8/18/2019 Ongin Bengütaşı
2/12
Ongin yazıtı 1891 yılında Moğolistan‟da, Ongi nehrine dökülen
Tarimal Çayıkıyısında N M !adrintse" tara#ından $%l%nm%&, '
(adlo) tara#ından 189* "e189+‟da ü estam-a.a dayanarak
yayımlanmı&tır
(adlo), $% yazıtı / yüzyıla tarihlemi&, r%nik yazılı
yazıtların en eskisi old%ğ%n%dü&ünmü&tü 0azin, yazıt
metninde getiğini ka$%l ettiği koy%n yılı2nın /19 yılıold%ğ%n%
dü&ünmü&, yazıtı /34‟ye tarihlemi&ti (y$atzki 34445
349‟a göre gerek-aleogra6k 7yani yazı özellikleriyle ilgili,
gerekse onomastik 7yani özel adlarlailgili se$e-lerden dolayı $%
yazıt, yg%r 0ozkır :ağanlığı dönemi $a&langı;ına aitolmalıdır
0azı h%s%slar, $% yazıtın yg%r :ağanlığının ilk yıllarına, $elki
/arklı yazılı&, yazı;ının $a&ka $ir ekolden
yeti&tiğini, yani yazıyı
$a&ka $ir %stadan öğrendiğine i&aret ede$ilir, #akat
$%n%n yazıtın ya&ı,tarihlenmesi ile ilgisi olması gerekmez
Oniki hay"anlı tak"ime 7-ek sıkolmamakla $irlikte Orhon
!azıtlarında da $a&"%r%lm%&t%r "e ? y%karıdadeğinildiği
üzere ? $% tak"imin Ongin !azıtında k%llanıldığı $üs$ütün
&ü-helidir
Hükümdardan teŋriken (teŋri qan) diye sz edilmesi !"k ilgi
!eki#idir,an;ak $%n%n da yazıtın tarihi ile ilgisi yokt%r5
(y$atzki, $% söz;üğün, yg%r:ağanlığı ağına delalet ettiği 6krini
(adlo) 189*5 3** "e :lya&tornıy "e Try.arski19945 ++@+/‟ den
almı& olsa gerek Te=riken söz;üğünü Arkahnen yazıtında da$%lan
:lya&tornıy "e Try.arski, (adlo)‟%n dü&ün;esine %yarak o
yazıtı yg%r:ağanlığına $ağlamı&lar, Türk :ağanlığı yazıtlarında
$% söz;üğün yerine tengritegk%llanıldığını yazmı&lardır An;ak,
te=ri teg anlamı $tanrı gibi% olan $ir sontakıgr%$%d%rB
türemi& $ir söz;ük değildir 0% $akımdan te=riken
söz;üğünük%llananlar, $ir ki&i hakkında te=ri teg deme imkCnını
kay$etmi& olamazlarDo$ro"its, $% yazıtın yg%r :ağanlığı
döneminde değil, Orh%n Türk De"letidöneminde, $% de"letin ileri
gelen ki&ilerinden $iri iin dikilmi& olmasınım%htemel görür
Do$ro"its‟e göre Ongin yazıtı& 'l egin e Bilge
'aganyazıtlarından birka! yıl s"nra meydana getirilmiş "lmalıdır*
"nun ya+tı,ıa!ıklamaları kabul etmemek i!in -er-angi bir sebe+
gremiy"rum. Buyazıt& /raze"l"0isi e dilbilimsel zellikleri
bakımından adı ge!en ikiyazıta (+ek) yakındır1 Yazıtta&
Aydın%ın (2334. 22) belirtti,i gibi& 5-em'l egin%in d",u
yüzünün te+eli,inde bulunan da, ke!isi damgası& -emde yılanı
andıran s"n damgasının bulunması6& "nu 7ygur 'a,anlı,ına
ba,lamamızı imk8nsız kılmaktadır1
9r"/1:r1Mar#el E;:A<
Tengriken kelimesini Di"anü EFgat@it@TürkGten ön;e :ök
Türke yazıtlardan olanOngin :ita$esinin (bkz. Orkun 1936: 127-131;
Malov 1959: 5-11; Stebleva1965:134-136; Tekin 196: 291-292; Ona!ava
195": 431- 451; #lau$on 1957: 177-192;%a&'abov 197": 3-43;
Tr'ar$ki 1974: 629- 63"; )otov 199: 34-4"* *, +, "e
8satırlarında görüyor%z Hlgili yerlerde &% &ekilde
gemektedir5 +,tab!a&a rate! o!uz ara eti eren a! bol/0 kan!/
ba!a ten!riken,anta or/0 i0i!kin ebir/i0,ten!rikenke i0i! bertin!
tiin arlka/0 0a& at! anta ber/i0boltuk&a tokuz o!uz te! a!
er/i0 be&k er/i0 ten!riken or/0,kan!/ 0a&anta tn/i0
ten!riken al/azun tiin, 0ilindiği gi$i Ongin !azıtı,
0ilge "e :öl
Tigin kita$eleriyle -aralellik arz eder "e Ongin !azıtının
In tara#ının ilk
8/18/2019 Ongin Bengütaşı
3/12
satırlarındaB 5Bumın ldükten s"nra& ülkenin kayb"ldu,u&
elden !ıkı+da,ıldı,ı& ürk milletinin kagan ya+tı,ı kaganını
yitirdi,i& ürkyi,itlerinin kuzeyden güneye& d",udan batıya
kadar balbal "ldukları&ürk milletinin adının y"k "lu+&
gitti,i6 kayıtlıdır1 Yine tı+kı unyukuk Yazıtında grüldü,ü
üzere& Ongin=de de "kuz Oguz saaşlarına atı/ardır& ki bu da
"nların aynı zamanın "laylarını aktardı,ına
delalettir1Mu-temelen& bu saaşların bir ka-ramanı "lan "kuz
Oguzların ünlü beyiBaz 'agan=ın (bkz1 >me! 233?) ",lu engri
adına kazınmış Hangita@Hat Yazıtında('lyaşt"rnıy C4. D) da
5tengriken6 kelimesi nümüze!ıkıy"r1
9r"/1:r1 Fadettin >GME
A&ağıda 7Assistant Jro#essor MihKly Do$ro"itsGin ok%ması "e
Jro#DrMar;elL(DAEGın e"iri ile Ongin 0engüta&ıGnın Türkiye
Türkesine e"irisi iinhazırladığım kartlar yer almaktadır 1 atır
ok%ma önerisini "e $al$al üzeriyazısını da ekledim@ 'ürşad
BAYO'
