.

i

\ "L

Усимлик ва хайвонот дунёсидан олинган турли шаклларни кайта ишлаш. (буталар, новдалар. шохлар, барглар, гуллар, мевалар ва шу кабилар) 1

I - V1

Оддий накш намуналарини тартиб раками бўйича чизиш, бўяш ва унга пардоз бериш. j

4.Оддий накш элементларидан фойдаланиб турли шаклдаги накш | композицияларини чизиш, ранглаш ва пардозлаш. (Йўл, квадрат, айлана, учбурчак ва бошка шакл юзаларига) 1

1 5. Наккош усталар ишларидан нусха кўчириш.

' 6.L -

Мураккаб шаклдаги гирих ёки гулли гирих накшларини чизиш, ранглаш ва пардозлаш.

1

L - . . . .

N.

Компьютер график дастурлари оркали накш композициялари хосил килиш ва уларни ранглаш. (Corel Draw G raphics Suite дастури ёрдамида гирих композицияси хосил килиш ва ранглаш)Содда шаклдаги хажмли ёгоч буюмни накшлаш. (носковок. кўза, турли шаклдаги кутичалар, курсилар ва хоказо)

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 84: АМАЛИИ САНЪАТ - ZiyoUzn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/sanat/Amaliy san'at (K.… · стилизация - рамзийликка асосланган бадиий

РЕФ ЕРАТ МАВЗУЛАРИ

(Наққошлик)

I .«Наккошлик» санъати тарихи ва унинг ахамияти.

2.Халк амалий санъатида наккошликнинг тутган ўрни.

3.Наккошлик санъатини ўргатишда таълимнинг замонавий

технологияларидан фойдаланиш

4.Ашёларга бадиий ишлов бериш. Уй рўзғор буюмларини накшлаш

методлари.

5.Наккошлик санъати мактаблари ва уларнинг намоёндалари.

6.Тошкент наккошлик мактаби.

7.Наккош уста Олимжон Қосимжонов хаёти ва ижоди

8.Хива наккошлик мактаби.

9.Наккош уста Ёкубжон Рауфов хаёти ва ижоди.

10.Накш композицияларини хосил килиш ва уни ранглашда Corel Draw 13

G raphics Suite дастуридан фойдаланиш.

II .Бухоро наккошлик мактаби.

12.Наккош уста Жалил Хакимов хаёти ва ижоди.

13.«Наккошлик санъати»ни ўргатишда замонавий педагогик ва ахборот

технологиялардан фойдаланиш

14.Бухоро меъморий обидаларидаги наккошлик намуналари

15.Рангшунослик ва унинг наққошликда тутган ўрни.

16.Самарканд наккошлик мактаби

17.Наккош уста Тоир Тўхтахўжаев хаёти ва ижоди.

18.Накш тузиш усуллари, ўсимликсимон ва геометрик накшлар

19.Самарканд меъморий обидаларидаги наккошлик намуналари.

20.Наккошликда стилизация тушунчаси.

21.Наккошлик санъатининг ривожланиши.

22 Накш тузишнинг геометрик асослари, гирих ва унинг турлари.

8-1

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 85: АМАЛИИ САНЪАТ - ZiyoUzn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/sanat/Amaliy san'at (K.… · стилизация - рамзийликка асосланган бадиий

23.Наккошлик санъатида асбоб- ускуналар ва материаллардан фойдаланиш

технологияси.

24.Накш композицияси хакида тушунча.

25.Ўзбек миллий халқ амалий санъатида устоз ва шогирд анъаналари.

26.Устоз ва шогирд анъаналари асосида наккошлик санъатининг ўргатилиши.

27. Интеръер ва экстеръерни бадиий лойихалаш.

28. Маъмурий ва тураржой биноларини узбек миллий услубида накшлаш

методлари.

29. Тошкент меъморий обидаларидаги наққошлик намуналари.

30. Республикамиздаги тарихий обидаларимиз ва замонавий қурилиш

инш оотларимиз ҳақида маълумот беринг.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 86: АМАЛИИ САНЪАТ - ZiyoUzn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/sanat/Amaliy san'at (K.… · стилизация - рамзийликка асосланган бадиий

УЗБЕК ХАЛК АМАЛИЙ САНЪАТИДА ИШ ЛАТИЛАДИГАН

КИСҚАЧА АТАМ АЛАРНИНГ ИЗОҲЛИ ЛУҒАТИ

Акварель - (лотинча)- сувда эрийдиган ва осонгина ювиладиган елимли буёк.

Ахта - нусха кўчириш учун ишлатилувчи, накш йўллари тешилган шаффоф

коғоз. Хоразм усталари ахтани улги деб атайдилар.

А рхитектура - (лотинча)- меъморчилик санъати, инсон ижодий фаолиятининг

курилиш билан боғлик булган алохида тури.

Ассиметрия - номутаносиблик.

Арк-хон турадиган жой, хон саройи.

Ганч - алебастрнинг бир тури, гипс ва тупрокдан иборат тошсимон жинсни

ўтда киздириш йўли билан хосил килинадиган бинокорлик материали.

Гармония - ранглар уйғунлиги ва мутаносиблиги.

Гирих - (форсча чигал, тугун) геометрик шакллардан тузилган хандасий накш.

Гуаш ь - елимли буёк тури, сувда эрийди, устидан бошка бўёкни суриш

мумкин.

Интерьер - (французча)- бино ёки хонанинг ички кисми.

Ислими - Ўсимликсимон накш. Бу нақш танобли, бандпи, баргли, куртакли

буталардан иборат. Улар бир-бири билан чирмашиб кетади.

Композиция - (лотинча «compositio» - тузилиш, курилиш) бадиий асардаги

образлар ва бадиий воситаларнинг муайян гоявий максад асосида жойлашиши

ва уларнинг мувофиклиги.

Контраст - ранглар карама-каршилиги.

Колорит - ранг туси.

М орпеч - (мор-илон, печ-уралиш)- илон изи шаклидан иборат хошия накш.

О рнамент — (лотинча «ornament» безак деган маънони билдиради.) Бино ёки

бирор нарсага ишланган накш. Орнаментлар геометрик, ўсимликсимон. рамзий

ва бошка накш турлардан ташкил топиши мумкин.

П еш ток — ката эшиклар, дарвозаларнинг тепаси ва икки ёни. Ана шу ерларга

накш ишланади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 87: АМАЛИИ САНЪАТ - ZiyoUzn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/sanat/Amaliy san'at (K.… · стилизация - рамзийликка асосланган бадиий

Пойкор - оқсокол ёрдамчиси. Бухорода зардўзлар уюшмасининг бошли!)и. У

ёш усталардан сайланиб, унга маълум маош ажратилган эмас эди.

Гумбаз- кубба шаклидаги том.

Да хм а - кабр устига ўрнатилган ёдгорлик, саҳана, мақбара.

Анор - анор шаклида тасвирланган накшнинг номи.

Аноргул - анор ва анор гули кўринишидаги ислимий накш.

Атиргул - атиргул кўринишидаги ислимий накш.

Багал - меъморликда деворнинг равок устидаги куш учбурчак шаклли кисми.

Унинг юзаси аксарият геометрик, ўсимликсимон ва рамзий накшлар билан

безатилади (М.:Бухородаги Девонбеги мадрасасининг икки багал юзасига

ислими накш фонида Хумо куши тасвирланган).

Байт - Араб имлосида бадиий килиб ёзилган шеърий накш.

Берун - ховлини ташкари кисми.

Бодом гули - бодом шакли кўринишидан хосил булган соддалаштирилган

накш.

Болохона - ховлини иккинчи каватидаги хона. Кўп холларда мехмонхона

вазифасини бажаради.

Бош ш а - ёгоч устуннинг тепасидаги безакли қисм (капитель) Бухорода уни

якка мадохил, куш мадохил деб аташади.

Бинафш а гул накшнинг бир тури.

Б уток - наққошликда кенг кулланиладиган шохча.

Болор - тусин.

Вассол - таъмирловчи уста.

Васса -- болор - тусинлар устидан териладиган ярим ёй ёгоч гулачалар.

Гулдон - гул солинадиган бадиий идиш. Кўпинча наккошлар гул солинган

гулдонларни бадиий килиб тасвирлайдилар. Гулдонларни косагул, машрафагул

ва бошка турлари мавжуд.

Гулбута - гуллаган ўсимлик ва гулларнинг тасвири.

Гул чпнни - чиннигул тасвирланган накш.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 88: АМАЛИИ САНЪАТ - ZiyoUzn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/sanat/Amaliy san'at (K.… · стилизация - рамзийликка асосланган бадиий

Г'анчхок - ганч, кум ва тоза тупрокни тенг микдорда эламасдан сув билан

аралаштириб куюк холатга келтирилган коришма.

Гули савсар - соддалаштирилган гул тасвири.

Гули ш аш барг - олти япрокли гулдан ташкил топган ўсимликсимон накш.

Наккошликда ва зардўзликда куп ишлатилади.

Дарун - ховлини ичкари кисми.

Дахана - меъморликда девор ёки пештоқ пилпояси юзасида ажратилган тўғри

туртбурчак хамда равокли шакл бўлиб, пештокда даханалар устма-уст

ўрнашади.

Д аврипоя - токчанинг юқори кисмидаги ярим халкачалардан иборат

доирасимон мехроб.

Дандона - суфа, айвон ва хоналарнинг чека қисмида энига қатор ғиштдан

терилган хошия.

Д арича - кичик эшик.

Дол он - усти ёпик йўлак.

Дўппи - кичик хавзак.

Забаррав - хона деворига мустахкамлик берувчи ва болор-тўсинни кўтарувчи

тўрткирра ёғоч.

Занж нра - икки томонга ривожланиб борувчи геометрик накш.

Занж ираи мадохилча - мадохил шаклида тузилган энсиз ислимий занжира

накш.

Занж ираи раф тор - занжира нақш композициясининг бир тури.

Замин - ўймакорлик ва наккошликда накш безагининг таги (фони).

Заминсиз ўйма - ўйилаётган нақшнинг фони (замини) бўлмайди.

Заминли ўйма - ўймакорликни кирма пардоз, чока пардоз, пах пар доз, лўла

пардоз ва табақа пардозлари киради.

Заминкор пардоз - туширилган накш гули пардозсиз колдирилиб замин бир оз

чукурлаштирилади.

Зех - токчабанди атрофларини хошияловчи энсиз накш.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 89: АМАЛИИ САНЪАТ - ZiyoUzn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/sanat/Amaliy san'at (K.… · стилизация - рамзийликка асосланган бадиий

Зирк гули - ислмий накш бўлаги. япрокгул. Осойишталик ва умрбокийлик

рамзи.

IIморят - тураржой мажмуаси.

Ислимий як рафтор - якка холдаги новда шакли.

Ислими мехроб - ўсимликсимон накшлар билан тулдирилган мехроб.

Ислими муғча - таноб ва куртаклар билан чирмашиб кетган ўсимликсимон

накш.

Ислими мажнун барг-мажнунтол новдаларидан хосил килинган

ўсимликсимон накш.

Изора - хона деворининг пастги безак кисми (панель).

И роки - мукарнас тури бўлиб, равокчаларнинг ўзаро кесиши натижасида хосил

килинади.

Ислими паргори - циркуль ёрдамида хосил килинадиган ислими накш.

Ислими ду рафтор - икки йўналишли рута - хошия накш. Ислими дурафтор

барг, куртак, гул ва бошка унсурлардан ташкил топган бўлиб, бир-бирига

узлуксиз уланиб кетадиган ислимий накшларни такрорланишидан хосил

булади.

Изора- деворнинг токча билан сах на орасидаги пастки кисми шу кисмга

ишланган безак.

Кошин- деворлар сиртини коплаш учун ишлатиладиган сиркор безак

материал тури.

Кундал- бўртма безак тури.

Ф актура - материалнинг табиий жилоси ва бошка хусусиятлари.

К андакорлик - мисга гул ўйиш санъати

Каабаи - гул - арабча идиш, форсча гул сўзларидан келиб чиккан гулдон.

Китоба - хона деворини марказий даханаси устидаги тўртбурчак намоённи

усимликсимон накшлари ўртасидаги ёзувли кичик намоён.

Кундал - бўртма кизил кесак устидан буёк ваз ар хал бериб ишлаш техникаси.

Замин зархалга, асосий бўртма накш унсурлари турли-туман рангларга бўялади

ёки аксинча, бўртма накш зархалга. замин эса турли рангларга бўялади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 90: АМАЛИИ САНЪАТ - ZiyoUzn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/sanat/Amaliy san'at (K.… · стилизация - рамзийликка асосланган бадиий

Кунгура - калъа деворлари тепасидаги тишга ўхшатиб ишланган меъморий

безак.

Л аъли - марказий намоён остидаги тўртбурчак шаклли накшин композиция.

Лола - лолани эслатувчи ислимий накш.

М авж - тулкинсимон накш.

Мадохил - мураккаб шаклли накшин композиция.

Мадон - катта хонани бир томонида тахорат учун курилган туйнуксиз хона.

Мадони ишкамба - айнан Бухоро тураржой меъморлиги учун характерли

булган ховли бурчаги эгрилигини тугрилаш эвазига икки синч орасида хосил

булган кийшик хона. Бу хонанинг даричалари баъзан мехмонхонанинг

ичкарисига карайди.

М ажнунтол - мажнунтол дарахти шаклидаги соддалаштирилган накш.

М анзар - ховлини иккинчи каватида, нимайвонлар бурчагида хул ва курук

мева сакланадиган кичик хона.

Мехроб - мехроб тасвирини берувчи накш.

Мох - ой ёки ярим ой шаклидаги накш.

Мино - бир синчли уйларнинг деворларида ганч тахтаклар ёрдамида хосил

килинган равок.

М усаввада - лойиханинг кораламаси, хомаки нусхаси.

Му кар нас - хажмли накш безаги (сталактит).

Мугжа - гулнинг очилмаган шаклидаги накш.

Нимайвон - ховлининг биринчи каватидаги ярим айвон.

Ойгул - ой ва гул шаклидаги ислимий нақш бўлаги.

О йнаванд ўйма - кўзгуни устида бажарилган ганч ўймакорлиги.

П анж ара занж ира - панжарани четига мослаб туширилган занжира накш.

П анж ара - биноларнинг эшик, дарча, туйнук ва бошка жойларида безак

сифатида ишлатилади.

П аргор - циркуль.

Пардоз - охирги ишлов бериш, пардозлаш, жилолаш. Пардознинг Бухорода пах

пардоз. лўла пардоз, табака пардоз, чока пардоз каби турлари мавжуд.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 91: АМАЛИИ САНЪАТ - ZiyoUzn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/sanat/Amaliy san'at (K.… · стилизация - рамзийликка асосланган бадиий

Пахтагул - пахта чаноги асосида тузилган ислимий накш тури.

Пойи устун - устуннинг таги, асоси.

Раппорт - накш таксими бўлиб, накшнинг маълум бир шаклда такрорланувчи

кисмидир.

Рафтор - бир ёки икки томонга тўлкинсимон ўсган новдасимон накш.

Тасвирланган новда сонига караб, якрафтор, дурафтор, серафтор каби турлари

мавжуд.

Рахрав - кўчадан ичкари ховлига алохида кириш йўлаги. У аксарият кийшик

шаклда бўлади.

Ритм - накш композициясида унсурларнинг маълум масофада бир текисда

такрорланиб келиши. У накшдаги харакатнинг узлуксизлиги ва гузал

кури ни шин и таъминлайди.

Рута - икки томонга ривожланиб борувчи хошия накш.

С им м етрия - грекча сўз бўлиб, ўлчовларнинг бир-бирига мос келиши ва

мутаносиблик, тенглик маъносини билдиради.

С тилизация - нарсанинг расми, ранги ва шаклини декоратив тарзда

умумлаштириш.

Савсаргул -савсар гул кўринишини эслатувчи соддалаштирилган накш.

С аллоти - стандарт пишик гишт.

У сули - табиатдаги гул, новда, барг, куш, хайвон ва бошкаларни наккош

томонидан соддалаштириб кайта ишлаб тасвирлаш.

Синч - хона пойдеворининг ёгоч асоси.

С ом онш увоқ - майда киркилган сомон аралаштирилиб деворга суркалган лой.

Таноб - мураккаб накшлар мужассамотининг асосини ташкил этувчи ва накшга

шакл берувчи чизик.

Турунж - дойра шаклидаги накш.

Таксим - наккошликда накшнинг маълум бир шаклда такрорланувчи кисми,

'Гокча -- хона деворларига махсус ўйиб ишланган жой.

Токчабанди - токларни ганч тахтаклар ёрдамида уй-рузгор буюмларини

жойлаштиришга мўлжаллаб токчаларга гузал килиб ажратиш санъати.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 92: АМАЛИИ САНЪАТ - ZiyoUzn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/sanat/Amaliy san'at (K.… · стилизация - рамзийликка асосланган бадиий

Тарх - лойиха, режа. Меъморликда бино, иншоот, боғ ва бошкаларнинг режаси.

Таргил - наккошликда гул ва баргларнинг ўзида ҳосил бўладиган сояларни хар

хил рангли чизиклар ёрдамида пардозлаш.

Т авқ - турунжнинг куйи кисмида жойлашган нақш бўлаги.

Тахмин - накш композицияси бир кисмини чизиб, устига кошин копланадиган

тахта.

Таахона - аксарият Бухоро ховлиларини суфалари остида курилган ертўла.

Тош нав - ховлида тепаси тўрт-олти киррали мармар тош билан беркитилган

сув сингадиган чукурлик. Тошнав ховлидан ташкари аксарият дахлиз ва

мадонларда хам учрайди.

Тобадони - панжарасимон накш.

Турунж - зирк бутаси шаклида ифодаланган гул.

Устозода - ота-бобосини хунарини чуқур эгаллаган уста.

Устунгуш а - хона бурчагида синч билан забарравни боғловчи ёгоч.

Хобанда - хона бурчагида синчдан забарравга караб диагоналига ёткизилган

ёгоч.

Х ованда - ганч ўймакорлигида гул ўйишга мўлжаллаб тайёрланган коришма.

Хока - накшни тушириш учун кулланиладиган кора ёгоч кукуни.

Ч аспак - киркма ганч ўймакорлигининг бир тури.

Чордара - эшиклари шимолга ва жанубга қаратилган мехмонхона. Уни шимол

эшиклари очилганда ва жанубийлари беркитилганда ёзги хона, тескарисига эса

кишги хона вазифасини бажаради.

Ш араф а - мукарнас шаклидаги карниз, ҳажмли ўйма. Шарафа тузилишига

караб катакли, купкиррали, призма, аралаш ва бошка шаклдаги турлари бор.

Унинг Бухорода «тунук», «тесакнок», «имом кози хон» каби турлари мавжуд.

Ш ох б а р г - ислими накш бўлакларидан барглар ичида энг каттаси.

Ш охнишин - мехмонхона дахлизи устида, мехмонхона ички деворларида

алохида хурматли мехмонлар учун ажратилган кичик хона.

Ш абака - тешиб, уйма ишлов бериш.

Ш абга - ховлини иккинчи каватидаги чорак айвон.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 93: АМАЛИИ САНЪАТ - ZiyoUzn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/sanat/Amaliy san'at (K.… · стилизация - рамзийликка асосланган бадиий

Ш кифт - новда танобларини богловчи ўсимликсимон накш кўриниши.

Эпиграф ика - унвонли ёзув, наккошлар авлиёлар шарафига битилган хамду

саноларни араб ёзувида, накшга Ўхшатиб тасвирлаган безак тури.

Қ алам пир - калампир кўринишини эслатувчи накш. Ёмон кўзлардан саклаш

рамзи.

Қубба - гумбазсимон кабарик сирт.

Кизил кесак - рангли ганч ўймакорлигида буёк сифатида тупрокни бир

туридан майдалаб ишлатиш.

К алама - деворга мустахкамлик берувчи ёгоч.

Куш бодом - икки бодом кўринишидаги барг.

Ҳовузак - хоналар шифтидаги мукарнасли чукурча.

Ҳал - меъморий унсурларга ва накшларга жуда юпка килиб олтин суви юритиш.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 94: АМАЛИИ САНЪАТ - ZiyoUzn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/sanat/Amaliy san'at (K.… · стилизация - рамзийликка асосланган бадиий

1. Каримов И. А. «Ўзбекистоннинг сиёсий - ижтимоий ва иктисодий истиқболннинг асосий там ойиллари»; —Т.; «Ўзбекистон». 1995

2. Х алк бадиий хунармандчилик ва А малий санъатини янада ривож лантириш ни давлат йўли билан қўллаб-кувватлаш чора- тадбирлар тугрисида. Ўзбекистон Республикаси Президентининг фармони,-- Т.; «Тошкент окшоми» рўзномаси, 2 апрель, 1997, 38 - сон.

3. Ремпель Л.И. Панджара. — Т.; Государственный издательство художественной литературы. 1957

4. Захидов П.Ш. Ф ерганская роспись. - Т.; Гос. изд. худ. лит. Узбекистана. I960

5. Ремпель ЛИ. А рхитектурны й орнамент Узбекистана. — Т: Государ­ственный изд, худ. литературы. 1961

6. Пугаченкова Г.А. Х алчаян. (Шимолий Бактрия бадиий саньати муаммосига дойр) - Т.; Ўзбекистон «Фан» нашриёти. 1966

7. Ахроров И. Ремпель Л.И. Резной ш тук Афрасиаба. - Т.; Издательство литературы и искусства им. Гафура Гуляма. 1971

8. Фахретдинова Д.А. Д екоративно-прикладное искусство У збекистана. - Т.; изд. литературы и искусства им. Гафура Гуляма.

9. Пугаченкова Г.А. Зодчество Ц ентральной Азии. XV век — Т.; Изд.литературы и искусства им. Гафура Гуляма. 197610. Лютфия Айни. Искусства Средней Азин эпохи Авиценны. Душанбе.Издательство «Ирфон», 198011.Пугаченкова Г.А. Ремпель Л.И. О черки искусства Средней Азии. -

Москва. «Искусство» 198212. Қосимов Қ.Қ. Н аккош лик. — Т.; «Ўқитувчи» 198213. Абдуллаев Н. С ан ьат тарихи. 1т-Т.; «Ўқитувчи» 1986.14. Мирзаахмедов М. М атериалларга бадиий иш лов бериш. - Т

«Ўкитувчи» 1986.15. Азимов И. Ўзбекистон нақш у нигорлари. - Т.; Ғ. Гулом номидаги

«Адабиёт ва санъат» нашриёти, 198716. Қосимов Қ.Қ. Н аккош лик — Т.; «Укитувчи» 199017. Манакова В.Н. Ўзбек хонадонининг бадиий безаш м аданияти. - Т.; ў.

Гулом номидаги «Адабиёт ва санъат» нашриёти, 198918. Булатов С.С. Ўзбек халқ амалий безак санъати. -- Т.; «Мехнат», 199119. Булатов С.С. Ашурова М.О. А малий санъат кискача лу1}ати. - Т.;

Қомуслар бош тахририяти. 199221. Абдуллаев Н. С анъат тарихи. 2т-Т.; «Санъат» 2001.22. Боситхонов 3. Хандасий накш (гирих)ларнинг ечим лари. -Т .: «ОчикЖамият Института Кўмак Жамгармасининг Ўзбек Ваколатхонаси», 200223. Гуломов К. А ш ёл ар га бадиий и ш лов бериш . -Т.: «Билим», 2004

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 95: АМАЛИИ САНЪАТ - ZiyoUzn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/sanat/Amaliy san'at (K.… · стилизация - рамзийликка асосланган бадиий

I боб. Амалий безак санъати.............................................................................................. 6

II боб. Ўзбек миллий халк амалий санъатида устоз ва шогирд анъаналари.. . 17

III боб. Наккошлик технологияси, асбоб- ускуналар, материаллар ва улардан фойдаланиш хакида маълумот. устахоналарда техника хавфсизлиги, ёнгиндан сакланиш коидалари...............................................................26

IV боб. Наккошликда стилизация....................................................................................30

V боб. Ислими накш композицияларини тузиш.........................................................35

VI боб. Гирих накш композициялари тузиш................................................................ 43

VII боб. Бадиий лойихалаш хакида маълумот............................................................. 50

VIII боб. Интерьер ва экстеръерни бадиий лойихалаш.............................................55

Узбек миллий халк Амалий санъатида ишлатиладиган атамаларнингизохли лугати......................................................................................................................... 69

Адабиётлар..............................................................................................................................74

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 96: АМАЛИИ САНЪАТ - ZiyoUzn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/sanat/Amaliy san'at (K.… · стилизация - рамзийликка асосланган бадиий

АМ АЛИЙ САНЪАТ

Муҳаррир Э. Бозоров

Босишга рухсат этилди 26.10.07. Қоғоз бичими 60x84 '/8 Ҳисоб-нашр табоги 5,75. Адади 100.

Буюртма раками № 104.

«IQTISOD-MOLIYA» нашриётида тайёрланди 100084. Тошкент ш., Кичик халка йўли кўчаси. 7-уй.

Низомий номидаги ТДПУ босмахонасида чоп этилди. Тошкент ш. Юсуф Хос Ҳожиб кўчаси, 103-уй

www.ziyouz.com kutubxonasi