O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI XALQ TA’LIMI VAZIRLIGI AJINIYOZ NOMIDAGI NUKUS DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI

O’zbek tilshunosligi kafedrasi

«ONOMASTIKA VA TOPONIMIKA» fanidan

MA’RUZA MATNLARI

Nukus - 2012

MA’RUZA MATN MUNDARIJASI MA‘RUZA 1 . Kirish. Onomastika va toponimika kursining maqsadi va vazifalari.

3

Reja: 1. O‘zbek onomastikasi sohasining paydo bo‘lishi, shakllanishi va rivoji 2. O‘zbek onomastikasining tarmoqlari 3. Onomastika va toponimikaning boshqa fanlar bilan aloqadorligi. 4. Nominatsiya tushunchalari.

3 5

MA‘RUZA 2. Antroponimika

6

Reja: 1. Antroponimlarning paydo bo`lishi, rivoji va vazifaviy

xususiyatlari. 2. O`zbek tilidagi kishi ismlarning leksik-semantik xususiyatlari va morfologik tuzilishi. 3. O`zbek kishi ismlarining tarixiy etnografik xususiyatlari.

6

MA‘RUZA 3.

Toponimika

33

Режа: 1. Топонимика ҳақида умумий маълумот. 2. Топонимларнинг пайдо бўлиши 3. Топонимик формантлар, типлар ва моделлар 4. Qoraqalpog'iston Respublikasi тoponimlari

33

MA’RUZA 4. Kosmonimika. Zoonimika

42

Режа: 1. Космонимлар ҳақида умумий маълумот. 2. Бурж номлари, планета номлари 3. Зоонимлар ҳақида умумий маълумот

42

MA’RUZA 5. Etnonimika

45

Reja: 1. Etnonimika haqida umumiy ma’lumot. 2. Etnonimlar ma'nosi 3. O’zbek etnonimlari

45

Ma’ruza -1. Kirish. Onomastika va toponimika kursining maqsadi va vazifalari Reja: 1. O‘zbek onomastikasi sohasining paydo bo‘lishi, shakllanishi va rivoji 2. O‘zbek onomastikasining tarmoqlari

3. Onomastika va toponimikaning boshqa fanlar bilan aloqadorligi. 4. Nominatsiya tushunchalari. Tayanch tushunchalar:

Onomastika – тилшуносликнинг тилдаги ҳар қандай (барча тип) атоқли отларни тадқиқ этувчи соҳаси.

Antroponimika – nomshunoslikning kishi ismlarini o`rganuvchi bo`limi. Toponimika - nomshunoslikning joy nomlarini o`rganuvchi sohasi. Kosmonimika – nomshunoslikning kosmik fazoda joylashgan samoviy obyektlarini

o`rganuvchi sohasi. Zoonimika – nomshunoslikning hayvonlarga qo`yilgan atoqli otlarini o`rganuvchi

tarmog`i. Etnonimika – har qanday etnos (urug`, qabila, elat, xalq, millat va b.)ning nomi.

Номинация – объектларни номлаш, ном бериш жараёни O‘zbek onomastikasi sohasining paydo bo‘lishi, shakllanishi va rivoji . O‘tgan asrning

60-yillarida o‘zbek tilshunosligining tadqiq doirasi ancha kengaydi va unda an’anaviy grammatika, leksikologiya, semasiologiya sohalaridan o‘z maqsad va vazifalariga ko‘ra farqlanuvchi yangi yo‘nalishlar paydo bo‘la boshladi. Mana shu davrda paydo bo‘lgan va rivojlanishga yuz tutgan yangi yo‘nalishlardan birini o‘zbek onomastikasi tashkil qiladi.

Ma’lumki, atoqli otlarga qiziqish o‘tmishda ham bo‘lgan. Kishi ismlari, joy nomlarining paydo bo‘lishi, etnografiyasi, ma’no va etimologiyasi haqida tarixiy yozma manbalarda anchagina qiziqarli fikrlar mavjud. Ammo atoqli ot materiallarini sistemali va izchil ravishda to‘plash, ularni ilmiy asoslarda keng ko‘lamda tahlil qilish o‘zbek filologiyasida o‘tgan asrning 60-yillaridan boshlandi. Bu boradagi ilk qadamlar H.Hasanov, T.Nafasov, E.Begmatovlarning

tadqiqotlarida o‘z ifodasini topdi. Keyingi yillarda o‘zbek nomshunosligi, ayniqsa, uning toponimika, antroponimika, etnonimika sohalari jadal rivojlandi. Endilikda o‘zbek antroponimlarining materiallari qoniqarli ravishda to‘plangani va tadqiq qilingani, deyarli barcha viloyatlar, bir qator tumanlar toponimiyasi monografik tarzda o‘rganilganini qayd etish mumkin.

O‘zbek tilshunosligida onomastik tadqiqotlar ko‘lamining kengaya borishi bu ilmiy sohaning rivoji, shakllanishi va ravnaq topishiga olib keldi. O‘tgan davr davomida o‘zbek ismlari va toponimlarini o‘rganishga bag’ishlangan doktorlik va nomzodlik dissertatsiyalari himoya qilindi, o‘nlab monografiya, to‘plam va risolalar, ko‘pgina maqolalar e’lon qilindi. Bularning barchasi o‘zbek onomastikasi hozirda tilshunoslikning rivoj topgan o‘ziga xos ilmiy yo‘nalishi ekanidan dalolat beradi.

O‘zbekiston mustaqillikka erishgach, kishi atoqli otlari, toponimlari va etnonimiyasiga munosabat tubdan o‘zgardi. Endilikda bu nomlar nafaqat lisoniy material, balki xalq tarixi, madaniyati va ma’naviyatining nodir merosi sifatida ham e’zozlanadigan va o‘rganiladigan bo‘ldi. Natijada o‘zbek onomastikasining tadqiq yo‘nalishlari yanada kengaydi va nufuzi oshdi.

O‘zbek nomshunosligining paydo bo‘lishi va zamonaviy ilmiy soha sifatida shakllanishi bu sohaning o‘ziga xos ilmiy terminologiyasining yaratilishi hamda uning rivoji va takomiliga sabab bo‘ldi.

O‘zbek onomastikasining tarmoqlari: Antroponimika - n omshunoslikning kishi ismlarini o`rganuvchi bo`limi.

Toponimika -nomshunoslikning joy nomlarini o`rganuvchi sohasi. Oronim (tog`, qir, tepa, cho`qqi, davon v.b. atoqli otlari), gidronim (okeanlar, daryolar, ko`llar, dengizlar, kanallar, soylar v.b. atoqli otlari), xoronim (cho`lliklar, qumliklar, tabiiy o`rinlar atoqli otlari), oykonim (shahar, qishloq, mahalla v.b. atoqli otlari), ekklezonim (machit, cherkov, manostir v.b.), dromonim (er osti, er usti, suv osti va suv usti yo`llarining atoqli otlari), nekronim (mozor, qabriston va shu tip muqaddas qadamjoylar atoqli oti).

Kosmonimika - nomshunoslikning kosmik fazoda joylashgan samoviy obyektlarini o`rganuvchi sohasi.

Zoonimika -nomshunoslikning hayvonlarga qo`yilgan atoqli otlarini o`rganuvchi tarmog`i. Etnonimika -har qanday etnos (urug`, qabila, elat, xalq, millat va b.)ning nomi.

Etnonimika – nomshunoslikning, shuningdek, tarix, etnografiya fanlarining etnonimlarini tadqiq qiluvchi soha

Onomastika va toponimikaning boshqa fanlar bilan aloqadorligi. Atoqli otlarning paydo bo‘lishi, rivoji ko‘pgina lisoniy va nolisoniy omillar bilan

bog’liqdir. SHu sababli atoqli otlar tadqiqotchisi nomlarni tahlil qilishda tilshunoslikdan tashqari boshqa fanlarning ilmiy usullaridan, ular erishgan yutuqlardan foydalanadi. Ushbu hol onomastika sohasining boshqa ijtimoiy va tabiiy fanlar bilan munosabatini yuzaga keltiradi. Ushbu munosabatni quyidagilarda aks etganini ko‘rish mumkin: toponimika va leksikologiya, toponimika va etimologiya, toponimika va dialektologiya, toponimika va geografiya, toponimika va lug’atshunoslik, toponimika va leksikografiya, toponimika va tarix, toponimika va kartografiya, onomastik statistika kabi.

Onomastikaning tahlil usullari. Atoqli otlarni o‘rganish bilan bog’liq tahlil usullari uch guruhga bo‘lish mumkin:

1. Onomastik nazariyalarga daxldor terminlar: ilmiy toponimika, onomastik yo‘nalish, onomastik tekshirishlar, tarixiy nomlarni tiklash printsipi, tarixiy-etimologik yo‘nalish, toponimika metodologiyasi, toponimik qonuniyatlar, xususiy toponimika, umumiy toponimika kabi.

2. Atoqli otlar ni o‘rganishning ilmiy yo‘nalishlari: ismlar etnografiyasi, kartografik toponimika, onomastik leksikografiya, toponimik atlas, toponimik leksikografiya, toponimlarni kompleks o‘rganish, toponimlarning tarixiy-etimologik tadqiqi, toponimlarning entsiklopedik lug’ati, toponimlarning etimologik lug’ati, toponimlarning etimologik tadqiqi va b.

3. Ilmiy tadqiq usullar i: toponimik klassifikatsiya // onomastik tasnif, toponimik klassifikatsiya // toponimik tasnif, toponimik qatlamni belgilash, xronologik tasnif, ekstralingvistik klassifikatsiya, estetik tasnif va b.

Nominatsiya tushunchalari. Nomlash shunchaki o‘zicha yuz beradigan (stixiyali) hodisa bo‘lmasdan, o‘ziga xos

murakkab lisoniy va nolisoniy qonuniyatlarga, ehtiyoj va talablarga javob berishi lozim bo‘lgan jarayondir. Ushbu jarayonning xususiyatlari onomastik tadqiqotlarda muayyan terminlar bilan yuritiladi:

1. Nomlash (nominatsiya) tushunchasini umumiy tarzda ifoda etuvchi terminlar: atash, nomlash, atash sistemasi, atash funktsiyasi, ism berish, nominatsiya, onimizatsiya, onomastik nominatsiya, nominatsion sistema, nomlash madaniyati, nomlash san’ati va b.

2. Nomlash usuli bilan bog’liq tushunchalar: to‘rt nasabgacha atash, olti nasabgacha atash, urug’ nomiga nisbat berish, laqab bilan atash, ob’ektlarni yakka tarzda nomlash, ota tomonidan atash, rasmiy nomlash, atashning arabcha usuli, ikki nom bilan atash, kishilar sharafiga nomlash, ko‘pnomlilik, qo‘shnomlilik va b.

3. Nomlanish jarayoni va qonuniyatlari: toponimizatsiya – турдош сўз (аппелятив)нинг ўз вазифасини ўзгартириб атоқли от тизимига ўтиши, жой номига айланиши. Fitonimizatsiya – аппелятив ўсимликнинг атоқли отга ўтиш жараёни.

Такрорлаш учун саволлар 1. O‘zbek onomastikasi sohasi қачондан бошлаб ўрганила бошлади? 2. O‘zbek onomastikasining tarmoqlari санаб беринг.

3. Onomastika va toponimikaning boshqa fanlar bilan aloqadorligi деганда нимани тушунасиз?

4. Nominatsiya tushunchalariни изоҳланг Фойдаланган адабиётлар 1. Begmatov E. O‘zbek ismlari. – T.: Qomuslar Bosh tahririyati, 1991. 2. Begmatov E.A. O‘zbek ismlari imlosi. – T.: FAN, 1972. 3. Đmlo lug’ati. Maktab o’quvchilari uchun./Tuzuvchilar: Abdullaev Yo’ldosh, Omilxonova

Musharraf, Zufarova Sayyora. – T.: O‘qituvchi, 1987. 4. O‘zbek tilining imlo lug’ati. O’zbekiston Fanlar akademiyasi akademigi

Sh.Sh.Shoabdurahmonov tahriri ostida. – T.:FAN, 1976. 5. O‛zbek tilining imlo lug‛ati./ Tuzuvchilar: Rahmatullayev Sh., Hojiyev A. –

Toshkent: O‛qituvchi, 1995. 6. O‘zbek tilining kirill va lotin alifbolaridagi imlo lug‘ati. / Tuzuvshilar: To‘lqin

Tog‘ayev,Gulbahor Tavaldiyeva, Muyassar Akromova. – T.: «SHARQ» nashriyot-matbaa konserni bosh tahririyati, 1999.

7. Hasanov H. H. Geografik nomlar imlosi. – Toshkent: Fan, 1962-y.

Ma’ruza – 2. Antroponimika Reja:

1. Antroponimlarning paydo bo`lishi, rivoji va vazifaviy xususiyatlari. 2. O`zbek tilidagi kishi ismlarning leksik-semantik xususiyatlari va morfologik tuzilishi.

3. O`zbek kishi ismlarining tarixiy etnografik xususiyatlari.

Antroponimlarning paydo bo`lishi, rivoji va vazifav iy xususiyatlari. O‘zbek onomastikasida o‘zlashgan terminlarning ba’zilari o‘zbekcha variantlar bilan parallel qo‘llaniladi: antroponimika//ismshunoslik. Ammo bu kabi terminlarni o‘zbek tilida doimo yakka yoki qo‘shma so‘z shakli bilan ifodalash imkoni yo‘q va u ko‘proq tavsifiy xarakterda birdan ortiq so‘z bilan beriladi

andro (yun. andros – erkak): andronim; antro ~(yun. antrofos – odam): O`zbek tilidagi kishi ismlarning leksik semantik xususiyatlari va morfologik tuzilishi.

Tildagi atoqli otlar anglatuvchi ob’ektlar moddiy, tabiiy va sun’iy, xayoliy, real va afsonaviy, dunyoviy yoki diniy bo‘lishi, ular quruqlikda va suvliklarda, yer yuzasi yoxud yer ostida, aksincha, fazo (samo)da joylashgan bo‘lishi mumkin. Ushbu tushunchalarni ifodalovchi terminlar miqdoran ko‘p bo‘lib, murakkab guruhlarni tashkil qiladi. SHu sababli ilmiy tadqiqotlarda bu nomlarni qandaydir umumlashtirish, ularni ma’lum omillar asosida tasniflashga to‘g’ri keladi:

«Ном» ўзи ономастикада кўп ҳолда «атоқли от» маъносида қўлланилади. SHaxs (inson) tushunchasiga daxldor terminlar: ayollar ismi // ayollar nomi, bobo ismi, ota ismi, bola ismi, laqab, individual laqab, kollektiv (jamoaviy) laqab, taxallus, antroponim, antroponimiya, ism, familiya, kishi atoqli otlari, kishilar nomi, laqab-nom, laqab-taxalluslar; otasining ismi (otchestvo), patronimik nom, shaxs atoqli otlari, erkaklar ismi (nomi), erlar nomi, o‘g’il bolalar ismi, qiz bolalar ismi.

Nomlarning genetik-etimologik manbai: 1. O‘z qatlam antroponimlar. Бундай атоқли номларга умумтуркий тилга оид антропонимлар киради. Масалан, Болта, Бўри, Гўзал, Ёркиной, Кумуш, Ортиқ, Отабек Ёқуб (қад.яҳ.) 1. O‘zlashgan antroponimlar. Бундай атоқли номларга араб, форс тили орқали ўзлашган антропонимлар киради. Масалан, Аббос, Абдулазиз, Бахриддин, Восил, Даврон, Жавлон, Ражаб, Расул (арабча), Барно, Бахтиёр, Гавҳар, Гуландом, Дилноз, Жаҳонгир, Жамшид, Зарина, Зебо, Лола, Пўлат, Равшан, Руслан (ф.т.) каби. Шунингдек антропонимлар орасида арабча+форсча, форсча+арабча, ўзбекча+форсча, ўзбекча+арабча каби бўлаклардан ташкил топган атоқли отлар ҳам учрайди: Алишер (а.-ф.т.), Дурдона (а-ф.т.), Моҳинур (ф.т-а.), Бекзод (ўзб-ф.т.) Бекмурод (ўзб-а.) каби. Қуйида исмларнинг қайси тилдан ўзлашганини ва уларнинг маънолари изоҳини кўриб чиқамиз.

O‘zlashma muqobil YAratilgan yangi termin antroponim

kishi ismi, kishi atoqli oti, shaxs atoqli oti ota ismi, ismi sharif

АББОС (а.)- қовоғи солиқ, хўмрайган, жиддий. Баъзи болалар шу ҳолатда туғилади. АБДУЛАЗИЗ (а.) - иззат ва куч-қудрат соҳиби бўлган ғолиб Аллоҳнинг бандаси. АБДУЛАЗИМ (а.) - буюк Аллоҳнинг бандаси. АБДУЛВАЛИ (а.) - дўст, мададкор Аллоҳнинг бандаси. АБДУЛВАҲҲОБ (а.)- барча учун ўз неъматларини текин ато этувчи Аллоҳнинг бандаси. АБДУЛВОҲИД (а.)- битта, ягона, танҳо бўлган Аллоҳнинг бандаси. АБДУЛЖАББОР (а.) - бандаларнинг ишларини ислоҳ қилувчи Аллоҳнинг бандаси. АБДУЛЖАЛИЛ (а.)- барча жиҳатдан мукаммал ва гўзал улуғ Аллоҳнинг бандаси. АБДУЛЛАТИФ (а.)- лутфу эҳсон, чексиз марҳаматлар соҳиби бўлган Аллоҳнинг бандаси. АБДУЛАҲАД (а.)- якка-ягона бўлган Аллоҳнинг бандаси. АБДУЛКАРИМ (а.)- карим қилувчи, саховат кўрсатувчи ва бандаларининг гуноҳларини кечирувчи, авф этувчи Аллоҳнинг бандаси. АБДУЛЛОҲ (а.)- Аллоҳнинг бандаси. АБДУЛМАЛИК (а.)- подшоҳ Аллоҳнинг бандаси. АБДУЛФАТТОҲ (а.) - раҳмат хазиналарини очувчи Аллоҳнинг бандаси. АБДУЛХОЛИҚ (а.)- яратувчи Аллоҳнинг бандаси. АБДУЛҚАҲҲОР (а.)- барчани бўйсўндирувчи Аллоҳнинг бандаси. АБДУЛҚОДИР (а.)- ҳамма нарсага қодир бўлган, куч қудрат соҳиби Аллоҳнинг бандаси. АБДУЛҒАФУР (а.) - бандаларинннг гуноҳларини яшириб, жазо бермай турувчи Аллоҳнинг бандаси. АБДУЛҒАФФОР (а.) - бандаларининг хато ва гуноҳларини кечирувчи Аллоҳнинг бандаси. АБДУЛҒАНИ (а.)- ҳеч нарсага эҳгиёжсиз, бой Аллоҳнинг бандаси. АБДУЛҲАЙ (а.)- абадий тирик Аллоҳнинг бандаси. АБДУЛҲАМИД (а.)- ҳамиша, доимо ҳамду санога, мақговга сазовор бўлган Аллоҳнинг бандаси. АБДУЛҲАКИМ (а.) - ҳикмат ва чексиз билимлар соҳиби бўлган Аллоҳнинг бандаси. АБДУЛҲАФИЗ (а.)- ўз панохдда сақловчи Аллоҳнинг бандаси. АБДУРРАЗЗОҚ (а.) - барча тирик мавжудодга ризқ берувчи Аллоҳнинг бандаси. АБДУРРАУФ (а.)- ўта меҳрибон, раҳмати кенг Аллоҳнинг бандаси. АБДУРРАШИД (а.)- барча ишлари тўғри чиқувчи Аллоҳнинг бавдаси. АБДУРРАҲИЙМ (а.) - раҳмли Аллоҳнинг бандаси. АБДУРРАҲМОН (а.) - ўта меҳрибон Аллоҳнинг бандаси. АБДУССАМАД (а.)- ҳожатбарор Аллоҳнинг бандаси. АБРОР (а.)- покиза, яхши хулқ-атвор эгаси. АДОЛАТ (а.) - одиллик. АЗАМАТ (а.)- улуғ, қудратли. АКБАР (а.)- буюк, улур. АКМАЛ (а.) - энг етук, энг мукаммал. АКРАМ (а.)- карамли, сахий АЛИ (а.)- олий, энг юксак. АЛИШЕР (а.-ф.т.)- шердек қудратли, жасур, довюрак бола. Алидек куч-қудрат ва ақл-заковат эгаси бўлсин. АМИР (а.)- ҳукм қилувчи, ҳукмдор, йўлбошчи. АНБАР (а.) - ёқимли, хушбўй, ажойиб ҳидли. АНВАР (а.)- нурли, ёруғ, чароғон ёки иқболи порлоқ бола. АРСЛОН (а.)- шер, шердек қудратли, довюрак, қўрқмас бўлсин. АСАД (а.) — Шер. Асад ойида туғилган бола ёки Шердек кудратли, қўрқмас, довюрак бўлсин. АСАДУЛЛОҲ (а.) - Аллоҳнинг шери ёки Аллоҳнинг шердек қудратли, довюрак, жасур бандаси.

АСАЛ (а.) - асалдек ширин, севимли қиз. АСОМИДДИН (а.)- диннинг кўмаги, ёрдами, мадади. АЪЗАМ (а.)- энг буюк. АҲМАД (а.) - Аллоҳга олқиш ва ҳамду санолар айтувчи, олқишга сазовор, мақтовга лойиқ. АҲРОР (а.)- меҳру мурувватли, мархаматли. Б БАДРИДДИН (а.) - диннинг тўлин ойи. БАРНО (ф.т.) - келишган, чиройли. БАСАНДА (ф.т.) - оилада кетма-кет қизлар туғилса, энди етарли бўлди, энди киз бола тугидиши тўхтасин, деган маънода ушбу исм қўйилган. БАХТИЁР (ф.т.) - бахт-саодат, қувонч ёр бўлсин. БАҲОДИР (ф.т.) - ботир, куч-қудратли. БАҲОР (ф.т.) - баҳорда туғилган фарзанд ёки ҳаётда баҳордек гўзал, чиройли, файзли бўлсин. БАҲРИДДИН (а.) - диннинг нури, шуьласи. БАҲРОМ (ф.т.) — Миррих (Марс) сайёрасининг номи бўлиб, у қадимдан бахт ва саодат тимсоли сифатида тараннум этилган, шу билан бир қаторда қадимги эрон шоҳларидан бири бўлган Баҳромга хам нисбат берилиб, куч-қудрат соҳиби бўлсин, деган маънода хам ушбу ном болага берилган. БЕКЗОД (ўзб-ф.т.) - беклар авлодидан бўлган бола ёки бек фарзанди, боласи. БЕКМУРОД (ўзб-а.) - беклар авлодидан бўлган бола улгайиб, орзу мақсадига етсин. БЕРДИМУРОД (ўзб-а,) - Аллоҳ бизга ўғил ато килиб, орзу мақсадимизга етказди еки Аллоҳ берган бола вояга етиб, мурод-мақсадига эришсин. БЕҲЗОД (ф.т.)- яхши саодатли кунда туғилган, яхши аслзода бола. БЕҲРУЗ (ф.т.)- бахт-саодатли кунда туғилган бола. БИБИХОЛ (ўзб-ф.т.) - хол билан туғилган, эътиборли аслзода қиз. БИНАФША (ўзб.)- бинафшадек нафосатли, сулув, кўркам БОБУР (ўзб.)- йўлбарс. БОЗОР (ф.т.) - бозор куни туғилган бола. БОЙМУРОД(ўзб-а.) - бой-бадавлат бола, улғайиб орзу муродига етсин. БОЙҚОБИЛ (ўзб-а.)- эс-ҳушли, ақлли, мўмин-қобил бола, улғайиб бой-бадавлат бўлсин. БОЛТА (ўзб.)- киндиги болта билан кесилган бола ёки болтадек кескир, ўткир, мустаҳкам бўлсин. БОТИР(ўзб-мўг.) - мард, паҳлавон, довюрак, жасур. БЎРИ (ўзб.)- туғилганда тиши мавжуд бўлған бола. В ВАФО (а.) - вафоли, садоқатли, содиқ. ВОСИЛ (а.) - висолга етишган. Г ГАВҲАР (ф.т.) - гавҳардек қимматли, бебаҳо, асл, зебо қиз. ГАВҲАРШОД(ф.т.) - гавҳардек бебаҳо, қимматли, қадрли, қувноқ, шоду хуррам зебо қиз. ГУЛАНДОМ (ф.т.) - гулбадан, нозик, гўзал қиз. ГУЛАСАЛ (ф.т-а.) - гулдек чиройли, нафис, асалдек ширин, тотли, севимли қиз. ГУЛЖАМОЛ (ф.т-а.) - ҳусни жамоли гуддек зебо қиз. ГУЛЖАҲОН (ф.т.)- жаҳоннинг гулдек гўзал кизи. ГУЛНОЗ (ф.т.) - гулдек нозик ва нозли гўзал киз. ГУЛРУҲ (ф.т.) - юзи гулдек гўзал қиз.

ГУЛЧЕҲРА (ф.т.) - гулюзли, чиройли қиз. ГУЛШАН (ф.т.) - ҳаёти гулзордек файзу тароватли бўлсин. ГУЛШОД (ф.т.) - гулдек гўзал, сулув, шоду хуррам ГЎЗАЛ (ўзб.) - зебо, сулув, чиройли Д ДАВЛАТ (а.) - давлатманд, бой, саодатли, толеи порлоқ бўлсин. ДАВРОН (а.) - даврининг, замонасининг бахтиёр фарзанди бўлсин. ДИЛАФРЎЗ (ф.т.) - кўнгилни ёритувчи, қалбни қувончга тўлдирувчи зебо қиз. ДИЛБАР (ф.т.) - кўнгилни олувчи, суюкли, гўзал. ДИЛМУРОД (ф.т-а.) - дилдаги муродга, орзуга етказган бола. ДИЛНАВОЗ (ф.т.) - дилни эркаловчи, кўнгилга завқу шавқ бағишловчи севимли зебо қиз. ДИЛНОЗ (ф.т.) - нозик қалб соҳиби. ДИЛОВАР (ф.т.) - жасур, қўрқмас, довюрак, шижоатли. ДИЛОРО (ф.т.) - кўнгилни безовчи, дилга оро берувчи қиз. ДИЛОРОМ (ф.т.) - дилга ором берувчи, кўнгилга таскин ва ҳузур-халоват бахш этувчи. ДИЛРАБО (ф.т.) - кўнгилни жалб қилувчи, дилни тортувчи, суюкли, гўзал қиз. ДИЛШОД (ф.т.) - дили шод бўлиб юрсин ёки қалбларга севинч, шоду хуррамлик бахш этган бола. ДУРДОНА (а-ф.т.) - инжу, дур донасидек бебаҳо, қадрли, чиройли қиз. Е ЕТИМ (а.) - якка, ягона, танҳо, ёлғиз. Ё ЁДГОР (ф.т.) - агар бола дунёга келгандан кейин отаси ёки онаси оламдан ўтиб қолса, унга марҳумдан эсдалик, ёдгорлик бўлсин деб ушбу исм берилади. ЁРҚИНОЙ (Узб.) - келажаги ёруғ, нурли ва ойдек гўзал қиз. ЁҚУБ (қад.яҳ.) - изидан борувчи, сабр-тоқатли, довюрак, жасур. ЁҚУТ (қад.яҳ-а.) - ранги қизил бўлган қимматбаҳо ноёб тош. Ж ЖАВЛОН (а.) - чаққон, чиройли, шаҳдам қадам ташловчи. ЖАЛОЛ (а.) - улуғ, буюк, кўркам. ЖАЛОЛИДДИН (а) - диннинг улуғворлиги ёки диннинг юксак намояндаси. ЖАМОЛ (а.) - чиройли, кўркам бола. ЖАМШИД (ф.т.) - буюк, қудратли. ЖАСУР (а.) - довюрак, қурқмас, жасоратли. ЖАҲОНГИР (ф.т.) - жаҳонни забт этувчи, фотиҳ. ЖУМА (а.) - жума куни туғилган бола. ЖУМАГУЛ (а.ф.) -жума куни туғилган, гулдек чиройли сулув қиз. ЖУМАҚУЛ (а.-ўзб.)- Аллоҳнинг жума куни туғилган бандаси ЖУМАНАЗАР (а.) - жума куни берилтан туҳфа. ЖЎРА (ф.т.) - дўст, ўртоқ, ҳамдам. З ЗАЙНАБ (а.) - келишган, хушқомат, сулув қиз. ЗАЙНИДДИН (а.) - дининг безаги, чиройи, кўрки. ЗАРИНА (ф.т.) - зарли, чиройли қиз.

ЗАРИФ (а.) - беғубор, покиза, нозик таъб, ўгкир ақл соҳиби. ЗАРИФА (а.) - иффатлн, покиза, нозик таъб, фаҳм-фаросатли қиз. ЗАФАР (а.) - толиб, саодатманд. ЗЕБИНИСО (ф.т.-а.) - аёлларнинг зеби, гўзал, зебоси. ЗЕБО (ф.т.) - гўзал, сулув, чиройли қиз. ЗИЁ (а.) - нурли, толеи порлоқ бола. ЗИЙНАТ (а.) - зийнатли, безанган, ораста, кўркам қиз. ЗОЙИР (а.) - зиёратчи. ЗОКИР (а.) - Аллоҳни зикр қилувчи, ёдга олувчи. ЗУБАЙДА (а.) - аёлларнинг танлаб олингани, энг яхшиси. ЗУЛФИЯ (ф.т.) - жингалак сочли, сулув қиз. ЗУЛХУМОР (а.) - интиқ бўлиб кўпдан кугилтан қиз. ЗУМРАД (ф.т.) - зумраддек қимматли, чиройли, зебо қиз. ЗУҲРО (а.) - Зуҳро юлдузидек нурли, чиройли, сулув ва иқболи порлоқ қиз. И ИБОДАТ (а.) - тоат-ибодат қилиш, Худога сиғинувчи, Унга бўйсунувчи ёки ибодат пайтида туғилган қиз. ИБОДУЛЛОҲ (а.) - Аллоҳнинг бандалари, қуллари. ИБРОҲИМ (қад.яҳ.) - халқларнинг отаси. ИЗЗАТУЛЛОҲ (а.) - Аллоҳнинг ҳурмат-иззатли бандаси бўлсин. ИЛҲОМ (а.) - руҳий кўгаринкилик, руҳланиш, авжланиш. ИМОМ (а.) - олдинда турувчи пешво, диний раҳнамо. ИНТИЗОР (а.) - интизор бўлиб кўпдан орзиқиб кутилган қиз. ИРОДА (а.) - Худонинг иродаси билан дунёга келтан қиз. ИСКАНДАР (юн.) - қўркмас, довюрак, жасур, мардларниш сардори, бошлиш. ИСЛОМ (а.) - бўйсунувчи, итоаткор, художой. ИСМОИЛ (қад.яҳ.) - Худо эшитди; Худодан сўраб олинган бола. ИСРОИЛ (қад.яҳ.) - Аллоҳга итоат қилувчи, Аллоҳ йўлида курашчи. ИХТИЁР (а.) - ихтиёри, эрки ўзида, ҳур, озод. ИҚБОЛ (а.) - бахту саодат, ёрур келажак, ҳаёт. Й ЙЎЛДОШ (ўзб.-ф.т.) - ҳамроҳ. К КАМОЛ (а.) - етук. КАМОЛИДДИН (а.) - диннинг камоли, ривожи ёки диннинг баркамол, етук намояндаси. КОМИЛ (а.) - етук, мукаммал. КАМОЛА (а.) - етук, баркамол қиз. КОМРОН (ф.т.) - мақсадга эришувчи, саодатманд, кудратли, омадли, толеи порлоқ. КУМУШ (ўзб.) - кумушдек бебаҳо, қимматбаҳо, қадрли, сулув қиз. Л ЛАЙЛИ (а.) - тун қизи, тунда туғилган қиз. ЛАТИФА (а.) - меҳрибон, мулойим қиз. ЛАТОФАТ (а.) - латофатли, покиза, шафқатли, зебо қиз. ЛОБАР (а-) - чиройли, келишган, ёкзимли, дилкаш қиз. ЛОЛА (ф.т.) - лоладек нафосатли,чиройли, кўркам, гўзал ЛУТФИЯ (а.) - мурувватли, меҳрли, сулув қиз.

ЛУТФУЛЛОҲ (а.) - Аллоҳнинг лутфу эҳсони, муруввати, марҳамати. М МАВЖУДА (а.) - яратилган, бор, барҳаёт. МАВЛУДА (а.) - хосиятли, муқаддас кунда дунёга келган қиз. МАДИНА (а.) - бу исм Арабистондаги муқаддас зиёратгоҳ шаҳар бўлган Мадина номидан олинган. МАЛИКА (а.) - малика еки шоҳ авлодидан бўлган аёл. МАЛОҲАТ (а.) - кўркам, гўзал, малоҳатли қиз. МАСТУРА (а) - пардали, иффатли, покиза қиз. МАТЛУБА (а.) - илтижо қилиб сўраб олинган қиз. МАФТУНА (а.) - мафтун қилувчи, жозибали, дилкаш қиз. МАҲБУБА (а.) - севилган, суюкли, дилбар қиз. МАҲЛИЁ (а.) - ўзига жалб этувчи, кўнгилни ром қилувчи, сеҳрловчи, назокатли, жозибали, сулув қиз. МАҲМУД (а.) - мақталган, мақговга лойиқ. МЕҲРИНИСО - аёлларнинг қуёши. МИРЗА (ф.т.) - саводли, ўқимишли билимдон бўлиб ўссин. МОҲИГУЛ (ф.т.) - ойдек сулув, чиройли ва тулдек гўзал қиз. МОҲИДИЛ (ф.т.) - кўнгилнинг ойи ёки кўнглимизни ойдек еритган, нурга тўлдирган сулув қиз. МОҲИНУР (ф.т-а.) - ой нуридек покиза, сулув қиз. МОҲИРА (а.) - маҳоратли, пишиқ қиз. МУАЗЗАМ (а.) - азим, улуғ, буюк. МУАТТАР (а.) - хушбўй хид таратувчи. МУБОРАК (а.) - қутлуғ, саодатли. МУЗАФФАР (а.) - зафар қозонувчи, ғалабага эришувчи, голиб. МУНАВВАР (а.) - нурли, чароюн, ёруғ. МУНИРА (а.) - нур сочувчи, юзидан нур таралувчи, нурли, зебо қиз. МУНИС (а.) - дўст, ҳамдам. МУРОД (а.) - улгайиб мурод-мақсадига етсин ёки орзу, муродга эриштирган бола. МУСАЛЛАМ (а.)- бўйсунувчи, итоаткор. МУСУЛМОН (а.) - Ислом динига эътиқод қилувчи, иймонли, художой. МУХТОР (а.) - танланган, сайланган, эркин, озод. МУШАРРАФ (а.) - шарафланган, шарафли, ҳурмат-эҳтиромга эришган. МУЯССАР (а.) - Аллоҳ етказган, муяссар қилған фарзанд. МУҚАДДАМ (а.) - биринчи фарзанд. МУҚАДДАС (а.) - қутлуғ, табаррук, муқаддас, азиз. МУҲАММАД (а.) - мақталадиган, мақтовга, олқишга лойиқ, сазовор. МУҲАРРАМ (а-) - мухарррам ойнда дунёга келган бола. МУҲТАРАМ (а.) -энг ҳурматли, эъзозли. Н НАВРЎЗ (фт.) - янги кун, янги кунда - Наврўз куни туғилган бола. НАЖМИДДИН (а.) - диннинг юлдузи, диннинг иқболн. НАЗАР (а.) - Аллоҳ назар қилган, Аллоҳнинг назари тушган бола. НАЗИРА (а.) - авлиёлар, эшонларга назир қилинган, бағишланган қиз. НАЗИФА (а.) - покиза. НАЗОКАТ (а.) - нозиклик, нозик табиатли, нозанин сулув қиз. НАЗРУЛЛОҲ (а.) - Аллоҳга назр қилннган, бағишланган бола.

НАМОЗ (ф.т.) - намоз вақгида туғилган бола. НАРГИЗ (а.) - наргисдек нафосатли, нозик, гўзал қиз. НАРИМОН (а-ф.т.) - жасур, қўрқмас, куч-қудратлн. НАСИБА (а.) -ризқи бугун, насибали қиз бўлсин. НАСИМ (а.) - тонг пайти зсадшан шабададек юмшоқ кўнгилли, мулойим табнатли, ёқимли бола. НАСИМА (а.) - тонг шамолидек ёқнмли, ҳузурбахш, мулойим табиатли, юмшоқ кўнгил, покиза, нафосатлв НАСРИДДИН (а.) - диннинг ёрдами, кўмага. НЕЪМАТ (а.) - ризқи бутун, насибаси тўкис бўлсин. НЕЪМАТУЛЛОҲ (а.) - Аллоҳвинг саховати, марҳамати, Аллоҳшнг неъмати. НИГИНА (ф.т.) - узук, қимматбаҳо узуқдек бебаҳо, азиз, гўзал қиз. НИГОРА (ф.т.) - чиройли юзли, зебо, тенгсиз ҳусн соҳибаси. НИЗОМ (а.) - тартиб-интизомли,одоб-ахлоқли бола бўлсин. НИЗОМИДДИН (а.) - диний илмларни, тартиб-қоидаларни мукаммал билувчи, дин ривожига ҳисса қўшувчи. НИЛУФАР (ҳинд.) - нилуфардек нафосатли, нозик ва зебо қиз. НИШОН (ф.т.) - бола туғилганда унинг баданида бирон хил белги бўлса ёки отасидан нишона бўлсин деган маънода ушбу исм кўйилади. НОДИР (а.) - ноёб, қимматбаҳо, қадрли бола. НОДИРА (а.) - тенгсиз, бебаҳо, беназир, беқиёс гўзаллик соҳибаси. НОРБОЙ (ф.т-ўзб.) қизил холли бола улғайиб бой-бадавлат бўлсин. НОРМУРОД (ф.т-а.) - қизил холли бола орзу муродларимизга эриштирди ёки қизил холли бола соғ-омон улғайиб истагига, муродига етсин. НОРМУҲАММАД (ф.т.-а.) - қизил холли болани Муҳаммад (с.а.в.) охиратда шафоат қилсинлар. НОРМЎМИН (ф.т-а.) - қизил холли бола, аклли, доно, мўмин-қобил бўлсин. НОРОЙ (ф.т-ўзб.) - қизил хол билан туғилган, ойдек зебо, кўркам қиз. НОРТОЖИ (ф.т.) - қизил холли бола. НОРХОЛ (ф.т.) - баданида қизил хол билан туғилган қиз. НОРҚОБИЛ (ф.т-а.) қизил хол билан туғилган бола, улғайиб қобил бўлсин. НОСИР (а.) - ёрдам берувчи, ғолиб. НУРББК (а-ўзб.) - беклар авлодига мансуб бўлган толеи нурли, иқболи порлоқ бола. НЎРЖАМОЛ (а.) -нур юзли, чиройли, гўзал қиз. НУРИДДИН (а.) - диннинг нури, зиёси, машъали. НУРУЛЛОҲ (а.) - Аллоҳнинг нури, зиёси, ёғдуси. НУСРАТ (а.) - ёрдам берувчи, кўмак берувчи, голиб. НУСРАТУЛЛОҲ (а.) - Аллоҳнинг кўмаги, муруввати. О ОБИД (а.) - Аллохга сиғинувчи, Унга ибодат қилувчи. ОБИДА (а.) - Аллохга ибодат қилувчи, тақводор қиз. ОБОД (ф.т.) - ҳаёти обод, серфайз, насибаси бутун бўлсин. ОДИЛ (а.) - адолатли, ҳақгўй. ОДИНА (ф.т.) - хосиятли бўлган, муборак кун ҳисоблашан жума кунида туғилган бола. ОЗОД (ф.т.) - озод, ҳур, эркин. ОЗОДА (ф.т.) - ҳур, эркин, покиза қиз. ОЗОДБЕК (ф.т-ўзб.) - беклар авлодига мансуб бўлган ҳур, эркин, саодатманд бола. ОЙГУЛ (ўзб-ф.т.) - ойдек чиройли, сулув, гулдек чиройли қиз.

ОЙДИН (ўзб.) - ойдин, ёруғ кечада туғилган қиз ёки хаёти нурли, иқболи порлоқ, чароюн бўлсин. ОЙЖАМОЛ (ўзб-а.) - ойдек гўзал ҳусн соҳибаси, ой юзли зебо қиз. ОЙНИСА (ўзб-а.) - аёлларнинг ойдек сулуви, зебоси. ОЙША (а.) - барҳаёт яшовчи. ОЛИМ (а.) - илм сохиби. ОЛИМА (а.) - илмли, билимдон қиз. ОЛИЯ (а.) - олий, улуғ, юксак мартабали. ОЛЛОЁР (а-ф.т.) - Аллоҳ ёр, мададкор бўлсин, хамиша ҳамдам, ҳамроҳ бўлсин, қўллаб ўз паноҳида асрасин. ОМОН (а.) - ўсиб, улғайиб соғ-омон бўлсин. ОМОНУЛЛОҲ (а.) -Аллоҳнинг ўзи хар қандай хавф-хатар ва офатларддн омон сақлайдиган бола. ОРЗИГУЛ (ф.т.) - орзу қилиб эртпилган гулдек сулув, дилрабо қиз. ОРЗУ (ф.х.) - ота-онасини орзусига эриштирган, мақсадига етказған ёки орзиқиб кутилган бола. ОРИФ (а.) - маърифатли, билимли, ақлли, Аллоҳни таниган художўй, тақводор. ОРТИҚ (ўзб.) - баданида бирор ортиқча аъзо билан туғилган бола. ОТАБЕК (ўзб.) - бекларнинг бошлиғи, сардори. ОҚИЛ (а.) - ақлли, доно, зукко. ОҚИЛА (а.) - ақлли, зукко, доно қиз. П ПАНЖИ (ф.т.) - одатда оиладаги бешинчи болага ушбу ном қўйилади. Панж-беш маъносини англатади. ПАРДА (ф.т.) - парда билан туғилган бола. ПЎЛАТ (ф.т.) - пўлатдан кучли, иродали, мустаҳкам бўлиб улғайсин. Р РАВШАН (ф.т.) - нурли, ёруғ, чароғон ёки иқболи порлоқ бола бўлсин. РАЖАБ (а.) - Ражаб ойида, яъни ҳижрий йилнинг еттинчи ойида туғилган бола. РАМАЗОН (а.) - қутлуғ, муборак ой ҳисобланмиш қамарий йилнинг 9 ойида туғилган бола. РАМЗИДДИН (а.) - диннинг рамзи, тимсоли. РАСУЛ (а.) -Аллоҳнинг элчиси. РАЪНО (а.) - раъногуддек сулув, чиройли, пурлатофат қиз. РАҲМАТ (а.) - меҳрибон, раҳмдил, шафқатли. РАҲМАТУЛЛОҲ (а.) - Аллоҳнинг раҳмати, муруввати, марҳамати билан дунёга келтан бола. РИЗО (а.) - розилик. РОБИЯ (а.) - оиладаги тўртинчи фарзанд. РОЗИЯ (а.) - розилик, мамнунлик, шукроналик бахш этган, суюкли, ёқимтой, дилкаш қиз. РОҲАТ (а.) тинч-омон, роҳатда, ҳузур-ҳаловатда яшасин. РУСЛАН (ф.т.) - арслон, қўрқмас, жасур, қудратли, довюрак. РУСТАМ (паҳл.) - куч-қудратли, ботир, енгалмас, довюрак жасур, матонатли. РУХШОНА (ф.т.) - чиройли, гўзал юзли, кўркам, сулув РЎЗИ (ф.т.) - ризқи бутун, насибали, бахт-саодатли бўлсин. РЎЗИМУРОД (ф.т-а.) - ризқ-насибали бола улғайиб мурод-мақсадига етсин. РЎЗИМУҲАММАД (ф-т-а.) - ризқли, насибали болани Муҳаммад (с.а.в.) охиратда шафоат қилсинлар.

РУЗИХОЛ (ф.т.) - ризқли, насибали, хол билан туғилган қиз, С САДОҚАТ (а.) - содиқ, садоқатли, вафодор. САДРИДДИН (а.) - диннинг баланд мартабали, юқори мавқега эга раҳнамоси, диншшг улуғ намояндаси. САИД (а.) - бахт саодатли. САИДА (а.) - омадли, бахтли, саодатли. САЙИД (а.) - эга, бошлиқ, раҳнамо, аслзода, олийнасаб. САЙИДА (а.) - олийнасаб сайидлар авлодига мансуб қиз. САЙИДБЕК (а.) - аёлзода, олийнасаб беклар авлодидан бўлган бола. САЙИДМУРОД (а.) - олий насаб, аслзода, сайидлар авлодига мансуб бола. Улғайиб мурод-мақсадига етсин. САЙФИДДИН (а.) - диннинг қиличи. САЙФУЛЛОҲ (а.) - Аллоҳнинг қиличи. САЛИМ (а.) - соғлом, соғу саломат. САЛОМАТ (а.) - омон-эсонлик, соғу саломатлик. САМАНДАР (а.) - ўт ичида яшовчи, ўтдан пайдо бўладиган жонзот, ўлмас, мустаҳкам иродали. САНАМ (а.) - мажусийлар илоҳи, маъбудаси; зебо, суюкли қиз. САОДАТ (а.) - бахтли, саодатли, иқболи порлоқ қиз. САРВАР (а.) - йўлбошчи, раҳнамо. САРВИНОЗ (ф.т.) - қадди-қомати тикка ўсувчи, сарв дарахтидек келишган ва нозик қиз. САРДОР (ф.т.) - раҳнамо, етакчи, йўлбошчи, бошлиқ. САФАР (а.) - Сафар ойида ёки сафар вақтида дунёга келган бола. САФАРАЛИ (а.) - Сафар ойида ёки сафар пайтида туғилган бола Алидек куч-қудрат, ақл-заковат эгаси бўлсин. САФАРГУЛ (а-ф.т.) - Сафар ойида ёки сафар пайтида дунёга келган гулдек кўркам, зебо қиз. САЪДУЛЛОҲ (а.) - Аллоҳ ато этган бахт-саодат ёки Аллоҳнинг иқболи порлоқ, бахту саодатли бавдаси. СЕВАР (ўзб.) - севимли, ёқимли фарзанд. СИРОЖ (а.).- машъал. СИРОЖИДДИН (а.) - диннинг нури, машъали. СОАТ (а.) - хосиятли, бахтли соатда туғилган бола. СОБИР (а.) -;чидамли, сабру тоқатли, иродаси мустаҳкам бола. СОБИТ (а.) - мустаҳкам, чидамли, келишган, чиройли бола. СОДИҚ (а.) - садоқатли, вафодор. СОЖИДА (а.) - сажда қилувчи, Аллоҳга сиғинувчи мусулмон қиз. СОЛИҲ (а.) - покиза, пок, солиҳ амаллар қилувчи. СОҲИБ (а.) - хўжайин, эга, дўст, ҳамдам. СУЛТОН (а.) - подшоҳ, ҳукмдор, юксак мартаба, обрў-эътибор эгаси бўлсин. СУЛТОНАЛИ (а.) - юксак обрў-эътибор, мартаба эгаси бўлсин еки ушбу бола Алидек куч-қудрат, юксак ақлу заковат эгаси бўлсин. СУЛТОНМУРОД (а.) - юксак мавқели, мартабалар, обрў-эътибор соҳиби бўлиб етишсин, орзу-муродига эришсин. СУЛТОНОЙ (а-ўзб.) - олий мартаба, мавқели, обрў, эътибор соҳибаси бўлган ойдек гўзал, зебо қиз. СУРАЙЁ (а.) - юзи Сурайё юлдузидек нурли, ёруғ, гўзал қиз, иқболи Сурайё юлдузидек порлоқ бўлсин.

Т ТАБАССУМ (а.) - ҳаёти шодликка, қувончга тўлиқ бўлсин ёки кулиб, жилмайиб турувчи, чеҳрасидан табассум аримайдиган қиз. ТАЛЪАТ (а.) - юз кўриниши чиройли, гўзал бола. ТЕМИР (ўзб.) - темирдек мустаҳкам иродали бўлсин. ТЕША (ўзб.) - тешадек ўткир, кескир бўлсин, мустаҳкам бўлсин еки киндиш теша билан кесилган бола. ТИЛОВМУРОД (ўзб-а.) - тилаб олинган, Худодан сўраб олинган бола улғайиб мурод-мақсадига етсин. ТОЖИДДИН (ф.т-а.) - дшнинг тожи, диннинг юксак билимдони, улуғ намояндаси. ТОЖИМУРОД (ф.т-а.) - хол билан туғилган бола улғайиб мурод-мақсадига етсин ёки холли бола орзу-муродимизга эриштирди. ТОЖИНИСО (ф.т-а.) - аёлларнинг тожи, улуғи, эътиборга сазовори ва энг гўзали. ТОЛИБ (а.) - талаб қилувчи, илм изловчи. ТОШМУРОД (ўзб-а.) - тошдек маҳкам, мустаҳқам иродали бола улғайиб мурод-мақсадига етсин. ТОШПЎЛАТ (ўзб-ф.т) - тош ва пўлатдек мустаҳкам бола, узоқ умр кўрсин. ТОҲИР (а.) - покиза, бегуноҳ. ТУРСУН (ўзб.) - нобуд бўлмасин, соғу саломат ўссин, омон қолсин, яшаб кетсин. ТУРҒУН (ўзб.) - туриб қолсин, нобуд бўлмасин, умри узоқ бўлсин. ТЎЛҚИН (ўзб.) - яйраб, шоду хуррам бўлиб, завқу шавққа тўлиб юрсин. ТЎРА (ўзб.) - юқори маргаба, мавқе эгаси, аслзода. У УБАЙДУЛЛОҲ (а.)- Аллохнинг кичик қули. УЛДОНА (ўзб-ф.т.) - ушбу доно, зукко, ақлли, фаҳм-фаросатли қиздан кейинги фарзанд ўғил бўлсин. УЛУРБЕК (ўзб.) - улуғ, куч-қудратлн, ҳукмдор ёки бекларнинг улуғ, буюк сардори, бошлиғи. УМАР (а.) - мангу барҳаёт яшовчи. УМИД (ф.т.) - умид билан кутилган ёки яшаб кетишига умид қилинган бола. УМИДА (ф.т.) - орзу-умид билан кутилган ёки яшаб кетишига умид қилинган қиз УМИДУЛЛОҲ (ф.т.-а.) - Аллоҳ етказган орзу-умид. УСМОН (а.) - синиқчи, даволовчи, табиб. УЧҚУН (Узб.) - ҳаёти ёруғ, нурли, толеи порлоқ бўясин. Ф ФАЗИЛАТ (а.) - яхши хислатли. ФАЗЛИДДИН (а.) - диннинг фазли, камоли. ФАЙЗУЛЛОҲ (а.) - Аллоҳнинг марҳамати ёки Аллохнинг ризқу насибали, омадли бандаси. ФАРАНГИЗ (ф.т) - нур таратувчи, шуъла сочувчи гўзал қиз. ФАРИД (а.) - якка, ягона. ФАРИДА (а.) - якка, ягона, тенгсиз қиз. ФАРМОН (ф.т.) - буйруқ, Аллоҳнинг фармони, амри билан дунёга келган бола. ФАРОРАТ (а.) - ҳузур-халоват, роҳат-фароғатда яшасин. ФАРРУХ (ф.т.) - юзидан нур ёгалувчи, очиқ чеҳрали, чиройли, кўркам. ФАХРИДДИН (а.) - диннинг фахри, ғурури. ФЕРУЗ (ф.т.) - енгилмас, юлиб.

ФЕРУЗА (ф.т.) - ғолиб, иқболи баланд зебо қиз. ФИРУЗ (ф.т.) - саодатли, иқболи порлоқ ёки енгилмас, ғолиб, ФИРУЗА (ф.т.) - саодатли ёки фирузадек бебаҳо, қимматли, гўзал, зебо қиз ёки нурли, юзидан нур таралувчи. ФОЗИЛ (а.) - билимдон, доно, зукко. ФОЗИЛА (а.) - билимли, зукко қиз. X ХАЙРИДДИН (а.) - диннинг хайру саховати ёки хайру саховатпеша, ҳимматли дин намояндаси. ХАЙРУЛЛОҲ (а.) - Аллоҳнинг хайру саховати, муруввати, Аллоҳнинг туҳфаси. ХАЛИЛ (а.) - севимли, азиз дўст. ХОЛБЕК (ф.т-ўзб.) - беклар авлодидан бўлган холли бола. ХОЛБЕКА (ф.т-ўзб.) - беклар авлодидан бўлтан холли қиз. ХОЛБИБИ (ф.т-ўзб.) - юқори мавқега эга, баланд мартабали холли қиз. ХОЛБОЙ (ф.т-ўзб.) - хол билан тушлган бола вояга етиб, улғайиб давлатманд, бой бўлснн. ХОЛДОР (ф.т.) - хол билан туғилган холли бола. ХОЛМИРЗА (ф-т.) - холли бола, билимдон, доно, ўқимишли,саводхон бўлиб етишсин. ХОЛМУРОД (ф.т-а.) - холли бўлиб туғилган бола, ўсиб орзу-муродига етишсин. ХОЛМУҲАММАД (ф.т-а.) - холли бўлиб туғилган болани Муҳаммад (с.а.в.) охиратда шафоат қилсинлар. ХОЛМЎМИН (ф.т-а.) - холли бўшб туғилган бола мўмин-қобил бўлсин. ХОЛТОЖИ (ф.т.) - баданида холи ва тожи мавжуд бўлган бола. ХОНДАМИР (ўзб-ф.т.) - бу исм, олимларнинг таъкидлашича, аслида, “хованд амир” бўлиб, унинг маъноси Худо амр этувчи ҳукмдордир ёки Худонинг назари тушган, Худонинг йўлидан тўғри юрувчи, Унинг олқишига сазовор бўлган ҳукмрон. ХОНЗОДА (ўзб-ф.т.) - хон ёки асилзодалар авлодидан бўлган қиз. ХОСИЯТ (а,) - яхши хислат ва фазилатлар сохибаси бўлсин ёки омадли ёки хосиятли кунда туғилган фарзанд. ХУДОЙБЕРДИ (ф.т-ўзб.) - Худо берди, Аллоҳ ато этди. Аллоҳнинг марҳамати, туҳфаси бўлган бола. ХУДОЙНАЗАР (ф.т-а.) - Худонинг назари тушган бола. ХУМОР (а.) - кўпдан интиқлик билан орзиқиб кутилган бола. ХУРРАМ (ф.т.) - шод, бахтиёр, хурсанд, бахтли бўлсин ёки қувончли кунда туғилган бола. ХУРСАНД (ф.т.) - шоду хуррам, бахтиёр бўлиб юрсин ёки қувончли кунда туғилган бола. ХУРШИД (ф.т.) — қуёш бениҳоят чиройли, хушсурат ёки иқболи қуёшдек порлоқ бўлсин. ХУРШИДА (ф.т.) - қуёшдек ҳусну жамол соҳибаси бўлган гўзал, сулув, латофатли киз ёки иқболи қуёшдек порлоқ бўлсин. Ч ЧАРОС (ўзб.) - кўзлари чаросдек фусункор, жозибаля, чиройли қиз ёки қоп-қора кўзлари катта қиз. ЧОРИ (ф.т.) - оиладаги тўртинчи ўғил. Ш ШАБНАМ (ф.т.) - шудрингдек беғубор, покиза қиз. ШАВКАТ (а.) - шон-шуҳрат, куч-қудратли бола бўлсин. ШАМСИДЦИН (а.) - диннинг қуёши. ШАМСИЯ (а.) - қуёшдек порловчи чароғон қиз, чиройли қиз.

ШАМСУЛЛОҲ (а.) - Аллоҳнинг нури, ёғдуси ёки Аллоҳнинг қуёвдек порлоқ чеҳрали, чиройли бандаси. ШАРБАТ (а.) - ёқимли, ширин, суюкли қиз. ШАРИФ (а.) - шарафли, муқаддас, азиз. ШАРИФА (а.) - азиз, қадрли, шарафли қиз. ШАФИҚА (а.) - шафқатли, меҳру мурувватли, оқибатли қиз. ШАҲБОЗ (ф.т.) - лочин, чакқон, шиддаткор, шижоатли, довюрак, қудратли бўлсин. ШАҲИНА (ф.т.) - довюрак, мард, жасур, қўрқмас қиз. ШАҲЛО (а.) - катта, қора кўзли, гўзал қиз. ШАҲНОЗ (ф.т.) - шоҳлар, асилзодалар авлодига мансуб нозли, нозик ва зебо, гўзал қиз. ШАҲОБИДДИН (а.) - диннинг ёрқин, нурли юлдузи. ШАҲОДАТ (а.) - гувоҳлик берувчи. ШЕРАЛИ (ф.т-а.) - шердек довюрак, қўрқмас, жасур, Алидек куч-қудрат, ақл-идрок эгаси бўлсин. ШЕРБОИ (ф.т-ўзб.). - шердек довюрак, жасур, баҳодир бола улғайиб бой-бадавлат бўлсин. ШЕРЗОД (ф.т.) - шернинг боласи; шердек довюрак, қўрқмас ботирлар авлодидан бўлган бола. ШЕРМУРОД (ф.т-а.) - шердек қўрқмас, жасур, довюрак бола мурод-мақсадига етсин. ШЕРМУҲАММАД (ф.т-а.) - шердек довюрак, жасур, баҳодир болани Муҳаммад (с.а.в.) охиратда шафоат қилсинлар. ШЕРХОН (ф.т.-ўзб.) - хон, асилзодалар авлодига мансуб, шердек довюрак, жасур, баҳодир бола ёки шерларнинг шери, ҳукмдори, яъни шердек довюрак баҳодирларнинг сардори. ШЕРҚОБИЛ (ф.т-а.) - шердек довюрак, жасур, баҳодир бола доно, ақшш, қобил бўлиб ўссин. ШЕРҚУЛ (ф.т-ўзб.) - Аллоҳнинг шердек жасур, довюрак бандаси. ШИРИН (ф.т.) - ёқимли, азиз, суюкли, ширин бола. ШОБЕРДИ (ф.т-ўзб.) - Аллоҳнинг марҳамати билан дунёга келган бола улғайиб улуғ мартабалар соҳиби бўлсин. ШОДИ (ф.т.) - шодлик, қувонч, бахтиёрлик. ШОДИБЕК (ф.т-ўзб.) - беклар авлодидан бўлган шоду хуррам, қувноқ, бахтиёр бола. ШОДИГУЛ (ф.т.) - шоду хандон, бахтиёр, қувноқ ва гулдек зебо қиз. ШОДИЁР (ф.т.) - шоду хуррамлик, қувонч, бахтиёрлик ҳамиша ҳамроҳи бўлсин ёки бизга шодликни ёр этган ёхуд қувончли кунда туғилган бола. ШОДИМУРОД (ф.т-а.) - шод, хуррам, бахтиёр бола улғайиб мурод-мақсадига етсин ёки шоду-хуррамлик, қувонч-бахтиёрлик келтирган бола муродимизга етказди. ШОДИМУҲАММДД (ф.т-а.) - шоду хуррам бахтиёр болани Муҳаммад (с.а.в.) охиратда шафоат қилсинлар. ШОДИЯ (ф.т.) - шод, хуррам, қувноқ, бахтиёр ёки қувончли кунда турилган киз. ШОДМОН (ф.т.) - шод, бахтиёр, қувноқ ёки ҳаёти шодликка тўлиқ бўлсин ехуд қувончли, шодмон кунда туғилган бола. ШОИР (а.) - шоир, сўзга чечан, ҳозиржавоб, ширинсўз, нотиқ бўлсин. ШОИРА (а.) - шоира бўлсин, сўзга чечан, ширинсухан, нотиқа қиз бўлсин. ШОЙИСТА (ф.т.) - ҳурмат-эҳтиромга лойиқ, эъзоз-эътиборга муносиб қиз. ШОКИР (а.) - шукур қилувчи, Аллоҳга шукур қилувчи бола бўлсин ёки бизга фарзанд бергани учун Аллоҳга шукр. ШОҲИДА (а.) - сулув, гўзал, зебо қиз. ШОҲИМАРДОН (ф.т.) - мард, баҳодирлар шоҳи. ШОҲРУҲ (ф.т.) - юзида шоҳлик аломатлари зоҳир бўлган келишган, зебо бола. ШОҲСАНАМ (ф.т-а.) - гўзаллар, сулувлар шоҳи, зеболиқда беназир, беқиёс қиз. ШУКУР (а.) - қаноат, сабру тоқат қилувчи, рози, миннатдор.

ШУКРУЛЛОҲ (а.) - бизга фарзанд ато қилганлиги учун Аллоҳга беҳад ҳамду санолар, шукроналар бўлсин. ШУҲРАТ (а.) - довруғ, обрў, шон, ифтихор. Э ЭЛБЕК (ўзб.) - улгайиб элнинг бега, сардори, йўлбошчиси бўлсин. ЭЛДОР (ўзб-ф.т.) - улғайиб юқори мартабалар эгаси, элнинг йўлбошчиси, раҳнамоси, ҳукмдори бўлсин. ЭЛМУРОД (ўзб-а-.)- эл орзу қилган фарзанд бўлсин, элини орзу-муродига эриштирсин. ЭРАЛИ (ўзб-а.) - жасур, дойюрак, мард бола Алидек куч-қудрат, ақл-заковатли бўлсин. ЭРГАШ (ўзб.) - ака ва опаларига эргашиб юрсин. ЭРКИН (ўзб-) - эркин, озод, ҳур бола. ЭСОН (ўзб.) - соғ-саломат, омон-эсон ўссин. ЭШБЕК (ўзб.) - беклар наслидан бўлган бола улғайиб, ака-укаларига ҳамдам, эш, ҳамнафас бўлсин. ЭШБЎРИ (ўзб.) - бўри ҳамроҳи, йўлдоши бўлиб, унн ёмон кучлардан, ёвуз руҳлардан ҳимоя қилсин, асрасин. ЭШДАБЛАТ (ўзб-а.) - мол-дунё, давлатга эришиб, бой-бадавлат бўлсин, ризқи бутун бўлиб, бахтли, тотув ҳаёт кечирсин. ЭШМУРОД (ўзб.-а.) - орзу кдяинган ҳамроҳ ёки орзусига ҳамроҳ бўлиб, мурод-мақсадига етсин. ЭШҚОБИЛ (ўзб.) - одобли, эс-ҳушли, қобил бола, ака- укаларига йўлдош, ҳамдам, эш бўлсин. ЭЪЗОЗ (а.) - эътиборга, ҳурмат-эҳгиромга сазовор бўлган қадрли, қимматли, суюкли бола. ЭҲСОН (а.) - совға, туҳфа. Ю ЮЛДУЗ (ўзб.) - юлдуздек ёруғ юзли, чиройли, гўзал қиз. ЮНУС (қад.яҳ.) - каптар. ЮСУФ (қад.яҳ.) - ортган, кўпайган ҳусн маъносида. Я ЯЙРА (ўзб.) - яйраб-яшнаб ўссин, ҳаёти қувончга тўлиқ бўлсин. ЯШАР (ўзб.) - яшаб кетсин. Ў ЎКТАМ (ўзб.) - кучли, қудратли, довюрак, жасур, виқорли. ЎЛМАС (ўзб.) - ўлмасин, умри узоқ бўлсин. ЎЛМАСОЙ (ўзб.) - ўлмасин, яшаб кетсин, умри узоқ бўлсин деб умид, ният қилинган ойдек гўзал, зебо қиз. УРАЛ (ўзб.) — туғилганда киндигига ўралиб тушган ёки жингалак сочли бола. ЎРОҚ (ўзб.) - ўроқдек ўткир, кескир бўлсин ёки киндиги ўроқ билан кесилган бола. ЎТКИР (ўзб.) - ўткнр, ўткир ақлу заковат соҳиби, доно бола бўлсин. ЎТКИРБЕК (ўзб.) - беклар авлодига мансуб бўлган ўткир ақлу заковат соҳиби, билимли, доно бола. ЎҒИЛОЙ (ўзб.) - шу ойдек гўзал қиздан кейинги туғилажак фарзанд ўғил бўлсин. ЎРИЛШОД (ўзб-ф.т.) - ушбу қувноқ, бахтиёр, шодон қиздан кейин туғиладиган бола ўғил бўлсин.

Қ ҚАЛДИРҒОЧ (ўзб.) - қалдирғочнинг қанотидек нозик, ингичка қошли, сулув, гўзал қиз. ҚАМБАР (а.) - тўрғай. ҚАҲРАМОН (ф.т.) - довюрак, жасур, қудратли, кўрқмас. ҚИЛИЧ (ўзб.) - киндиги қилич билан кесилган бола ёки қиличдай кескир, ўткир, мустаҳкам бўлсин. ҚУДРАТ (а.) - кучли, қудратли. ҚУДРАТУЛЛОҲ (а.) - Аллоҳнинг қудрати билан дунёга келган бола ёки Аллоҳнинг қудратли, кучли бандаси бўлсин. ҚУНДУЗ (ўзб.) - қундуздек чиройли, зебо қиз. ҚУНДУЗОЙ (ўзб.) - қундуздек гўзал, ойдек сулув, зебо қиз. ҚУРБОН (а.) - Қурбон ойида туғилган бола. ҚУРБОНАЛИ (а.) - Қурбон ойида дунёга келган бола Алидек куч-қудрат, акл-заковатли бўлсин. ҚУРБОННАЗАР (а.) - Қурбон ойида туғилган, Худонинг назари тушган бола. ҚУРБОНОЙ (а.-ўзб.) - Қурбон ойида туғилган ойдек гўзал, сулув қиз. ҚУТБИДДИН (а.) - диннинг асоси, таянчи. ҚУТЛИ (ўзб.) - бахтли, саодатманд, иқболи порлоқ. ҚУТЛИБЕКА (ўзб.) - бахтли,саодатли, иқболи порлоқ олийнасаб қиз. ҚЎЛДОШ (ўзб.) - кўмакчи, дўст, ҳамдам. ҚЎЧҚОР (ўзб.) - мояги, эркаклик тухуми катта бўлиб туғилган ёки пешонаси дўнг ёхуд қўчқордек кучли бола. ҚЎШОҚ (ўзб.) - баданида қўшимча аъзо билан туғилган бола. Ғ ҒАЙРАТ (а.) - серҳаракат, шижоатли, толмас, ғайратли бола бўлсин. ҒИЁС (а.) - кўмак, ердам, мадад. ҒИЁСИДДИН (а.) - диннинг мадади, кўмаги, ёрдами. ҒОЛИБ (а.) - зафар қозонувчи, енгилмас, юлиб. ҒУЛОМ (а.) - ёш хизматкор қул. Ҳ ҲАБИБ (а.) - суюкли дўст, қадрдон, ғамхўр. ҲАБИБА (а.) - севимли, меҳрибон, қадрли қиз. ҲАБИБУЛЛОҲ (а.) - Аллоҳнинг суюкли дўсти. ҲАЙДАР (а.) - арслон, қўрқмас, жасур, кучли, қудратли бола бўлсин. ҲАЙИТ (а.) - ҳайит байрами кунларида туғилган бола. ҲАЙИТАЛИ (а.) - ҳайит байрами кунларида дунёга келган бола Али каби зўр инсон бўлиб етишсин. ҲАЙИТГУЛ (а-ф.т) - ҳайит кунида туғилган, гулдек чиройли, зебо қиз. ҲАЙИТМУРОД (а.) - ҳайит кунида фарзандли бўлиб, орзумизга эришдик ёки ҳайит кунида туғилган бола мурод-мақсадига етсин. ҲАЛИМА (а.) - раҳмдил, шафқатли, мулойим табиатли, беозор, суюкли қиз. ҲАМДАМ (ф.т.) - содиқ дўст, ўртоқ, ака-укаларига, отасига ҳамдам, мададкор, эш бўлсин. ҲАМИД (а.) - Аллоҳ таолога ҳамду сано айтувчи.ҲАМИДА (а.) - Аллоҳга шукур қилувчи, ҳамду сано айтувчи ёки мақтовга сазовор қиз.Ҳ АМИДУЛЛОҲ (а.) - Аллоҳнинг мақтовига сазовор, аъло бандаси. ҲАМРО(Ҳ) (ф.т.) - ҳамдам, шерик.ҲАСАН (а.) - чиройли, аъло, гўзал. ҲАСАНАЛИ (а.) - чиройли, кўркам бола Алига ўхшаган яхши одам бўлсин. ҲАСАНХЎЖА (а-ф.т.) - хўжалар авлодига мансуб чиройли, кўркам бола.

ҲОЖИ (а.) -муқаддас ҳаж зиёратида бўлган зиёратчи. ҲОЖИМУРОД (а.) - ҳожи эриштирган орзу-мурод ёки улғайиб ҳожи бўлсин, мурод-мақсадига етсин. ҲОТАМ (а.) - олийҳиммат, саховатпеша бола. ҲУЛКАР (ўзб.) - Сурайё юлдузидек ёруғ юзли, чиройли гўзал қиз ёки иқболи сурайё юлдузидек порлоқ бўлсин. ҲУМОЮН (ф.т.) - муборак, қутлуғ.

Nomlarning etnografik motivlari bilan bog’liq tushu nchalar Nom berish bilan bog’liq

e’tiqod va rasmu rusumlar juda qadimgi zamonlardan tortib to hozirga qadar davom etmoqda va muayyan etnografik an’anaga aylangan. Bu hol o‘z navbatida nomlarning etnografik asosi bilan bog’liq terminlarni yuzaga keltiradi. Bular quyidagilardir:

1. SHaxsga ism berish, ism tanlash, ism qo‘yish, farzandni nomlash, ot qo‘yish, chaqaloqqa ism tanlash, munosib nom va b.

2. Nomlash bilan bog’liq udumlar: asrovchi ismlar (nomlar), bag’ishlov nomlar, ism-istaklar, salbiy ismlar, tavsifiy (diskreptiv) nomlar, evfemistik nom, xosiyatli ismlar, xosiyatsiz ismlar, o‘g’ilbop ism, qizlarbop ism, qo‘shaloq ism, qo‘shnomlilik, bolaning yashirin nomi kabi.

3. Nomni ma’naviy va estetik jihatdan baholash bilan bog’liq tushunchalar: a) ijobiy baho: go‘zal ism, chiroyli ism, ko‘rkam ismlar, munosib ism, mazmunan chiroyli ism, yaxshi ism; b) salbiy baho: bema’ni (xunuk) nom, dabdabali ism, kamsituvchi nomlar, nomaqbul nomlar, nomunosib nomlar, xunuk ismlar, xunuk ma’noli nomlar, eskicha nomlar va b.

Аntroponimlar ономастиканинг бошқа тармоқларида аtoqli otni yasash uchun asos bo‘lgan lug’aviy material вазифасини ўтайди. ning lug’aviy asosini anglatuvchi terminlar: antrooronim, antropokomonim, antropotoponim, antrooykonim, antroteonim, antropoetnonim kabi

Onomastik birliklarning tarixiy (davriy) mansublig iga oid tushunchalar. Ma’lumki, har qanday tildagi onomastik birliklar bir davrning mahsuli emas, balki tilda

qadimiyatdan tortib, shu kunga qadar yuzaga kelgan lisoniy hodisadir. Bizning kuzatishlarimiz o‘zbek onomastikasida onomastik birliklar, tarixiylik, davriy mansubligiga ko‘ra ikki katta guruhga bo‘lib tadqiq qilinayotganini ko‘rsatdi: 1) tarixiy nomlar; 2) yangi, zamonaviy nomlar. SHunga ko‘ra tarixiy nomlarni atash uchun quyidagi terminlardan foydalanilmoqda: a) tarixiy antroponimiya; b) qadimiy yunoncha ismlar, qadimiy yahudiycha ismlar, azaliy nomlar.

Zamonaviy nomlarni atash uchun quyidagi terminlardan foydalanilgan: a) tarkibida «zamonaviy», «hozirgi» so‘zlari ishtirok etgan terminlar: zamonaviy nomlar, zamonaviy ismlar, zamonaviy ismlar fondi; hozirgi o‘zbek ismlari; b) tarkibida «yangi», «yangidan» so‘zi mavjud terminlar: yangi ismlar, yangidan ijod qilingan ismlar, yangidan yasalgan ismlar, yangi va b.

Tarixiy-an’anaviy antroponimlar . Onomastika ilmiy soha sifatida yangi bo‘lsa-da, «nomlash», «nom berish», «atash», «ism berish», «ot qo‘yish», «nom berish» kabi hodisalar juda qadimiy udumlardir. Bular haqida ko‘pgina ko‘hna manbalar, etnografik adabiyotlarda qimmatli ma’lumotlar bor.

Turkiy tillarda «nom» ma’nosidagi «ot» so‘zi juda qadimiy davrlardan ma’lum. Qadimiy turkiy tilda ot so‘zi: ot (ism, nom), ot (hayvon nomi), ot (otmoq), ot (yuragi otdi – yuragi urib turibdi) ma’nolarini ifoda qilgan. Bu so‘zning onomastikaga tegishli ot //’ od (ad) shakli: 1) ism; 2) umuman nom; 3) unvon, titul ma’nolarini anglatgan. Ism ma’nosidagi ot so‘zi at al – ismga ega bo‘lish, at ata – ism berish, at ber – ism berish, ati kotrulmus – oti yuksaldi, mashhur bo‘ldi, at qoy – ot qo‘y, at tut – ismli bo‘lib yurmoq kabi birikma, iboralar tarkibida kelgan.

M.Koshg’ariy a:t so‘zi – ism, ot va laqab, unvon ma’nosida qo‘llanishini ko‘rsatgan. Ushbu muallif atadi – fe’lini shunday izohlaydi: «ol aңar at atadi – u unga bir laqab berdi. Ot qo‘yib atashga ham bu so‘z qo‘llaniladi». XII-XIII asr yozma obidasi bo‘lmish «Tafsir» tilida at (ot) I – ism, nom; at II – hayvon nomi va at – otmoq, uloqtirmoq; at III – yorishmoq, tong otmoq

omonimlari qayd qilingan. Nomlash jarayonini atan – ismli bo‘lmoq, ata – ism bermoq, nomlamoq so‘zlari ifodalagan.

YUqorida qayd qilingan manbalarda ism, nom leksemalari uchramaydi. SHu narsa ham xarakterliki, adash so‘zi (birdan ortiq shaxslar ismining o‘xshash, bir xil bo‘lib qolishi) «Drevnetyurkskiy slovar»da, shuningdek, «Devonu lug’atit turk»da «do‘st, o‘rtoq» deb izohlangan. «Tafsir» leksikasida at II so‘ziga at tashi (otdoshi) keltirilib, «adash» - bir xil ismli izohi berilgan.

Arabcha ism, forscha nom leksemalari o‘zbek tiliga keyinchalik, XIII asrlardan keyin kirgan bo‘lishi mumkin. CHunki XIV asrlarga oid Xorazm yozma obidalari tilida at so‘zi bilan bir qatorda ism, nomdor leksemalari uchraydi.

Navoiy tilida ism, nom so‘zlari ot so‘zi bilan parallel qo‘llanilgan. Ism so‘zidan ismlik (nomli, nomga ega bo‘lgan) so‘zi yasalgan. Ushbu manbada negadir nom so‘zining o‘z ma’nosi emas, ko‘chma ma’nosi izohlangan: nom – obro‘, e’tibor, shuhrat, nomus. Ushbu so‘z negizida yasalgan nomvor (nom chiqargan, mashhur), nomdor (dongdor), nomdorlik (mashhurlik), nomjo‘y (shuhratparast), nomzod (unashilgan, oldindan belgilangan), nomiy (nomli, shuhratli) so‘zlarining mavjudligi nom so‘zi XV asr tilida ancha seriste’mol bo‘lganidan darak beradi.

Ot (a:t) so‘zi barcha turkiy tillarda uchraydi. E.V.Sevortyan ot so‘zining bu tillardagi beshta ma’nosini qayd qilgan. Ular orasida ot so‘zining ism, nom, laqab ma’nolari birinchi o‘rinda turadi. Tadqiqotchilarning aksariyati ot (a:t) – chaqirmoq, qichqirmoq, aytmoq ma’nosidagi o‘zakdan paydo bo‘lgan, bunga dalil sifatida ba’zi turkiy tillarda ata so‘zining chaqirish, qichqiriq ma’nosida uchrashini keltirishadi.

«O‘zbek tilining izohli lug’ati»da ot, ism, nom so‘zlari keng izohlangan. Ot so‘zining 5 ta ma’nosi izohlangan: 1. Kishining shaxsiy ismi. 2. Unvon, mansab. 3. Zot, urug’. 4. SHuhrat, dong. 5. Grammatik kategoriya. Ushbu lug’atda ism so‘zini aynan ot deb to‘g’ri izohlangan. Ism so‘zi maqolasida ismi xos - gram. esk. atoqli ot: ismi om – gram. esk. turdosh ot terminlari ham keltirilgan. SHuningdek, ismdosh, ismlamoq, ismlanmoq, ismli so‘zlari ham bosh so‘z sifatida keltirilgani ham diqqatga molikdir.

Nom so‘ziga berilgan izohdan bu so‘z ot, ism so‘zlariga nisbatan kengroq ma’noga egaligi ma’lum bo‘ladi: «SHaxs yoki narsa-predmetlarga qo‘yilgan ot, ism». Demak, nom so‘zi keltirilgan ma’noda ot so‘zining umumiy ma’nosiga yaqinlashadi. Ism so‘zi esa ko‘proq shaxsning atoqli oti ma’nosini anglatadi va antroponim tushunchasini ifodalaydi. Hozirgi o‘zbek tilida shaxs yoki ob’ektni nomlash jarayonini nomlamoq, nomlanmoq, nomli, nomsiz terminlari ifodalaydi. Ism o‘zagidan yasalgan ismlamoq, ismlanmoq, ismli, ismdosh so‘zlari kamiste’molligi bilan xarakterlanadi. Kuzatishlar ism so‘zi hozirgi o‘zbek tilida ko‘proq shaxsning atoqli oti, antroponim ma’nosida, ot, nom so‘zlari esa umuman nom, atoqli ot ma’nolarida me’yorlashganini ko‘rsatadi.

O‘zbek tilining tarixiy rivoji davomida ot, ism, nom so‘zlari bilan bog’liq ba’zi leksema va iboralar iste’moldan chiqqan. Bular asmo – ism so‘zining ko‘plik shakli: ismlar, nomlar; ismi xos – atoqli ot, ismi om – turdosh ot, atan – ism, nomga ega bo‘lmoq va b.

YUqorida tahlil qilingan ot, ism, nom, atash, nomlash tarixiy-an’anaviy so‘zlardir. Bu so‘zlar o‘tmishda onomastik ma’nodan ko‘ra ko‘proq etnografik ma’no ifodalagan. Hozirda bu so‘zlarga ilmiy terminlik vazifasi ham yuklatilgan.

Onomastikaning tarixiy-an’anaviy terminlari qatoriga laqab (alqob), taxallus, laqablanmoq kabilarni ham kiritish mumkin. Ishda ushbu terminlarning ma’no va vazifalari keng izohlangan.

O‘zbekcha terminlar. So‘zshunoslikka oid ilmiy adabiyotlarda «turkiy so‘z», «tub turkiy so‘z», «turkiy leksema», «umumturkiy leksika» kabi terminlar qatorida «o‘zbekcha so‘z» termini ham ishlatiladi. Ammo «turkiy so‘z», «umumturkiy so‘z» va «o‘zbekcha so‘z» tushunchalari ko‘p holda farqlanmaydi. To‘g’ri, o‘zbekcha so‘zlar ham turkiy leksika tarkibiga kiradi, ammo E.Begmatov to‘g’ri ta’kidlaganidek, bu ikki tushuncha bir xil narsa emas. Keltirilgan fikr

onomastika terminlari tizimidagi o‘zbekcha terminlarni tahlil qilish uchun ham to‘lig’icha tegishlidir.

O‘z materialdan hosil qilingan o‘zbekcha terminlarda terminni yasovchi asos ham, yasovchi qo‘shimchasi ham turkiy til materialidan iborat bo‘ladi: atash, atash tizimi, atoqli ot, aniqlagich, ikki so‘zli, ikki o‘zakli, ot qo‘yish, turdosh so‘z, erkalash otlari, qo‘shimchali o‘zak, qo‘shimchasiz o‘zak va b.

Negizini sof turkiy material tashkil qilgan o‘zbekcha sodda terminlar miqdoran ko‘p emas. Ammo bu so‘zlar termin yasashning boshqa bir usulida juda sermahsul ekanini ko‘ramiz:

– ikkinchi qismi ism so‘zidan iborat bo‘lgan terminlar: asrovchi ism, bog’liq ism, yangi ism, o‘zbekcha ism, qisqargan ism, qo‘shimcha ism, so‘zlovchi ism, turkiy ism, tutashgan ism, qo‘shaloq ism, to‘qima ism va b.;

– ikkinchi qismi nom so‘zidan iborat terminlar: ko‘l nomi, ko‘prik nomi, ko‘chirma nom, ovul nomi, soy nomi, to‘qima nom, urug’ nomi, elat nomi, o‘lik nom, qo‘shnom, buloq nomi, kechik nomi, yo‘l nomi va b.

O‘zbek onomastikasida o‘zlashgan material negizida hosil qilingan o‘zbekcha antroponimlar. ancha sermahsuldir. Bunday terminlarning lisoniy materiali etimologik jihatdan noturkiy tilga mansub bo‘lsa-da, termin o‘zbek tilida yasalgan, ushbu tilning mahsuli hisoblanadi. Bunday terminlarni materialiga ko‘ra uch guruhga bo‘lish mumkin:

Исмларнинг изохди лугатида киши исмларининг этнографик маънолари холи-кудрат ёритилди. Исмларнинг этнографик маъ-носи муайян иемнинг пайдо булиши, танланиши ва чак.алок.ка берилишига асос, сабаб булган тушунчаларнинг ифодаланиши-дан иборатдир. Этнофафик маъно аслида бирор бир иемнинг юзага келиши учун асос булган эхтиёжни англатадиган сабаб — вокеа ва расм-русмлар, удумлар, кишиларнинг ном орк.али изх.ор к.иладиган истак ва орзулари, тилак ва хохишлари \ак.идаги эт-нографик маълумотлар мазмунидан иборатдир.

Исмларнинг юзага келиши ва берилиши факатгина маънавий эмас, балки бир катор моддий, амалий тадбирларни х.ам уз ичига к.амраб олади. Улар чак.алокк,а исм бериш пайтида амалга оши-рилади. Масалан, узбекларда Сотиболди, Соттибой, Сотимбека, Сотциной, Сотилюн исмлари бор. Бу исмларнинг пайдо булиши чакалокни "сотиб олиш" удумини адо этиш билан чамбарчас бог-ликдир. Утмишда фарзандлари турмасдан нобуд булаверган узбек оилаларида "сотиб олиш" одатига катта умид боглашган. Бу одат-га кура, бола тугилгач хох. угил, хох у киз булсин, тарозининг бир палласига гудак, иккинчи палласига озук.а солинарди (бадавлат оилаларда озук.а урнига к.имматбах.о нарсалар х.ам куйилган). Улар огирлиги тенглаштирилган. Доя хотин билан уй эгаси (боланинг онаси) уртасида уша удум билан алокадор диалогик характердаги гап-сузлар айтилгач, бола "сотиб олинган" хисобланган. Озукани дояхотин олган, унга яна кушимча совгалар х.ам берилган. Утмиш аждодларимиз боланинг турли касалликларга чалини-ши, ногирон булиб к.олиши, носоглом тугилиши, чак.алокдарнинг турмасдан бевак.т улавериши ёки келажакда бахтсиз, омадсиз булиши маълум ёвуз кучларнинг, чакалок. душманларининг иши деб \исоблашган. Гудакнинг душмани деб \исобланган бундай ёвуз кучлар хаёлий, афсонавий, баъзи хрлларда эса моддий (реал) ту-шунчалар, нарса ва объектлардан иборат булиб, Узбекистоннинг турли худудларида х.ар хил тасаввур килинган ва номланган. Улар-нинг энг асосийлари куйидагилар: шайтон, дев, алвасти, ажда\о, пари, азроил, ялмогиз кампир, жин, инсу жинс, ажина, аяз, чил тон, мастон, тулпор, арвохлар, утган аждодлар рухи, шайтонлаш, ел К.ОК.ИШИ, хосиятсиз шабада тегиши, жин уриши, пари кокиши, ёнгоктагида ётиб к.олиш, хосиятсиз ерда бемахалда ухлаб колиш, фарзандсиз аёлнинг назари (суки), ёмон хулкди кишиларнинг назари (суки), кузи тегиши, кинна кириши, кузикиш, ичикиш, шайтонлаш, хосиятсиз кийимлар, ота ёки онанинг к.андайдир ноурин харакатлари (гунохи), чакалок. тугилган уй (жой)нинг, колаверса болага куйилган иемнинг хосиятсизлиги ёки огирлик килиши ва бошкалар.

Кишилар кадим-кадимлардан чак.алок,ни бундай ёвуз кучлар-дан химоя килиш чораларини ахтаришган. Шу сабабли ота-она-лар чак.алок.ни унинг душманларидан

яшириш, ёвуз кучларни алдаш, адаштириш, чалгитиш, иложи булса уларни тамоман бар-тараф К.ИЛИШНИНГ турли усул ва чоралари уйлаб топишган. Булар кисман куйидагилар:

— Х.°миладор онани бегона, ёмон кузлардан яшириш ва сак,-лаш. — Чакалокни чилласи чикмагунча бегона одамларга курсат-маслик. — Серфарзанд ва кекса аёлларни доя килиш. — Ёвуз кучлар чучийдиган ва як.инлашмайдиган нарсаларни, Куръон, дуолар,

туморлар, нон, пичок., саримсок,, к.алампир, хур-монинг дони, кузмунчок., илоннинг калла суяги ёки пусти, ба-лик.нинг умурткаси ва бошини чакалокнинг бешигига ва кийим-ларига куйиш ёки осиб куйиш.

— Чакалокни бепушт кишиларга курсатмаслик ва кутартир-маслик. — Болани ёмон хулкди одамлардан эхтиёт килиш. — Боланинг тугилиш урнини узгартириш — узга уйга бориб тугиш. — Болани бир ой ёки бир йил муддатга бошка одамга тарбия-га бериш. — Болани бошка бир аёл эмизиб тарбиялаши. — Етти окшом, катта чилла, бури чилла, сулаймон чирок., этак-ка солиш, телпакка

солиш, изини кесиш, томдан юмалатиш, к.ас-нокдан утказиш, бури огзидан утказиб олиш, ит куйлак кийги-зиш каби удумларни адо этиш.

— "Кокил куйиш", "Хайдар кокил", "Эргаш кокил куйиш", "ко-кил туйи" каби удум ва маросимларни бажариш.

— "Сотиб олди", "топиб олди" каби расму русумларга амал К.ИЛИШ.

— Чакалок.ни тегишли дуолар, орзу ва олк.ишлар айтган х.олда бешикка солиб белаш, бешикдан олиш, исм бериш каби жараён-ларни адо этиш.

— Укитиб юбориш, дам солдириш, ис чикариб юбориш, иси рик. солиш, кучириб юбориш.

— Садака бериш, курбонлик к.илиш, кон чикариш, азиз жой-ларни зиёрат килиш. — Чакалокнинг кийимларини, исмини алмаштириш, ётиш жойини узгартириш,

кечалари чирок, ёк.иб куйиш, кекса ёшли кариндошларнинг эски кийимлари парчасидан чакалокда кийимлар тикиб кийдириш.

— Аллохи таолодан мадад, нажот сураш. — Чак.алок. гакдирини пайгамбарлар, халифалар, азиз-авлиё-лар, мук.аддас

к.адамжойларга боглаш ва уларнинг кумагидан умид-ланиш. — Чакалокни азиз-авлиёлар, шайхлар, эшонлар, пирларга ба-гишлаш, назир килиш ва

бу оркали уларнинг мурувватига, кума-гига таяниш.

— Мукаддас деб х.исобланувчи к,адамжойлар, к.абрлар, тош, булок., кудук., гор, дарахтлар ва б.ларга сикиниб улардан нажот ахтариш.

— "Хосиятли", "хосиятсиз" исмлар мавжуд деб билиш ва чакалокда муносиб ном танлашга харакат килиш

— Чакалокда вактинча исм куймаслик. — Чакалокда ёмон хулкди, касалманд кишиларнинг исмига ухшаш исмларни

бермаслик. — Чак.алокка берилган иемни бегоналардан яшириш, сир ту-тиш. — Утмиш аждодлар (боболар, бобокалонлар, бувилар, момо-лар) рух.ига сигиниш,

улардан мадад сураш ва б. Узбек тилидаги купгина исмларнинг юзага келиши юкррида келтирилган расм-

русмлар, удумлар, эътикрд ва тасаввурлар билан узвий богликдир. Шу билан бирга, жуда к,адим-кадимлардан боланинг сог булиши, яшаб кетиши, келгуси бахти унга куйила-диган исм билан боглик, булади деб \исоблашган. Бинобарин, чакалокка муваффакиятли танланган ва берилган ном унинг так,-дири, х.аётига катта таъсир курсатади, исм одамнинг рух.ияти, такдирини узида мужассам килади, киши уз исмиги ухшайди, деб ишонишган. Натижада одамлар "х.осиятли" ("кутли") ва "хосиятсиз", яхши ва ёмон исмлар бор деб хисоблашган. Шу сабабли чакалокнинг турли касалларга чалинавериши ёки оилада бола-ларнинг турмасдан нобуд булавериши, бола баданида турли нук-сонларнинг мавжуд булиши, колаверса фарзанднинг келгувси бахти унинг исмига боглик деб билганлар. Мана шундай тасаввурлар туфайли замонлар утиши билан чакалокка берилувчи исм одамни узаро фаркдаш, аташгина эмас, балки уни турли бало-казолардан асрайдиган, мухрфаза киладиган, куткарадиган, ин-сонга бахтли тавдир, нурли икбол бахш этадиган воситага айлана

борган. Шу туфайли кишилар кадим даврлардан болага исм бериш ишига нихрятда масъулият билан ёндошишган. Шунга кура хам тилдаги барча исмларнинг маълум сабаби, асоси хамда узига хос этнографик маъноси мавжуддир.

Ота-она уз фарзандига исм беришда чакалокда узок, умр ти-лаш, боланинг етук, комил инсон булиб етишиши ва унинг кел-гувсида бахтли булишини орзу килади. Мана шу истак ва орзулар болага исм танлаш ва куйишнинг, бунга оид удумларни адо этиш-нинг негизини ташкил килади. Чакалокда куйиладиган исм унинг такдирига таъсир кдлади, исмлар хрсиятли ва хосиятсиз булади дейилган тасаввурлар давр-лар утиши билан исмларни боланинг х.имоячисига, унга кандай-дир богланган, унга доимо ва бир умр эш, хайдам булиб юради-ган воситага айлантира борган. Шу тарзда "асровчи исмлар" ёки "химоя номлари" деб юритилувчи номлар гурухи юзага келган. "Асровчи исмлар" мазмунан ижобий, чиройли номлардан ва куп хрлда купол, хунук маъноли номлардан ташкил топган. Болага хунук маъноли сузлардан ясалган исмларнинг берилиши чакалокни ёмон кузлардан, куз тегишдан асраш, гудакнинг душма-ни булмиш ёвуз кучларни чалгитиш, алдаш мак.сади билан бог-ликдир. Узбек исмлари орасида анчагина "асровчи исмлар" мавжуд булиб, уларнинг асосий гурухдари куйидагилардир:

1. Ота-оналарнинг уз фарзандига соглик, узок, умр тилашини ифода этувчи исмлар: Турсун, Турди, Тухтпасин, Улмас, Юрсин, Омонтурди, Туррун, Тургуной, Эргаш, Йулдош каби.

2. Ота-онанинг уз фарзандининг турли касалликларни енги-ши, чидамли, иродали, мустахдам булиб усишини орзу килиб куйилган исмлар. Бундай исмлар, одатда, мустахкамлик рамзи булган нарсалар, буюмлар, курол-яроглар номидан ясалган булади: Тош, Тошбой, Тошхон, Темур, Темура, Метинбой, Пулат, Чуён-бой, К,иличбой, Ханжара, К^ал^онбой, Тешабой, Болтабой. Шунин-гдек баъзи исмлар бевосита мустахкамлик, иродалик тушунчала-рининг номи булган сузлардан ясалади: Махкам, Махкамой, Берк, Беркиной ва б.

3. Яшовчанлик, бархаётлик, чидамлилик, узок, умр рамзи булмиш дарахтлар, нарсалар номидан ясалган исмлар: Чинор, Чинора, Садабой, Арчабой, Ёвшан ва б.

4. Ёкимсизлик, нохушлик, аччикдик рамзи хисобланувчи нарсалар, усимликлар номидан ясалган исмлар: Саримсоц, Суюнбой, Пиёзбек ва б. Мана шундай исмлар куйилса чакалокнинг душма-ни, ёвуз кучлар болага якинлашмайди, ундан нари кетади деб хисоблашган.

5. Баъзан атайлаб хунук маъноли номларни куйишган: Ёмон-бола, Итолмас, Итемас, Касофат, Шатлбой, Сабила каби. Ки- шилар бола шундай номланса эътиборсиз булади, унга куз тег-майди деб хисоблашган.

6. Исм кадимий диний эътикрдларга асосланиб кукка (осмон-га) — Ой, Кун (Куёш) ва бошка осмоний жисмлар кудратига сигиниш асосида куйилган: Ойбуви, Ойхон, Ощиз, Юлдуз, Хулка-рой, Чулпоной, Ойпарча, Ойманглай, Кунхон, Кунбой, Куёшбек, Ойтулди, Кунтурди, Ойтугди, Тангриберди, Тангриберган ва б.

7. Кишилар кадимий даврлардан бери баъзи нодир металлар, маъдан, тошлар, масалан, дур, зумрад, олтин, лаъл, марварид, маржон, ложувард, ёкут ва б. чакалокни касалликлардан, бало-офатлардан асрайди деб билишган. Мана шу эътикддга кура бо-лаларга (купрок. киз фарзандларга) Дурдона, Дурбек, Зумрад, Га-вх.ар, Олтиной, Марвад (Марварид), Ёкутой, Маржонбиби, Лаъ-лихон каби исмлар берилган. Кейинчалик бу номлар гузаллик, нафосат, азизлик, к.адр-к,иммат маъноларини хам ифодалайди-ган булган.

8. Мукаддас деб улугланган х.амда сигинилган баъзи хайвон-лар, жонивор, кушларнинг номларидан ясалган исмлар: Бурибой, Буринисо, Бойбури, а̂ш^ирбой, Шаралбой, Арслон, Йулбарс, К,ар-чигай, Лочин, Бургуш ва б.

9. Баъзи чак.алокдар баданида кандайдир ортикча белгилар, жисмоний камчиликлар (хол, тож, к.изил тамга, ортикча бармок. ва б.) билан тугилган. Бу нук.сон ва белгилар болага исм беришда хисобга олинмаса улар боланинг соглигига, хаётига, келажак тур-мушига хавф тугдиради деб тушунилган. Бундай норасидаларни уз номи билан тугилган бола деб хисоблашган ва уларга уша нук,-сонлар, ортикча белгилар номидан ясалган исмлар куйилган. Чунончи: Холбой, Холбиби, Анор, Анорбой, Анорхон, Менгли, Менг-либой, Менглихон, Нишонбой, Тожи, Ортщбой, Тожихон, Норбой, Норшожи, Кушок;, Чала, Чалабой, Очил, Очила ва б.

10. Ота-оналар чакдлокда хавф тугдирадиган ёвуз кучларни чалгитиш, алдаш оркдди болани турли касаллик ва хавфлардан саклаб крлмокчи булишган ва мана шу ниятга хос

хамда мое исмларни ижод килишган: Алдан, Алданбой, Алданой, Алмаш, Алмаш-син, Янглиш, Янглишой, Бегона ва б.

11. Чакалокда берилган иемни яшириш, уни бошка кушимча исм ёки лакаб билан юритиш, баъзан эса болага умуман исм куймаслик удумлари хам болани ёмон кузлардан, бевакт улимдан асрашга каратилган харакатдир. Чунончи, узбек исмлари орасида Номсиз, Ошсиз каби исмлар учрайди.

12. Диний тушунча ва эътикодлар билан боглик номдир. Бу-ларга куйидагилар киради: а) Аллохнинг номи, сифатларидан, уни мадх килувчи тушун-чалар номидан ясалган

исмлар: Абдулла, Абдурахмон, Абдусалом, Абдусатшор, Хрмидума, Хайрулла, Шамсулла ва б.

б) Пайгамбарларнинг номлари ва сифатларини билдирувчи сузлардан ясалган исмлар: Мухаммад, Идрис, Иброхим, Исхок, Яъкуб, Мусо, Юнус, Исо; Ахмад, Хамид, Махмуд, Расул, Наби (й), Комил, Хабибулла, Нажибулла, Башир, Мубожир ва б.

в) Халифалар, баъзи сахрбалар, азиз-авлиёларнинг номларига нисбат берилган исмлар; Абубакр, Сиддщ, Умар, Усмон, Али ва б.

г) Пайгамбарнинг фарзандлари, кариндошлари, якинлари номидан олинган исмлар; Фотима, Марям, Хддича, Хасан, Хусан, Зайнаб, Ойша, Сафия, Хабиба ва б.

Баъзи исмларнинг яратилиши ёки танлаши куп хрлларда уша номни танлаган ёки ижод килган кишилар учунгина маълум булади. Бундай исмларнинг кенгрок доирада, умуммиллий доирада маълум ва тушунарли булиши ушбу номнинг кенгрок. таркали-ши, умумудум даражасига кутарилиши билан богликдир. Лекин баъзи исмлар бир оила доирасида ва бир мартагина кулланилиб кейинчалик кулланилишдан чикиб кетиши хам мумкин. Узбек тилидаги исмларни кайд к.илинган хусусиятларга кура куйидаги учта гурухга булиш мумкин.

1. Умуммиллий, умумудум исмлар. Бундай исмлар узбек халки антропонимияси учун муштарак номлар булиб, уларнинг пайдо булиши сабаблари ва бу билан боглик, маънолар купчиликка тушунарли булади. Чунончи: Турсун, Турди, Улмас, Ботпир, Гузал, Худойбврди, Хайишбой ва б.

2. Махаллий, минтакавий исмлар. Баъзи исмлар умуммиллий доирада эмас, балки минтака, худуд доирасида кенг таркдлган ва уша худуд ахолией учун тушунарли булиши мумкин. Чунончи, Кашкддарёда Кузигул исми куп учрайди. Бу исм эрта бахорда са-рик, рангли нозик гул очувчи усимлик номи билан богликдир ва "кузигул" кукарганда, очилганда тугилган киз маъносидадир. Баъзи Худудларда Чутпбой исми мавжуд ва у тешанинг махаллий-лахжа-вий номи чут сузи билан алокадордир хамда Тешабой исмининг синонимидир ва б. Махаллий минтакавий исмларнинг баъзила-ри кейинчалик кенг таркалиб умуммиллий исмлар доирасига утиши мумкин.

3. Оилавий доирада маълум исмлар. Бундай исмларнинг юзага келиши, маъноси уша номни танлаган ёки ижод килган кишилар доираси учунгина маълум булади. Одатда бундай номлар ота-она-ларнинг маълум индивидуал хохиш-истакларини ифодалайди ёки фавкулодда яратилади. Бу каби исмлар кейинчалик кенг удум булиши, кенгрок. таркалиши туфайли удуммиллий ёки минтакавий маълум номлар кдторига утиши мумкин.

Юкорида куриб утилганидек, узбек тилидаги исмларнинг ак-сариятида дунёга келган гудакни турли хавфлардан химоя килиш гояси, нияти мужассамлашган. Шу сабабли бундай исмларнинг юзага келишида кадимий тотемистик, анимистик тасаввурлар, кухна диний акидалар, сигинишларнинг бошка хил куринишла-ри, удумлар, кейинчалик эса ислом дини таълимоти билан ало-к.адор булган диний, фалсафий к,арашлар, эътик,од ва ишончлар асосий роль уйнаган. Айни вактда узбек тилидаги исмларнинг маълум к,исми узбек халкининг юксак маданияти ва маънавияти, нозик диди, гузал-лик ва нафосатга оид майллар билан богликдир.

Бизнинг кузатишимизча, бундай исмлар 200 ортикдир. Улар-ни ясалишига к.араб куйидагича гурухдаш мумкин:

1) гуллар ва усимликларнинг номларидан: Гул, Гули, Лола, Лолагул, Агпиргул, Бойчечак, Чечак;

2) баъзи хайвонлар ва кушларнинг номларидан: Товус, К^алдир-РОЧ, Олмахон, Кундузой;

3) баъзи кимматбахо маъдан ва нарсаларнинг номларидан: Марварид, Маржоной, Кумишбиби, Олтин, Олтиной, Тиллахон, Ёцутой, Гавхар;

4) самовий (космик) объектларнинг номларидан: Юлдуз, Куё-шой, Офтобхон, Шамсия, Хилола, Чулпоной;

5) йил, вакт ва фаелларнинг номларидан: Бахор, Бахора, Куклам, Навбахор, Гулбахор; 6) ёруглик, равшанлик ва нур тушунчаларининг номларидан: Анвара, Ёркиной,

Мунаввара, Нурия, Равшан, Равшана, Нурлироят; 7) тозалик, софлик, озодалик тушунчаларини ифода килувчи сузлардан: Берубор,

Тиникой, Тозагул, Покиза, Озода; 8) баъзи ширинликлар, лаззатли нарсалар номидан: Лаззатой, Лазиза, Чучукой, Ширин,

Шакархон, Кандолатхон; 9) гузаллик ва нафосат тушунчаларини англатадиган бир катор исмлар мана шу

тушунчаларни ифода кзчладиган сузларнинг куши-лиши асосида хосил килинади: Гулхумор, Кунсулув, Нурсулув, Ой-кумуш, Заркумуш ва б.

Шунингдек хозирги узбек тилидаги 300 дан ортик. исмларнинг пайдо булиши ва болага куйилиш асосларини исм берувчи-ларнинг ахлокий-тарбиявий омиллар билан боглик. истак-хохиш-лари ташкил к,илади. Булар куйидаги майллардир:

1. Бола яхши ва муносиб инсон булиб улгайиши орзу килинади: Яхшибой, Яхшитой, Яхшимурод, Яхшигул, Яхшихон, Яхшикиз, Муносиб, Муносиба, Аъло, Аълохон, Маъкул, Мащулой, Макбулой, Дурусхон.

2. Бола улгайиб яхши хулкди, ахлокди инсон булишини иста-шади: Дилкаш, Мумин, Муминтой, Крбилжон, Инсоф, Инсофли, Хуишиназ, Окюрак.

3. Рамхур, мехрибон, олижаноб одам булишини хохлашади: Ахилжон, Мехри, Мехрибон, Мехрихон, Мехрия, Вафодор.

4. Фарзанд босик, вазмин, камтарин инсон булишини орзу Килинади: Босик, Ювош, Сокин, Сокина, Камтар. 5. Гудак кучли, бакувват, кудратли, иродали булиб усишини орзу кчдлишади: Бардош, Иродахон, Азамат, Зурбой, Мицлибой, Забардаст, Пахлавон, Полвон.

6 Хушёр, зийрак, тадбиркор, эпчил булиб улрайишини хохла-шади: Чакконбой, Жушкин, Жушкиной, Илдам, Зийракхон, Мохир, Мохира, Чевар, Чевара, Зийрак, Шиддат.

7. Жасур, мард, довюрак йигит булиб улгайишини орзу к,или-шади: Ботир, Баходир, Жасур, Жасура, Тоймас, К,айтмас.

8. Адолатли, х.алол, одил инсон булиб улгайиши орзу к.илина-ди: Турри, Туррижон, Одил, Одила, Адолат, Чинкул, Чинйигит, Чинкора.

9. Кенг кунгил, сахий, саховатли булишлиги ифодаланилади: Таити, Тантибой, Хотамтой, Жумард, Жавод.

10. Инсонсевар булишини исташади: Анис, Аниса, Улфат, Ул-фатхон, Шафик, Муниса, Дуст, Дустбул.

11. Комил, мукаммал инсон булиши орзу к,илинади: Мукам-мал, Муфассал, Мунтазам, Комил, Комила.

12. Одамлар хурмат, эъзоз киладиган, кдцрлайдиган инсон булишини хохдашади: Иззат, Иззатой, Икром, Икрома, Хурма-той, Обруй, Ардоь;, Эъзоз, Эъзоза, Эътибор.

13. Таникди, машхур, шухратли одам булсин: Буюк Буюкхон, Шавкат, Шухрат, Машхура, Ролиб, Ролиба, Машъал, Достон.

14. Акдли, доно, донишманд инсон булиб улгайиши исталади: Ак<л, АКсЛбек, Аклой, Окил, Окила, Доно, Доногул, Донохон, Фахима, Фикрия.

15. Билимли, укимишли, маърифатли инсон булиб улгайиши орзу кчллинади. Олима, Адиб, Адиба, Шоира, Илимдор, Фозил, Фо-зила, Ориф, Орифа, Мактаб, Маърифат.

16. Уз ватани, халк.и ва замонасига муносиб инсон булиб етиш-син деб ният килинади: Элсевар, Элуми, Элёр, Элбек, Элдош, Улус, Улусбек, Ифтихор. ИСМ ВА ФАМИЛИЯ ТАНЛАШНИНГ АЙРИМ МУАММОЛАРИ

Чакалокда ном куйиш, муносиб исм танлаш кадимги лавр-лардан ота-она, кариндош-уругларнинг эркин хукуки булган.

Хар бир халк, исм танлашда уз она тилининг суз бойлиги, имкониятларига таянган. Исм тилда мавжуд булган сузлардан ясалади. Лекин хеч бир тилнинг лугавий бойлиги факат узини-кидангина иборат булиб крлмайди. Муайян худудда кадимдан кушни булиб яшаган урур ва к,абилалар, элатлар, халкдар турли усулларда узаро муносабатда

булишган. Сиёсий-иктисодий, ма-даний-маърифий, диний-этник алокдлар бу халкларнинг тилла-рига хам таъсир этган. Бир тилдан иккинчи тилга сузларнинг, атокли отларнинг кириб келиши ва узлашиши одатдаги хрл булган. Шу боис узбек тилидаги бир канча исмлар форс тилидан узлашган сузлардан ясалганини курамиз: Дилбар, Дилером, Дилрабо, Равшаы, Худойкул, Озода, Бахор ва б. •

Болага исм қўйишдаги эркинлик номларнинг миллий бойлигидан муайян исмни ихтиёрий танлашда намоён булади. Лекин хеч бир ота-она узи яшаётган мухит, давр, ижтимоий-иктисодий шароит, маданий-маънавий турмуш талабларидан тамоман четга чиқиб кета олмайди. Чунки бу омиллар киши исмларининг юза-га келиши, узгариши ва ривожи учун доимо сезиларли таъсир утказиб туради. Чунончи, ибтидоий жамоа ва уругчилик даврида ижод қилинган туркий исмларда купрок. ботирлик, жасурлик рамзи булган тушунчалар; чакалок,нинг хаёти, унинг СОҒЛИГИ, улгайишини орзу қилиш билан алокддор тасаввурлар; гузаллик, уктам-лик, чеварлик билан боглик, эстетик к,арашлар; хужаликнинг куп киррали томонларини ифода этувчи тушунчалар етакчи урин тут-ган. Мана шундай исмларнинг бир кисми узбек тилида хрзирда хам сакланиб крлган: Алпон, Ариг {тузгл маъносида), Арслон, Бур-гутбой, Йулбарс, Кумушой, Лочин, Ойарир, Ойгул, Ойхон, Улгай, Унсун, Тиркаш, Турсун, Тухта, Эргаш, Эркин, Улмас, Кувондок, Крплон, К,анотбой, Юрсин, Юрсиной, К,иличбой ва б.

Исм танлаш эркинлигининг нисбийлиги, яъни ном бериш одати мафкуравий ва диний акддалар, анъаналар билан канча-лик борликдиги араблар Туркистонни истило этганлардан кей-инги даврларда куйилиши удум булган исмларда ёркин курина-ди. Бу даврга келиб, исм исломнинг турли-туман ғоялари ва ақидаларини улугловчи суз ва атамалардан, иборалардан танланадиган булди. Булар орасида Аллохнинг номи, сифатлари ва унга итоаткорликни ифодаловчи иборалардан ясалган исмлар: Абдулла, Аб-дували, Абдуваххоб, Абдужаббор, Абдукодир, Абдугани, Абдураффор, Олломурод, Отокул; пайгамбар ва халифаларнинг, шунингдек азиз-авлиё ва авлиёзодаларнинг исм ва лакаблари: Мухаммад, Мухам-мадали, Аликул, Алишер, Усмон, Усмонали, Умар, Умарали, Мухам-мадумар, Исхок, Сулаймон, Сулаймонкул, Ахмад, Ахмадали, Марям, Фотима, Мухаммадёкуб, Ёкуб, Исмоил, Исо, Мухаммадисо, Иброхим, Идрис, Ахрор, Султонмурод; замирида диний тушунча-лар, гоя ва акддаларни англатувчи сузлар ётган номлар: Ибодул-ла, Мумин, Мумина, Ибодатхон, Мазлума, Муслим, Муслима, Мусулмон, Мусулмонкул, Муртоз, Авлиё, Авлиёзода, Сайидкул, Шай-хиддин, Шариатулла, Курбон, Рамазон, Мавлуда, Барот, Ашур, Ашурой, Аълам, Махсумбой ва б. асосий урин тутади.

Шундай килиб, чакалок.ка исм танлаш биринчи карашда хар бир ота-она, оиланинг шахсий иши, эркин фаолиятига ухшаб куринса-да, аслида бу фаолият тарихий даврнинг гоявий-мафкуравий карашлари, жамият ва халкнинг умуморзу, интилишлари билан чамбарчас боглик, булади. Хар бир даврнинг исм куйили-шига дойр узига хос расм-русмлари, одатлари, таянган тушунча ва тасаввурлари мавжуд. Шунга кура, хар бир даврда удум, ирим булган муайян исмлар пайдо булади. Бундай исмларнинг купчи-лиги халк. тилида сакланади, кейинги авлодлар учун атокди от сифатида хизмат килади.

Исмлар бойлиги турли тилларда микдоран турли даражада-дир. Узбек тили исмлар мажмуасининг нихрятда бойлиги билан ажралиб туради. Исмларнинг микдоран куплиги бу тилда шахс-ларнинг узаро фарклаш, ажратиб аташ имкониятининг кучлилигидан далолат беради. Исмлар, лакаблар, тахаллуслар ва кишини номлашнинг бошка шакллари она тилининг к.имматли, бебаҳо бойлигидир.

Утмиш аждодларимиз исмлар бойлигига, болани номлаш, янги бетакрор исмлар ижод килишга интилиш одатларига хурмат билан муносабатда булган, уни асраш ва купайтиришга доимо интилган. Биз хрзирда мана шу мукаддас анъаналарга содик. булмо-гимиз керак. Бунинг учун кишиларда исмларга ва умуман номлар-га тугри муносабатда булиш маданиятини тарбиялашимиз лозим.

Исмларга тугри муносабатда булиш маданияти ёки к.искача килиб айтганда, номлаш маданияти нималарда намоён булади?

Биринчидан, болага исм танлаш ишига жиддий уйлаб, иложи борича анъаналарга боглаб ёндошиш керак. Иккинчидан, киши-нинг исми шарифи ва ота исмини расмий

хужжатлар (тугилганлик ҳақидаги гувоҳнома, паспорт ва б.) да тўғри ёздириш лозим. Учинчидан, кишининг исми шарифини аник, ва тулик, айтиш, тугри талаффуз қилиш, уринсиз равишда шаклан бузмасликка интилиш керак. Туртинчидан, чак.алок,ка исм танлаганда тилдаги мавжуд, тайёр номлардан фойдаланиш билан бир каторда янги, дик,к.атни тортувчи, узига хос исмлар устида изланиш, яъни янги, бетакрор исмлар ижод килишга интилиш лозим. Бешинчидан, исмларимизда миллий рухнинг сакданиши, уларнинг она тилимиз қонуният ва талабларига мос булиши учун курашмок, керак. I

Келтирилган талаблар нуктаи назаридан ёндошиладиган булса, кейинги пайтларда исм куйишда маълум камчиликлар юз бераётганини кайд этиш мумкин.

Ота-она уз фарзандига муносиб исм танлашга, иемнинг мазмунан гузал, шаклан чиройли булишига интилиши табиий бир хол. Бундай исмларда, одатда, холисона орзу-умидлар, фарзандга булган мехр-мухаббат хамда эзгу орзулар уз мужассамини топади. Кизларнинг хозирда Адиба, Адолат, Барно, Бахор, Бийронхон, Гулнора, Гулсанам, Гулчехра, Зебо, Куркамой, Малохат, Мукаддас, Назокат, Чевархон, Хилола каби номланаётгани бунинг ёркин далилидир. Хозирда угил болаларга куйилаётган номлар- нинг аксарияти хам мазмунан теран, шаклан латифдир. Мана улардан баъзи намуналар: Азамат, Азиз, Анвар, Аклжон, Бахтиёр, Борбул, Боймурод, Ботир, Даврон, Далил, Дилмурод, Илхом, Ислом, Муроджон, Нурислом, Рустам, Собир, Хуршид, Шавкат, Шербек,Шухрат, Элбек, Узбек, Улмас, Уринбой, Усар, Уткир, Кутбой, Кутлуржон, ва б. Чакалокка куркам, намунали исмларни танлашга интилиш яхши, албатта. Лекин узбекларда исм танлашнинг кейинги пайтларда юзага келган баъзи хусусиятлари, бир ёкдамаликка, факатгина "чиройли", "куркам" номлар оркасидан кувиб кетиш тилимиздаги исмлар бойлигининг микдоран камайишига, болани номлаш расм-русмларининг сийкалашуви, тилда бир хил ухшаш исмларнинг кенг таркалишига, натижада жамиятда бир хил исм билан аталувчи шахслар сонининг купайиб кетишидек салбий Холга олиб келди. Масалан, кейинги йилларда Алишер, Баходир, Бахтиёр, Дилбар, Дилером, Нилуфар, Саодат, Санобар, Улугбек, Фуркат каби исмларни куйиш авж олди. Натижада бир махаллада, бир мактаб ва бир синфда бир нечта Алишерлар, Фуркатларпайдо булди.Умуман олганда, салбий булган бу анъананинг юзага келишида исмлар ва исм куйиш одатларига шуролар давридаги хукмрон мафкуранинг, маълум даражада матбуотнинг аралашуви хам уз таъсирини утказди. Бундай аралашув дастлаб 30-йиллардаёк юзага келди. Масалан, "Ёркин хаёт" журналининг 1937 йил 9-сонида "Биз топган отлар" сарлавхаси остида 107 исм руйхати берилган ва бу номларни узбекларнинг угил ва кизларига куйиш учун тавсия килинган. Бу руйхатга узбек халки учун анъанавий булган куп исмлар киритилмагани хрлда унда Вансетти, Дарвин, Динамо, Клара, Ким, Лена, Майя, Марат, Марсель, Маузер, Маркс, Офелия, Пушкин, Ринат, Румен, Элеонора, Эльбрус каби исмлар гавсия этилган. Бундай харакат 1960—1970 йилларга келиб янада авж олди. Уз тарихида бир неча минглаб исмларни ижод килган ва улардан атокди от сифатида фойдаланиб келган халкда бир гурух исмларнигина "яхши ном" сифатида такдим этиш, юк.ори-да айтиб утганимиздек, узбеклар исми доирасини торайиб кети-шидек салбий натижалар хам берди. Бугина эмас, энг мухими, болани номлашда зарурий расм-русмлар, миллий анъана ва та-лаблар унутилаёзди.

Мана оддий бир мисол. Туркий халкларнинг болага ном бериш одатларига кура, чакалокда у мансуб авлод ёки уругда хаёт булган кишиларнинг исмлари куйилмаслиги керак. Чунки ухшаш исм уша авлод кишиларини бир-биридан фаркдашга ҳалақит беради. Шу сабабли чакалокка ном танланганда авлоддаги хаёт кишиларнинг номлари бирма-бир эслаб чикилган ва болага улар исмига ухшамайдиган ном танланган. Болани мана шу одатга хилоф равишда номлаш, бир авлод фарзандлари орасида (кан-дайдир эҳтиётсизлик туфайли) ўхшаш иемнинг юзага келиши кариндошлар орасида норозилик ва

гинахонликка, ҳатто жанжалларга хам сабаб булган. Чунки бу хол иемнинг олдинги эгаси-га, унинг ота-онасига, оиласига хурматсизлик, хаёт кишиниш номини "угирлаш" деб баҳоланган. Шу сабабли болага қўйилгаи исм бошқа ном билан алмаштирилган ва йул куйилган хатолик тузатилган. Бу одат маълум даражада ота-оналарни янги исмларни ахтаришга, янги номларни ижод килишга хам ундаган. Хозирда мана шу ута фойдали одатга амал килиш сусайганини, айникса, шах.ар ахолией орасида унутилаётганини кузатиш мумкин. Натижада бир авлод ёки уругга мансуб болаларнинг ухшаш, бир хил исмлар билан номланиши учраб турибди.

Замонавий номларни ахтариш, исмларни факатгина "чирой-лилик" мезони билан улчаш узбек тилида куп даврлардан бери кулланиб келган киши номларини "чиройли" ва "хунук", "замонавий" ва "эски" каби гурухдарга ажратишга сабаб булди. Натижада, пайдо булишига кура баъзи расм-русмлар, диний тасаввур-лар ва акидалар билан боглик., шунингдек баъзи махаллий хал к шевалари хусусиятлари билан алокадор исмлар "нозамонавий", "эскирган" номлар деб бахрланадиган булиб к.олди. Болаларга бундай номларни куйиш Узбекистон истикдолидан кейин яна кайта одат тусига кирди. Баъзан "замонавий", "чиройли" исмлар х.акида гап кетар экан, тилимизда кадимдан кулланилиб келган Тошбой, Болтабой, Те мирбой, Урокбой, Турдикул, Тиркаш, Улансин, Куйсин сингари номларни тасодифий отлар деб аташ хрллари учраб туради. Бу, асли да, мазкур исмларнинг берилиш сабабларини билмаслик, ота-оналарнинг бу номлар заминида ётган эзгу ниятлардан бехабар-лик окибатидир.

"Чиройли исм" ва "хунук исм", "замонавий исм" ва "эскирган исм" тушунчаларини илмий жихдгдан танкидий бах.олаш канча-лик зарур булса, "адабий исмлар", "адабий шаклдаги исм", "иемнинг адабий шакли" каби тушунчалар устида хам жиддий уйлаб куришга тугри келади. Умуман тилда махдллий хусусиятга эга булган у ёки бу шевага мансуб номнинг мавжудлигини инкор этолмаймиз. Масалан, Нуржов, Крржов исмларини Нурёг, Корее деб узгартириш ва ёзиш мумкин эмас, чунки бундай "адабий шакл'ни махаллий халк исмлари тизими кабул килмайди. Зотан, узбек исмларининг орасида баъзи махаллий тил, оилавий рух.ият ва дид билан алокадор исмларнинг булиши табиий хол. Буни инкор килиш узбек исмларининг узига хос мураккаб миллий ру-хини инкор килишдир.

Юкоридаги мулох.азалардан узбек тилида исмлар сохасида нимаики булса тугри экан, х.ар кандай номни маъкуллайвериш мумкин экан, деган бир томонлама фикр тугилмаслиги керак.

Узбек исмлари орасида баъзи бир танкидий бахрлашга мухтож булган номлар, расм-русм ва одатлар бор. Номларимиз орасидаги баъзи исмлар мазмунан нокулай, тушунарсиз ва сийка. Масалан, угил болаларга берилган мана бу номларга бир назар солинг: Ажин-бой, Анжирман, Астаркул, Арзон, Асркул; Афандихон, Банги, Банда-бой, Белёзар, Бегам, Боймас, Бойкараш, Будик, Буярбой, Девонакул, Дарит, Жанжал, Жанжалбек, Жонхуроз, Зовурбой, Индамас, Ишка, Калавот, Кана, Касабий, Кассир, Туркабой, Тухтак ва б. Бундай исмлар, афсуски, кизларимиз номлари орасида хам учрайди: Ар-зон, Бадан, Кунжархон, Кумачхон, Майхонча, Салкиной, Сансин, Тунтун, Чирмаш, Х^илпин ва б. Балки бу исмларнинг хам узига хос куйилиш сабаблари бордир. Лекин барибир инсон хижолат чека-диган исмларни яхшиси куймаган маъкул. Исмлар талаффузига хам алохида эътибор бермок керак. Чакалокда куйилган иемни тугри талаффуз килмаслик, куп холда иемнинг бузилган хамда нокулай шаклларга келиб колиши учун замин хозирлайди. Болани унинг номини турли бузилган шаклларга солиш оркали эркалаш бола исмининг бузилган, узгарган, кискарган шаклларини турдиради. Хаттоки иемнинг ноаник, кан-дайдир маъносиз холатга айланип1ига олиб келади. Узбек тилида мана шундай фаолият 1уфайли юзага келган шундай исмлар хам борки, эндиликда уларнинг шаклига караб аслини тнклаш алча мушкул ва куп холда мумкин хам эмас. Масалан, эркаклар исми-дан: Авак, Аки, Акир, Аптах, Ачи, Аши, Белибой, Басардик, Бави, Буга, Буда, Будал, Бузон, Бунон, Вадан, Гумир, Хари с; кизларнинг исмларидан: Бесул, Донжик, Дулган, Жангли, Жумбул, Якима, Икиба, Какия, Куйсан, Кукло, Лукки, Майхар, Шарман, Киёз, К,и-зон, Кулзиби, Хумарак ва б.

Исмлар ва уларнинг миллий шаклларига локайдлик билан муносабатда булиш баъзи узбекча номларнинг русча бузилган шаклини "ижод қилиш"да хам куринади. Натижада баъзи ота-оналар уз фарзандининг, ёшлар эса уз дустлари, уртокдарининг, ака-укалар ёки опа-сингилларининг исмларини Алик (Алишер, Ахмаджон), Гуля (Гулнора, Гуландом), Диля (Дилбар, Дилором), Дина (Динора), Мая (Муборак), Миша (Мухаммад, Мажид), Рая (Рохила, Рухсора), Роза (Рузибека, Рузинисо), Саша (Собир, Сад-риддин), Эдик (Эргаш, Эркин) шаклларида бузиб айтишади. Бун-дай "номбозлик", "номбузарлик" харакати она тилига, крлаверса, рус тилига хам хурматсизликдир.

Туркий халкдар, жумладан узбек исмларига хос булган хусу-сиятлардан бири шундаки, асл туркий исмлардан бир канчаси хар икки жинсга - угил ва кизларга баравар қўйилаверади. Турсун (ўғил), Турсун, Турсуной (қиз), Юрсин (угил), Юрсин, Юрсиной (ктлз), Уктпам (угил), Уктам, Уктамхон (киз) каби. Бунга сабаб барча туркий тилларда булгани каби узбек тилида хам граматик жинс тушунчасининг йукдигидир. Лекин бу деган суз узбек тилидаги барча исмлар угил ва кглз болаларга баб-баравар, фарксиз равишда куйилаверар экан, деган маънони биддирмайди. Угил болаларга берилувчи бир к.анча исмларнинг кизларга, аксинча, бир к.атор ктлзларга хос исмларнинг угил болаларга куйилмаслиги маълум. Айникса, узбек тилига араб, форс-тожик тилларидан кириб келган купчилик исмларда бу хрл якдол куринади. Тари-хий-миллий анъанага кура, эркаклар исми сифатида сингган ном-ларни к.из болаларга куйиш ёки бунинг аксини кдпиш анча но-кулай булиб, кишига эриш туюлади. Лекин баъзи ҳолларда ота-оналарнинг бунга етарли эътибор қилмаётганлиги сезилиб қолмокда. Натижада кизларнинг баъзи "ўғилбоп" исмлар билан номланганини курамиз: Азамат, Махкам, Мохмирза, Парда, Пулат, Самадой, Саракул, Сардорхон, Тулпор, Тулаган, Турахон, Уммаш, Шоди, Кудрат, Хикмат ва б.

Куйидаги "кизларбоп" исмларнинг угил болаларга куйилгани хам кулокда бир оз эриш туюлади: Анзират, Бахмал, Бахтинур, Бустон, Гулжон, Гулбой, Жамолхон, Жаннат, Жонон, Жононкул, Зебо, Зебохон, Зайнаб, Зилол, Зилолбой, Каромат, Луьбат, Мунав-вар, Муаззам, Муборак, Мусаллам, Мушарраф, Муяссар, Нургул-шан, Райхон, Сабо, Саври, Сафсар, Чаман ва бошк.алар. Узбек тилига узга тиллардан оддий сузларгина эмас, балки атокли отлар хам кириб келди. Хозирги узбек тилидаги бир кан-ча исмлар асли арабча ёки форс-тожикча, кисман мугулча номлардир. Узга миллатлар исмига такдид кдпиш бизнинг давримиз-да хам юз берди. Натижада узбек исмлари орасида жахрннинг турли тилларига мансуб номлар пайдо булди. Мана уларнинг баъзи намуналари: Бернора, Берта, Венера, Виктория, Гагарин, Зоя, Идия (Идея), Клара, Майя, Марат, Маузер, Московбой, Тельман, Темза, Элеонора, Элмира, Эльбрус, Эрнст, Флора, Фидель ва б.

Бу исмлар 30-40-йилларда, кейинчалик урушдан кейинги дав-рда анча удум булган эди. Хозирда бундай исмлардан чекиниш кузатилмокда ва тугри кдлинмокда. Бунга сабаб бу номлар узбек тили исмларининг миллий рухига унчалик сингиб кета олмади ва улар замирида, асосан, маълум даврда хукмронлик к,илган сиё-сий-мафкуравий карашлар ётар эди.

Болага исм танлаганда фак.атгина хох.иш-истак, орзу-умид, айникса мафкуравий карашларга таянишнинг узигина кифоя кдпмайди, балки танланаётган исмнинг айтилиши ва ёзилиши-нинг, ундан фамилия ва ота исми ясашнинг кулайлигига х.ам эътибор бериш зарур.

Узбекларда утмишда кишини аташнинг к.андай тарихий, ли-соний анъаналари, муайян норматив шакл ва усуллари булгани-ни билиб куйиш фойдадан х.оли булмайди. Шунинг учун бу масалага киск.ача тухтаймиз.

Утмишда узбекларда фамилия ва ота исмлари оммавий удум булмаган, шу сабабли кишини унга куйилган номи билан аташган ва чакиришган: Турсун, Унсун, Турдибой, Эшкувват каби. Оддий халк. орасида кишини унинг исми ва лакдби билан ёки исми ва уруги номи билан аташ хам кенг таркалган эди: Рахим чулок, Назар ковок, Карим полвон,

Давлат кора, Тухтасин барлос, Худоёр ма-ншт, Кулмат кипчок, Эшдавлат кенагас каби. Айникса, киши исмига авлодий-анъанавий унвонлар ва нисбатлар номини,касб-кор, мансаб, машгулот номи сингариларни, шунингдек шахе мансуб урур, авлод ва сулола номини ифода килувчи атамаларни кушиб айтиш ва мурожаат к.илиш кенг удум булгани маълум: Бобур мирзо, Абдуллахужа, Ёдгор эшон, Бекугли додхо, Султон туксоба, Кцлич девон, Муроджон тура, Абдулла юзбоши, Кучкор унбеги, Тошмат уста, Эшкул темирчи, Мухаммад мироб, Турди чилангар, Худойкул меш-коп, Худоёр мангит, Бекути багрин, Турдибой сарой ва бошкалар.

Тарихда кишини номлашнинг шахе кдйси бир авлодга, суло-лага тегишли эканини, кимнинг угли ёки кизи эканини курса-тувчи арабча усул ва шакллари хам мавжуд булиб, бу усул асосан юкрри табака вакиллари, зиёлилар орасида удум эди: Мухаммад Шариф бинни Мухаммад ибн Касир ал Фарроний каби. Лекин бундай шаклларда аташ усули кенг халк. оммасига сингмаган, омма-вий-миллий удум даражасига кутарила олмаган.

Шахсни номлашнинг узбекларда оммалашган усулларидан бири ота исмидан кейин " угли", " қизи" сузларини келтиришдир: Ботиркул Кррабой урли, Эшбулсин Турдикул урли, Манеитой Тош-пулат кизи каби.

Кишини унинг отаси номига ишора килиб аташ купгина тур-кий халкларда, жумладан узбеклар орасида жуда кадимдан тарқалган эди. Кдцимий туркий ёзма ёдномалардан "Урхун-Енисей" ёзувлари тилида Ваша Сангнун ути Кулур, Учин Кулур Тириг урли Кулур каби аталишлар учрайди. Бу усулда номлаш кейинги давр-ларда хам раем булди. Чунончи, Захдоиддин Мухаммад Бобурнинг "Бобурнома" асарида Хамза Сулшоннинг урли Мамак Султон, Кул Боязиднинг урли Тезак кичик, Хожа Хусайнбекнинг кизи Улур ора, Мукимийнинг кизи Мохчучук сингари аташ куплаб учрайди.

XX аернинг бошида 20—30-йилларда узбекларнинг фамилия-лари асосан, Ахмад Фозил урли, Хакима Фозил кизи тарзида юритилган. Шунингдек бу даврда зиёлилар орасида кисман зода (Хамза Хакимзода Ниёзий, Тургун Шарифзода), ий, вий, ия, вия (Абдулла Крдирий, Абдулла Алавий, Мирзакалон Исмоилий, Музайяна Алавия) қўшимчалари оркали исм-фамилия, тахаллуслар ясаш хам одат бўлган; баъзида кушимчаларсиз хам куйидаги шаклда аталган: Парда Турсун, Султон Жура, Салим Карим, Мажид Усмон, Хотам Икром, Илёс Муслим.

30-йилларнинг уртаси ва 40-йилларга келиб, узбеклар хам расмий равишда русча шаклдаги фамилия ва ота исмларига утказилди. Натижада кейинги даврларда ота ёки бобо исмидан -ов (-ова), -ев (-ева) кушимчалари ёрдамида хреил килинган фамили-ялар узбекларда муайян одат тусига кирди. Узбекларнинг ота исмига эга булиши урушдан кейинги даврда, айниқса, 50-йиллардан эътиборан доимий ва расмий туе олди. Ота исм ота номига -ович, -евич, -овна, -евна кушимчалар кушиш йули билан ясал-ди. Мана шу кейинги усул узбекларнинг расмий номлари учун крица килиб олинди ва фамилия ёки ота исми ясашнинг бошка барча миллий-махаллий шаклларини расмий равишда ёзиш ман қилинди.

Такрорлаш учун саволлар 1. Antroponim деб нимага айтилади? 2. O`zbek tilidagi kishi ismlarning leksik-semantik xususiyatlari va morfologik tuzilishi

айтинг. 3. Andronim, antonomaziya, antrogidronim, antropooronim, antropozoonim,

antropokosmonim – булар нима? 4. O`zbek kishi ismlarining tarixiy etnografik xususiyatlari деганда нимани

тушунасиз?

Фойдаланган адабиётлар 1. Begmatov E. O‘zbek ismlari. – T.: Qomuslar Bosh tahririyati, 1991. 2. Begmatov E.A. O‘zbek ismlari imlosi. – T.: FAN, 1972.

3. Đmlo lug’ati. Maktab o’quvchilari uchun./Tuzuvchilar: Abdullaev Yo’ldosh, Omilxonova Musharraf, Zufarova Sayyora. – T.: O‘qituvchi, 1987.

4. O‘zbek tilining imlo lug’ati. O’zbekiston Fanlar akademiyasi akademigi Sh.Sh.Shoabdurahmonov tahriri ostida. – T.:FAN, 1976.

5. O‛zbek tilining imlo lug‛ati./ Tuzuvchilar: Rahmatullayev Sh., Hojiyev A. – Toshkent: O‛qituvchi, 1995.

6. O‘zbek tilining kirill va lotin alifbolaridagi imlo lug‘ati. / Tuzuvshilar: To‘lqin Tog‘ayev,Gulbahor Tavaldiyeva, Muyassar Akromova. – T.: «SHARQ» nashriyot-matbaa konserni bosh tahririyati, 1999.

7. Hasanov H. H. Geografik nomlar imlosi. – Toshkent: Fan, 1962-y.

Маъруза -3. Топонимика Режа:

5. Топонимика ҳақида умумий маълумот. 6. Топонимларнинг пайдо бўлиши 7. Топонимик формантлар, типлар ва моделлар 8. Qoraqalpog'iston Respublikasi тoponimlari

Таянч тушунчалар: Toponimika - yunoncha topos — joy va onoma (yoki onima) — nom so'zlaridan tarkib

topgan. gidronomiya - daryolar, ko'llar, den-gizlar, soylar, kanallar, qoitiqlar, bo'g'ozlar, sharsharalar

nomlari. oronimiya - yer yuzasining relef shakl lari - tog'lar, cho'qqilar, qirlar, vodiylar, tekisliklar

nomlari; oykonimiya - qishloq hanida shaharlarning nomlari mikrotoponimiya (yunoncha mikros -kichik)- kichik obyektlar: buloqlar, quduqlar, dalalar,

o'tloqlai daiaxtzorlar, jarlar, yo'llar, ko'priklar va hatto atoqli otga ega bo'lgan a yi im daraxtlar nomlari.

etnotoponimtar - turli xalq, urug'-aymoq nomlari bilan atalgan toponimlar antropotoponimlar - Kishi ismlari bilan yuritiladigan toponimlar.

Har bir kishining o'z nomi — ismi bor, Bir xil ismli kishila ya'ni adashlar ko'p bo'lgan holda, ularni laqab bilan farq qilganla Familiyalar ham aslida kishilarni bir-biridan farq qilishga xizim qiladi.

Umuman, inson narsalarga nom qo'ymasdan yashay olmayd: Dunyodagi hamma narsaning nomi bor. O'simlik va hayvonlarnin; mahalliy nomlaridan tashqari ilmiy, lotincha nomlari ham mayjud Har qanday o'simlik va hayvonni lotincha nomiga qarab turli mill;n mutaxassislari darrov bilib oladilar. Demak, nomlar bir narsam ikkinchi narsadan farq qilishga yordam beradi.

Bir joyni ikkinchisidan, bir jilg'ani boshqa bir jilg'adan, bii ko'chani yonidagi ko'chadan, tog'-adirlarni, shahar va qishloqlarn, bir-birlaridan farq qilish uchun ham kishilar nomlar o'ylab chiqar gan. Joy nomlari, geografik nomlar yoki toponimlar deb ataladi Toponimlarni t o p o n i m i k a fani o'rganadi.

Joy nomlari, ya'ni toponimiya bir necha turga bo'linadi. Bular gidronomiya (yunoncha gidro - suv), ya'ni daryolar, ko'llar, den-gizlar, soylar, kanallar, qoitiqlar, bo'g'ozlar, sharsharalar nomlari. oronimiya (yunoncha oros — tog'), ya'ni yer yuzasining relef shakl lari - tog'lar, cho'qqilar, qirlar, vodiylar, tekisliklar nomlari; oyko nimiya (yunoncha oykos - uy), polinimiya (yunoncha polis — sha har) yoki urbanonomiya (lotincha urbos — shahar), ya'ni qishloq hanida shaharlarning nomlari, mikrotoponimiya (yunoncha mikros -kichik), ya'ni kichik obyektlar: buloqlar, quduqlar, dalalar, o'tloqlai daiaxtzorlar, jarlar, yo'llar, ko'priklar va hatto atoqli otga ega bo'lgan a yi im daraxtlar nomlari. Bundan tashqari, turli xalq, urug'-aymoq nomlari bilan atalgan toponimlar etnotoponimtar (yunoncha etnos xalq) deyiladi. Kishi ismlari bilan yuritiladigan toponimlarni es antropotoponimlar (yunoncha antropos - odam) deb atash mumkin .

TOPONIMLARNING PAYDO BO'LISHI Toponim-geografik nom ham so'z. Lekin toponimlar atoqli ot-lardir. Atoqli otlar til

taraqqiyotining qiyosan keyingi bosqichlarida turdosh otlar (apellyativlar)dan kelib chiqqan. Qadimiy tillarda atoqli otlar bo'lmagan deyishadi. Avstraliya, Afrika va Amerikaning tub joy xalqlari — aborigenlar tillarida atoqli otlar juda kam ekan. Bunday tillarda turdosh otlar, qandaydir so'z birikmalari atoqli otlar vazi-fasini bajarar ekan. Ana shunday so'z birikmalari tobora turg'un shakl oladi. Odamlar tevarak-atrofidagi o'zlariga tanish kichik hududdagi joylarni «Baliq tutiladigan koi», «Sel keladigan soylik», «Qo'y qi-rilgan yaylov», «Cho'chqali soy» kabi biitun bir gaplardan iborat so'z birikmalari bilan ataydilar.

Konkret geografik obyektlarni ifodalaydigan bunday so'z birikmalari va turdosh otlar ko'p bo'lmaganidan bora-bora atoqli otlarga aylanadi.

Geografik nomlaming paydo bo'lishi umumiy tushunchaning kon-kretlashishi va individuallashishi oqibati.

Turdosh otlar ana shu yo'l bilan toponimlashadi, ya'ni toponimlarga aylanadi. Masalan, olma so'zi umuman olma bog'larini ifodalaydigan umumiy tushuncha ekan, turdosh otligicha qolaveradi. Bu tushuncha individuallashsa, konkret bir obyektni ifodalay boshlasa va shunday qilib ayrim bir tushunchani bildirsa, atoqli otga aylanadi qoladi.

Katta jar so'zlari individuallashmas, konkretlashmas, ya'ni biron obyektni ifodalamas ekan, salbiy relef shakllarini bildiradigan turdosh ot, apellyativ bo'lib qolaveradi. Shunday qilib, toponimlar geografik tushunchalarning konkretlashishi hamda individuallashishi jarayonida turdosh otlardan paydo bo'lgan va paydo bo'laveradi.

Toponimlashish odatda dastlabki umumiy tushunchaning muayyan bir obyektga bog'lanishi jarayonida ro'y beradi. Shuning uchun bir so'zning o'zi yoki so'z birikmasi ayni vaqtda turdosh ot boiishi ham (agar tushuncha konkret bir obyektni ifodalamasa) yoki topo-nim ham boiishi mumkin (geografik obyektni bildirsa). Masalan, bug'doyzor bug'doy ekilgan har qanday dala, Bug'doyzor qiri esa konkret bir joyning nomi kabi.

Geografik nomlar turdosh otlar leksikasidan ajralib chiqqan payt-dan boshlab o'zi ifodalagan geografik obyektning belgilaridan uzoq-lasha boradi. Toponimlar nutqda shu obyektning boshqalardan farqli nishonalarini ta'kidlashga emas, balki konkret obyektni boshqalardan ajratib ko'rsatishga xizmat qiladi. Toponimga aylangan so'z yangi ma'no kasb etadi, endi bu so'z konkret, yagona, yangi bir tu-shunchaga aylanadi.

Geografik nomlar ko'pincha geografik obyektni ifodlaydigan tu-shunchadan boshqa ma'no anglatmay qo'yadi. Masalan, Qpraqishloq deganda, kichikroq aholi punkti tushuniladi. Qishloq ham qora rang-da boiarmikan degan savol hammada ham paydo boiavermaydi. Bu qishloqning nomi qora degan urug' nomidan kelib chiqqanini o'zbek urug' qabilalarini mayda tarmoqlarigacha biladigan etnografgina aytib bera olishi mumkin.

Yoki Chorshanba qishlog'ining nega shunday atalganligi to'g'risida ko'pchilik o'ylab o'tirmaydi, uning qayerda, qaysi viloyat, qaysi tumanda, qanday qishloq ekanligi muhimroq. Shu yerda chorshanba Luni bozor bo'lgani haqida tushuncha elas-elas esga kelishi mumkin.

So'zning odatdagi ma'nosidan uzoqlashishi va muayyan obyekt bilan bogiiq konkret, individual tasavvurning paydo boiishi toponimlashish jarayoni sanaladi.

Toponimga aylangan so'z yangi ma'no kashf etish bilan ko'pincha tipik toponim shakl oladi, toponimlar uchun xos boigan qo'shimchalar (suffikslar) paydo bo'ladi. O'zbekiston toponimlari, xususan oykonimlari uchun — iston (Sho'riston, Bog'iston),-iya (O'zbekiya, Mingiya), -kor (Paxtakor, Lalmikor), -cha (Quduqcha, Buloqchd) kabi affikslar xarakterlidir.

Hozirgi vaqtda geografik nomlarning toponimlashish darajasi turli-cha. Ba'zi bir toponimlarda so'zlarning toponimga aylanmasdan oldingi ma'nosi aniq bilinib turadi, boshqa bir xil toponimlarda qisman saqlanib qolgan, uchinchi bir xil nomlarda bilinar bilinmas seziladi, yana bir xillarida esa umuman yo'qolib ketgan. Shuning uchun ham ma'nosi tushuniksiz boigan toponimlarni bir oz o'zgartirib tushu-narli qilish to'g'ri emas, bunday nomlar qadimiy tillardan qolgan qimmatli lisoniy va tarixiy yodnomalar boiishi mumkin.

Ko'pincha toponimlar grammatik va semantik jihatdan hozirgi shaklga kelgunga qadar talay o'zgarishlarga uchragan. Toponimlarni paydo boiishiga qarab ikki turga boiish mumkin: tabiiy yoi bilan hosil boigan, xalq tomonidan qo'yilgan toponimlar va sun'iy yoi bilan hosil qilingan, qaror bilan qo'yilgan toponimlar.

Asli geografik nomlar xalq ijodi mahsulidir. Ko'pincha toponimlar dabdurustdan paydo boimaydi. Datlabki geografik obyektlar, masalan, qishloq turlicha atalishi mumkin. Aytaylik, relefiga, suv manbaiga uni o'zlashtirishga hissa qo'shgan kishilarning ismlariga, qarab «falonchi qishloq», «falonchining qishlog'i» deb yuritilishi mumkin. Bora-bora shu nomlardan biri yutib chiqadi. Masalan, u nayman urug'ining qishlog'i nomini oladi. Bunda chinakam toponimga aylanish jarayoni tugamaganidan toponim, butun bir gapdan iborat va ishlatish uchun qo'pol bo'ladi va tilning leksik vositalarni tejash qonuniyatiga ko'ra bu toponim nihoyat Nayman shaklini oladi.

Geografik nom uzoq tarixiy vaqt davomida turdosh ot shaklidagi qiyofasini butunlay o'zgartirib yuborishi ham mumkin.

Masalan, otashparast — zardo'shtiylarni musulmonlar mug'lar deyishadi. O'zbekistonda Mug'on, Mug'xona kabi toponimlar ana shu otashparastlardan qolgan. Miq, Miqtepa singari nomlar ham o'sha mug' so'zining jonli tildagi in'ikosidir. Yoki xonaqoh Xonqa, Dizak (diz, sug'd tilida «qo'rg'on») Jizzax, aqba (arabcha dovon) ovg'a shaklini olgan va hokazo.

Bir qancha toponimistlar geografik nomlar leksikaning boshqa qismlaridan farq qilib, seziladi bir ma'noga ega emas va geografik obyektni boshqalardan ajratib ko'rsatish uchungina xizmat qiladi degan fikrda.

Fonetik o'zgarishlarni lisoniy tadqiqot yoii bilan aniqlasa bo'ladi. Lekin geografik nomlar hech qanday ma'no tashimaydi, deyish to'g'ri emas. Bunday fikr toponimlarning qimmatli ma'naviy yod-gorliklar sifatidagi rolini inkor qiladi. Geologlar qanchadan qancha qimmatbaho yer osti bovliklarining toponimlarga qarab topilganini isbotlab berdilar. Shunday qilib, geografik nomlar konkret geografik tushunchalar ni ifodalaydi. Vaqt o'tishi bilan geografik nomlarning umumlashish va yirikroq obyektlarni ifodalash jarayoni ro'y beradi. Hozirgi katta bir hududning nomi dastlabki paytlarda kichik bir maydonni bildir-gan va asta-sekin butun bir hududning nomi bo'lib qolgan. Masalan, assuriyliklar Ege dengizining sharqiy sohilini miloddan avvalgi ikki minginchi yillarda osu — «kun chiqish», «sharq» deb atay boshlagan. Keyinchalik butun bir qit'a shu nom bilan ataladigan bo'lgan. Pomir, Tyanshan kabi yirik tog'li o'lkalarning nomlari ham dastlab biron ciio'qqi yoki kichikroq tog'ni ifodalagan: xaritalar paydo boiib, kishilarning geografik tasawurlari kengaygandan keyin esa beqiyos tog'li hududlarga nom qo'yish ehtiyoji tug'ilgach, hozirgi tushuncha-ni anglata boshlagan.

Ana shu aytilganlardan toponimika o'rganadigan obyektlarning ko'lami haqida to'xtalib o'tishga to'g'ri keladi. Ma'lumki, mikro-toponimiya, mezotoponimiya va makrotoponimiya degan tushunchalar mavjud.

Mikrotoponiya kichik yer maydonlari, tabiiy yoki sun'iy chegara bilan ajralgan ekin dalalari, qabriston, quduq, tepalik kabi kichik obyektlarning nomlaridir, bunday nomlar hali uzul-kesil toponimga aylanib bo'lmagan bo'lishi mumkin: Isoning yeri, Mullaning qizi uch-gan (qoya), Yo'ldoshning oti uchgan kabi mikro toponimlarni rasmana toponimlar deb bo'lmaydi. Shu bilan birgalikda ham grammatik, ham semantik jihatdan toponimlik huquqini olgan mikrotoponimlar ham kam emas. 1966 yilda Jizzax viloyati Zomin tumanida o'zim tug'ilib o'sgan Tamtum qishlog'i atrofidagi mikrotoponimlar orasida Katta yo'lning osti, Boltaboyning mo'lasi (mo'la-tosh terib qilingan belgi), Andizning teskayi (Andiz o'simligi o'sib yotgan kun tegmas yonbag'ir), Orziboyning yolg'iz toll, Yeryong'oq chiqqich («Yeryong'oq unib chiqadigan joy») kabi chala toponimlar uchraydi.

Shu bilan birgalikda Yusupning yeri, Turdiqulning chorbog'i kabi toponimlashish arafasida turgan mikrotoponimlar ko'proq uchraydi. Bunda ko'pincha antroponim — kishi ismidan boshqa qo'shimchalar tushib qolib, ellips toponimlar hosil bo'lishi mumkin. Yuqoridaqayd qilingandek, bu ro'yxatda It yetmas (chopqir bo'lganidan «It yetol-mas» deb laqab olgan Muso ismli kishining yeri boigan), Nebo'sa (o'zbeklarning nebo'sa urug'idan bo'lgan Xolmat ismli kishidan Sariboy bobo sotib olgan yer), Qalek (Xolbeksart ismli kishiga qarashli yer) kabi haqiqiy toponimlar ham bor.

Shunday qilib,mikrotoponimiyani toponimlarning beshigi deyish mumkin. Unda toponim hosil bo'lishining barcha bosqichlarini kuzatsa bo'ladi.

TOPONIMIK FORMANTLAR, TIPLAR VA MODYELLAR

Geografik nomlar tarkibida bir xil elementlarning takrorlanishini olimlar allaqachonoq

payqagan. Masalan, XII-XIII asrlarda ijod qilib, 10 jildlik «Mu'jam ul-buldon» («Mamlakatlar lug'ati»)ni tuzgan arab geografi va filologi Yoqut Hamaviy shahar-qishloqlarning nomlari tarki-bida keladigan obod unsuri fors tilida «aholi punkti» ma'nosini bildira-di, masalan, Asadobod «Asad qishlog'i» demakdir, deb yozgan edi.

Bundan bir yarim asrdan ko'proq muqaddam rus tilshunosi akademik A.X.Vostokov Rossiya suv obyektlari nomlarining oxirida keladigan — ga, -ma, -va, -ra, -ta kabi bo'g'inlar takror-takror uchrashiga e'tibor bergan edi.

Rus olimi A.Orlov ham (1907) Rossiyaning Yevropa qismidagi daryolarni nomlaridagi oxirgi qo'shimchalariga qarab bir necha gu-ruhga boigan. Keyinchalik olimlar ana shunday bir xil qo'shimchalar bilan tugaydigan qatorlarni aniqlash uchun ularning oxirgi qo'shimchalariga ko'ra teskari lug'atlanii tuzishgan. Ana shunday qo'shimchalar qandaydir ma'noga ega boisa kerak deb o'ylab, ularni formant yoki topoformant deb atay boshladi.

Toponimlarni formantlarga qarab oiganish sohasida keyingi o'n yilliklarda katta ishlar qilindi. Bu usulning ko'pgina tarafdorlari uni juda muhim va ishonchli usul deb hisoblaydi. Bunday olimlarning nkrlariga ko'ra, nomlar tarkibida ko'plab takrorlanadigan elementlar bir xil ma'noni anglatadi va aholining ko'chib yurishi to'g'risida fikr yuritishga imkon beradi. Chunki bir yerdan ikkinchi yerga ko'chib borgan xalq joylarga o'zi bilgan va tanish boigan modellar asosida nom beradi.

Chunonchi, Zarafshon vodiysida kat (kass), kent (kand) komponentli toponimlar keng tarqalgan, shu bilan birga bu komponent butun O'rta Osiyoda va hatto Xitoy Xalq Respublikasining Shinjan viloyatida ham uchraydi. Olimlar kat (kass) va kent (kand) aslida sug'dcha bir so'zning sheva shakli ekanligini aniqlashdi. Bu esa sug'dlar nucha ko'p sonli xalq boigan va sug'd tili milodning dastlabki asrlarida ancha sharqqa — Yettisuvga va Sharqiy Turkiston vohalariga kirib borgan degan fikrni isbotlaydi. Chunki sug'dlar O'rta dengizning sharqiy sohili bilan Xitoyni bogiagan «Buyuk ipak yoii» yoqasidan bir qancha savdo manzillari (jamoalari) barpo qilganlar. Masalan, o'sha davrda Samarqand nomi ham ko'chib yurgan. XIII asrdayoq Yettisuvda Samarqand shahri boigan, Qozog'istondagi Temirtov shahri 40-yillargacha Samarqand deb atalgan, o'rta asrlarda Movarounnahrning janubi-sharqida Samarqandak nomli katta qishloq bolgan. Farg'ona vodiysida bir necha qishloq Samarqand deb atalgan. Qirg'iziston Respublikasi Batken viloyatining Batken tumanidagi Samarqandiq qishlog'ini «Hudud ul-olam» asarida tilga olingan Sake marqandak qishlog'i boisa kerak deb hisoblaymiz. Chunki qishloq ahli tojiklar bo'lib, uni Samarqandak deb ataydilar. Bular hammasi sug'dlarning «ijodi» oqibati edi. Zarafshon vodiysida duvon-juvon (tuvon) unsuridan tarkib topgan nomlar anchagina boigan: Buzunduvon, Qoqishtuvon, Pinjduvon, Ovurduvon va hokazo. Shimoliy Qirg'izistondagi Juvan, Xarranjuvan ham sug'diylar obod qilgan shaharlar bo'lgan. O'rta Osiyoda, xususan O'zbekiston bilan Tojikistonda sermahsul formantlardan biri — iston qo'shimchasidir. Bu komponent mamlakat, oika nomini yasaydi yoki biron narsaning ko'p ekanligini bildiradi. Afg'oniston — «Afg'onlar mamlakati», O'zbekiston - «0'zbeklar mamlakati», Tojikiston — «Tojiklar mamlakati», Gulis' ton — «Gullar maskani», Registon — «qumloq» (Afg'onistonda Registon degan qumli choi bor) kabi. O'rta Osiyo shaharlarida, jumladan, Buxoro, Samarqandda qum to'shab tekislangan markaziy maydon (ko'pincha bozor) Registon, o'zbekcha varianti Qummaydon deb atalgan. Respublikamizda Anoriston, Shaftoliston, Xariston («Tikanzor») degan qishloqlar ma’lum. O'rta Osiyoda (jumladan Xorazmda, Turkmanistonda) Shahriston nomli bir necha shahar boigan. Shahriston fors-tojik tilida «ichki shahar» degan ma'noni anglatadi (arabcha — madina). Bu atama O'rta Osiyoga arablar kelmasdan oldin paydo bolgan. O'sha davrlarda shaharlar devorlar bilan ichki (markaziy) qismga, ya'ni shahristonga va tashqi qismga (rabod — raboz yoki berun) bolingan. Rossiyada geografik nomlarni formantlarga qarab o'rganish usulining afzalliklari ayniqsa V.N.Toporov bilan O.N.Trubachevning Yuqori Dnepr bo'yi gidronimlarining lingvistik tahliliga bag'ishlangan asarida namoyon boidi. Keyinchalik O.N.Trubachevning shu tipdagi tad-qiqoti O'ng sohil Ukraina gidronimlariga bag'ishlandi. Bu asarlarda formantlar bilan bir qatorda toponimlarning yasalish shakllariga va daryo nomlarining etimologik tahliliga ham katta o'rin berilgan. Bu misollar shuni ko'rsatadiki, toponimlar muayyan qonuniyatlarga ko'ra paydo bo'ladi. Bunday qonuniyatlar nom yasashda ish-tirok etadigan

so'zlarning ma'naviy jihatdan o'xshash ekanligida ham, grammatik jihatdan tuzilishida, ya'ni ularning qaysi gap boiaklari sitatida ishtirok etishida ham, nihoyat, toponimlarning tuzilishida geografik nomlarni hosil qilishda ko'proq ishtirok etadigan so'z boiaklarining tarkibida ham ko'rinadi.

Masalan, ruscha toponimlar orasida ikki va undan ortiq so'zdan tinkib topgan nomlarga nisbatan bir so'zdan iborat nomlar ko'proq udiraydi. Bir so'zdan iborat toponimlar, odatda, otlar va kamdan-kam hollardagina sifatlar shaklida bo'ladi. Shunday qilib, geografik nomlar muayyan qoliplar shaklida hosil bo'ladi. Ana shular topo-nimik modellar deyiladi. Har bir til toponimlar hosil qilishda o'z xususiyatlariga va toponimik modellarga ega. Masalan, o'zbek topo-nimlari ko'pincha birdan ortiq unsurlardan iborat bo'ladi, qo sliimchalar o'zakdan keyin keladi, sifat oidan oldin turadi. Tojik tilida aksincha boiishi, ya'ni otdan keyin fei ham kelishi mumkin.

Biron bir joyning toponimlari ro'yxatida, ko'pgina geografik xarita-Inrda bu qonuniyat yaqqol ko'rinadi.

Aslida mantiqsiz, pala-partish so'zlar majmuidan iboratday tu-yuladigan qadimiy toponimlar diqqat bilan ko'zdan kechirilsa, ularning shaklan va mazmunan bir-birlariga o'xshash ekanligini payqash Biumkin. Bunday nomlar boshqalardan ozmi-ko'pmi ajralib turadi-gun guruhlar, ya'ni toponimik tiplar hosil qiladi. Har bir guruhga Idradigan toponimlar grammatik tuzilishi, keUb chiqishi va ma'nosining umumiyligi bilan farq qiladi.

Chunonchi, jumladan ruscha toponimik tizimi uchun orqa qo'shimchalar, ya'ni suffikslar (-ov, -in, sk, -ich, -ka, -ichi va b.) xarakterlidir.

O'zbekistonda - li (Alamli, Olmali, Burganli, G'umayli, Ma-chitli); -lik (Andijonlik, Pistalik, Zargarlik, Qo'qonlik); Qumloq,Toshloq,Sangloq); -ak (Xumdonak, Hisorak, Zovurak, Hovuzak); -cha Quduqcha, Buloqcha, Qoracha, Naymancha) qo'shimchali toponimlar toponimik tiplarga misollar boia oladi.

Maxsus lingvistik adabiyotlarda toponimik tip deb ba'zan muayyan toponimik yasalish modeli, ayrim hollarda formant ham tushuniladi. Biroq toponimik tip degandagrammatik shakl bilan bir qatorda so'zning ma'nosini tushunish maqsadga muvofiqdir. Ana shunda har bir joy, har bir tarixiy davr va har bir til uchun o'zining toponimik tiplari aniq ko'rinadi.

Toponimik tip model va formantga nisbatan xususiy tu-shunchadir. Birgina toponimik model bir necha toponimik tipni qamrab olishi mumkin. Shu bilan birga ba'zan toponimik tiplar bir model doirasidan chiqishi, model va formant lingvistik tu-shunchaiar bo'isa, toponimik tip kompleks tushuncha bo'lib. toponimikaning barcha aspektlarini o'z ichiga oladi.

Biron hududda ko'p uchraydigan toponimik tiplarda geografik landshaftning xususiyatlari (qwn, jar, qir, buloq, quduq) ham, muayyan tarixiy davrning xarakterli alomatlari ham (vaqf-vaqim. yom-jom, chek) o'z aksini topgan. Morfologik-semantik tiplar ajraiilsa, har bir joy toponimiyasining o'ziga xos xususiyati yaqqol ko'rinadi. Dernak, toponimik mode! toponimik tipdan faiq qilib, toponimlarning iuz-ilishini biidiradi. Masalan, ot-ot: Qo'rg'ontepa, Toshquduq, Javbu-Soq; sifat-ot: Oqdaryo, Qoraqum, Yangibozor; son-ot: Uchquduq, Beshariq, Qirqqiz; ot-fe'l: Qizketgan, Suvyorvan, Qumbosti va hokazo.

Toponimik formant va toponimik modelga ikkita qo'shimchadan iborat misollar keltiramiz.

XONA SO'ZLI TOPONIMLAR Xona so'ziga «0'zbek tilining izohli lug'ati»da «Uy yoki binoning devor bilan ajratilgan har

bir alohida qisnii. bo'lma» deb ia'rif benigan. Aslida forscha-tojikcha boigan xona so'zidan biron norsa turadigan, saqlanadigan joy ma'nosidagi ko'pSab so'ziar yasolgan: choyxona, oshxona, otxona va hokazo.

Toponimiyada xona so'zining funktsiyasi keng. Biron xalq yoki qabila — urug' yashaydigan qishloq nomlariga ham xona so'zi qo'shilgan. Zarafshon vodiysida arablar yashaydigan Arahxona degait qishloqlar ko'p. Bular juda qadimiy aholi punktlaridir. Chunki arablarning ancha qismi O'rta Osiyoga V I ! I-IX asrlarda, bir qismi esa keyinroq kelgan. Bu affiks o'zbek urugiari yashagan qishloq nomlariga ham qo'shilgan: Eahrinxona, Do'rmonxona, Uyshunxona, Urganjixona va boshqalar.

Xona qo'shimchasi «biron narsa ko'p» degan ma'noni ham angla-tadi: Bo'rixona- «Bo'ri ko'p joy», Jayraxona — «Jayra ko'p joy», Jayronxona - «Jayron ko'p joy», Laylakxona - «Laylaklar maska-ni». Surxondaryo viloyati Temirdarvoza darasining mahalliy nomi Bo'zg'olaxona — «Yowoyi echkilar maskani» boigan.

Boyovut tumanida Sherxona degan qishloq bor. Sher, ya'ni ars-lon Afrikada, Osiyoning ba'zi joylarida (Arabiston, Eron, Hindis-tonda) yashaydi. O'zbekistonda esa uchragan emas. Demak, Sherxona «Sher urug'i vakillari yashaydigan qishloq» demakdir.

Shunday qilib, xona «devor bilan boiingan boima»gina emas, o'zining «biron xususiyati bilan ajralib turadigan joy» ma'nosini ham anglatadi. Bu so'zning ana shu xususiyatidan foydalanib, zapovednik so'zi o'zbekchada qo'riqxona deb yuritilgan. Hozir o'zbek tilidagi darsliklarda va rasmiy hujjatlarda ham bu so'z keng ishlatilmoqda. Bu so'zni bizdan turkmanlar ham qabul qilishdi.

-CHI QO'SHIMCHALI NOMLAR

Bu qo'shimcha otga qo'shilgach, biron kasb egasini biidiradi: aravachi, bo'yrachi, tanobchi,

taqachi, temirchi, etikchi, qoshiqchi va boshqalar. Bunday geografik nomlar orasida ayuvchi, baliqchi, qaropchi, qutchi, o'tarchi kabi urug'-aymoq nomlaridan yasalgan toponimlar ham bor.

Bu suffiks kishilarning qayerdan kelganini bildiradigan - lik qo'shimchasi o'rnida ham ishlatiladi («qishloqi», «qishloqlik» ma'nosidagi dalachi so'zini eslang). Denov tumanida Farg'ona vodiy-sidan ko'chib kelganlar bunyod etgan Farg'onachi qishlog'i, .lalaquduq tumanida Tojikistonning togii hududlaridan kelganlar yashaydigan Qorateginchi qishlog'i fikrimizning dalili deyish mum-V in.

Janubiy O'zbekistonda yashagan duobachi avlodi Duoba -nslilog'idan chiqqan kishilardir. Niluchilar Nilu qishlog'idan, pan-nomachilar Pannoma qishlog'idan chiqqan kishilar avlodlaridir.

O'zbekistonda qayd qilingan tog'chi (jonli tilda toqchi) qabilasi loj'iarda, hatto baland joylarda yashagani uchun shunday nom olgan. Hii etnonimlar ayniqsa Janubiy O'zbekistonda toponimlarga aylangan. Kespublikamizda Sho'rcha nomli joylar uchraydi. Bunday yerlar-IIMI !'. suvi sho'r yoki tuprog'i sho'rxok boigan. Surxondaryo viloya tulagi Siioix-hi shah fining o*ii nomi ham Sho'rcha bo'lgan (siio'rchi •- degan hnnar-kasb yo'q). Toponimik qo'shimchalarning toponimlar hosil bo'lishidagi ahamiyatini shundan ham tnshnnsa bo'ladi

QORAQALPOG'ISTON RESPUBLIKASI TOPONIMLARI Qoraqalpog'iston Respublikasi maydoni 166,6 ming kv.km. Aholisi 1 mln 530,2 ming kishi.

Poytaxti — Nukus shahri. Qoraqalpog'iston Respublikasi O'zbekiston Respublikasi tarkibidagi suveren davlat.

O'zbekislonning shimoli-g'arbida, Amudaryo-ning quyi qismida, Orol dengizining janubiy sohilida joylashgan. Res-publika tarkibida 15 tuman (Amudaryo, Beruniy, Bo'zatov, Kegayli, Mo'ynoq, Nukus, Taxtako'pir, To'rtkoi, Xo'jayli, Chimboy, Shu-manay, Ellikqal'a, Qonliko'l, Qorao'zak, Qo'ng'irot), 12 shahar, 16 shaharcha bor.

Qoraqalpog'iston hududi geografik jihatdan Qizilqumning shimo-li-g'arbiy qismi, Ustyurt platosining janubi-sharqiy qismi va Amudaryo deltasidan iborat. Orol dengizining janubiy qismi ham Qoraqalpog'iston hududida. Ayrim tog'li joylari ham bor. Ulardan eng kattasi Sulton Uvays tog' tizmasidir. Amudaryo deltasida ko'pdan ko'p daryo tar-moqlari, kichik-kichik ko'llar, botqoqliklar, changalzorlar, qamish-zorlar bor. Deltaning o'ng sohil qismida asosiy sug'oriladigan yerlar, sug'orish kanallari joylashgan.

Yagona daryosi - Amudaryo (quyi oqimi). Daryoning keng deltasida to'qayzorlar ko'p. Sulton Uvays tog'lari etagida Badayto'qay qo'riqxonasi joylashgan.

Toponimlar xalq tili va tarixi mahsulidir. Qoraqalpoq xalqining etnogenezi Sirdaryo va Orol bo'ylarining delta va choi hududlarida yashagan qabilalar bilan bogiiq. Qoraqalpoqlarning aksari qismi XVII ; srdan XVIII asr o'rtalarigaeha Sirdaryoning o'rta va quyi oqimlarida yashagan va

XVIII asrning ikkinchi yarmida Sirdaryo deltasiga ko'chib o'tgan. 1811 yilda qoraqalpoqlar Xiva xonligiga tobe bo'lib, Amudaryo deltasiga ko'chirilgan. Shu sabab Qoraqalpog'istonning qoraqalpoqcha nomlarini ancha yosh toponimlar deyish mumkin.

Oykonimlar har qanday o'lkaning axborotlarga boy, davlat si-yosati-yu hukmron mafkurasi bilan hamohang toponimlardir.

Respublikada 1200 chamasi oykonim - shahar, ovul, qishloqlar bor. Toponim ham so'z, atoqli ot, atoqli ot bo'Iganda ham bare ha turdagi atoqli otlar orasida grammatik jihatdan eng takomillashgan turidir. Tipik toponimlar ko'pincha ikki tarkibiy qismdan (kompo-nentdan) iborat bo'ladi. Lingvistik vositalarning tejalishi qonuniga ko'ra ko'pgina joylarda dastlab toponim tarkibida bo'lgan komponent-larning o'zak qismidan boshqalari tushib qoladi.

Leksik jihatdan Qoraqalpog'iston toponimlarining 1/5 qismi ci-notoponimlardan iborat. Qoraqalpog'istonning asosiy aholisi qoraqalpoqlar boisa ham, o'zbeklar biian qozoqlar son jihatidan qoraqal-poqlardan salgina kamroq. Turkmanlar ham bu erda ko'p sonli.

Jaloyir, qo'ng'irot, kerayit, kenagas, qiyot, mang'it, qipchoq. qatog'on, nayman kabi urug', qabilalar bilan bir qatorda oykonim-lar tarkibida qoraqalpoq urug' nomlaridan tashqari o'zbek, qozoq v? turkmanlarning urug'-aymoq nomlari oykonimlar shaklida Respubiik • xaritasidan katta o'rin olgan. Bu esa shu xalqlar vakillarning mam!?.k:v hududida yonma-yon yashaganliklarini ko'rsatadi.

Qoraqalpoq urugiari nomlari bilan atalgan etnooykonimlardan misollar keitiramiz. Anna — qtay qabilasidan (Anna, Chimboy tuma-ni, Annaovul, Taxtako'pir, Chimboy tumanlari), aralbay - qtay qabilasidan (Aralboy, Orolboy: Chimboy tumanida 7 ovul, Kegayli tumanida 4 ovul), aranshi — keneges qabilasidan (Aranshi, Kegayli tumani), arshan - mang'it qabilasidan (Arshan, Chimboy, Kegayli tumanlari), bo'zaq — keneges qabilasidan (Bo'zaq, Kegayli tumani). do'bal — keneges qabilasidan (Do'bal, Bo'zatov tumani), yesibi -mang'it qabilasidan (Yesibi, Kegayli tumani), yeshkili «echkili» (jaung'ir, qipshaq) qabilalaridan (Yeshkili, Kegayli tumani), jag'altay ~ qip-shaq qabilasidan (Jag'altayovul,Chimboy tumani), jaman (Jaman, Jamansha, Jamanshaq, Kegayli tumani, Jamansha, Chimboy, Nukus tumanlari), jarimbet — jaung'ir qabilasidan (Jarimbetovul, Chimboy tumani), irg'aqli (Irg'aqli, Qorao'zak tumani), kepe - qtay qabilasidan (Kepe, Kegayli, Qorao'zak, Chimboy tumanlari, Kepeovul, Taxtako'pir tumani), qo'yin - qandekli, qipshaq, qtay qabilalaridan (Quyin, Chimboy tumani), moylibolta - qipchoq qabilasidan (Moyli-bolta^ Kegayli, Chimboy, Qorao'zak tumanlari), mamiqshi - mang'it qabilasidan (Mamiqshi, Kegayli, Nukus tumanlari), manjuli - qtay qabilasidan (Manjuli, Kegayli, Chimboy tumanlari), muyten (Muy-tenovul, Qonliko'l tumani), no'kis - keneges qabilasidan (No'kisovul, Amudaryo, Chimboy tumanlari, No'kisqala, Amudaryo tumani), saltir ~ qipshaq qabilasidan (Saltir, Kegayli tumani, Saltirovul, Qonliko'l tumani), umbel (ay) ~ qtay qabilasidan (Umbet, Qorao'zak tumani), sherushi - qtay qabilasidan (Sherushi, Kegayli, Chimboy tumanlari, Sherushiovul, Chimboy tumani).

Bu misollar qoraqalpoq urug'larining geografiyasi haqida ham tasawur beradi, deb o'ylaymiz. Qoraqalpog'iston etnotoponimlari orasida ayuchi, oqmang'it, yesh-teke, irg'aqli, qishliq,

sag'ir, tuyoqli kabi kichik o'zbek urugiari nomlari ham uchraydi. Qozoq urugiaridan aday — (Adayovul — Shumanay, Qonliko'l tumanlari, Adaykoi —

Nukus tumani), aytimbet — (Aytimbetovul — Qorao'zak tumani), qorabotir — (Qorabotir- Taxtako'pir tumani), quan, mamit (Mamito'va — Qo'ng'irot tumani), o'tegen — (O'tegen — Kegayli tumani, O'tegenovul, O'tegenqo'rjin — Qorao'zak tumani), sarman — (Sarmanovul — Chimboy tumani), to'nmo'yin — (To'nmo'yin — Kegayli, Chimboy tumanlari), shege — (Shege — Mo'ynoq tumani) kabi etnonimlarni, turkman urugiaridan esa ayritam — (Ayritam — Qo'ng'irot tumani), ata — (Atakoi — Taxtako'pir tumani, Atao'ba — To'rtkoi tumani), garga — (Garga — Chimboy tumani), do'nguzli — (Do'nguzovul — Xo'jayli tumani) kabi etnonimlarni aytib o'tish mumkin.

Markaziy Osiyodagi turkiy xalqlarning qon-qardoshligini shundan bilsa ham boiadiki, o'zbek, qozoq, qirg'izlarning tarkibida uchray-digan bir qancha urug'-qabilalar ular uchun mushtarakdir. Masalan, achamayli urug'i o'zbeklarning kenagas, saroy, yuz, qo'ng'irot qa-bilalari tarkibida, ashamayli shaklida esa qozoqlarda, jumladan, kirey qabilasi, qoraqalpoqlarning qo'ngrat qabilasi

tarkibida qayd qilingan. Jaloyir (jalayir) qabilasi esa ko'chmanchi o'zbeklar tarkibida, yuz qabilasi, so'ngra quramalar tarkibida, qozoqlar tarkibida va qirg'izlarning soito' qabilasi tarkibida uchraydi.

Qo'ng'irot, Qonliko'l, Kegayli tumanlarida Ashamayli, Qonliko'l tumanida Ashamayliovul oykonimlari bor.

O'zbek, qozoq, qoraqalpoq, qirg'izlar tarkibida uchraydigan qang'li qabilasi nomi Qoraqalpog'iston xaritasida Qangli (Kegayli, Chimboy, Qo'ng'irot tumanlari), Qangliovul, Qanglijapovul shakllarida (Chimboy tumani) oykonimlar hosil qilgan.

O'zbek, qoraqalpoq, turkmanlarning kenagas (kenegez, keneges) qabilasi Kegayli va Xo'jayli tumanlarida Keneges oykonimi shaklida, kerayit (kereyit) qabilasi esa Nukus tumanida Kereyit ovuli nomida o'z aksini topgan. Qo'ng'irot (qo'ngrat, qo'ngrad) etnonimi o'zbeklarning kenagas, qutchi qabilalari tarkibida, qozoqlarning qipshaq, qirg'izlarning adigine qabilasi tarkibida qayd qilingan, Qoraqalpog'iston oykonimlari tarkibida esa Qo'ng'irodovul (Amudaryo tumani), Qo'ng'irotkoi ovullari nom-larida o'z aksini topgan.

Nayman qabilasi o'zbek, qozoq, qirg'iz va boshqa turkiy xalqlar tarkibida uchraydi va Qoraqalpog'iston oykonimlari orasida Nayman (Qonliko'l, Xo'jayli tumanlari), Naymanovul (Xo'jayli, Shumanay tumanlari), Naymanto'ba (Xo'jayli tumani), Naymanyap (Beruniy tumani) ovullari nomlarida o'z aksini topgan.

O'zbek, qirg'iz, turkmanlar tarkibida qayd qilingan sayat etno-nimini Shumanay, Qo'ng'irot tumanlaridagi Sayat ovullari nomida ko'rish mumkin.

Tama qabilasi qozoqlar, o'zbeklar, qirg'izlar, quramalar orasida uchraydi va Amudaryo, Ellikqal'a tumanlarida Tama ovuli nomida aks etgan.

Uyshun toponimi o'zbeklar, qoraqalpoqlar tarkibida qayd qilingan va Amudaryo tumanidagi bir ovul shunday nomlanadi.

Taylaq (tayloq) etnonimi qozoq, qoraqalpoq, qirg'iz, o'zbek, turkmanlar orasida uchraydi va Chimboy tumanidagi Taylaq ovulida o'z ifodasini topgan.

Qipchoq etnonimi ko'plab turkiy xalqlar orasida qayd qilingan. Qoraqalpog'istonda 15 ga yaqin ovul shu nomda (Qipchaq, Qipshaq shakllarida).

Nukuz (nukus) urug'i qo'ng'irot qabilasi hamda qoraqalpoqlarning keneges qabilasi tarkibida uchraydi (nekuz shakli ham qayd qilingan) va Amudaryo, Chimboy tumanlarida Nukusovul, Amudaryo tumanida Nukusqal'a oykonimlarida o'z aksini topgan. Qoraqalpog'iston Respublikasining poytaxti Nukus shahri (qoraqalpoqcha — No'kis) nomi ham shu etnonimdan.

Nukus shahri nomi, umuman nukus etnonimining kelib chiqishi haqida har xil fikrlar bor. Bu nom ayrim tadqiqotchilar fikricha, forscha-tojikcha nu+kas «to'qqiz kishi» degan ma'noni bildiradi. Nukuslar asli mo'g'ul qabilasi boiganini e'tiborga olsak, bu etno-nimning etimologiyasi haqidagi fikrlar uzil-kesil hal boimagan de-yish mumkin.

Shahar-qishloqlarning nomlarida oika tabiati ham o'z aksini to-padi. Oykonimlarda relyef shakllarini bildiradigan quyidagi oronimik atama-lar uchraydi: tov (tog) -

Jumurtov, Oqtov, Po'rlitov, Tozaqulatov; qum («qumlik», «qumli cho'l») — Jalg'izqum, Jindiqum, Juvanqum, Oqqum, Oqqumovul; jar — Qiziljar, Qorajar; shung'il («chuqur joy», «botiq») — Muratshung'il, Oqshung'il; o'y («chuqur joy», «kichik botiq») — Dumaloqo'y, Mamiro'y, Tajeno'y, Qorao'y, Qorao'yovul, Qorao'ysolma; so 'r («sho'rxok») — Qoraso'r; taqir — Qorataqir.

Suv obyektlarini ifbdalaydigan gidronimik atamalarga misol: arna — Paxtaarna, Tentekarna; ariq — Shuqurariq, Yangiariq; buloq — Ashibuloq, Sutbuloq, sag'a-saqa («kanalning boshi») — Kanalsag'a, O'rjapsag'a, Uchyapsag'a; o'zek («jildirab oqadigan jilg'a») — Ko'ko'zek, Moylio'zek, Qirqo'zek; soy — Uchsoy; solma («kichik ariq») — Bo'zsolma; jap-yap («o'rtaclia ariq») — Dusenbayjap, Jalpaqjap, Qonlijapovul, Qorajap, Mayyap, Naymanjap, Qumyap, quduq -Oqquduq; jag'is (Xorazmda — yoqish) — «joy», «pristan» — Oqjag'is.

Ko'l gidronimii. atamasiga mufassalroq to'xtashga to'g'ri keladi. Gap shnndaki, Qoraqalpog'iston hududida mayda-chuydalarini hisobga olmaganda, 150 dan ortiq koi bor edi. Respublika Amudaryoning etak qismida bo'lgani bois daryo suvi toshib son-sanoqsiz ko'llar hosil

qilgan edi. Koilarning ko'plari qurib qoldi, lekin xaritalarda, odam-larning xotiralarida bu obyektlarning nomlari saqlanib qolgan.

Bundan tashqari 40 dan ortiq ovul-qishloqning nomlari tarkibida ham A» 7 atamasi uchraydi, jumladan, Adaykoi, Oqkoi, Turkmanko'l, Uyg'urkoi, Sho'rko'l, Qorakoi, Qo'ng'irotko'l va b.

Respublikada gidronimlar tarkibida ko'l atamasi o'rniga aydin (oy-din) so'zi ham ishlatilgan: Uzunoydin, Uyrekoydin, Qoraoydin va b.

Qoraqalpog'iston koilarini nomlariga qarab bir necha turga boiish mumkin. 1) kishi ismlari bilan atalgan ko'llar: Davitko'l, Do'sanko'l, Zakirko'l; 2) rangiga qarab nomlangan ko'llar: Ko'kko'l, Qorakoi, Qoraoydin, Sarikoi; 3) parranda nomlari bilan atalgan ko'llar: Birqozonkoi, Quvlikoi, Qo'tonkoi. Bu qushlarning

nomlari haqida shuni aytish kerakki, o'zbek zoologik adabiyotida birqozon, saqoqush deb ataladigan suv parrandasining ikkinchi nomi. Qoraqalpoq tilida esa o'zbekchada qoraboy (ruschasi — baklan) deb ataladigan qush birqozon deyiladi. Qoraqalpoq-larning aytishlaricha bu yirik parrandani so'ysangiz bir qozon go'sht qilar ekan. Quv o'zbek adabiy tilida oqqush deyiladi («sochim boidi quvning patiday», «sochim quvning patiga o'xshab oqardi»).

4) suv o'simliklari nomlari bilan atalgan ko'llar (Jckcnlioydin, Shilimkoi, Qamisliko'l). Jekcn o'zbekchada yakan deyiladi. Undan savat, bo'yra va boshqa buyumlar yasaladi. Shilim (chilim) - qamishga o'xshash ichi kovak o'simlik, qamis esa qamish.

5) majoziy-metaforik nomlar bilan atalgan ko'llar: Oltinko'l u qimmatli baliq zotlari ko'p bo'lganidan shunday nom olgan Gavmisko'l «katta, ulkan, yirik» degani. Davkempir koii yoibarsning oyog'iga kirib ketgan katta zirapchani qo'rqmasdan chiqarib olgan kampir sharafiga shunday atalgan ekan. Maqbalko'l -- baxmalday tovlanib turgani uchun shunday nomlangan.

Aholi punktlari nomlarini hosil qiladigan oykonimik atanialar. Qoraqalpog'istonda bunday atamalar atigi bir necha: ovul, qal'a, obod, ko'pir.

Bular orasida eng ko'p takrorlanadigani ovul (au!) atamasidir. Qariyb 200 ga yaqin aholi punkli (ovul) nomlari tarkibida uchraydi: Avezovul, Bo'/ovui, Darg'aovul, Kepeovul, Maxreinov.il , Nayinaii-ovul va b. (ovui so'zi haqida ma'lumot «0'zbekiston geografik nomlar ining toponimik leksikasi» bo'limining lug'at qismida berilgan).

Qal'a atamasi 30 ga yaqin shahar va ovul nomlari tarkibida keladi: Ayozqal'a, Burgutqal'a, JambasqaPa, Mamiyqal'a, NtikosqaFa, TozaqaPa va boshqalar.

Respublikamizning o'zga hududlarida, xususan, Farg'ona vodiy sida qala so'zi o'rniga ko'proq qo'rg'on atamasi ishlatiladi (qafo: «0'zbekiston geografik nomlarining toponimik leksikasi» bo'limining lug'at qismiga qarang).

Boshqa oykonimik atamalardan faqat obod komponenti bir necha marta takrorlanadi: Amirobod, Mehnatobod, Paxtaobod, Xalqaobod, Chinobod, Yangiobod, Qirqqizobod.

Hovli (Bo'zhovli), torn (Uchtom, Fermatom) atamalari oykonimik indikatorlar sifatida juda kam namoyon bo'lgan.

Такрорлаш учун саволлар 1. Топоним деб нимага айтилади? 2. Ўзбекистон топонимлари ҳақида нималарни биласиз? 3. Топонимларнинг пайдо бўлиши ҳақида маълумот беринг. 4. Қорақалпоғистон топонимларини изоҳланг.

Adabiyotlar рo'yxati 1. Qorayev S. Toshkent toponimlari. T. Fan. 1991 y. 2. Qorayev S. Топонимика. - Тошкент, 2006 y.

Маъруза – 4. Космонимика. Зоонимика Режа: 4. Космонимлар ҳақида умумий маълумот. 5. Бурж номлари, планета номлари 6. Зоонимлар ҳақида умумий маълумот

Таянч тушунчалар

Космоним – космик фазода жойлашган самовий объектлар (косимк аза, галактика, юлдузлар, сайёралар ва улар юзасидаги табиий объектлар) нинг атоқли оти.

Зооним – зотли ҳайвонларга атаб қўйилган (уй ҳайвони, зоологик боғ, цирк, қўриқхоналардаги, шахсий қаровдаги ва ш .к) қўйилган махсус лақаб номлар.

Зоонимика - номшуносликнинг ҳайвонларга атаб қўйилган атоқли отларни ўрганувчи тармоғи

Ўзбек космонимияси таркибида тилимизнинг кадимги даврларидан буён қўлланиб келинаётган юзлаб номлар мавжуд. Даврлар ўтиши билан айрим номларнинг шакли ва маъносида турли ўзгаришлар содир бўлган. Шунга қарамасдан, ўзбек космонимияси тизимини лисоний тадқиқ қилиш ҳанузгача махсус текшириш объекти булган эмас. Унинг ҳажми вазифавий кулами белгиланмаган, умумхалк адабий тилидаги мавкеи аникланмаган халк сузлашув нуткининг, бошка халклар тилнни бу саг. х . риножигп кушган хиссаси хам урганилмаган. Ушбу йуналишда амалга оширилган ишлар, тупланган материалларнинг етарли эмаслигини, ушбу муаммо хали етарли даражада урганилмаганини курсатади. Холбуки, миллатимиз ва давлатчилигимиз тарихи, маданияти, дини, илм-фанила астрономик билимлар мухим роль ўйнаган.

Узбек тили ёзма ёдгорликларга бой тил булиб, тарихий тараққиётининг турли даврларида яратилган ёзма манбаларда космонимларга доир материаллар хам жуда кўп. Бир гурух узбек номшунослари таъкидлаганларидек: «...узбек тили тарихида мавжуд булган ва куплаб тарихий ёзма ёдгорликлар хамда тарихий асарлар тилида сакланиб турган сон-саноксиз атокли отлар, уларнинг пайдо булиши, ясалиши ва шаклланиши, маъно ва вазифавий хусусиятлари, бошка хил лисоний хамда тарихий-маданий, маърифий томонлари фан учун қоронгулигича қолмоқда». Бу фикр узбек тили космонимлари учун хам тегишлидир.

Космик тадкикотларнинг ривожланиши натижасида юзлаб космик объектлар номи пайдо булди. Бу номлар кайси тилга мансуб булишидан катьи назар, узбек тили лексикасидан мустахкам жой олиб, хознрги узбек адабий тилида кулланилмокда. Тилимизда кадимдан кулланиб келаётган космонимлар ва янги хосил булган космонимларнинг лисоний хусусиятларини кенгрок. ёритиш зарурати уларга диахрон ва синхрон жихатдан ёндашишни такозо килади.

Рус тилидаги илмий адабиётларнинг таълим жараёни, оммавий ахборот воситаларига таъсири натижасида аввалги космонимларнинг русча-байналминал космонимлар билан алмаштирилиши кучайди. Натижада улар аста-секин унутилиб бормокда ва истеъмолдан чикди. Узбек тилшунослиги олдида зудлик билан хали мавжуд бўлган космонимларни тўплаб лисоний тадкик килиш вазифаси турибди.

Утмишда осмон жисмлари инсон ҳаётинииг ажралмас қисмига айлангани боис, кишилар хар бир космик объектнинг хусусиятларни яхши билган ва бу хақдаги билимларни кейинги авлодларга қолдирган. Замонавий оптик қурилмалар

ёрдамида турли хил янги космик объектларнинг кашф қилиниши билан осмон жисмларининг минглаб янги номлари юзага кела бошлади. Кишилар ўзларининг хаёт кечириш жараёнида учрайдиган, дуч келадиган предмет ва объектларни бир-

биридан фарклашга мажбур булган. Чунки кишиларнинг бир бири бу алокаси жараёнида осмон жисмларининг номлари хам худди иш қуроллари ва бошка предмет номлари сингари зарур булган. Бу уз навбатида осмон жисмларини номлаш мотивларининг юзага келишига саба6 булган.

Осмон жисмларининг жойлашиши, катта кичиклиги, ёруглиги, самода хосил килган проекцияси каби фарққловчи белгилари уларни номлаш учун асос булган. ЧУНКИ хар кандай номлаш жараёни ўхшаш ва фарқланувчи белгиларнинг қиёсига таянади. Масалан, Аждар, Учбурчак каби юлдуз туркумларини номлашда уларнинг айрим белгиларини бошка нарса-буюмлар билан таккослаш асос килиб олинган

Номланаётган космик объектнинг узига хос хусусиятларини англаган холда ном бериш турли даврларда турлича куриниш касб этган булиб, у асосан мазкур объектни номлаган кишиларнинг урф-одати, дунёқараши, тили, рухияти, турмуш тарзи, маънавий дунёси, ижтимоий карашлари ва жамиятнинг тараккиёт даражаси каби катор ижтимоий омиллар билан боглик тарзда майдонга келади.

Кузатишлар натижасида узбек космонимияси тизимида аталиш мотивларининг норасмий хамда расмий каби куринишлари мавжудлиги аникланди.

1. Норасмий мотивли космонимлар. Маълумки, инсонлар телескоп кашф килингунга кадар куролланмаган кўз орқали кўриш мумкин бўлган осмон жисмларини уз дунёкарашлари, турмуш тарзи, орзу-ўйлари каби омиллар асосида номлашган, идрок килишган. Космик объектларнинг турли хусусиятлари (шакли, ёруғлиги, жойлашган урни, самодаги харакати, микдори, хажми, ранги, осмонда пайдо булиш даври) асосида турли халклар, этник гурухлар томонидан хосил килинган космонимлар норасмий мотивли космонимларни ташкил килади.

Норасмий мотивли космонимлар хам уз навбатида қуйидаги гурухларга ажратилади.

1. Осмон жисмининг физик белгилари (ранг-туси, ёруглиги. ҳаракати кабилар) асосида аталган космонимлар: Оқ юлдуз, Қизил юлдуз (Миррих), Порлоқ юлдуз //Ялтирок юлдуз (Сириус) каби.

2. Осмон жисмининг дунё томонларига нисбатан жойлашган ўрни асосида аталган космонимлар (бу хилдаги космонимлар осмон жисмининг дунё қутбларига нисбатан осмоннинг қайси бурчагида жойлашганлигини кўрсатиш эҳтиёжидан келиб чиқади): Жапубии балиқ, Жанубий хоч, Шимолий тож каби.

3. Осмон жисмларини конфигурациялари мос келадиган предметлар асосида номлаш мухим мотивловчи белгилардан хисобланади. Бу тарзда хосил килинган номлар инсонларнинг касби, лавозими, биологик таснифи турмуш тарзи, ишлатадиган нарса-буюмлари, курол-аслахалари, хайвонлар, атроф-муҳит каби омилларга асосланади. Шу нуктаи назардан мазкур номлаш мотивини фитокосмонимлар (Сунбула), зоокосмонимлар (Асад, Қисқичбақа, Хамал) каби гурухлаштириш максадга мувофик.

«Бурж номлари» деб номланади. Буржлар 12 та булиб, хар бири уз номига эга. Маьлумкн, буржларнинг хар бири бирор нарсанинг сурати шаклида тасаввур килинган. Купгина халкларнинг само буржларининг куриниши на харакат ипсонлар такдирини белгилаб беради, деган астрологик карашлари натижасида буржлар ва уларнинг номлари инсоният тарихида муҳим ўрин эгаллаган.

Савр. Мазкур космоним араб тилида «хукиз» маъносини англатувчи «савр» сузидан хосил булган .

«Юлдуз туркумлари ва юлдузларнинг номлари». Илмий манбаларда Галактикамизда тахминан 150 миллиардга якин юлдуз борлиги айтилади. Шулар ичида осмоннинг маълум бир ярим сферасида оддий куз билан куриш мумкин булган юлдузларнинг сони уч мингдан ортмайди. Лекин инсон турмушида мухим ахамиятга эга булган, унинг эътиборини тортган юлдузлар сони юзтага хам етмайди. Хулкар. Савр буржида жойлашган олтита еркин юлдуздан иборат туда Хулкар

деб номланади. Хулкар юлдузи дунё халклари орасида турлича номларга эга, шунингдек, барча туркий халклар космонимиясида турли фонетик шаклларда

Сурайё юлдуз туркумини ифодалайди. Ҳулкарнинг арабча Сурайё номи хам туркийча номига маънодошдир.

Планета номлари. Уторуд, Зуҳра, Венера, Меркурий, Юпитер, Ноҳид, Чўлпон, Тонг юлдузи, Йўлчи юлдуз, Ер, Миррих, Марс, Муштарий.

Зоонимлар – зотли ҳайвонларга атаб қўйилган (уй ҳайвони, зоологик боғ, цирк, қўриқхоналардаги, шахсий қаровдаги ва ш .к) қўйилган махсус лақаб номлар.

Номшуносликнинг ҳайвонларга атаб қўйилган атоқли отларни ўрганувчи тармоғи зоонимика деб аталади. Масалан, итларга атаб қўйилган номлар: Мўйноқ, Лайка, Шарик, Қорақулоқ,

Олапар, Қоплон, Тўрткўз каби. Мушукларга атаб қўйилган номлар: Мош, Бароқ, Момиқ, Попук каби. Сигирларга атаб қўйилган номлар: Говмиш, Тарғил, Қашқа каби. Отларга атаб қўйилган номлар: Ғиркўк, Бойчибор, Қорабайир каби.

Такрорлаш учун саволлар 1. Космонимлар деб нимага айтилади? 2. Бурж номларини санаб беринг. 3. Планета номларини санаб беринг ва уларнинг маъносини изоҳланг. 4. Зоонимлар нимани ўрганади? 5. Ҳайвонларга атаб қўйилган қандай атоқли отларни биласиз?

Фойдаланган адабиётлар

1. Бобожонов Ш. Астрономик атоқли отларни ифодаловчи терминлар хусусида // Ономастика Узбекистана. - Ташкент, 1989. – Б. 156-157.

2. Каримов К. Буржларнинг туркча номи ҳақида // Ўзбек тили ва адабиёти. 1962, - №1.

3. Примов А. Фольклор ва космонимия // Хоразм фольклори. – Урганч, 2000. 4. Очилов Н. «Алпомиш» достонидаги от номлари ономастикаси // Ўзбек

тилшунослигининг долзарб масалалари. – Тошкент, 2007, - 81-83 б. 5. Чориев Б. Ўзбек зоонимлари // Ономастика Узбекистана. - Ташкент, 1989. – Б. 182-

183.

Ma’ruza mavzusi: ETNONIMIKA REJA: 1. Etnonimika haqida umumiy ma’lumot. 2. Etnonimlar ma'nosi 3. O’zbek etnonimlari

Kattami-kichikmi, har bir tuman joy nomlarining boshqa tuman toponimiyasidan farq qiladigan o'ziga xos xususiyatlari bo'ladi. O'zbekistonda etnotoponimlar juda katta o'rin tutadi.

V.A.Nikonov o'zi ta'riflab bergan nisbiy negativlik qonuniga amal qilib, e t n o t o p o n i m l a r bir on millat yoki xalq yaxlit yashaydigan hududning biron qismida emas, balki bu hududning chekka qismida, ya'ni ikki xalq aralash yashaydigan chegaradosh zonadagina bo'ladi deb yozadi. Masalan, Rossiyada Russkie Lipyagi — Mordovskie Lipy-agi — Chuvashskie Lipyagi; Russkiy Brod — Tatarskiy Brod; Russkaya Gvozdevka — Panskaya Gvozdevka; Russkaya Konopelka — Cher-kasskaya Konopelka; Russkoe Porechnoe — Cherkasskoe Porechnoe kabi juft nomlar ruslar bilan ikkinchi bir xalq aralash yashaydigan hududda paydo bo'lgan.

Urug', qabilalar allaqachon tugab ketgan va asosan nuqul ruslar yashaydigan Rossiyaning markaziy qismida ba'zi bir tarixiy etnotoponimlar juda siyrak uchraydi.

O'zbekiston etnotoponimiyasi to'grisida esa bunday deb bo'lmaydi. Chunki bu yerda urug'chilik qoldiqlari yaqin vaqtlargacha ham mavjud bo'lgan va har bir urug' yoki uning tarmoqlari yashagan qishloq o'sha urug' yoki shoxning nomi bilan atalgan.

Manbalarda 92 o'zbek urug'i bor deb qayd etilgan. Bundan tashqari, har bir urug' o'z navbatida yanada mayda guruhlarga bo'linib ketadi. Etnograf K.Shoniyozovning ta'kidlashicha, birgina qo'ng'irot urug'i 200 dan ortiq kichik shox — to'plarga ajralib ketadi.

Shunday qilib, o'zbek millati turli qabila va urug'lardan tarkib topgan. Bu qabilalardan turklar qabilasi Xonaqodaryo havzasida, Kofirni-honning yuqori oqimida,

Qizilsuv, Yaxsuv daryolarining vodiylarida hamda ularning irmoqlari bo'ylarida, Qoradaryo vodiysida, Sur-xondaryoning yuqori va o'rta oqimlarida, Buxoro yaqinida esa Shahrud kanali bo'yida, Samarqand atrofidagi togMarning etaklari hamda yonbag'irlarida yashagan. Turklarning ancha qismi Andijon viloyatin-ing Xo'jaobod va Marhamat tumanlari, O'sh viloyatining Aravon rayonida, O'ratepa atroflarida, Qashqadaryo vodiysidagi O'radaryo bo'ylarida, Sheroboddaryo atroflaridagi tog'larda yashab kelganlar.

Movarounnahr turklarining talay qismini qarhtqlar tashkil etgan. Ular Surxondaryo bo'ylarida, Qoratog'daryoning bo'ylarida, Kofirni-hon, Vaxsh vodiylarida,

Yovonsuv boshlarida, Vaxsh bilan Qizilsuv oralig'ida, Ko'lob vodiysi hamda Panj daryosining o'ng sohi-lida, Qashqadaryoning quyi oqimida, Zarafshonning quyi oqimida (Shahrud kanali bo'ylarida) yashashgan.

Barbs Qoratog'daryo vodiysida, Surxondaryo vodiysining ayrim joylarida, Qashqadaryoning bosh tomonlarida, Shaxrisabz atroflarida istiqomat qilib kelganlar. Bundan tashqari, barloslar Zarafshon vodiysidagi sobiq Samarqand uezdining Qoratepa, Mog'iyon, Forob, Panjakent voloslari, Nurota va Molguzar tog'larida, Turkiston tog'lari etaklarida yashardilar.

Kaltatoylar Surxondaryoning yuqori va o'rta oqimlarida, Nurota va Molguzar tog'lari yonbag'irlarida, Turkiston tog'lari etaklarida, Qashqadaryo vodiysidagi Kitob shahri atroflarida istiqomat qilganlar.

Musobozorlar Hisor vodiysida, Hisor tog'larining shimoliy yonbag'irlarida (Xonaqodaryo va Qoratog'daryo havzalarida), Qashqadaryoning bosh tomonidagi Forob, Denov, Sumsar qishloqlari atroflarida, ulardan pastroqda — Miraki qishlog'i yaqinida ham yashashgan.

Mo'g'ullar kamroq bo'lib, Panj daryosining o'ng sohilidagi Chubak qishlog'i atroflarida, Jilg'asoy vodiysida o'rnashib qolganlar. Hisor vodiysida, Janubiy Turkistonning ba'zi bir joylarida ham mo'g'ul qishloqlari unda-bunda uchraydi. Mo'g'ullarning ko'pchilik qismi Shimoliy Afg'onistonda ham mavjud.

Qo'ng'irotlar Amudaryo bo'ylarida, Qashqadaryo, Surxondaryo vodiylarida yashab kelganlar. Jizzax, Kattaqo'rg'on, Samarqand, Buxoro, Qorako'l vohalarida ham yakkalanib qolgan qo'ng'irot urug'i guruhlari bor.

Mangltlar, asosan, Zarafshon vodiysida, qisman esa Xiva xonli-gida, so'ngra Qarshi vohasida, shuningdek Amudaryoning chap so-hiUda — Chorjo'y yaqinlarida yashab kelgan. Mang'it bir qancha yirik va mayda urug'larga bo'lingan. Eng yirik urug'lar: oq mang'it, qora mang'it, och mang'it, chala mang'it, boyg'o'ndi mang'it. Bulardan tashqari, yana temirxo'ja, isoboy, gavlak, ko'sa, toz, qorabayir, baqirchi, kula, tamg'ali mang'it, qozoq, o'n ikki, cho'qay, gala-botir, beshkal, chobakchak, uz, uvolay kabi urug'lar ham bo'lgan.

Naymanlar, asosan, Zarafshon vodiysida, Jizzax, Kattaqo'rg'on, Samarqand atroflarida, shuningdek, Buxoro va Karmana vohalarida o'rnashib qolganlar; Xiva vohasi va Farg'ona vodiysida ham bir oz miqdorda naymanlar bo'lgan.

XIX asr oxirlarida naymanlar 3 ta yirik urug'dan iborat bo'lgan. Bular — qo'shtamg'ali, sadirbek va uvox-tamg'ali. Ulardan tashqari nayman qabilasi ag'ran, ayronchi, badir, biya, bog'onali, boltali, bo'qalay, burunsov, jag'albayli, jastavon, jilonli (ilonli), jumaloq-bosh, oltio'g'il, oqto'nli, poiotchi, segizuruv, sarinayman, to'rttuul (to'rto'g'il), to'rttamg'ali, urguch, ukrash, changali, cho'michli, g'ozoyoqli, qoranayman, qoragadoy, qorasirak, qarg'ali, qiltamg'ali, qoitamg'ali kabi tarmoqlarga ham boiingan.

Saroy qabilasi Buxoro, Karmana, G'ijduvon, Kattaqo'rg'on, Sa-marqand va Jizzax atroflarida, Qarshi, Shahrisabz vohalarida, qis-man Farg'ona vodiysida yashagan. Saroylar tarkibida bir qancha katta-kichik qabilalar boigan: azsaroy, qipchoqsaroy, qirg'izsaroy, qo'ng'irotsaroy, majarsaroy, qorabog'saroy, naymansaroy va boshqalar. Bularning har biri o'z navbatida yana bir qancha urugiarga boiingan.

Kenagasiar, asosan, Shahrisabz, Buxoro, Karmana, Denov vohalarida, laqaylar Kofirnihon, Vaxsh, Qizilsuv havzlarida zich yasha-ganlar. Kenagasiar ochamayli, kirey, abak kirey, ovoqli, taroqli, chuyut, qayri soli kabi kichik qabila va urugiarga; laqaylar esa esonxo'ja, bodroqli, bayram, to'rtovul kabi urugiarga (boiaklarga) boiingan.

Qataganlar birmuncha keng maydonda- Farg'ona vodiysining Namangan bilan Qo'qon shaharlari orasidagi tumanlarida o'rnashib qolganlar. Qatag'anlarning asosiy qismi Ko'hitang togiarining sharqiy yonbagirlarida, Sheroboddaryo havzasida, Surxondaryoning o'ng sohilida, Vaxsh daryosi etaklarida, Panjning o'ng sohilida va Yaxsuv vodiysida g'uj yashagan. Qashqadaryo havzasida, Zarafshon etaklarida, Buxoro hamda Karmana yaqinlarida ham qatag'anlar boigan. Shimoliy Afg'anistonda ham talay qatag'anlar yashaydi.

Qipchoqlar Samarqand bilan Kattaqo'rg'on o'rtasidagi tuman-larda, Amudaryoning o'ng sohilida, Farg'ona vodiysining shimoli-sharqiy va shimoli-g'arbiy qismlarida o'troqlashib qolganlar.

Quramalar Ohangaron havzasida, Andijon bilan Namangan orasida turib qolganlar. Yirik o'zbek urugiarining «geografiyasi» ana shunday. Bulardan tashqari, O'zbekistonning

turli joylarida qirq, yuz, ming, qo'shchi, tuyoqli, qovchin, qangli, do'rmon, yurchi, chimboy, mitan kabi ko'plab urugiar bor.

O'zbek urugiarining qayerlarda yashashi umumiy tarzdagina bayon etildi. Yuqorida aytib o'tilgani kabi, har bir urug', o'z navbatida, yana qancha-qancha mayda guruhlarga bo'linib ketadi. Urug' — qabilalar shu qadar murakkab joylashganki, biron yirik hududda faqat bir urug' vakil-larining o'rnashish hollari deyarli kuzatilmaydi. Uiiigiarning ana shunday aralash-quralash bo'lib yashab kelishi toponimiyada o'z aksini topgan.

Respublikaning turli tumanlarida ko'chmanchi o'zbeklarning o'troqhkka o'tishida farq boigan. Masalan, Zarafshon vodiysida bir xil urug' yoki to'p, shox nomlari bilan ataladigan mayda qishloqlar juda ko'p. Buning sababi shuki, Xiva xonligiga qarshi oiaroq, Buxoro xonligida

ko'chmanchilar butun urug'i bilan emas, balki kichik-kichik boiaklarga boiinib o'troqlikka o'tishgan. Buxoro xonligida bek-liklarga nom bergan yirik shaharlar orasida urug' nomi bilan atalgan bironta ham shahar yo'q, holbuki Xiva xonligida bunday shahar uchta — Mang'it, Qipchoq, Qo'ng'irot.V.V.Bartold bu shaharlarning paydo boiishiga Xiva xonligida urug'chilikning kuchli bo'lganligini sabab qilib ko'rsatadi va ular jumlasiga Nukus shahrini ham qo'shadi.

O'zbek urugiarining Buxoro xonligida o'rnashib qolishini V.L.Vyatkin shunday ta'riflaydi: Uning fikricha unumdor Zarafshon vodiysiga kelgan o'zbeklarda urug'chilik yo'qolmagan edi va ular urug'-urug', shox-shox bo'lib joylashdilar. Bu urug' yoki shoxlarning har biri muayyan bir tumanni egallab olgan. Shu bilan birgalikda o'zbeklarning biron urug'i yoki shoxi kelib o'rnashgan qishloqlar (ular ilgaridan boiganmi yoki yangidan o'zlashtirilganmi, bundan qat'iy nazar), ko'pincha shu urug' yoki shoxning nomi bilan ataladigan bo'lib qdldi. Hozirgi vaqtda ba'zi bir hududlarda Bahrin, Qi-toy, Nayman kabi qishloqlarning ko'p boiishiga sabab ana shu.

Ta'kidlash joizki, etnonimlarni bilmasdan turib, O'zbekiston toponimikasi bilan shug'ullanish mumkin emas. Chunki urug', qabila nomlari ko'pincha muayyan ma'noni anglatadi. Masalan, o'zbek urugiarini bilmagan kishi O'roqli, Cho'michli, Qarg'ali, Oytamg'ali, Qaychili, Uchtamg'ali kabi etnonimlarni «li» affiksli toponimlarga kiritishi mumkin. Ming, yuz urugiari joy nomlari tarkibida kelganda sonni bildirmaydi, albatta. Holbuki, Jizzax viloyatining Zomin tuma-nida o'zbek urugiarining kuchukboy, tog'ayto'pi, oqtosh, yantoq, kal, kabi kichik guruhchalari, qirg'iz urugiaridan esa chopon (asli — Xonkel chapani), birquloq, eshqora, qozoq, jinni, to'qim kabi to'plari bo'lganligi maium.

O'zbek etnonimlari to'grisida gap borganda shuni aytish kerakki, respublika hududida tojik, qozoq, qirg'iz, qoraqalpoq xalqlarning urug'-aymoqlari ham bo'lganidan o'z-o'zidan ma'lumki, ana shu xalqlarning urug'lari nomlari bilan atalgan joylar ham bor.

Bu jihatdan Zarafshon vodiysi xarakterlidir. Rus harbiy olimi N.F.Sitnyakovskiyning ma'lumotlariga ko'ra, vodiydagi 2800 dan ortiq qishloqning qariyb uchdan bir qismi etnotoponimlar, ya'ni urug'-aymoq nomlari bilan atalgandir. Bu yerda 150 dan ortiq mil-lat, elat, urug'-aymoq va boshqa mayda bo'lirdaming nomlari uchraydi. Biz ana shu etnonimlarning eng xarakterlilarini sanab o'tmoqchimiz: Arab - 78 (raqamlar necha qishloq shu etnonim bilan atalganini ko'rsatadi), shundan Arab - 12, Arabla(r)- 4, Arabon (14), Arab-xona (40) bundan tashqari Arabtepa, Qo'ldosharab, Milkiarab, Chi-longuarab kabi etnoponimlar ham uchraydi); Afg'on (4), Arg'un (3); Baxrin (24) jumladan Bahrinbayot - I, Bahrincha - I, Bahrinboz

- I); Bolg'ali (I); Do'rman (15, jumladan Do'rmanon - I, Doimantepa - I; Yobu (24); Jag'albayh (2); Jaloyir (9); Kenagas (2); Qalmoq (13, jumladan, Qalmoqon -

3, Ravoti qalmoq - 2, Qalmoqkendi -I, Qalmoqbevazanon - I va hokazo); Qangli ( 1); Qarliq (16), Qatag'an (9), Qirg'iz (20, jumladan, Qirg'izon - 4, Qirg'izsaroy -1; Qiyot (7, jumladan Qiyoton - 1), Qozoq (8, jumladan Qozoqon -1, Maydaqozoq-l, Qozoqqoldikalono'rta - 1, Qozoqqoldikalonyuqori

1, Qozoqqoldixurd - 1, Beshqozoq - 1, Qozoqoldikalonpast - 1); Qoraqalpoq (14); Qorayo'li (2); Qo'ng'irot (8); Qipchoq (9, jumladan Qipchoqon - 1, Qipchoqxo'ja - 1, Qipchoqbolo - 1); Qitoy (8, jumladan Qoraqitoy - 1, Qitoy on - 3); Qurama (2), Quramapoyon, Quramabolo); Qo'shtamgali (1), Mojor (4, jumladan, Mojorpast, Mo-joryuqori), Mang'it (12, jumladan, Mang'Hon - 5, Mang'itpoyon - 1), Masit (5); Mo'g'ul (8, jumladan, Mo'g'ulon - 6, Mo'g'ulkenti - 1), Ming (7, jumladan, Mingla(r) - 1, Mingon - 2); Saroy (26, Uygur-saroy - 2, Saroypoyon, Saroybolo - 1); Sulduz (2), Tatar (4, jumladan, Tataron - 1, Tatarcha - 1, Tatarmahalla - 1); 7by7fc (11, jumladan, 7q/7faw? - 6, Tojiklar - 3); 7urfe (7, jumladan 7wr/ton - 6); Turkman (5), Uyg'ur (5), i/yra? (1); f//Јfl«/7 (23, jumladan, Urganjiyon -6, Urganjilar - 4); 0#>efc (19, jumladan, O'zbekon - 12, Yuqori O'zbekon - 1, Quyi O'zbekon - 1, Raboti o'zbek - 1); Chig'atoy -(12), Yuz (3) va hokazo. Bulardan tashqari, Habash, Xo'ja, Jukut kabi toponimlar ham aslida etnonimlarning o'zginasidir. Bu esa Zaraf shon vohasida aholining etnik tarkibi nihoyatda xilma-xil bo'lganligini ko'rsatadi.

Zarafshon vodiysi toponimiyasi butun O'zbekiston toponimiya-sining tarkibiy qismi sanaladi. Shu sababli bu ma'lumotlar butun respublika toponimiyasi uchun xarakterlidir.

Shunday qilib, Zarafshon vodiysi, shuningdek^ Janubiy O'zbekiston etnotoponimlar soni jihatidan eng oldingi o'rinda, Farg'ona vodiysi esa eng oxirgi o'rinda turadi.

Ma'lumki, Zarafshon vodiysida yashaydigan xalqlar orasida o'zbeklardan so'ng tojiklar son jihatidan ikkinchi o'rinda turadi. Ana shuning uchun ham etnotoponimlar soni vohaning turli joyida turli-chadir. Asosan o'zbeklar yashaydigan tumanlarda etotoponimlar, ayniqsa ko'p. Masalan, Xatirchi bekligida 174 aholi punktining yar-midan ko'prog'i turli xalqlarning urug'-qabilalari nomlari bilan atalgan; tojiklar ko'p bo'lgan G'ijduvon bekligida barcha qishloqlarning taxminan 1/10 qismigina etnotoponimlardir. O'zbeklar bilan tojiklar qo'ni-qo'shni yashaydigan oraliq zonalarda esa O'zbek-O'zbekon (18), Tojik-Tojikon (14) kabi etnotoponimlar uchraydi.

Endi biz ikkinchi bir manbani, ya'ni 1959 yil aholi ro'yxatida tilga olingan aholi punktlarini ko'rib chiqaylik. Bunda Zarafshon vodiysidagi Samarqand va Buxoro viloyatlarini hisobga olamiz. O'sha yili Samarqand viloyatida 3700 ga yaqin aholi punkti bo'lgan, shu-lardan bir qismi sovxoz bo'limlari, xutorlardir. Ana shu aholi punkt-laridan 800 ga yaqini etnotoponimlar. Ular Ishtixon (90 ga yaqin ), Bulung'ur (80 ga yaqin ), G'allaorol (70), Pastdarg'om (80), Xatirchi (70) tumanlarida ayniqsa ko'p; Jizzax (15), Nurota (20 ga yaqin), Paxtakor (25 ga yaqin) tumanlarida etnotoponimlar kamroq.

Quyidagi etnonimlar eng ko'p uchraydi. Oytamg'ali (5 marta), Arlot-Allot (3), Olmasuvon (3), Olchin (4), Arab-Araba-Arabtepa-Arabxona (15), Achamayli-Ochamayli (2), Baday (4), Bag'anali (3), Baymoq-Baymoqli (3), Bolg'ali (10), Bolta-Boltali (9), Barbs (4), Bahrin (7), Beshbola (16); Beshkal ( ), Beshkubi (8), Burqut-Burgut (7), Do'rman (7), Jag'albayli (2), Jaloir (10), Ilonli-Jilontamg'ali (8), Qovchin-Qovchinon (2), Qatag'an (6), Qozoq-Qozoqovul, Qo-zoqqishloq-Qozoqlar (13), Qangli-Yemonqangli (18), Qoraqalpoq (5), Qorakesak (3), Qora^oy-Qitay-Xitoy (8), Qorasiyroq (2), Qorliq (2), Qiyot (9), Qo 'ng 'irot- Qoraqo 'ng 'irot- Yomonqo 'ng 'irot (12), Quralas (2), Qurqozon (3), Ko'rpa (4), Qutchi-Quchchi (5), Qo'shtamg'ali (7), Mang'it-Oqmang'it (12); Ming-Minglar (2), Mesit (2), Milan (9), Mo'g'ul (8), Nayman-Naymancha — Qoranayman (24), Nebo'sa (2), Saroy (20), Sartyuzi (3),So'loqli (A), Tojik (l), Toz, Tortuvli (6), Tig'iriq (3), Turkman (4), Turk - Turklar (5), Turkman (14), 0'roqli - Sario'roqli (3),Chandir (4),Chaparashli (l), Chelak ~ Oqchelak (2), Chig'atoy (5), Chirqirovuq (4), Cho'michli (4), Chuyut (3), (4), Erganakli (4), Yuz-Kenjayuz (6) va hokazo. Buxoro viloyatida aholi punktining 1/3 qismi etnotoponimlardir (3000 dan ortiq).

- Quyidagi etnonimlar ko'proq uchraydi: Adoq-Odoq (6),Ayronchi(4),Arlot-Allot-Olot-Olotxona (7), Olchin (2), Arg'un (2), Afg'on — Afg'onon (3), Arab — Araba - Arabobod - Arabon — Arabqishloq — Arablar — Arabxona — Arabxonacha — Arabcha (72), Bahrin (6), Burqut - Burgut (6), Do'rman (11), Jaloir (5), Qozon (4), Qalmoq (8), Qorliq -Qolluq - Qolliqon (9), Qoraqalpoq (2), Qatag'on (10), Kelachi (3), Kenagas (2), Qipchoq (7), Qirg'iz (5), 07>o/ (4)* Qulonchi -Qoraqulonchi (7), Qo'ng'irot (6), Qurama (3), Mang'it - Qoramang'it

- To'qmang'it (10), Minglar - Mingon (4), Mirishkor (8), Nayman (8), Po'lati — Po'latchi — Oqpo'lat (4), Oqsaroy — Ko'ksaroy (23), Sayo/ (2), 7o/W: (5), Turkman (5), Chandir (9), Chig'atoy (3)

Bunday misollami ko'plab keltirish mumkin. Etnotoponimlarni respublikaning hamma joyida uchratsa bo'ladi. Etnograflar (S.M.Abramzon, P.P.Ivanov, B.X.Karmisheva, K.Sh.Shoniyozov va boshqalar) O'rta Osiyoda xalqlarida «qabila» va «urug'» qon-qar-dosh kishilar guruhlari bo'linay, balki xududiy-iqtisodiy hamda ijti-moiy-siyosiy manfaatlari itmumiy bo'lgan xilma-xil sotsial va iqti-sodiy guruhlarning birlashmalaridan iborat ekanligini aniqladilar.

L.N.Sobolev o'tgan asrning o'rtalarida Zarafshon vodiysida biron urug' yoki to'p nomi bilan alalgan qishloqlarda endi ko'pincha boshqa urug' vakillari yashashini aniqlagan. Masalan, o'zbek urug'lari nomi bilan Qatag'on, Chumchuqli, Tuyoqli deb atalgan qishloqlarda turk qabilasi vakillari, Qiyot qishlog'ida naymanlar va qoraqalpoqlar, Tatar qishlog'ida qoraqalpoqlar yashagan.

O'zbek xalqining ko'plab urug'-qabilalari nomlarining bizgacha yetib kelishida Rashididdin, Abulg'ozi Bahodirxon va kabi tarixchilar asarlari, shuningdek, N.V.Xanikov, A.P.Xoroshxin,

N.A.Aristov, D.N.Logofet, A.D.Grebenkin, V.V.Bartold, A.Yu.Yakubovskiy, S.P.Tolstov, I.I.Magidovich, B.X.Karmisheva, K.L.Zadixina, K.Sh.Shoniyozov, B.A.Ahmedov, I.Jabborov, X.Doniyorov kabi zaxmatkash olimlarning ilmiy ishlari katta manba boiib xizmat qiladi.

O'tgan asrning 20-yillarida aholi ro'yxati natijasida O'zbekiston aholisining urug'-qabilalari to'g'risida, mukammal materiallar to'plandi. Bu ma'lumotlar O'rta Osiyo, jumladan O'zbekiston aholisining etnik tarkibi haqida boy faktik material berdi.

Quyida O'zbekiston xaritasida hozirgacha qishloqlarning nomlari shaklida uchraydigan etnooykonimlarning qisqacha ro'yxatini kelti-ramiz: Abdal, Abiz, Avg'on, Avg'onbog', Avg'onon, Aday, Adayko'l, Aliovul, Ayronchi, Aleli, Alelicha, Andi, Arab, Arabon, Arablar, Arabxona, Arg'in, Arlot, Afg'on, Afg'onon, Axtachi, Axtachi, Axtixona, Achamayli, Achchi, Ashamayli, Ayuchi, Bag'anali, Bag'ish, Baday, Badal, Badroqli. Boy, Boyovul, Boymoqli, Bahrin, Boyqut, Boyto'pi, Boyo'g'li, Boqabachdia, Bolg'ali, Boldir, Balqi, Bolta, Boltako'l, Boltali, Boltaqir, Balxi, Baliqchi, Baroq, Barlos, Botosh, Baxmal (Baxmon), Bahrin, Baxshi, Bachqir, Boyovut, Beglar, Begavlot, Bektemir, Beshog'och, Beshbola, Beshqozon, Beshkal, Beshkaltak, Beshkapa, Beshkubi, Beshsari, Beshtentak, Boltali, Bolg'ali, Burqut, Bo'ston, Bo'g'ajeli, Gala, Galabotir, Gumbaz, Gurlan, Dalvarzin. Darxon, Do'rmon, Duvlat, Dumar, Yettiqashqa, Yetimshox, Yettiurug', Yobu, Yobi, Yovi, Yovu, Jabag'li, Jabagl, Jobi, Jag'alboyli, Jag'altoy, Jadigir, Jakis, Jaloyir, Jalmat, Jastobon, Jatta, Jelkillak, Jilonli, Jilontamg'ali, Jilonchi, Juz, Jo'g'i, Juyrat, Juriyat, Zarmas, Ilonli, Kal, Kallar, Kaltatoy, Kapa, Kapsasaroy, Kasovli, Kelachi, Kenagas, Kepe, Kerayt, Kerey. Kesaklar, Kesakli, Kesavli, Kesa-mir, Ko'kjar, Ko'kqarg'a, Ko'ktirnoq, Ko'kto'nli, Koreysovul, Ko'lobi, Ko'rpa, Ko'sa, Lag'mon, Laqay, Langar, Lug'umbek, Lo'li, Mavlish, Mazang, Maydayobu, Moylibolta, Molish, Mang'it, Mang'itlar, Marqa, Marqayuz, Maschai, Machchai, Machay, Mergancha, Merkit, Mesit, Metan, Ming, Minglar, Minjir, Mirzai, Mirzamitan, Mirzato'p, Mirishkor, Misit, Milan. Mo'g'ol, Mug'ul, Mo'g'olon, Mug'ot, Mo'g'lon, Mug'ulon, Mug'ulkent, Mug'ultoy, Muytenovul, Muqimi, Multoni, Munduz, Murotali, Musobozori, Nayman, Naymanovul, Naymanbo'ston, Naymansaroy, Norin, Nebo'sa, Nokis, Nukusovul, Nukusqala, Nukuslar, Nukusli, Nekuz, Nukusyop, Oboqli, Ovoqli, Ovchi, Odoq, Oytamg'ali, Oyinli (Oyinni), Og'or, Oybek, Oriq,

Oqbosh, Oqboyra, Oqqoyli, Oqqipchoq, Oqmang'it, Oqtana, Oqto'nli, Oqtumar, Oqchelak, Oqchepkan, Olabaytal, Olaqarg'a, Olot, Oldoshmon, Ollot, Olmasuvon, Olmachi, Oltiog'ayni, Oltiog'il, Olchin, Owl, Parchay-uz, Patas, Pashqurt, Po'loti, Po'lotchi, Po'stinli, Puchug'ay, Ramadon, Ramit, Savoy, Sayot, Sayid, Sayidobod, Sayidkent, Sayidlar, Salim, Sanchiqul, Sanchiqli, Saroy, Saroykerayit, Saroyqishloq, Sort, Sartsaroylik, Saroycha, Saroyon, Sartjuzi, Sartyuz, Saribag'ish, Sari, Sarioymovut, Sayoq, Sayot, Sirgali, Sulduz, Suyunduk, Tobin, Tog'ay, Tog'liq, Toqchi, Tojik, Tojiko-bod, Tojikqishloq, Tojiklar, Tojikmahalla, Tojikravot, Toz, Tait, Tayloq, Tayloqon, Tayloqlar, Tama, Tamabahrin, Tamayrat, Tamg'ali, Tarag'ay, Taroqli, Torttuvli, Tatar, Tatarlar, Tatarqishloq, Tatarmahalla, Tatarto'pi, Toti, Totkent, Tegana, Telov, Tig'iriq, Tilovmat, Teliming, To'g'ali, To'qboy, To'qmon, To'qsoba, To par, Turbat, Turkibolo, Turk, Turkiston, Tupqora, To'ja, Tulangit, Tulkichi, Tumor, To par, Turkipoyon, Turkovul, Turkon, Turkman, Turkmanovul, Turkravot, To'rtog'ayni, To'rtota, To'rtayg'ir, Tuyoqli, Tuyachi, Tudamali, Uzun, Uyg'ur, Uysh\n, Uyshun, Uysun, Ultar-ma, Ungut, Urganji, Urganjibog', Urganjtyon, Urganjilar, Urganjixona, Uchuyli, Uyuvli, Uyali, Uyas, Xalach, Xidirsha, Xitoy, Xitayuz, Xo'ja, Xojalar, Chovli, Chag'atay, Chaqar, Chaqmoqli, Chalaqozoq, Chalaqarg'a, Cholmang'it, Choljuvit, Chang'aroqchi, Chandir, Chandirqiyot, Chapar-ashli, Chig'atoy, Chiljivut, Chimboy, Chimboyliq, Chinoz, Chirkoy, Chir-qirovuq, Chibolonchi, Chubar, Chubat, Chuvalanchi, Chuvalachi, Chuvil-loq, Chuvit, Cho'llilar, Cho'mbog'ish, Cho'mishli, Chumchuqli, Cho'ngbog'ish, Cho'ntak, Chuyut, Shag'al, Shag'alon, Shag'alqala, Shag'allar, Sheyxlar, Shirin, Shirinlar, Shirintepa, Shixlar, Shuyit, Shiljuit, Eloton, Yuzlar, Yuzqishloq, Yuziya, Yambaroq, Oymovut, O'ris, O'risqazg'an, O'risqishloq, O'tarchi, Oyuvli, Qozoq, Qozoyoqli, Qayirma, Qaychili, Qayshili, Qalluq, Qalmoq, Qalmoqon, Qalmoqlar, Qalmiq, Qangli, Qandi, Qandekli, Qanjig'ali, Qatag'on, Qashqar, Qora, Qoraabdal, Qorabog'ish, Qorabotir, Qpraboyin, Qprabo'ra, Qoramang'it, Qoramirishkor, Qoraqalpoq, Qoraqalpoqiya, Qorakaltak, Qoraqasmoq, Qoraqitoy, Qorakesak, Qoraqur-soq, Qorako'sa, Qoraqutchi, Qoraqushchi, Qoramurcha, Qoraqipchoq, Qoramang'it, Qoraqishloq, Qoramo'yin, Qoramurt, Qoranayman, Qoraoymovut, Qorapchi, Qorapichoq, Qorasadoq, Qorasoqol, Qorasiyroq, Qorateri, Qorato'nli, Qoratuxum, Qoraxoni, Qoraxitoy, Qoracha, Qora-

yantoq, Qarg'alar, Qarg'atepa, Qprliq, Qarmish, Qarsoqli, Qatag'on, Qovchin, Qashg'ar, Qashtamg'ali, Qipchoq, Qiyqim, Qirg'iz, Qirg'izovul, Qirg'izqo'rg'on, Qirg'izlar, Qirg'izmahalla, Qirsadoq, Qitoy, Qiyoli, Qiyonni,

Qiyot, Qiyoton, Qiyotovul, Qo'qoni, Qo'ldovli, Qo'shtamg'ali, Quva, Quvondiq, Qo'g'a, Qo'g'ay, Qulvachcha, Qullar, Qo'ng'irot, Qo'ng'irotovul, Quraysh, Quralas, Qurama, Qurg'ozon, Qutchi, Qo'shtamg'ali, Qushchi, Quyonquloqli, Qiziloyoq, Qirq, Qirqovul, Qirqqishloq, Qirqlar, Qishliq, Qiyot, G'alcha, G'o'lba.

Bu etnonimlar joy nomlari shaklida qayta-qayta uchraydi, Ma-salan, ayronchi, arg'in, achamayli, bag'anali, beshbola, burqut, g'alabotir, kenagas, tama, ming, mitan, oytamg'ali, sayat, tortuvli, o'ymovut, o'tarchi, uyas, qutchi kabi etnonimlar qishloq-shahar nomlari tarkibida 5 martadan 10 martgacha, bolg'ali, bolta, bahrin, bo'ston, qangli, qoraqalpoq, uyg'ur, qashqar, qiyot, qurama, qirq, mirishkor, mug'ul kabi etnonimlar 1 1 -2 0 martagacha, beshkapa, do'rman, jaloyir, tojik, turkman, qirg'iz, qozoq, qo'ng'irot, mang'it kabi etnonimlar 21 martadan 30 martagacha, qipchoq, saroy et-nonimlari 31-40 martagacha takrorlanadi. Arab etnonimi esa 80 dan ortiq oykonim hosil qilgan.

ETNONIMLAR MA'NOSI

Har qanday etnonimning o'z ma'nosi bor. Ba'zi bir etnonimlar juda qadimiy so'zlar bo'lganidan ma'nosini tushunish qiyin. Odatda xalqlar, millatlar, shuningdek qabilalar, yirik urug'larning nomlari qadimiy bo'ladi. Masalan, o'zbek, qirg'iz, qozoq kabi mi Hat nomlari, qo'ng'irot, mitan, qangli, qipchoq, uyshun, qorluq, xalaj kabi urug'-qabila nomlari haqida bir qancha fikrtar bildirilgan, lekin bu etnonimJarning etimologiyalari ilmiy asosda uzil-kesil hal qilingan emas. O'zbek - «o'ziga bek», qirg'iz - «qirq qiz», qozoq - «qo-choq», mitan - «mo'ytan» (serjun), qangli - «qanqli» (aravali), qorluq - «qorliq» (qorda qolgan), xalaj - «qol och» (och qolgan), qalmoq — «chetda qolgan» (islom diniga kirmay qolgan) degan ma'noni bildiradi deyish g'ayri-ilmiy, asossiz izohdir.

Etnonimlar tarix taqozosi bilan vujudga kelgan bo'lib, ma'lumot tashiydi. Etnonimlarni o'rganish juda muhim ilmiy ahamiyatga ega.

Kishilar bir necha ming yillar davomida ayrim-ayrim holda urug' boiib, keyinchalik esa hududiy-dialektal umumiylik hosil qilib, qa-bila-qabila bo'lib yashaganlar. «Odam», «inson», «o'zimizning kishilar* kabi ma'nolarni anglatgan ar (er), man (men) kabi etnonimlar ana shu qadim davrlarda paydo bo'lgan. Bir qancha etnonimlar chindan ham odam», «rostakam iiison» degan ma'nolarni bildiradi. Masalan, udmurtlar (janubiy udmurtlar) tarixiy manbalarda ar «odam» shak-lida tilga olingan. Tatar, hazar, arlat, ag'ar, major, mishar, avar, bulg'or kabi xalq va qabila nomlari tarkibidagi ar (er), ir qo'shimchasi eroniy tillardan birida «odam» degan ma'noni bildirgan va keyinchaJik turkiy tillarga o'tgan. Ariy (oriylar), iron (osetinlarnign bir qabilasi) va hatto eron so'zlari ham o'sha ar (ir) «odam» so'zidan tarkib topgan bo'lsa ajab emas. Turkman, qaraman, aqman, sarman, quman kabi etnonimlar tarkibidagi man qo'shimchasini olimlar ayrim hind-evropa tillaridagi man - men «odam» so'zidan kelib chiqqan, deydi. Masalan, D.Ye.Yeremeev vaboshqalar fikricha, qipchoqlar tarixiy manbalarda qumanlar shaklida ham tilga olingan (boshqa fikrlarga ko'ra, quman yoki quban qipchoqlar tarkibigakirgan qabila).Quman «qum-man», ya'ni «qumrang (och sariq) odam» degan ma'noni bildirar ekan, bu esa qipchoqlarning ruscha nomiga aynan to'g'ri keladi. Ya'ni polovets - sarg'ish demakdir. Tarixiy manbalarning xabar berishicha, qipchoqlar (polovetslar, qumanlar) ko'zi ko'k, sochi sarg'ish kishilar bo'lgan.

Yaqin vaqtlargacha nemis etnonimi «gung, soqov», ya'ni «tilga tushunmaydigan» ma'nosidagi ruscha nem so'zidan tarkib topgan deb hisoblanar edi. So'nggi yillardagi tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, nemis so'zi qadimgi germanlarning nemetes qabilasining nomidan olingan bo'lib, «ko'chmanchilar» degan ma'noni anglatar ekan.

Shu bilan birga bir qatorda ko'pgina etnonimlarning kelib chiqi-shi, etimologiyasi hamon ma'lum emas. Masalan, «o'zbek» so'zining kelib chiqishi to'g'risida turli fikrlar bor. Ko'pchilik olimlar ko'chmanchi o'zbeklar Oltin O'rda xoni O'zbekxon (1312-1340) ismi bilan atalgan

deyishadi. Holbuki, O'zbekxon Oltin O'rda (Ko'k 0'rda)da xonlikka ko'tarilgan, o'zbek atamasi esa Oq O'rdada paydo bo'lgan. Ya'ni XIV-XV asrlarda Eron hamda O'rta Osiyo tarixchilari Oq O'rdaning barcha turk-mo'g'ul qabilalarini o'zbeklar deb atash-gan. Bundan tashqari, O'zbek ismi O'zbekxondan oldin bitilgan asarlarda ham uchraydi. Demak, o'zbek etnonimi O'zbekxon ismidan kelib chiqqan, degan fikr to'g'ri emas. Bu so'z «o'zi bek» degan ma'noni bildiradi, deyish ham ilmiy dalil emas. O'zbek o'z (uz) qabilasi nomi bilan bogiiq degan fikr ham isbot talab. Umuman, hozircha «o'zbek» so'zining etimologiyasi ham aniq emas.

Boshqa ko'pgina turkiy xalqlar kabi o'zbek xalqi ham qabila- urug'lardan tarkib topgan. Akademik V.V.Bartold so'zlariga qaraganda, dastlab 32 o'zbek urug'i boigan. Lekin XVI asrdayoq farg'onalik Mulla Sayfiddin Axsikandiy «Majmuat - tavorix» asarida 92 o'zbek urug'i (elatiya) ni tilga olgan. XIX asrning 60-yillarida bitilgan «Tuhfatit-tavorixi xoniy» qoiyozmasida ham (muallifi farg'onalik Mulla Avaz Muhammad Attor) o'zbek urugiarini 92 ta deb ko'rsatilgan. N.Xanikov o'zining «Buxoro xonligi tasviri» kitobida (1843 yil) «Nasabnomai o'zbekiya»ga asoslanib, 97 o'zbek urug'ining ro'yxatini keltirgan.

O'zbek urugiari nomlari (etnonimlar)ning o'ziga xos kelib chi-qish tarixi bor. Jonivorlar, xususan, uy hayvonlari nomi bilan atalgan etnonimlar ham eng qadimiy sanaladi. Ular majusiylar davrida paydo boigan. Urugiarning muqaddas hayvonlari (totem-ongon) bo'lib, kishilar o'zlarini shu hayvondan tarqalgan, deb hisoblagan-lar. Masalan, jilondi (ilonli), jilontamg'ali (ilontamg'ali), qulon, oqbura, qorabura, (bura,buvra,bug'ra — bichilmagan erkak tuya), qarg'a, shag'al (shaqal - chiyabo'ri), echki, ho'kiz etnonimlari shular jamlasidandir. Hayvon nomlari bilan atalgan etnonimlar ba'zan shu urug' ajdo-dining laqabi ham boiishi mumkin.

Ko'pgina etnonimlar urug'-aymoq tamg'asi nomi bilan atalgan. Ya'ni har bir urug'ning o'z tamg'asi boigan. Masalan, mollarini, otlarini boshqalarnikidan farq qilish uchun tamg'alab qo'yishgan. Bolg'ali, kosovli, qaychili, taroqli, cho'michli, qirg'Hi kabi urugiarning tamg'alari shaklan ana shu uy-ro'zg'or asboblariga o'xshash boigan.

Etnonimlar orasida kishi ismlari ham uchraydi: amir — temir, bo'ronboy, jalmat, ollaberdi, fozil, chig'atoy; joy nomlaridan kelib chiqqan etnonimlar ham bor: beshqo 'ton, buloqboshi, soylik, urganji, qayirma, qorabuloq, sharqiyalik (Shohruhiyalik - Shohruhiya - Ulug'bekning otasi Shohruh nomi bilan atalgan shahar nomidan) va boshqalar. O'zbek etnonimlarini semantik jihatdan bir necha guruhga boiish mumkin. Chunonchi, biron kasb-hunar nomi bilan yuritiladigan etnonimlar: qirsadoq (sadoq — o'qdon), iyarchi (egarchi — egarsoz), gilambofli — (gilam to'quvchi), sayot — (sayyod — ovchi), tulkichi, zargarlik, mirishkor, po 'latchi va boshqalar.

O'zbek urugiarining o'ziga xos etimologiyasi bor. Quyida ularning ayrimlariga to'xtalib o'tamiz. Shuni aytish kerakki, etnonimlar etimologiyasi haqida keltirilgan fikrlar turli manbalarga suyanib yozil-gan. Binobarin, uzil-kesil variantlar emas, chunki har qanday eti-mologiya ham nisbiydir.

Abdal urug'i Hindiston, Afg'oniston va xususan O'rta Osiyo xalqlari etnogenezida muhim rol o'ynagan qadimiy xalq - eftalit, ya'ni xaytallarning avlodidir. Xaytallar (eftalitlar) suriya, yunon man-balaridayoq abdel deb atalgan.

Tarixchi Bal'amiy (X asr) fikricha, xaytal so'zi Buxoro tilida «pahlavon», «jasur odam» degan ma'noni bidiradi.

Shu bilan birga keyingi vaqtlarda abdal deganda «gadoy», «darvesh» kishi tushuniladi. Shuningdek, artistlar, sozandalar, qalandarlar, mad-dohlarning jargoni «abdal (abdol) tili» deyilgan.

Avshar qadimiy urug'lardan biri. Arab geograflari o'z asarlarida Buxoro yaqinida Avshar degan qishloqni tilga oladi. Abulg'ozi Ba-hodirxon avshar so'zini «ishni ildam ishlamoqchi» deb izohlaydi.

Arg'in - bu urug' O'rta Osiyoda qadimdan yashab kelgan. Mah-mud Koshg'ariyning «Devonu lug'otit turk» asarida qayd qilingan arg'u qabilasi ham shu bo'lsa kerak. «Boburnoma»da, o'zbek urug'larining dastlabki yozma shajarasi hisoblangan va Mulla Sayfid-din Axsikandiyning

«Majmuat-tovora» asarida keltirilgan o'zbek elat-lari ro'yxatida bu urug' arg'o'n shaklida qayd qilingan. Bu etnonim mo'g'ulcha arg'in (o'zagi arg' - «duragay») so'zidan kelib chiqqan. Arg'in (arg'un) so'zi qirg'iz tilida hozir ham ana shu ma'noni anglatadi.

Asaka etnonimi O'rta Osiyoda qadimdan yashagan sak (saka) qabilasi nomi bilan bog'liq bo'lsa kerak. Ba'zi bir mulohazalarga ko'ra, asaka «otliqlar» degan ma'noni bildiradi. Asaka so'zi joy nomlari shaklida ham uchraydi. Masalan, Andijon viloyatidagi Asaka shahri. Qoraqalpog'iston respublikasi hududida Asakaovdon botig'i bor. Geologlar Asakaovdon-ning o'rni yuqori to'rtlamchi davrda ko'ldan iborat bo'lganligini aniq-ladilar (ovdon, to'g'risi obdon «suv ombori», «hovuz»).

Axtachi - qadimgi urug'lardan biri. Bu urug' vakillarini Bobur ham tilga olgan. Axta mo'g'ul tilida, umuman «ot» (jumladan «bichilgan ot») demak. Axtachi esa «otboqar», «jilovdor» (xon oti jilovini ushlab yuruvchi kishi) ma'nosini beradi.

Bag'anali - o'zbek urug'larining tarmog'i. Bag'ana «qorako'l teri», «yosh qo'zi terisi» demakdir. Uning «stun» ma'nosi ham bor.

Barlos — O'zbekiston hududida, asosan Qashqadaryo vohasida ko'chmanchi o'zbeklardan (XVI asrdan) oldin yashab kelgan qabi-lalardan biri. Barlos so'zi Abulg'ozixonning fikricha «qo'mondon», Alisher Navoiy asarlarida yozilgan «Badoeul - lug'at»ga ko'ra esa «bahodir» degan ma'noni bildiradi.

Boyovut - respublikamiz hududida qadimdan yashab kelgan urug'lardan biri. Rashididdinning «Jome ut - tavorix», Abulg'ozi Bahodirxonning «Shajarai turk» asarlarida Chingizxon qo'shinlari bilan birga kelgan qabilalar orasida ham boyovut urug'i tilga olingan. Boyovut so'zi «boy» demakdir.

Dug'lat, Duvlat - dastlab mo'g'ul qabilasining nomi bo'lgan. Dug'latlar Duklan degan kishidan tarqalgan. Duklan (dogolan) mo'g'ul tilida «cho'loq» degan so'z, dug'lat esa bu so'zning ko'pligini anglatadi.

Irg'anoqli (erganakli) - irg'oqli urug'i ham qayd qilingan. Ehti-mol, bu ikkalasi bir urug'ning turlicha talaffuz qilinishidir. Irg'anaq «katak», «shox-shabbadan to'qilgan chavra». Demak, bu urug'ning tamg'asi katak shaklida bo'lgan.

Ko'rpa, Ko'rpanali, Ko'rpasoy, Ko'rpaqishloq, Ko'rpacha, Yangiko'rpa kabi nomlarning «yopinchiq» ma'nosidagi asli forscha ko'rpa so'ziga hech qanday aloqasi yo'q.

Qadimiy turkiy tilda ko'rpa so'zining «barra o't», «yosh bola», «qo'zichoq», «uloqcha», «buzoqcha», «kepak» ma'nolari borligi qayd qilingan. Lekin ko'rpa so'zining ko'pgina ma'nolari unutilgan, shunga qaramasdan, ba'zi joylarda barra bedani «beda ko'rpa bo'lib qolipti» deyishadi. Qirg'ischada ko'rpo' — barra qo'zi terisi ma'nosini bildiradi.

Urug'lar hayvon nomlari bilan atalganini hisobga olsak ko'rpa etnonimi «qo'zichoq» degan ma'noni bildiradi. Chunonchi, mash-hur tilshunos Abu Hayyon al-Andalusiy (XIII asr) asarlarida ko'rpa so'zi ana shunday izohlangan.

Kerayt (Kerayit) o'zbek millati tarkibiga kirgan qabilalardan biri. Turli manbalarda kerayit so'zi «qora qo'y», «qora odam» yoki «qarg'a» deb izohlangan (to'g'risi ham «qarg'a»). Etnonim oxiridagi — «t» harfi ko'plik affiksidir.

Marqa — yuz urug'ining bir tarmog'i. Marqa — «katta, ulkan» degan so'z. Marqa qo'zi - ertaroq, martdan oldin tug'ilgan qo'zi, egiz qo'zilarning oldin tug'ilgani. Gavrilov fikricha, marqa (marqa yuz) - yuz urug'ining eng katta tarmog'i, urug' boshining katta xotini — boybichadan tarqalgan.

Naymanlar — mo'g'ul urug'i deb hisoblanar edi. Bunda olimlar naim so'zi mo'g'ulcha («sakkiz») ekanligiga asoslangan.

Etnograf N.A.Aristov nayman so'zi Sibirdagi Nayma daryosi no-midan olingan deydi. So'nggi ma'lumotlarga ko'ra, naymanlar asli

turkiy qabila bo'lib, sakkiz o'g'uz nomini mo'g'ullar o'z tillariga moslab nayman deb ataganlar.

Ochamayli (Achamayli) - yuz urug'ining bir bo'lagi. Ho'kiz yoki qo'tosga uriladigan yoki bolalar minishi uchun mo'ljallangan egar ochamay deyilgan. Demak, bu urug'ning tamg'asi egar shaklida bo'lgan. Etnograf A.Aristov ochamayli urug'i och (ach) degan qadimgi qabila nomi bilan atalgan bo'lsa kerak, deb taxmin qiladi.

Solin - yuz urug'ining bir tarmog'i. Solinlar Zarafshon vodiy-sida, Jizzax viloyatining Jizzax, Zomin, G'allaorol tumanlarida qayd qilingan. Quloqning uchki yumshoq qismi solin (solinchoq, solin-chak) deyiladi.

Soioqli — yuz qabilasining tarmoqlaridan biri. So'log so'zining bir necha ma'nosi ma'lum - 1) qora jigar, taloq; 2) qo'y-echki qulog'ining biron joyini kesib en solish, tamg'alash usullaridan biri. Quloqning oldingi tomoni o'yib kesilsa, oldingi sulog, keyingi tomo-ni o'qib kesilsa, keyingi so'loq deyilgan; 3) aravaning o'qiga soli-nadigan temir.

Tobin - mo'g'ulcha so'z bo'lib, «ellik» demakdir. Umuman turk-mo'g'ul qabila va urug'larida raqam (son) bilan ataladigan nomlar uchraydi. Masalan, yuz, ming, do'rman (durbo'n-mo'g'ulcha do'rt — «to'rt») va hokazo.

Tobin urug'idan bo'lgan qozoqlar XIX asrda Sirdaryo bilan Ustyurt yaylasidan Tobol daryosi va Orenburg dashtlarigacha bo'lgan hududda yashaganlar. Tobinlar, shuningdek, o'zbeklar, boshqirdlar va boshqa turkiy xalqlar tarkibida ham uchraydi.

Tortuvli — qanjig'ali urug'ining bir tarmog'i. Tortuvli urug'i qo'ng'irot urug'ining ajdodi Qo'ng'irot otaning kichik xotinidan tarqalgan ekan; Qo'ng'irotota keksayganda kichik xotini o'g'il tug'ib, tortuv (tortiq - sovg'a) qilgani uchun, undan tarqalganlar tortuvli deb atalgan ekan.

Uyaz (uyas) marqa urug'ining 16 tarmog'idan biridir. Uyaz boshqa urugiar tarkibiga ham kirgan. Masalan, solin urug'ining bir shoxi uyazsolin deyiladi. Uyaz (uyas) joy nomlari shaklida ham uchraydi. Qadimiy tilshunos olimlardan Abu Hayyon al-Andalusiy va Jamoliddin Tusiy asarlarida uyaz so'zi «pashsha, chivin» deb izohlangan

Chinoz asli (chinas, chinos) — mo'g'ullar hukmronligi davrida bo'lgan qabila. Chin — mo'g'ul tilida «bo'ri» demakdir; — »s» esa ko'plik qo'shimchasi bo'lib, bo'ri chinoslarning totemi (ongon) hisoblangan.

O'zbekistonda, xususan Buxoro vohasida Chandir degan qishloq-lar uchraydi. Mahalliy xalq qishloq nomini «chodir» (chayla), «chan-dir go'sht» degan so'z deb izohlaydi. Aslida esa chandir turkman urug'i bo'lib, o'zbeklar tarkibida ham tilga olingan. Abu Hayyon chandir so'zini «duragay, qurama» deb izohlagan.

Shu narsa diqqatga sazovorki, ko'pgina etnonimlar, chunonchi, qalmoq, arg'in «duragay, qurama» degan ma'noni anglatgan. Aslini olganda boshqalar bilan aralashib, chatishib ketmagan bironta ham xalq yoki qabila yo'q. Barcha ellar, urugiar bir-birlari bilan aralashib, qo'shilib ketgan.

O'tarchi bir qancha ro'yxatlarda, chunonchi Mulla Sayfiddin Axsikandiyning «Majmuat - tavorix» asarida qayd qilingan urug'. O'tarchi so'zi qadimiy turkiy tilda «vaqtincha yashovchi» (ko'chmanchi) ma'nosini anglatgan. Bu so'zning «sinchi», «ot ta-bibi» degan ma'nolari ham bor.

Qalmoq (qalmoqlar) ko'chmanchi o'zbeklardan oldin ham Mo-varounnahrda yashagan va turkiylashgan mo'g'ul qabilalarining av-lodlari bo'lsa kerak. Muhammad Solihning «Shayboniynoma»sida aytilishicha, qalmoqlar Shayboniyxonga qarshi Buxoro hokimi Bo-qitarxon tomonida turib jang qilgan.

Qalmoq so'zi turkiy «qolmoq» feiidan olingan, bu so'z islom dinini qabul qilmasdan majusiylar holida qolgan o'yrotlarni anglatgan, deyilar edi. V.P.Darbakova qalmoq so'zi mo'g'ulcha «dura-gay», «aralash», «qurama» degan ma'nodagi xalmig so'zidan kelib chiqqanligini aniqladi. Haqiqatan ham aslida o'yrotlardan ajralib chiqqan qalmoq urug'i juda ko'p urug'-qabilalar aralashmasidan iborat bo'lgan.

Qarapchi urug'i ba'zi bir ro'yxatlarda 92 bovli o'zbek urugiaridan biri qatorida tilga olingan; Surxondaryo viloyatida qarapchi 16 uruqqa boiinadi, ba'zan esa yuz urug'ining katta bir boiagi

sifatida qayd qilingan. Ba'zi birovlar qarapchi so'zini «qarovchi», nazorat qiluvchi «qo'mondon» deb izohlaydilar. Qarapchi so'zining «qashshoq» ma'nosi ham bo'lgan.

Qiyot Abulg'ozi Bahodirxon fikricha, mo'g'ulcha «tog'dan oqqan sel ma'nosidagi qiyon so'zining ko'pligidir.

Bu fikrni V.V.Radlov ham isbotlaydi. Bundan ko'rnadiki, qiyon- ni (qiyonli) urug'ining etimologoyasi ham o'sha mo'g'ulcha qiyon so'zi bilan ma'nodosh.

Qovchin - o'zbek urug'laridan biri. Ba'zi fikrlarga ko'ra qovchin, qutchi yoki qiishchi bir urug'dir. Akademik V.V.Bartold fikricha qovchin so'zi dastlab urug' yoki qabila nomi boigan emas, balki «qo'shin qo'mondoni» yoki «qo'shin» ma'nosini anglatgan. Qovchin so'zining «xo'jayin», «mehmon» degan ma'nolari ham bor. Qovchin joy nomlari shaklida uchraydi. Chunonchi, Yangiyo'l shalirining ol-dingi nomi Qovunchi ham aslida qovchin bo'lgan bo'lsa kerak. Shuningdek, Samarqand tumanida Qovchinon (qovchinlar) nomli qishloq ham bor.

Qurqozon - o'zbeklarning bir urug'i Samarqand va Jizzax vilo-yatlarida qayd qilingan. Qurqozon ash qoraqozon bo'igan, degan fikr bor. Qoraqozon so'zi ikki ma'noda ishlatilgan: 1) bir necha qishloqni o'z ichiga olgan jamoa, bu qishloqlar hashar, ariq tozalash kabi ishlarni birgalashib bajarishgan; 2) harbiy xizmatga chaqirilgan kishi. No'kar (navkar)lar muntazam armiya hisoblangan, qoraqozon (yoki qora cheriklar) esa harbiy xizmatdan tashqari o'z qo'mondonlarining ekin-tikin ishlariga yordam bergan, mol-hollariga qaragan.

Zambarakning qadimiy, kaltaroq bir turi qozon deyilgan. Bobur «qozon qurdik», «qozon bilan tosh otdi» deganda ana shu to'pni nazarda tutgan («Boburnoma» taijimoni Sale ham bu so'zni rus tiliga ana shu ma'noda tarjima'qilgan.).

Biz yuqorida etnonimlar haqida, etnonimlarni o'rganadigan et-nonimika fani to'g'risida, O'zbekistondagi ba'zi bir urug'-qabilalar geografiyasi va ayrim etnonimlar etimologiyasi, ma'nosi haqida qisqacha to'xtalib o'tdik. Har qanday etimologiya, xususan aksari qadimiy so'zlar bo'lgan etnonimlar etimologiyasi murakkabdir. Tobora unu-tilib borayotgan urug'-aymoq nomlarini to'plash, yig'ish, shu etnonimlar bilan atalgan joy nomlarini, etnonimlar bilan toponimlar munosabatini aniqlash, ya'ni etnonimlardan nom olgan toponimlar bilan birgalikda Urganji, Qo'qoni (qarapchi) kabi joy nomlaridan kelib chiqqan etnonimlarni alohida qayd qilish etnonimika oldida turgan vazifalardandir.

Tarixiy manbalarda dalvarzin qabilasi tilga olingan. O'zbekistonda Dalvarzin degan joylar ko'p (Toslikent, Andijon, Surxondaryo vilo-yatlari). Xo'sh, bu joylar etnonimdan nom olganmi yoki aksincha-mi? Bu etnonimning ma'nosi nima? Dalvarzin asli atama. Bunday deyish uchun quyidagilarga asoslanamiz. Qozog'istonda va Qirg'izistonda Do 'rbo 'Ijin degan joylar bor. Afg'onistondagi tarixiy bir joy Dilberzin deyiladi. Sirdaryo bo'yidagi Dalvarzin cho'lini tojiklar Dilvarzin deyishadi. Bu cho'lning mahalliy talaffuzi ham asli mo'g'ulcha do'lbo'rjin, ya'ni «choldevor» (shahar xarobasi) so'zidan kelib chiqqan deb hisoblaymiz. Demak, dalvarzin qabilasi joy nomi bilan atalgan.

Такрорлаш учун саволлар 1. Этнонимлар деганда нимани тушунасиз? 2. Тарихий манбаларда берилган этнонимларга мисоолар келтиринг. 3. Ўзбек этнонимларининг маъноларини изоҳланг. 4. Бошқа туркий қабилаларга хос этнонимлар ҳақида нималар биласиз?

Фойдаланган адабиётлар:

1. Qorayev S. Топонимика. - Тошкент, 2006 y. 2. Айтмуратов Д. Тюркские этнонимы. – Нукус, 1986, -234 б. 3. Бегматов Э. Этнонимия // Ўзбекистон миллий энциклопедияси. – Тошкент, 2005.