Onon balj np oi, tal heeriin turuutnii (2012) sudalgaanii tailan 2012 10 02

Онон-Балжийн БЦГ-ын ойн болон тал хээрийн туруутан амьтдын цөм байршил, шилжилт

хөдөлгөөнийг тогтоох судалгааны ажлын тайлан Судалгааны ажлын тайлан

ЗАХИАЛАГЧ: БОНХЯ-НЫ ТХН-ИЙН УДИРДЛАГЫН ГАЗАР

ГҮЙЦЭТГЭГЧ: ОНОН-БАЛЖИЙН БЦГ-ЫН ХАМГААЛАЛТЫН ЗАХИРГАА

Хэнтий аймаг, Дадал сум

2012

Онон-Балжийн БЦГ-ын ойн болон тал хээрийн туруутан амьтдын цөм байршил, шилжилт хөдөлгөөнийг тогтоох судалгааны ажлын тайлан

October 1, 2012

1

ГАРЧИГ ТОВЧИЛСОН ҮГИЙН ТАЙЛБАР ......................................................................................... 2

ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ҮÍÄÝÑËÝË ................................................................................................. 3

ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ÀÆËÛÍ ÇÎÐÈËÃÎ .................................................................................... 4

I. ÕÝÝÐÈÉÍ ÕÀÉÃÓÓË ÑÓÄÀËÃÀÀÍÄ ÎÐÎËÖÑÎÍ ÁҮÐÝËÄÝÕҮҮÍ, ÀÐÃÀ ÇҮÉ, ÕÝÐÝÃËÝÕҮҮÍ .................................................................................................................... 4

1.1. Îðîëöñîí á¿ðýëäýõ¿¿í .......................................................................................... 4

1.2 Ñóäàëãààíд хамрагдсан талбай ............................................................................... 5

1.3. Àðãà ç¿é, õýðýãëýõ¿¿í ........................................................................................... 6

II. СУДАЛГААНД ХАМРАГДСАН НУТАГ, ТЭДГЭЭРТ ТАРХСАН ТУРУУТАН АМЬТДЫН СУДАЛГААНЫ ТОЙМ ...................................................................................... 8

2.1. Судалгаанд хамрагдсан нутгийн байгаль-нийгэм эдийн засгийн онцлог ............. 8

2.2. Ойн туруутан болон тал хээрийн туруутан амьтдын судлагдсан байдал ........... 11

III. ОНОН-БАЛЖ-Н БÖÃ-ÛÍ ОЙН ТУРУУТНЫ ТАРХАЦ, БАЙРШИЛ, ТОО ТОЛГОЙ .... 11

3.1. Øèâýð õàíäãàé (Alces alces)-í òàðõàö, áàéðøèë, òîî òîëãîé ............................... 11

3.2. Õàëèóí áóãà (Cervus elaphus)-íû òàðõàö, áàéðøèë, òîî òîëãîé .......................... 13

3.3. Çýðëýã ãàõàé (Sus scrofa)-í òàðõàö, áàéðøèë, òîî òîëãîé .................................... 15

3.4. Áîð ãºðººñ (Capreolus pygargus)-íèé òàðõàö, áàéðøèë, òîî òîëãîé ................... 16

3.5. Áàäàíãà õ¿äýð (Moschus moschiferus)-èéí òàðõàö, áàéðøèë, òîî òîëãîé ........... 17

3.6. Цагаан зээрийн (Procapra gutturosa) òàðõàö, áàéðøèë, òîî òîëãîé .................... 18

3.7. Судалгаагаар тохиолдсон бусад амьтад .............................................................. 21

IV.ОНОН-БАЛЖИЙН БЦГ-ЫН ОЙН БОЛОН ТАЛ ХЭЭРИЙН ТУРУУТНЫ НӨӨЦ, НЯГТШИЛ, ЦӨМ НУТАГ ................................................................................................... 24

V. ОНОН-БАЛЖИЙН БЦГ-ЫН ОЙН ТУРУУТАН БОЛОН ТАЛ ХЭЭРИЙН ТУРУУТАН АМЬТДЫН ПОПУЛЯЦИД НӨЛӨӨЛЖ БУЙ ХҮЧИН ЗҮЙЛҮҮД ........................................ 27

5.1 Áàéãàëèéí õ¿÷èí ç¿éë .............................................................................................. 27

5.2. Õ¿íèé øóóä áà äàì íºëºº ...................................................................................... 29

VI. ОНОН БАЛЖ БЦГ-Т ОЙН ТУРУУТАН БОЛОН ТАЛ ХЭЭРИЙН ТУРУУТАН ÀÌÜÒÄÛÃ ÕÀÌÃÀÀËÀÕ, ÇÎÕÈÑÒÎÉ ÀØÈÃËÀÕ ÀÑÓÓÄÀË .......................................... 31

6.1 Õàìãààëñàí õóóëü ýðõ ç¿éí ñòàòóñ ........................................................................ 31

6.2. Íººö áàÿëãèéã õàìãààëàõ, çîõèñòîé àøèãëàõ àñóóäàë ........................................ 32

ДҮГНЭЛТ ........................................................................................................................... 36

АШИГЛАСАН БҮТЭЭЛИЙН ЖАГСААЛТ .......................................................................... 38

ХАВСРАЛТ- 1 .................................................................................................................... 40

ХАВСРАЛТ-2 ..................................................................................................................... 41


October 1, 2012

2

ТОВЧИЛСОН ҮГИЙН ТАЙЛБАР

БОЯ - Байгаль орчны яам

ШУА – Шинжлэх ухааны академи

БОАЖЯ – Байгаль орчин аялал жуулчлалын яам

БЦГ- Байгалийн цогцолборт газар

ОХУ – Оросын холбооны улс

ГТХАН – Германы техникийн хамтын ажиллагааны нийгэмлэг

ХХК – Хязгаарлагдмал хариуцлагатай компани

ЗДТГ – Засаг даргын тамгын газар

ТХГН – Тусгай хамгаалалттай газар нутаг


October 1, 2012

3

ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ҮÍÄÝÑËÝË

Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ãàäààä, äîòîîäûí ýðäýìòýä õàìòðàí ñóðãàëò ñóäàëãààíû

îëîí òºñºë, õºòºëáºð õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà áîëîâ÷ îéí õºõòºí àìüòàä ðóó ÷èãëýñýí íü

òîîòîé öººõºí áàéãàà áèëýý. ¯¿íýýñ øàëòãààëàí Ìîíãîë îðíû 10 õ¿ðýõã¿é õóâèéã

ýçëýí îðøèõ îéí á¿ñèéí õºõòºí àìüòíû òîî òîëãîé, íººöèéí ¿íýëãýý õèéãäýýã¿é

áàéñààð ºíººã õ¿ð÷ýý.

ÁÎß, ØÓÀ-èéí Áèîëîãèéí Õ¿ðýýëýíãèéí ñóäëàà÷èä õàìòðàí Ìîíãîë îðíû

õàëèóí áóãûí òîî òîëãîé, íººöèéí ¿íýëãýýã 2004 îíä õèéñэí бол БОАЖЯ, Байгаль

орчны шинэчлэл-II төслийн санхүүжилт, дэмжлэгтэйгээр ШУА-ийн Биологийн

хүрээлэн болон бусад төрийн бус байгууллагууд хамтран Монгол орны ойн туруутны

тархац, популяцийн үнэлгээний судалгааг 2010 онд хийж гүйцэтгэсэн билээ. Ýíýõ¿¿

ñóäàëãààíû Онон-Балжийн БЦГ-ын нутаг дэвсгэрт 5 судалгааны талбайг сонгон авч

тус бүс нутагт тархсан зарим зүйл ойн туруутны нөөцийн үнэлгээ хийгдсэн билээ.

Бүс нутгийн хэмжээнд өмнө хийгдсэн шинжлэх ухааны үндэслэлтэй судалгаа

төдийлэн байхгүй байсан нь уг судалгааны ажлын үр дүнг харьцуулан үзэж, тус

нутгийн ойн туруутан амьтдын тархац, популяцийн хэмжээ нэмэгдсэн эсэх, нөлөөлж

байгаа хүчин зүйлийн талаар тодорхой үнэлэлт дүгнэлт өгөхөд учир дутагдалтай

байсан болно.

Харин БОАЖЯ-наас зарим улсын тусгай хамгаалалттай газар нутагт зэрлэг

амьтдын судалгааг явуулахаар болсоны нэг нь Онон-Балжийн БЦГ юм. С¿¿ëèéí

æèë¿¿äýä òóñ цогцолборт ãàçàðò õ¿íèé áóðóóòàé ¿éë àæèëëàãààíààñ ¿¿ññýí îéí

ò¿éìðèéí õýìæýý, ó÷ðóóëàõ õîð óðøèã, àøèã õîíæîî õàéõ, àí ãºðºº õèéõ ãýñýí

õ¿ì¿¿ñèéí íºëººãººð түймрийн тоо æèëýýñ æèëä íýìýãäýæ áàéíà. Ийнхүү хүний шууд

болон дам нөлөөлөл өсөж байгаа боловч БОАЖЯ, Дэлхийн байгаль хамгаалах

сангийн /WWF/ дэмжлэгтэйгээр тус бүс нутагт байгаль хамгаалах олон нөхөрлөлүүд

шинээр үүсэн бий болж, зэрлэг амьтад руу чиглэсэн хамгааллын арга хэмжээг авч

хэрэгжүүлэхээс гадна Хамгаалалтын захиргаатай хамтран тэдгээрийн тогтвортой

байршлыг хангахад чиглэсэн биотехникийн арга хэмжээг авч хэрэгжүүлж байгаа нь

тус нутгийн ойн туруутан амьтдын популяцийн хэмжээ өсөн нэмэгдэх таатай боломж

нөхцөл бүрдэж байна.


October 1, 2012

4

БОАЖЯ-ны санхүүжилтээр “Онон-Балжийн БЦГ-ын ойн болон тал хээрийн

туруутны цөм байршил, шилжилт хөдөлгөөнийг тогтоох” судалгааны ажлыг

Хамгаалалтын захиргааны мэргэжилтэн, байгаль хамгаалагчдын нөөц бололцоон

дээр тулгуурлан гүйцэтгэх нь БОАЖ-ын сайдын 2012 оны 05 сарын 25-ны өдрийн А-

204 дугаар тушаал нь уг судалгааг хийх үндэслэл болж байна.

ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ÀÆËÛÍ ÇÎÐÈËÃÎ

Онон-Балжийн БЦГ-ын ойн туруутан àìüòäûí äèíàìèê ººð÷ëºëòèéã ãàðãàõ,

òýäãýýðèéí òàðõàö áàéðøèë, íººöèéí ñóäàëãàà ÿâóóëæ, ìýäýýëëèéí ñàíã áèé

áîëãîõîä óã ñóäàëãààíû àæëûí çîðèëãî îðøèíî.

Ñóäàëãààíû àæëûí çîðèëãûí õ¿ðýýíä:

1. Онон-Балжийн БЦГ-ын ойн туруутан àìüòäûí ç¿éëèéí á¿ðäëèéã òîãòîîõ;

2. ªìíº õèéãäñýí ñóäàëãààíû ìàòåðèàëòàé õàðüöóóëñàí ä¿ãíýëò õèéæ,

ººð÷ëºëòèéí ÷èã õàíäëàãûã òîäîðõîéëîõ;

3. Àí àìüòäûí òàðõàö áàéðøèë, òîî òîëãîéä íºëººëæ áàéãàà õ¿÷èí ç¿éë¿¿äèéã

òîäðóóëàí ãàðãàõ çýðýã çîðèëòóóäûã äýâø¿¿ëñýí áîëíî.

I. ÕÝÝÐÈÉÍ ÕÀÉÃÓÓË ÑÓÄÀËÃÀÀÍÄ ÎÐÎËÖÑÎÍ ÁҮÐÝËÄÝÕҮҮÍ, ÀÐÃÀ ÇҮÉ,

ÕÝÐÝÃËÝÕҮҮÍ

1.1. Îðîëöñîí á¿ðýëäýõ¿¿í

Онон-Балжийн БЦГ-ын ойн туруутан àìüòдûн òîî òîëãîé, íººöèéã òîäîðõîéëîõ

ñóäàëãààíä тус цогцолборт газрын хамгаалалтын захиргааны мэргэжилтэн, байгаль

хамгаалагчид, идэвхтэн байгаль хамгаалагч, орон нутгийн байгаль хамгаалах

нөхөрлөлийн гишүүд îðîëöîí нийт 144 хүн/хоногийн хээрийн судалгааны ажлыг 2012

îíû 9 дүгээð ñàðûí 5- 17 õ¿ðòýë цогцолборт газрын нутаг дэвсгэрт гүйцэтгэв.


October 1, 2012

5

Зураг 1 Судалгааны багийнхан

Нэгдүгээр баг: Онон-Балжийн БЦГ-ын Хамгаалалтын захиргааны ахлах

мэргэжилтэн Д.Мөнх-Од ахлаж, мэргэжилтэн Б.Алдармаа, байгаль хамгаалагч

Ц.Баярмагнай, П.Зоригтбаатар, Ц.Онон, идэвхтэн байгаль хамгаалагч Д.Сүхбаатар

нар ажиллав.

Хоёрдугаар баг: Мэргэжилтэн Онон-Балжийн БЦГ-ын Хамгаалалтын

захиргааны мэргэжилтэн Д.Банди ахлаж, байгаль хамгаалагч Ж.Ганзориг, П.Гансүх,

Д.Сайнбилэг, Ж.Лхагвадорж, идэвхтэн байгаль хамгаалагч Ч.Ариунболд нар

ажиллав.

1.2 Ñóäàëãààíд хамрагдсан талбай

Онон-Балжийн БЦГ-ын ойн болон тал хээрийн туруутны цөм байршил,

шилжилт хөдөлгөөнийг тогтоох хээрийн хайгуул судалгаанд тус цогцолборт газрын

нийт нутаг дэвсгэрийн 51,3% буюу 2132,9 км2 нутаг хамрагдсан байна.

Нэгдүгээр багийн судалгаанд хамрагдсан газрууд: Онон-Балжийн БЦГ-ын “А”

хэсгийн Хэнтий аймгийн Биндэр сумын нутаг Хувьтай, Хэцүү өндөр, Сэрүүний урд

ар, Гурван шивэртэй, Төмстөй, Баян-Адарга сумын нутаг Хөтөлж, Нарийн хадтай,

Дадал сумын нутаг Шувуутын зоо, Шар горхи, Халзан бүргэдтэй, Баянхаан, Цагаан

тэнгэр, Буурлын зоо, Гилбэр зэрэг газрууд;

Хоёрдугаар багийн судалгаанд хамрагдсан газрууд: Онон-Балжийн БЦГ-ын Б

хэсгийн Хэнтий аймгийн Норовлин сумын нутаг Хавчуу, Сонгинот, Өлч, Гахайт,

Халзан гурт, Дадал сумын нутаг Ар улаалзаргана, Мойлын толгой, Өвөр

улаалзаргана, Өвөр өнөрч, Ар өнөрч, Сөртийн зоо, Түмэн цогт, Жигнийн алага,

Дорнод аймгийн Баян-уул сум нутаг Дархинт, Батсүмбэрийн нуруу,Гуна, Бугат,

Хавчуу зэрэг газрууд;


October 1, 2012

6

Зураг 2

1.3. Àðãà ç¿é, õýðýãëýõ¿¿í Тус цогцолборт газрын нутаг дэвсгэрт хөрш зэргэлдээ ОХУ болон äýëõèéí îé

á¿õèé áóñàä ãàçàð íóòàãò ò¿ãýýìýë õýðýãëýäýã, íèéòýýð õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí

аргачлал, арга зүйн дагуу цэгэн, зурвас замлал, ул мөр, үргээлгэ болон аман

асуулгын аргаар ойн туруутан амьтдын судалгааны эх хэрэглэхүүнийг цуглуулав.

Түүнчлэн судалгааны арга зүйг тухайн амьтныхаа зан төрх, экологи, биологийн

онцлогтой уялдуулан амьтан бүрт хэрэглэх арга зүй нь ялгаатай байхаар сонгон

авсан бөгөөд сорилын талбайд ажиглалт, судалгаа хийх цэг, замлал нь тухайн

амьтны амьдрах орчныг бүрэн хамарсан байхад анхаарч байв.

Àæèãëàëòûí ÿâöàä àìüòàí õàðâàë áîëîìæòîé áîë íàñ õ¿éñýýð íь ангилж,

ажиглалт хийсэн цаг, сар өдөр, амьдрах орчин, солбилцол, зан авир, амьтан хүртэлх

зай, өнцөг зэргийг тухайн арга зүйд тохирсон урьдчилан бэлтгэсэн хүснэгтэнд

тэмдэглэж байлаа. Судалгааны арга зүйн хүснэгтүүд тухайн арга зүйн онцлогоос

хамааран ялгаатай боловч доор дурдсан мэдээллийг цуглуулсан байхад анхаарав.

Үүнд:

- Ажиглагчаас амьтан хүртэлх зай (w), өнцөг ( ), ажиглалт хийсэн хугацаа (t)

- Зурвас замлалын арга хэрэглэж байгаа үед эхлэл ба төгсгөлийн цэг


October 1, 2012

7

- Аль болох тухайн зүйл амьтны сүргийн бүтцийг нас хүйсээр ялган

тэмдэглэсэн байх

- Тухайн амьтны амьдрах орчны мэдээллийн хүснэгтийг аль болох үнэн зөв

бөглөсөн байх

Ойн туруутан амьтдын нөөцийн үнэлгээний боловсруулалтыг хийсэн

байдал. Тус нутгийн ойн туруутан амьтдын нөөцийн үнэлгээг өмнөх жилүүдийнхтэй

харьцуулах, популяцийн өсөлт бууралтын дтнамикийг тогтоохын тулд 2010 онд

хийгдсэн ойн туруутан амьтдын судалгааны үр дүнг боловсруулсан аргачлал, арга

зүйн дагуу Distance sampling 5.0 программыг ашиглан гүйцэтгэв. Ойн туруутан

амьтдын судалгаанд Distance sampling программ ашиглан нөөц, нягтшилын үнэлгээ

тогтоосон практик ажил олон улсын түвшинд түгээмэл байна. Тухайлбал: R.M.A.Gill,

M.L. Tomas, D.Stocker, 1997 (The use of portable thermal imaging for estimating deer

population density in forest habitats, Journal of Applied Ecology, 34, 1273-1286), Floyd

T.J., Mech L.D., Nelson M.E., 1979 (An improved method of censusing deer in deciduous-

conferous forests, Journal of Wildlife Management, 43, 258-261), Stianes. B.W., Welch, D.

1984 (Estimating the abundance of red deer and roe deer and their current status in Great

Britain, Symposia of the Zoological Socitety of London, 58, 131-152) зэргийг жишээ

болгон дурдаж болно.

Тухайн сонгон авсан нутагт аìüòàí õàðàгдах магадлал хамгийн èõ áàéõ (цэгэн

ажиглалтын хувьд ажиглагчаас амьтан хүртэлх зайг ашиглан S=2R2*π томъёогоор)

çóðâàñíû ºðãºíèéã замлалын íèéò óðòààð ¿ðæ¿¿ëýí судалгаанд хамрагдсан òàëáàéí

õýìæýýг ãàðãàâ.

Ýöýñò íü ç¿éë òóñ á¿ðèéí õóâüä ажиглагчаас амьтан хүртэлх зайн

хэмжигдхүүний 0 çàéíààñ ýõëýí òàðõàõ ïåðïåíäèêóëÿð çàéí òàðõàëò )0(f , àìüòàí

õàðàãäàõ ìàãàäëàë ( Ln / ), ñ¿ðãèéí õýìæýý ).(sE çýðãèéã àøèãëàí 1-ð òîìú¸îãîîð

áîäîæ íÿãòøèë ( D ) òîîöîîëæ ãàðãàëàà. Òîîëîãäñîí àìüòäûí íÿãòøèë D -ã

ñóäàëãààíû òàëáàéä ¿ðæ¿¿ëæ íèéò òîî òîëãîé ( N )-ã îëîâ.

Ñóäàëãààíû òàëáàé äàõü òóõàéí ç¿éë àìüòíû íÿãòøèëûã òîäîðõîéëîõäîî

äîîðõ òîìú¸îã àøèãëàâ.

L

sEfnD

2

)(ˆ)0(ˆˆ (1),


October 1, 2012

8

Ýíä L - òðàíñåêòèéí íèéò óðò, n òýìäýãëýãäñýí ñ¿ðãèéí òîî, )0(f òðàíñåêòèéí

øóëóóíààñ ñ¿ðýã õ¿ðòýëõ ïåðïåíäèêóëÿð çàéí òàðõàëòûí ôóíêöè, )(ˆ sE ñ¿ðýã äýõü

áîäãàëèéí òîî (Buckland et al., 2001).

Ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí íóòàã íü òóõàéí àìüäðàõ îð÷íû íºõöºë, áàéãàëü öàã

óóð, íºëººëæ áóé õ¿÷èí ç¿éë¿¿äèéí õàðèëöàí àäèëã¿é áàéõ ó÷ðààñ ýäãýýð íóòãèéã

уулсын системээр нь хуваан гарсан үр дүнг амьдрах орчны бусад нөхцөлтэй холбон

¿çýõ íü îéí òóðóóòàí àìüòäûí òàðõàö áàéðøèë, òîî òîëãîéä ÿìàð õ¿÷èí ç¿éë èë¿¿

èõýýð íºëººëæ áàéãàà, òóõàéí àìüòíûã õàìãààëàõàä ÿìàð ç¿éë äýýð èë¿¿ àíõààðàõ

õýðýãòýéã ãàðãàõ äàâóó òàëòàé.

II. СУДАЛГААНД ХАМРАГДСАН НУТАГ, ТЭДГЭЭРТ ТАРХСАН ТУРУУТАН АМЬТДЫН СУДАЛГААНЫ ТОЙМ

2.1. Судалгаанд хамрагдсан нутгийн байгаль-нийгэм эдийн засгийн онцлог

Байгалийн онцлог. Онон-Балжийн БЦГ нь Хэнтий аймгийн Дадал, Биндэр,

Норовлин, Баян-Адрага, Дорнод аймгийн Баян-Уул сумдын нутгийг хамарсан 415752

га талбай, “А”, “Б” гэсэн хоёр хэсэгтэйгээр УИХ-ын 2000 оны 04-р сарын 14-ний

өдрийн 29 дүгээр тогтоолоор байгуулагдсан.

8 Онон-Балжийн район нь Дэлхийн байгаль хамгаалах сан (WWF)-гаас зарласан

21-р зуунд олон улсын хэмжээнд анхаарч хамгаалбал зохих 35 экобүс нутгийн Амар

мөрний экобүсэд хамрагддаг.

Онон-Балжийн БЦГ нь байгалийн мужийн төлөөллийн хувьд Хэнтийн уулт

өндөрлөгийн зүүн хэсгийн ойт хээр, умард хуурай хээрийн дэд мужийн ой, нугат хээр,

нуга бүхий ойт хээрийн район, Онон-Улзын сав газрын нам уул, хотгор бүхий хээр,

хуурай хээрийн мужийн нуга, нарс бүхий хээрийн районуудыг тус тус төлөөлөн

оршино. Байгалийн бүс бүслүүрийн шилжилтийн зааг дээр оршдог учраас биологийн

төрөл зүйлийн хувьд баян болохын хамт эмзэг экосистем бүхий нутаг юм [5].

Энд Онон-Балжийн нуруу, Баянхааны нуруу, Халзан Бүргэдтэй, Шувуутын зоо,

Эрээн давааны нуруу зэрэг томоохон уул нурууд бий. Уулсын хажуу нь ихэнхдээ

налуу, орой нь голдуу бөмбөгөр, асга чулуу бараг байхгүй, ил гарсан үндсэн

чулуулгийн хад цохио ховор юм. Голын хөндийнүүд ихэвчлэн тавиу болж өргөн нь 5-6


October 1, 2012

9

км, хааяа бүр 10-аад км хүрнэ. БЦГ-ын хамгийн өндөр цэг нь Биндэр сум дахь Хэцүү

өндөр уул (1568.4), хамгийн нам цэг нь Дадал сум дахь Балж, Ононгийн бэлчир

далайн түвшнээс дээш 840.0м өндөрт оршино.

Жилд дунджаар 400-аад мм тунадас унах бөгөөд зарим үед 500 мм хүрч

байсан удаатай. Сүүлийн жилүүдэд хуурайшлын улмаас унах тунадасны хэмжээ

багасч байна. Сүүлийн арван жилийн дунджаар өвлийн улиралд сард дунджаар 3.2

мм, хавар 12.2 мм, зундаа 104.8 мм, намартаа 17.6 мм хур тунадас унадаг байна.

Тус нутагт Монгол орны томоохон голд тооцогдох Онон, Балж голууд,

тэдгээрийн цутгал болох Бөххөн, Хёрхон, Агац, Хэр, Галттай, Улиастай зэрэг

томоохон голууд урсах бөгөөд ихэнх нь ОХУ-ын нутгаас эх авдаг. Мөн Хүрхрээ,

Цагааннуур, Янги зэрэг томоохон нуурууд энд байдаг.

Онон-Балжийн БЦГ, түүний орчны бүс нутагт 90 овог, 321 төрөлд хамаарах 958

зүйл ургамал тохиолдож байгааг тогтоосон үүнээс 23 овог 47 төрөлд хамаарах 57

зүйл ховор, 10 овог, 12 төрөлд хамаарах 16 зүйл нэн ховор ургамал байна. ОББЦГ-ын

ургамлын жагсаалтаас харахад 25 овог, 43 төрөл 53 зүйл хүнсний, 49 овог, 139 төрөл,

241 зүйл эмийн, 47 овог, 174 төрөл, 400 зүйл бэлчээрийн ургамал ургаж байна

Тус цогцолборт газрын 61.8% буюу 257185 га талбайг ойн сан эзэлж

байгаагаас 51.7% нь шинэс, 32.3% нь хус, улиас, 16.0% нь нарсан ой бөгөөд “А”

хэсгийн 65.2%, “Б” хэсгийн 34.8% нь ойн сан бүхий газар байна.Энэ бүс нутаг нь

Монгол орны сибирь шинэс (Larix sibirica)-ний зүүн тархац, дэлхийн дагуур шинэс

(Larix dahurica)-ний өмнөд тархац бөгөөд Крыловын нарс (Pinus Krylovii), дагуур

шинэс, Чекановскийн шинэс (Larix czekanowski Bogdanov (1931)) гэсэн гурван зүйлийн

шилмүүст мод Монгол орны хэмжээнд зөвхөн энэ газарт тархсан байна. Эдгээрээс

Монгол улсын “Улаан ном”-д дагуур шинэс орсон. Энд сүүлийн жилүүдэд хэд хэдэн

удаагийн түймэр гарсанаас болж шинэсэн ой хусан ойгоор солигдох явц

үргэлжилсээр байна. Ийм хоёрдогч гаралтай хусан ойн дотор 40-60 насны хус

зонхилж байна.

Онон-Балжийн БЦГ нь хөхтөн амьтны оршин амьдрах таатай нөхцөл бүрдсэн

манай орны онцлог газруудын нэг бөгөөд энд 6 багт хамаарах 54 зүйл хөхтөн амьтад

суурин болон гүйдлийн байдлаар амьдардаг. Эдгээрээс тус цогцолборт газрын

хэмжээнд 15 зүйл “элбэг”, 29 зүйл “хэвийн”, 10 зүйл “ховор” тохиолддогоос CITES-ийн


October 1, 2012

10

2 дугаар хавсралтад 5 зүйл, Монгол улсын улаан номонд 4 зүйл, Олон улсын улаан

номонд 2 зүйл, Монгол орны ховор амьтны жагсаалтад 3 зүйл орсон байна.

Онон-Балжийн сав нутагт хожуу хийсэн судалгааны явцад Монголын амьтны

аймагт шинэ зүйл сарьсан багваахай бүртгэгдсэн, мөн нэн ховор зүйл болох голын

халиуны тархацын шинэ нутаг тогтоогдсоноос үзэхэд энд судалгаа бага хийгдсэнийг

илэрхийлэхийн зэрэгцээ, өвөрмөц нутаг гэдгийг давхар нотолж байгаа юм.

Тус газарт сүүлийн жилүүдэд нүүдэллэн ирсэн усны булга (Mustela vision)

Онон, Хэр голын орчимд нилээдгүй олширч байгаа дүн мэдээ байдаг. Сүүлийн

жилүүдэд тус БЦГ-ын нутагт цагаан зээр (Procapra gutturosa) ирж өвөлжиж байна.

Нийгэм, эдийн засгийн онцлог. Онон-Балжийн БЦГ-ын аялал жуулчлалын

бүсэд 62 өрх, 6172 мал, хязгаарлалтын бүсэд 123 өрх, 20416 мал, нийт 185 өрхийн

698 иргэн, 26588 орчим мал өвөлжиж, хаваржиж, зусч, намаржиж /2012 оны

байдлаар/ байна. 2010 оны байдлаар Онон-Балжийн БЦГ-ын орчны бүсэд байгаль

хамгаалах болон ойн 62 нөхөрлөл байгаагаас 8 нөхөрлөл менежментийн

төлөвлөгөөгөө эрх бүхий байгууллагаар батлуулж, үйл ажиллагаагаа явуулж байна.

Орон нутгийн дэд бүтэц, эдийн засгийн хөгжил. Хэнтий аймгийн нутагт

нийт 1182.0 км авто зам байгаагаас 631.0 км нь Онон-Балжийн БЦГ-ын орчны бүс

нутгаар дайран өнгөрч байна. Үүнээс 173.6 км хатуу хучилттай, 237.4 км хайрган, 37.3

км сайжруулсан хөрс, 182.7 км байгалийн хөрсөн зам байна. Онон-Балжийн БЦГ-ын

орчны бүсийн сумдууд эрчим хүчний төвлөрсөн сүлжээнд холбогдож, цахилгаан

хангамжийн байнгын эх үүсвэртэй болсон, 3 үүрэн телефоны операторын сүлжээ

орсон, радио, телевизээр мэдээлэл хүлээн авах бололцоотой, боловсрол, эрүүл

мэндийн байгууллагуудын хангамж сайтай зэргээр дэд бүтцийн асуудал харьцангуй

боломжийн түвшинд шийдэгдсэн байна.

Аялал жуулчлал. Онон-Балжийн БЦГ, түүний орчны бүс нутгийн эдийн засгийн

ирээдүй, өргөжин тэлэх салбаруудын нэгд аялал жуулчлалын салбар зүй ёсоор орно.

Сүүлийн жилүүдэд аялал жуулчлал эрчимтэй хөгжиж байгаа бөгөөд Дадал, Биндэр

сумдад 9 жуулчны бааз үйл ажиллагаа явуулж, жилдээ 4000 орчим жуулчин хүлээн

авч байна. Албан ёсны аялагч жуулчдаас гадна жилдээ 3000 орчим хүн амрах, аялах

зорилгоор энэ газар зорчдог.


October 1, 2012

11

Газар ашиглалт. Газрыг бэлчээр, хадлан бэлтгэх, байгалийн дагалт баялаг

ашиглах, бага хэмжээний газарт ногоо тарих зэргээр ашиглаж байна. Тариа ногоог

айл өрхүүд зөвхөн хэрэгцээндээ тарих бөгөөд багахан талбайг эзэлнэ.

2.2. Ойн туруутан болон тал хээрийн туруутан амьтдын судлагдсан байдал

Онон-Балжийн БЦГ-т тархсан ойн туруутны тоо толгой, тархац байршилтай

холбоотой судалгаа хомс байна.

Ойн туруутан амьтдын тархац, нөөцийг үнэлсэн томоохон судалгааны нэг нь

БОАЖЯ-ны захиалга санхүүжилтээр Биологийн Хүрээлэнгийн Хөхтний экологийн

лаборатори, бусад байгаль орчны чиглэлийн төрийн болон төрийн бус байгууллагын

ажилтнууд оролцон 2004 онд улсын хэмжээнд бүх тархац нутгийг хамруулан

гүйцэтгэсэн халиун бугын тархац, нөөцийн үнэлгээний ажил бөгөөд тус нутгийн бугын

популяцийн үнэлгээг БЦГ-ын нутаг дэвсгэрт биш, харин аймаг, сумын түвшинд үнэлэн

гаргасан байна.

Байгаль орчны мэргэжлийн байгууллага МОНРИЕЛ ХХК-ийн ажилтнууд

Хэнтийн аймгийн ЗДТГ-тай байгуулсан гэрээний дагуу 2002 онд агнуур зохион

байгуулалтын ажлыг гүйцэтгэсэн бөгөөд тус аймгийн нутагт тархсан ойн туруутан

амьтдын нөөцийн үнэлгээг тогтоожээ.

Үүнээс хойш ойн туруутны нийт тархац нутгийг хамруулан хийсэн дорвитой

судалгааны ажил хомс бөгөөд БОАЖЯ, ГТХАН, Дэлхийн банк, Дэлхийн байгаль

хамгаалах сангийн санхүүжилтээр 2010 онд Биологийн Хүрээлэнгийн Хөхтний

экологийн лаборатори, бусад эрдэм шинжилгээний байгууллагын ажилтнууд оролцон

ойн туруутан амьтдын тархац, нөөцийн үнэлгээний томоохон ажлыг гүйцэтгэсэн

билээ.

III. ОНОН-БАЛЖ-Н БÖÃ-ÛÍ ОЙН ТУРУУТНЫ ТАРХАЦ, БАЙРШИЛ, ТОО ТОЛГОЙ 3.1. Øèâýð õàíäãàé (Alces alces)-í òàðõàö, áàéðøèë, òîî òîëãîé

Ìîíãîë îðîíä õàíäãàéí 2 ñàëáàð ç¿éë áàéäàã áºãººä ò¿¿íèé íýã áîëîõ øèâýð

õàíäãàé íü òîî òîëãîéãîîð íèëýýä îëîí þì. Ìîíãîë óëñûí àìüòíû àéìãèéí õóóëèéí

7.1-ä õî¸ð ñàëáàð ç¿éë¿¿äèéã íýí õîâîð çýðýãëýëä á¿ðòãýí õàìãààëñàí áàéíà (2000)

(Áàäàì, Àëòàíçóë, 2005). Àãíàõûã 1953 îíîîñ õóóëèàð õîðèãëîñîí. Ìîíãîë óëñûí àí


October 1, 2012

12

àãíóóðûí òóõàé 1995 îíû õóóëèàð õîâîð çýðýãëýëýýð îðñîí (ÁÎß, 1996). Ìîíãîë

óëñûí óëààí íîìä íýí õîâîð çýðýãëýëä á¿ðòãýñýí (Øàãäàðñ¿ðýí íàð, 1997;

Øèéðýâäàìáà íàð, 1997 ).

Зураг 3

Õýíòèéí íóðóóíä 1000 ãà äàõü äóíäàæ íÿãòøèë õàðèëöàí àäèëã¿é, òóõàéëáàë:

Шороот, Минжийн савд 1,5-2, Захар, Хэрлэнгийн эхээр 3,5, Ерөөгийн эх, Шарлан

орчимд 3-4, Туулын эхэнд 0,5, Хангайн Бүрэнд 1 толгой ноогддог бөгөөд Хангай,

Õýíòèéí ìóæèä 7000 îð÷èì õàíäãàé áàéãààã äîêòîð Ñ.Äóëàìöýðýí 1965-1975 îíä

õèéñýí ººðèéí ñóäàëãààíû ¿íäñýí äýýð òîîöîîëæýý.

Õàíãàé, Õýíòèéä 1989 îíä ØÓÀ-èéí Áèîëîãèéí Õ¿ðýýëýíãèéí õèéñýí

ñóäàëãààãààð 10000 ãýæ òîîëîãäñîí íü Ìîíãîë îðíû õàíäãàéí ïîïóëÿöèéí 70% þì.

Харин хөрш зэргэлдээ орших Онон-Балжийн БЦГ-т шивэр хандгай ховор байдаг

болох нь 2010, 2012 онд дараалан хийгдсэн хээрийн хайгуул судалгааны явцад ердөө

ганцхан бодгаль тэмдэглэгдсэнээс харахад илт байна. 2010 онд хийсэн биотехникийн

арга хэмжээний үед хийсэн Хамгаалалтын захиргааны мэргэжилтэн, байгаль

хамгаалагчдын судалгаагаар Онон-Балжийн БЦГ-ын ОХУ-ын хил залгаа нутгаар

шивэр хандгай цөөн тоогоор нүүдэллэн орж ирдэг болох нь Хүрхрээ нуурын орчим 2

хандгайн сэг олдсоноос харагдана. Эндээс үзвэл Онон-Балжийн БЦГ-ын “Б” хэсгийн


October 1, 2012

13

хүн амьтангүй, зэлүүд, бөглүү нутаг нь хандгай байршихад тохиромжтой орчин болох

îéí äîîä çàõòàé çàëãàí îðøèõ òîðëîã, áóðãàñ èõòýé ãîëûí õºíäèé, àìóóäûí ¸ðîîëûí

намаг хомс байдагтай холбоотой юм. Тухайлбал, Монгол орны хэмжээнд хийгдсэн

ойн туруутны судалгааны дүнгээр Онон-Балжийн БЦГ-ын нутаг дэвсгэрт шивэр

хандгай байршин амьдардаг, тархац нутгийн хэмжээ ердөө 98 км2 байгаа нь дээрх

дүгнэлтийг гэрчилж байна. Онон-Балжийн БЦГ-ын “А” хэсэгт хүн малын нягтшил

ихтэй байдаг нь тухайн амьтны шилжилт, байршилд тодорхой хэмжээгээр нөлөөлж

байгааг үгүйсгэх аргагүй юм.

3.2. Õàëèóí áóãà (Cervus elaphus)-íû òàðõàö, áàéðøèë, òîî òîëãîé

Õýíòèé áîëîí Õàíãàéí ìóæèä Ñ.Äóëàìöýðýí 1966-1975 îíä õèéñýí ººðèéí

судалгаагаар 1000 га дахь дундаж нягтшил Богд ууланд 90, Хөгнөхаан, Батхаанд 7-

10, Төв Хэнтийн тайгад 7, Орхоны эхэнд 4, Тарвагатайн нуруунд 5 толгой ноогдох

íÿãòøèëòàéãààð Õàíãàé, Õýíòèéí óóëàðõàã ìóæèä 107 ìÿíãàí õàëèóí áóãà áàéãààã

òîîöîîëîí ãàðãàæýý.

ÁÎß, ØÓÀ-èéí Áèîëîãèéí Õ¿ðýýëýí õàìòðàí Óëñûí õýìæýýíä çîõèîí

áàéãóóëñàí òîîëëîãîîð 1986 îíä 115000 êì2 íóòàãò 130000 òîëãîé áàéñàí

(Äóëàìöýðýí íàð, 1989) áîë 2004 îíä õèéñýí ñóäàëãààãààð 15 àéìàãò 8000-10000

áîäãàëü áîëæ 20 õ¿ðýõã¿é æèëèéí äîòîð 92 õóâü áóóðñàí áàéíà. Òîî òîëãîéí

áóóðàëòàíä õóóëü áóñ àãíóóð, àìüäðàõ îð÷íû äîðîéòîë íºëººëæ áàéíà ãýæ ¿çæýý.

Ñ.Äóëàìöýðýí íàð 1965-1967 îíä õèéñýí ñóäàëãààãààð Õýíòèéí áóãûí òîî òîëãîéã

1000 ãà-ä 7 áóãà íîîãäîõ íÿãòøèëòàéãààð 40000 îð÷èì õàëèóí áóãà áàéíà ãýæ

òîîöîîëæýý. Ò¿¿í÷ëýí 2004 îíä хийгдсэн халиун бугын тооллого судалгаагаар

Хэнтий аймгийн Баян-Адрага, Дадал, Биндэр, Норовлин болон Дорнод Баян-уул

сумдын 6552 êì2 òàëáàéä 306 õàëèóí áóãà 1000 га-д дунджаар 0,4 толгой

нягтшилтайгаар áàéðøèæ áàéãààã òîãòîîæýý. Гэхдээ энэ судалгаагаар Онон-Балжийн

БЦГ-ыг тусгайлан авч үзээгүй бөгөөд зөвхөн сумын хэмжээгээр халиун бугын тархац

нөөцийг гаргасан учраас энэхүү судалгааны үр дүнтэй харьцуулах боломжгүй юм.

Харин 2010 онд Монгол орны ойн туруутны судалгаагаар халиун буга нь Онон-

Балжийн ÁÖÃ-ûí 1502 êì2 км нутагт 1000 ãà-ä 1.4 áîäãàëü íîîãäîõ íÿãòøèëòàéãààð

Онон-Балжийн ÁÖÃ-èéí õýìæýýíä 220 îð÷èì áîäãàëü тархан байршиж байгааг

тогтоожээ.


October 1, 2012

14

Ìîíãîë óëñûí Аìüòíû àéìãèéí òóõàé õóóëèéã (2000) (Çàñãèéí ãàçðûí òîãòîîë

¹264) ººð÷ëºí (2001) õîâîð çýðýãëýëä îðóóëñàí (Áàäàì, Àëòàíçóë, 2005). Ìîíãîë

улсын Аí àãíóóðûí òóõàé 1995 îíû õóóëèíä õîâîð ç¿éëèéí æàãñààëòàíä îðóóëñàí

(ÁÎß, 1996). Ýíý ç¿éëèéí õîâîðäîõ ãîë øàëòãààí íü õóóëü áóñ àãíàëò, äýä á¿òöèéí

õºãæèë, íººöèéí îëáîðëîëûí ¿éë àæèëëàãàà çýðãýýñ øàëòãààëæ îð÷íû õîìñäîë,

àìüäðàõ îð÷íû õóâààãäàë, õ¿íèé íºëºº çýðýã þì.

Зураг 4

Онон-Балжийн БЦГ-т ã¿éöýòãýñýí õýýðèéí õàéãóóë ñóäàëãààãààð Жигнийн

нуруу, Гурт, Оройлго, Ар Өвөр өргөөт, Гилбэр îð÷ìын буга бэлчихэд тохиромжтой

àëàã ºâñò ýíãýð, çàäãàé òàëáàé, ойн чөлөө бүхий дундаж өндөр уулс бүхий нутгаар 49

ñ¿ðýãò õàìðàãäàõ 139 халиун буга òýìäýãëýâ.

Халиун бугын сүргийн бүтцийн харьцааг авч үзвэл 5 : 15 : 1 гэсэн харьцаатай

байгаа бөгөөд эр эмийн харьцаа 1 : 3 буюу нэг буганд 3 согоо ноогдож байгаа нь (1:1

болон 1:1,2 байвал зохимжтой) сүрэг дэхь эр эмийн харьцаа алдагдсаныг харуулна.

Харин эх төлийн харьцаа маш доогуур буюу 15 эхэд 1 төл ноогдож байгаа нь

тэдгээрийн гол дайсан болох саарал чонын тоо толгой өсөж байгаатай нягт

холбоотой юм. Түүнчлэн сүүлийн 2 жилийн хугацаанд тус цогцолборт газрын нутаг

дэвсгэрт гарах ойн болон тал хээрийн гал түймрийн гарах давтамж, хамрах талбахй


October 1, 2012

15

ихэссэн нь үржлийн насны согоонууд хээл хаях, сувайрахад тодорхой хэмжээгээр

нөлөөлж байна гэж үзэх үндэслэлтэй.

3.3. Çýðëýã ãàõàé (Sus scrofa)-í òàðõàö, áàéðøèë, òîî òîëãîé

Ýíý ç¿éëèéí ïîïóëÿöèéí òàëààðõ ìýäýýëýë äóòìàã, àãíóóðûí õýìæýý èõ ºíäºð,

îð÷íû äîðîéòîë çýðýã îëîí àþóë í¿¿ðëýæ áàéíà. Тархацын хувьд Хангай, Хэнтийн

ой бүхий нутгийн хүрээг бараг бүхэлд нь хамарна (Банников, 1954; Дуламцэрэн,

1975). Үргэлжийн эрчимтэй агнуураас болж Хэнтийн тайгаас бусад ихэнх нутагт

ховорджээ. Тоо, нягтшил газар бүр адилгүй. Туулын эхэнд 1000 га-д 1-2 толгой,

Шороотын эх, Үүхэнд хушин ойд 6-7, Хангайн Солонготын даваа орчимд 1 áîäãàëü

íîîãäîõ íÿãòøèëòàéãààð Õàíãàé, Õýíòèéí ìóæèä 34.000 îð÷èì íººöòýé áîëîõûã

àìüòàí ñóäëàà÷ Ñ.Äóëàìöýðýí òîãòîîæýý (Äóëàìöýðýí, 1977).

Зураг 5

Монгол орны хэмжээнд 2010 онд хийгдсэн ойн туруутны судалгааны дүнгээр

Онон-Балжийн ÁÖÃ-ûí 1768 êì2 нутагт , 1000 ãà-ä 8.5 áîäãàëü íîîãäîõ íÿãòøèëòàé

1500 бодгаль зэрлэг гахай тархан байршиж байгааг тогтоосон байна. Îðîí íóòãèéí

àðä èðãýä, áàéãàëü õàìãààëàã÷èä ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä çýðëýã ãàõàéí òîî òîëãîé ºñºæ

áàéíà ãýñýí ìýäýýëýë ºã÷ áàéëàà.


October 1, 2012

16

Çýðëýã ãàõàé íü Ìîíãîë óëñûн Аí àãíóóðûí òóõàé 1995 îíû õóóëèàð õîâîð

ç¿éëèéí æàãñààëòàíä îðñîí (ÁÎß, 2005). Çýðëýã ãàõàéí ìàõûã õ¿íñýíä õýðýãëýõ ãýæ

õóóëü áóñààð àãíàõ, ò¿éìýð áîëîí ìîä áýëòãýë, óóë óóðõàé çýðýã õ¿÷èí ç¿éëèéí

íºëººãººð àìüäðàõ îð÷èí äîðîéòîëä îðæ áàéãàà íü òîî òîëãîé õîâîðäîõ ¿íäñýí

øàëòãààí þì.

Õýýðèéí õàéãóóë ñóäàëãààãààð Жигэн, Оройлго, Түмэнцогт, Өнөрч, Мойл

толгой, Улаалзаргана, Эрээлж, Гурт, Гилбэр, Буурал зэрэг ãàçðóóäын óóëûí ñóãà, àð,

îéí ÷ºëºº, çàäãàé ýíãýð, óóëûí áýë õºíäèé, голын татам, áóðãàñ òîðëîãîí øèðýíãý,

îéí õàÿëãààð 25 ñ¿ðýãò õàðàãäàõ íèéò 88 ãàõàéí óë ìºð òýìäýãëýæýý.

3.4. Áîð ãºðººñ (Capreolus pygargus)-íèé òàðõàö, áàéðøèë, òîî òîëãîé

Õýíòèéí îéò á¿ñèéí á¿õ íóòãààð òàðõñàí. Òàðõàö íóòàã íü óóäàì, òîî òîëãîé íü

ýëáýã ç¿éë. Тоо, нягтшил газар бүр адилгүй, тухайлбал: 1000 га дахь дундаж нягтшил

Хэнтийн Бүрх голын савд 14, Хэрлэн баян улаанд 10, Тарвагатайн нуруунд 5-6,

Орхоны эхэнд 4,5, Солонготын даваанд 3-4 òîëãîé áàéãààã äîêòîð Ñ.Äóëàìöýðýí

1966-1975 îíû õîîðîíä õèéñýí

ñóäàëãààãààðàà ãàðãàæýý. Ýäãýýð ñóäàëãààí äýýð ¿íäýñëýí Õàíãàé, Õýíòèéí ìóæèä 50

ìÿíãà îð÷èì áîð ãºðººñ áàéãààã òîãòîîñîí áàéíà. (Äóëàìöýðýí, 1977).

Монгол орны хэмжээнд хийгдсэн ойн туруутны популяцийн үнэлгээгээр Онон-

Балжийн ÁÖÃ-ûí 1782 êì2 нутагт 1000 га-ä 6.3 áîäãàëü íогдох нягтшилтайгаар

цогцолборт газрын хэмжээнд 1130 бодгаль бор гөрөөс байгааг тогтоосон байна. Áîð

ãºðººñ íü Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ õîëáîîíû àìüòíû õîâîðäëûí çýðãèéã ¿íýëýõ

øàëãóóðààð òîî òîëãîé íü áóóðààã¿é ãýæ ¿íýëýãäñýí. Òîî òîëãîéí áóóðàëòàíä

íºëººëæ áîëçîøã¿é õ¿÷èí ç¿éë¿¿äýä õóóëü áóñ àãíóóð, àìüäðàõ îð÷íû äîðîéòîë çýðýã

îðíî.

Сóäàëãààãààð Жигэн, Оройлго, Боролжит, Баруун Зүүн Гурт, Гахайт, Эрдэнийн

даваа, Сөөгтэй, Дунд тариат, Сэрүүн, Цагаан тэнгэр çýðýã ãàçðóóäын óóëûí ºâºð,

ñóãà õàâüöàà ãîëäóó øèíýñýí îé, õààÿà õóс-øèíýñýí, øèíýñ õóñàí îé, äîòðîî ÿíç

á¿ðèéí áóò ñººãòýé äîîä çàõ íü ãîëûí òàòìûí áîðîëæ òîðëîãòîé çàëãàñàí ¿åòýí-àëàã

ºâñò çàäãàé òàëáàé, îéí ÷ºëºº ýíãýð á¿õèé íàìõàâòàð óóëñààð íèéò 147 ñ¿ðýãò

õàìðàãäàõ 475 áîäãàëü òýìäýãëýãäæýý.


October 1, 2012

17

Үүнээс 80 бодгалийн нас хүйсийг ялгасан бөгөөд 34 (42.5%) гур, 40 (50 % зүр),

6 (7.5%) нь төл байсан бөгөөд сүргийн бүтцийн харьцаа эр:эм:төл гэсэн дарааллаар

5,7:6,7:1 байна. Эр, эмийн харьцаа 1:1.1, эх төлийн харьцаа 6.7:1 байв.

Зураг 6

3.5. Áàäàíãà õ¿äýð (Moschus moschiferus)-èéí òàðõàö, áàéðøèë, òîî òîëãîé

Ìîíãîë îðíû ïîïóëÿöèéí õýìæýý 1970 îíä 60000-80000-ä õ¿ðñýí áàéíà

(Äóëàìöýðýí,1977). ØÓÀ-èéí Áèîëîãèéí Õ¿ðýýëýíãýýñ 1986 îíä 6 àéìãèéí 63 ñóìûí

íóòàãò òîîëëîãî ÿâóóëæ Ìîíãîëûí íèéò ïîïóëÿöè 44000 áîäãàëü ãýæ ¿çñýí

(Äóëàìöýðýí, 1989). Ò¿¿íýýñ õîéø ïîïóëÿöè áóóðñààð 1990-ýýñ 2000 îíû áàéäëààð

íÿãòøèë íü 1 êì2-ä 1.2-îîñ 0.2 áîëòëîî áóóðñàí áàéíà (Öýíäæàâ, Á¿æèíõàíä, 2000;

Öýíäæàâ, 2002). Õýíòèéí íóðóóíû õ¿äðèéí òîî òîëãîéí íººöèéí ñóäàëãààã 2007 îíû

11 ñàðä õèéñýí áºãººä ýíý ñóäàëãààíû ä¿íãýýð 13713 êì2 íóòàãò 420 òîëãîé õ¿äýð

áóþó 1000 ãà-ä 0.3 áîäãàëü íîîãäîõ íÿãòøèëòàé áàéжээ. Ýíý íü 1980-1990 îíûõòàé

õàðüöóóëàõàä 50 äàõèí áàãàññàí ¿ç¿¿ëýëò þì ãýæ ñóäëàà÷èä ä¿ãíýæýý.

2010 болон 2012 онд хийгсдэн хээрийн хайгуул судалгаагаар ердөө ганцхан

бодгаль тэмдэглэгдсэн бөгөөд баданга хүдрийн тархац нутгийн хэмжээ 80 км2 байгаа

нь тус цогцолборт газарт баданга хүдэр цөөн тоотой байдгийг илтгэнэ.


October 1, 2012

18

Çýðëýã àìüòàí, óðãàìëûí õîâîðäñîí ç¿éëèéã îëîí óëñûí õýìæýýíä

õóäàëäààëàõ òóõàé êîíâåíöèéí (CITES) II-ð õàâñðàëòàíä îðñîí. Ìîíãîë óëñûí

àìüòíû àéìãèéí òóõàé õóóëèéí (2000) 7.1-ä íýí õîâîð çýðýãëýëä îðóóëñàí (Áàäàì,

Àëòàíçóë, 2005). Àãíàõûã 1953 îíîîñ õóóëèàð õîðèãëîñîí. Ìîíãîë óëñûí àí àãíóóðûí

òóõàé 1995 îíû õóóëèàð íýí õîâîð àìüòíû æàãñààëòàíä îðñîí (ÁÎß, 1996). Ìîíãîë

óëñûí Óëààí íîìä íýí õîâîð çýðýãëýëä á¿ðòãýãäæýý.

Õýýðèéí ñóäàëãààãààð Дадал сумын Цагаан тэнгэр (Бирвонот) ууланд 1

áîäãàëü òýìäýãëýãäæýý.

Зураг 7

Áàäàíãà õ¿äðèéí òîõèîëäîöûã ¿çâýë õýö õàæóó, àð, ºâºð, õÿð, çîîíû óíàíãè ìîä

á¿õèé õàìãèéí áàðòààòàé, ãàçðûí áîëîí ìîäíû õàã èõòýé õºâäºí äýâñãýðò ÷èéãòýé

ñ¿¿äýðëýã, áàëàð îéä á¿ðòãýãäñýí áàéíà.

3.6. Цагаан зээрийн (Procapra gutturosa) òàðõàö, áàéðøèë, òîî òîëãîé

Цагаан зээрийн тоо сүүлийн 50 жилийн дотор дэлхэц бүхий 4 орон болох

Монгол, Орос, Хятад, Казакстан улсуудаас гуравт нь 75% хувиар буурсан байна.

Монголд цагаан зээрийн тархац нутаг 1940-өөд оны үед 780000 км2 байснаас 1997

онд зөвхөн 190000 км2 болж багассан байна. Монголын цагаан зээрийн популяцийн


October 1, 2012

19

тоо 180000-2670000 хооронд тоологдсон байдаг (Milner-Gulland and Lkhagvasuren,

1998). Олсон нарын (2004) тооллогоор Монголын дорнод тал хээрт 80000 км2

талбайд 800000-900000 цагаан зээр тоологдсон (10-11 цагаан зээр/км2 ). Микс нар

1994 онд 475000 км2 гаруй байршил нутагт 2670000 гаруй цагаан зээр байна гэж

тэмдэглэжээ (Reading et all., 1998). В. Кириллюк 2001 онд Монголын зүүн гарын

нутгаар 300000-500000 цагаан зээр байна гэж мэдээлэл гаргасан байхад Б.

Лхагвасүрэн 2003 онд Дорнод аймагт 750000 байна гэж бас мэдээлжээ (Olson et al.,

2004).

Монгол улсын Ан агнуурын хуулинд цагаан зээр түгээмэл тархацтай, “элбэг”

ç¿éëèéн тоонд ордог бөгөөд Зэрлэг амьтдын нүүдэллэдэг зүйлүүдийг хамгаалах

Боннын конвенцийн II-р хавсралтанд бүртгэгдсэн байна. Цагаан зээр нь тал хээрийн

экосистемийн үндсэн төлөөлөгч төдийгүй арьс махны агнуурын чухал амьтан.

Зураг 8 Цагаан зээрийн тархац нутгийн өөрчлөлт

Дээр дурдсанчлан Ìîíãîë îðíû öàãààí çýýðèéí òàðõàö áàéðøèë, òàðõàö

íóòãèéí ºíãºðñºí çóóíû ýõýí ¿åýñ ºíººã õ¿ðòëýõ õóãàöààíä èõýýõýí õóâèðàë

ººð÷ëºëòºíä îðæ èõýíõäýý ñºðºã õóìèãäàõ ÷èãëýë ð¿¿ãýý ÿâñààð 2000 îíîîñ õîéø

òîãòâîðæñîí áàéíà.

2000 îíû áàéäëààð Ìîíãîë óëñûí íóòàãò öàãààí çýýð 14 àéìãèéí 113 ñóìûí

500.000 îð÷èì àì äºðâºëæèí êì òàëáàéä òàðõàæ (Ëõàãâàñ¿ðýí 2000) байсан бол 2008


October 1, 2012

20

оны судалгаагаар цагаан зээр ìàíàé îðíû ç¿¿í áîëîí ç¿¿í ºìíºä íóòàãò õàðüöàíãóé

òîãòâîðòîé áàéðøèëòàé áîëæ 516982 êì2 òàëáàéä òàðõàõ áîëñíûã ýíý ñóäàëãààãààð

òîãòîîëîî.

Ýíý íü õàìãèéí ºðãºí òàðõàëòòàé áàéñàí äº÷ººä îíû ¿åèéí òàðõàö íóòãèéí 63

îð÷èì õóâüòàé òýíöýæ áàéãàà ÷ 1970-1980-ààä îíûõòîé õàðüöóóëàõàä 40 ãàðóé õóâèàð

тэлсэн байна.

Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ýð÷èìæèæ áóé öºëæèõ ¿éë ÿâö öàãààí çýýðèéí òàðõàöûí

ºìíºä íóòãààð èõýññýíýýñ áýë÷ýýðèéí àëü ñýðãýã, öàñ çóäíû õ¿íäðýë áàãàòàé íóòàã

áîëîõ Äîðíîä Ìîíãîëûí óóäàì òàë, төвийн бүс болон Хэрлэн голоос хойших íóòãóóä

ðóó øèëæèí áàéðøèõ áîëñîí. Үүний нэг тодорхой жишээ бол Онон-Балжийн БЦГ-ын

нутаг дэвсгэрт сүүлийн хэдэн жилүүдэд цөөн тооны цагаан зээр өвөлжиж байгаа

бөгөөд нутгийн иргэд, байгаль хамгаалагчдын тооцоогоор 1000 орчим цагаан зээр

нүүдэллэн ирдэг байна.

Зураг 9

Хээрийн судалгаагаар 7 сүргийн 50 бодгаль тэмдэглэгджээ. Үүнийг нас хүйсээр

ялган үзвэл 15 (30%) нь ооно, 26 (52%) нь шаргачин, 9 (18%) нь төл байна. Эр эмийн

харьцаа 1:1,7 байгаа бол эх төлийн харьцаа 2,8:1 байна.


October 1, 2012

21

3.7. Судалгаагаар тохиолдсон бусад амьтад

Хээрийн хайгуул судалгаагаар саарал чоно, шилүүс мий, чандага туулай,

халздай дорго, ойн булга, ойн солонго, бараан хэрэм, шар үнэг зэрэг амьтад

тэмдэглэгдсэн байна. Эдгээр амьтдын тархац, байршил, тоо толгой нь Онон-Балжийн

БЦГ-ын байгаль, газарзүйн онцлог, улирлаас шалтгаалан харилцан адилгүй байдаг

бөгөөд эдгээр амьтдын талаар товч танилцуулъя.

Шилүүс мийн (Lynx lynx) òàðõàö, áàéðøèë, òîî òîëãîé. Онон Балж БЦГ-

ын ойт нутагт өргөн тархсан боловч тархалт нь жигд бус. Энэ зүйлийн Монголын

ïîïóëÿöèéí òîî òîëãîéí ººð÷ëºëòèéí òàëààð áàòòàé ñóäàëãàà õîìñ áàéíà.

Çýðëýã àìüòàí, óðãàìëûí àéìãèéí õîâîðäñîí ç¿éëèéã îëîí óëñûí õýìæýýíä

õóäàëäààëàõ òóõàé êîíâåíöèéí (CITES) II-ð õàâñðàëòàíä îðñîí. Ñàëáàð ç¿éë áîëîõ

L.l.isabellina-ã Ìîíãîë óëñûí àìüòíû àéìãèéí õóóëèéí (2000) äàãóó 2001 îíä ãàðñàí

òîãòîîëîîð (¹264) õîâîð çýðýãëýëä îðóóëñàí. Ìîíãîë óëñûí àí àãíóóðûí òóõàé 1995

îíû õóóëèàð õîâîð àìüòíû æàãñààëòàíä îðñîí áàéíà.

Улсын тусгай хамгаалалтад авахаас өмнө тàðõàö íóòãèéí çàðèì õýñýãò

áàéãàëèéí íººöèéí îëáîðëîë, ÿëàíãóÿà ìîä áýëòãýë õèéñíèé óëìààñ òîî òîëãîé íü

ховордох шалтгаан болж байсан. Харин хээрийн хайгуул судалгаагаар Дадал сумын

нутаг Шоронгийн ногоонд 3 зулзагатай 1 шилүүс мий тааралдсан. Áàéãàëü

хамгаалагчдын ажиглалт, нутгийн иргэдийн ярьж буйгààð øèë¿¿ñ ìèé ñ¿¿ëèéí

æèë¿¿äýä èõ ýëáýãøèæ áàéãàà.

Зураг 10


October 1, 2012

22

Ñаарал чонын (Canis lupus) тархац, байршил, тоо толгой. Ìîíãîë îðíû

á¿õ íóòàãò õààÿàã¿é òàðõìàë áºãººä õàëèóí áóãà (Cervus elaphus), áîð ãºðººñ

(Capreolus pygargus) íóòàãëàäàã Õýíòèé, Õºâñãºëèéí çýë¿¿ä îé, òàéãàä èë¿¿ ýëáýã

òîõèîëäîíî. ØÓÀ-èéí ñóäàëãààãààð 1980 îíä Ìîíãîëûí ïîïóëÿöè 30000 áîäãàëü ãæ

òîîöîîëñîí áàéíà. Ñàÿõíû ñóäàëãààãààð Ìîíãîëä 10000-ñ áàãà áîäãàëü áàéæ áîëîõ

þì ãýæ ¿çñýí (Mech, Boitani, 2004) áîëîâ÷ ýäãýýð ¿íýëãýý õàíãàëòòàé áèø áºãººä

одоогийн тоог нарийвчлан тогтоох шаардлагатай байна. Онон Балж БЦГ-ын чонын

òàëààð òîäîðõîé ñóäàëãàà áàéõã¿é. ÕÇÎÕÊ (CITES)-ûí II-ð õàâñðàëòàíä îðñîí. Àðäûí

ýìíýëýãò ýä ýðõòíèéã àøèãëàõ ãýæ áàãàã¿é àãíàäàã.

Õýýðèéí õàйгуул судалгаагаар Сэрүүний урд ар, Эрдэнэ даваа, Ар өргөөт,

Мойлын ар зэрэг газруудад нийтдээ 13 чоно бүртгэжээ. Орон нутгийн ард иргэд

болон, байгаль хамгаалагчдын ажиглалтаар тус нутагт сүүлийн жилүүдэд саарал

чонын тоо толгой тогтвортой өсөж байгаа болно.

Øàð ¿íýã (Vulpes vulpes)-íèé òàðõàö, áàéðøèë, òîî òîëãîé. Ìîíãîë

îðîíä íèëýýä ºðãºí òàðõñàí ç¿éë, ãýâ÷ òàðõàö íóòãèéí õýìæýýíä õóóëü áóñ àãíàëò èõ

áàéãàà áºãººä îäîîãèéí ïîïóëÿöèéí òîî òîëãîé òàëààð ìýäýý àëãà áàéíà. Õýýðèéí

õàéãóóë ñóäàëãààãààð Сэрүүний ам, Шар горхи, Түмэн хоньтын хөтөл зэрэг нутгийн

îéí äîîä çàõ, òîðëîã, ñººã, áóðãàñò ãîëûí õºíäèéä íèéò 7 ¿íýã òýìäýãëýæýý. Àðüñûã íü

îëîí óëñûí çàõ çýýëä õóäàëäààëäàã ó÷ðààñ õóóëü áóñ àãíóóð õîâîðäóóëàõ øàëòãààí

áîëæ áàéíà.

Îéí áóëãà (Martes zibellina)-íû òàðõàö, áàéðøèë, òîî òîëãîé. Ýíý

ç¿éëèéí àðüñ ºíäºð ¿íýòýé áºãººä ìîíãîëûí ïîïóëÿöè àãíàëòààñ ¿¿äýí áóóðñàí

áèëýý. Ýíý ç¿éëèéí ïîïóëÿöèéí òàëààð ìýäýýëýë ìàø áàãà áàéãàà ÷ 1966-1968 îíû

õîîðîíä Òºâ Õýíòèéä 1000 ãà-ä 11.7 áîäãàëèéí íÿãòøèëòàé áàéñàí (Stubbe, Chotolchu

1968) áà 1970-ààä îíä ýíý á¿ñ íóòàãò 10000 áîäãàëü áàéíà ãýæ ¿íýëñýí (Õîòîëõ¿¿,

1976). Ýíý ç¿éëèéí òîî òîëãîé áóóðñàíû óëìààñ 1953-2000 îíû õîîðîíä àãíàõûã

õîðèãëîñîí áàéâ. Îäîîгоор àãíàõûã õóóëèàð çºâøººðäºã. Îëîí óëñûí õýìæýýíä

àðüñûã õóäàëäààëäàã ó÷ðààñ õóóëü áóñààð àãíàäàã. Íººöèéí îëáîðëîëтîîñ (ìîä

áýëòãýë) ¿¿äýëòýé àìüäðàõ îð÷íû õîìñäîë íèëýýä íîöòîé õîâîðäóóëàõ øàëòãààí

áîëæ áàéíà. Ìºí áàéãàëèéí áîëîí õ¿íèé íºëººãººð ãàðñàí ò¿éìýð àìüäðàõ îð÷íûã

äîðîéòîëä îðóóëæ áàéíà. Õýýðèéí ñóäàëãààãààð Ононгийн урдах Түмэнцогт нэртэй

газарт 2 áóëãà òýìäýãëýæýý.


October 1, 2012

23

Халздай доргоны (Meles meles) тархац, байршил, тоо толгой. Тархац

нутаг уудам, тоо толгойн хувьд элбэг зүйл. Популяцийн тоо хэмжээ буураагүй гэж

үнэлэгдсэн. Гэвч энэ зүйлийн тархац нутаг байгаа хэдий ч экологи болон зан төрх мөн

түүнчлэн популяцийн тоо толгой болон хамгааллын статусын талаархи мэдээлэл

бага байсаар байна. Дорго нь Европ болон Азид өргөн тархсан. Суусрын овгийн

дотроос нийлмэл бүтэцтэй нүх ухаж ганц нэгээр, хосоор, бүлээр амьдардаг

онцлогтой. Шөнийн болон бүрэнхийн идэвхитэй. Онон-Балжийн БЦГ-ын äóíäàæ

ºíäºð, íàì, áýñðýã óóëñ, ãîëûí õºíäèéí òàòìûí íóãà, óõàà, ã¿âýý, òîëãîäûí àì

õºíäèé, ãóó æàëãà, òàë õýýðèéí äîâöîãò элбэг тохиолдоно. Хээрийн хайгуул

судалгаагаар Мянган хоньтын ард 1 бодгаль тэмдэглэгджээ.

Ойн солонгоны (Mustela sibirica) òàðõàö, áàéðøèë, òîî òîëãîé. Тархац

нутаг уудам, тоо толгой элбэг зүйл. Популяцийн тоо хэмжээ буураагүй гэж

үнэлэгдсэн. Модны үенгийн тархац нутгийн 13 гаруй хувь нь улсын ТХГН-ийн

сүлжээнд хамрагдсан. Уулын тайга, ойн төлөөлөгч, голын хөндий, татмын ой, нуур,

усан сангийн ойролцоох шугуй, төгөл ой бараадан байршина. Хээрийн судалгаагаар

Сэрүүн, Салхит, Боролжит, Гахайт зэрэг газруудад нмийт 8 ойн солонго бүртгэгджээ.

×àíäàãà òóóëàé (Lepus timidus)-íû òàðõàö, áàéðøèë, òîî òîëãîé.

Òàðõàö íóòàã óóäàì, òîî òîëãîé ýëáýã ç¿éë. Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ õîëáîîíû

àìüòíû õîâîðäëûí çýðãèéã ¿íýëýõ øàëãóóðààð òîî òîëãîé íü áóóðààã¿é ãýæ

¿íýëýãäñýí. Òîî òîëãîé, íººöèéí ¿íýëãýý õèéãäýýã¿é.

Судалгаагаар Баруун Оорцог уулын шигүү бут торлогтой захын ой, ойн

цоорхой, голын хөндий, мөн ойн дээд хэсгийн давжаа хус торлогон ширэнгэнд нийт 3

чандага тэмдэглэгджээ.

Áàðààí õýðýì (Sciurus vulgaris)-íèé òàðõàö, áàéðøèë, òîî òîëãîé.

Ìîíãîë îðîíä ýíý ç¿éëèéí ïîïóëÿöèéí ÷èã õàíäëàãûí òàëààðõ ìýäýýëýë ìàø áàãà

áàéíà. Õýäèé òèéì áîëîâ÷ òàðõàö íóòãèéí õýìæýýíä õóóëü áóñààð àãíàõ ÿâäàë ìàø

èõ òîõèîëäîæ áàéíà. Ýíý ç¿éëèéí òàðõöûí çàðèì õýñýãò áàéãàëèéí áîëîí õ¿íèé

ãàðàëòàé îéí ò¿éìýð, áàéãàëèéí äàãàëò áàÿëãèéí àøèãëàëò, ÿëàíãóÿà ñàìàð ò¿¿õ, ìîä

áýëòãýëýýñ ¿¿äýëòýé àìüäðàõ îð÷íû äîðîéòîë íü ïîïóëÿöèéí õîðîãäëûí ãîë

øàëòãààí þì. Õýýðèéí õàéãóóë ñóäàëãààãààð Түмэнцогт, Баян хаан, Боролжитийн ар

зэрэг нутагт 6 бараàí õýðýì òýìäýãëýгдæýý.


October 1, 2012

24

IV.ОНОН-БАЛЖИЙН БЦГ-ЫН ОЙН БОЛОН ТАЛ ХЭЭРИЙН ТУРУУТНЫ НӨӨЦ, НЯГТШИЛ, ЦӨМ НУТАГ

Онон-Балжийн БЦГ-ын ойн болон тал хээрийн туруутан амьтдын íººö,

нягтшилыг тооцоолон гаргаж, өмнө хийгдсэн судалгааны үр дүнтэй харьцуулах

зорилгоор гүйцэтгэсэн хээрийн хайгуул судалгааны арга зүй, оролцсон бүрэлдэхүүн,

хамрагдсан газар нутгийг өмнө танилцуулсан билээ.

Онон-Балжийн БЦГ-ын ойн болон тал хээрийн туруутан амьтдын тархац, нөөц

байршил, нягтшлын талаар òóñãàéëàí õèéãäñýí ñóäàëãàà áàðàã áàéõã¿é áàéíà. Харин

2010 онд Монгол орны ойн туруутны популяцийн үнэлгээний үр дүнд Онон-Балжийн

БЦГ-ын зарим ойн туруутан амьтдын тархац, нөөцийг тодорхойлон гаргасан нь тус

цогцолборт газрын хувьд бараг анхны шинжлэх ухааны үндэслэлтэй судалгааны

ажил болсон билээ.

Энэ судалгааны үр дүнгээр бор гөрөөс 1000 га-ä 6.3 áîäãàëü íîãäîõ

íÿãòøèëòàé Онон-Балжийн ÁÖÃ-èéí õýìæýýíä 1130 áîäãàëü, õàëèóí áóãà 1000 ãà-ä

1.4 áîäãàëü íîîãäîõ íÿãòøèëòàéãààð Онон-Балжийн ÁÖÃ-èéí õýìæýýíä 220 îð÷èì

áîäãàëü, çýðëýã ãàõàé 1000 ãà-ä 8.5 áîäãàëü íîîãäîõ íÿãòøèëòàé 1500 áîäãàëü

нөөцтэй болохыг тогтоосон байна. Харин баданга хүдэр, шивэр хандгайн нөөц,

нягтшлын үнэлгээг хийх хангалттай мэдээ баримт цуглуулагдаагүй, өөрөөр хэлбэл

2010 болон 2012 оны хээрийн хайгуул судалгаагаар дээрх 2 зүйл амьтан тус бүр

ердөө ганц бодгаль ажиглагджээ.

Хүснэгт 1 Онон-Балжийн БЦГ-ын ойн туруутан амьтдын тархац, нягтшил, нөөцийн үнэлгээ

Зүйлийн нэр

Сорилын талбайн хэмжээ

/км2/

Тархац нутгийн хэмжээ

/км2/

Нөөцийн үнэлгээ

1000 га-дахь

нягтшил

95%-ийн магадлалтай

доод хязгаар

95%-ийн магадлалтай дээд хязгаар

Бор гөрөөс 1090 1782 891 5,0 765 1015

Халиун буга 540 1502 300 2,0 238 362

Зэрлэг гахай 145 1768 1237 7,0 1062 1412

Баданга хүдэр 16 80 - - - -

Шивэр хандгай

11 98 - - - -

Онон-Балжийн БЦГ-ын ойн зарим туруутан амьтдын нөөцийг 2010 оны ойн

туруутны судалгааны үр дүнтэй харьцуулан үзвэл бор гөрөөсний тоо толгойн байдал


October 1, 2012

25

21,2%-иар багассан бол түүнтэй нутаг дэвсгэр идэш тэжээлийн өрсөлдөгч болох

халиун бугын нэгж талбай дахь нягтшил бараг 2 дахин нэмэгдэж, популяцийн хэмжээ

26,7%-иар нэмэгдсэн байна. Харин тус нутгийн зэрлэг гахайн тоо толгой өмнөх

судалгааны үед тогтоогдсон нөөцөөс даруй 17,5%-иар бага байна.

График 1

Онон-Балжийн БЦГ-ын ойн туруутан амьтдын популяцийн хэлбэлзэл

Онон-Балжийн БЦГ-т улирлын байдлаар нүүдэллэн орж ирж буй цагаан

зээрийн тоо толгой, тархац байршлын хэмжээ үндсэндээ тодорхой боловч орон

нутгийн иргэд, байгаль хамгаалагчдын ажиглалтын мэдээллээр 1000 гаруй цагаан

зээр нүүдэллэн орж байна. Гэхдээ энэ тоо хэмжээ нь тухайн жилийн байгаль цаг уур

болон идэш тэжээлийн нөхцөл байдалтай нягт уялдан ихээхэн хэлбэлзэлт хэв

маягтай байдаг нь өмнөх судалгааны ажлуудын үр дүнгээр нэгэнт батлагдсан учир

тус цогцолборт газарт байршиж буй цагаан зээрийн популяцийн үнэлгээг хийхэд учир

дутагдалтай юм.

Áîð ãºðººñ, õàëèóí áóãà, çýðëýã ãàõàé зэрэг àìüòäûí òàðõàëòûí öºì áàéðøèë

íóòãóóä á¿ãä öîãöîëáîðт ãàçðûí õàìãààëàëòûí õèë äîòîð áàãòàæ áàéíà. Онон-

Балжийн БЦГ-т хийгдсэн 2010 оны судалгаагаар бîð ãºðººñийн öºì íóòãèéí õýìæýý

íü 50% êåðíåëýýð òîîöîõîä 869 êì2, õàëèóí áóãûíõ 588 êì2, çýðëýã ãàõàéíõ 714 êì2

0

200

400

600

800

1000

1200

1400

1600

Бор гөрөөс Халиун буга Зэрлэг гахай

2010 2012


October 1, 2012

26

áàéсан бол 75% êåðíåëýýð òîîöîõîä áîð ãºðººñийнх 2032 êì2, õàëèóí áóãûíõ 1842

êì2, çýðëýã ãàõàéíõ 1646 êì2 áàéíà.

Зураг 11

Бор гөрөөсний цөм байршил нутгийн өөрчлөлт

Зураг 12

Зэрлэг гахайн цөм байршил нутгийн өөрчлөлт

Зураг 13

Халиун бугын цөм байршил нутгийн өөрчлөлт

Онон-Балжийн БЦГ-т 2012 онд хийгдсэн судалгааны үр дүнд зарим ойн

туруутан амьтдын цөм байршил нутгийг тооцоолон үзсэн бөгөөд Kernel homerange


October 1, 2012

27

өргөтгөлийн 50%-иар тооцоолон үзвэл халиун бугын цөм байршил нутаг 997 км2, бор

гөрөөсний цөм байршил 549 км2, зэрлэг гахайнх 302 км2 болсон байна. Харин 75%-

иар тооцон үзэхэд халиун бугынх 1491 км2, бор гөрөөснийх 1376 км2, зэрлэг гахайнх

881 км2 болжээ.

Хүснэгт 2

Ойн туруутан амьтдын цөм байршил нутгийн өөрчлөлт

Зүйлийн нэр 2010 он 2012 он Өөрчлөлтийн хувь

50 % 75 % 50% 75% 50% 75%

Бор гөрөөс 869 2032 549 1376 -36,8 -32,3

Зэрлэг гахай 714 1646 881 2299 +19,0 +28,4

Халиун буга 588 1842 997 1491 +41,0 -19,1

Ийнхүү зарим ойн туруутан амьтдын цөм байршил нутгийн хэмжээ 2010

оныхоос -36,8%-иас +41,0 хувь хүртэл өөрчлөгдсөн байгаа нь тус цогцолборт газрын

байгаль цаг уур, идэш тэжээлийн нөхцөл байдал, ой хээрийн түймэр, хүний шууд

болон шууд бус нөлөөтэй шууд холбоотой юм.

V. ОНОН-БАЛЖИЙН БЦГ-ЫН ОЙН ТУРУУТАН БОЛОН ТАЛ ХЭЭРИЙН ТУРУУТАН АМЬТДЫН ПОПУЛЯЦИД НӨЛӨӨЛЖ БУЙ ХҮЧИН ЗҮЙЛҮҮД

5.1 Áàéãàëèéí õ¿÷èí ç¿éë 5.1.1. ªâ÷èí ýìãýã

Онон-Балжийн БЦГ-ын òºäèéã¿é Ìîíãîë îðíû îéí õºõòºí àìüòäûí ºâ÷èí ýìãýã

ñóäëàãäààã¿é áàéíà. Çýðëýã ãàõàéí ïîïóëÿöè áàðàãöààëáàë àðàâ ãàðóé æèëèéí çàéòàé

ýëáýãøèæ, äàðàà íü ãýíýò öººðºõ ¿çýãäýë ãàðäàãèéã Õýíòèéí íóðóóíä îéí òóóðòàí

àìüòäûí ñóäàëãààã îëîí æèë õèéñýí äîêòîð Ñ.Äóëàìöýðýí òýìäýãëýæýý. Õýíòèéä

1950-èàä îíîîñ ýõëýí çýðëýã ãàõàé îëøèðñîîð 1957-1958 îíû ¿åä èõýýõýí ýëáýã

áîëñíîî 1958-1959 îíä á¿õ Õýíòèéã õàìàðñàí “гахайн шүлхий” өвчин гарч гахайн

ïîïóëÿöèéí 60-70% íü õèàð÷ áàéæýý.

Тус нутагт тархсан том хөхтөн амьтдын өвчин, эмгэгийн талаар мэдээ,

материал хомс байгаа нь тэдгээрийн ºâ÷èí ýìãýã, òýäãýýðèéí ïîïóëÿöèä ¿ç¿¿ëæ

áàéãàà íºëººëëèéã áîäèòîéãîîð òîãòîîõ øààðäëàãàòàéã õàðóóëæ áàéíà.

5.1.2. Äàéñàí àìüòàä

Онон-Балжийн БЦГ-ын ойн болон тал хээрийн òóóðòàí àìüòäûí ïîïóëÿöèä

õàìãèéí èõ íºëºº ¿ç¿¿ëäýã, õºíººë èõòýé äàéñàí áîë ñààðàë ÷îíî þì. Îéí болон тал


October 1, 2012

28

хээрийн òóóðòàí àìüòäûí íÿëõ òºëººñ íü áèå ã¿éöñýíèéã õ¿ðòýë íàñ õ¿éñ ÿëãàëã¿é

îëíîîð íü èäýæ õºíººäºã áºãººä çºâõºí Õýíòèéä 1966-1967 îíû ýõíèé 6 ñàðä áóãûí

èëèéí 25-30%-èéã èäýæ õîðîîæ áàéæýý. Òóóë, Ìèíæ, Õýðëýíãèéí ýõýýð 1966 îíû IV-V

ñàðä 45 õîíîãò ºìíºõ æèëèéí ºâºë ÷îíîíä èä¿¿ëñýí áóãûí 68 ñýã òîõèîëäñîí

(Äóëàìöýðýí, 1977) íü ñààðàë ÷îíûí ç¿ãýýñ ¿ç¿¿ëýõ íºëºº èõòýé áîëîõûã èëòãýæ

áàéíà.

Áàäàíãà õ¿äýðò ñààðàë ÷îíî, øèë¿¿ñ ìèé , íîõîé çýýõ äàéñàãíàäàã áºãººä 1966

îíû XI, XII ñàðä Õýíòèéä òýìäýãëýãäñýí 24 áàäàíãà õ¿äðèéí ñýãíèé 70%-èéã øèë¿¿ñ

ìèé , áóñäûã íü ñààðàë ÷îíî, íîõîé çýýõ áàðüñàí áàéñíûã Ñ.Äóëàìöýðýí

òîäîðõîéëîí áè÷æýý.

Øèâýð õàíäãàéí ãîë äàéñàí íü ñààðàë ÷îíî, õ¿ðýí áààâãàé, øèë¿¿ñ ìèé áºãººä

íîõîé çýýõ õààÿà íÿëõ õîäîë áàðüäàã áàéíà. Çýðëýã ãàõàéí ãîë äàéñàí íü ìºí ë

ÿëãààã¿é ñààðàë ÷îíî áºãººä ÿëàíãóÿà ºâëèéí óëèðàëä ãàõàé ìºðäºõ íü îëøèðäîã.

Ñàìàð óðãàñàí æèë çýðëýã ãàõàé äàãàæ õóøèí îéä ÷îíî ýëáýãøäýã áàéíà

(Äóëàìöýðýí, 1977). Онон-Балжийн БЦГ-ын нутаг дэвсгэрт сүүлийн жилүүдэд саарал

чонын тоо толгой тогтвортой өсөж байгааг орон нутгийн иргэд мэдээлсэн бөгөөд

хээрийн судалгааны явцад нас хүйс ялгасан 10 согоон сүргийн дунд ердөө ганцхан

илий байсан нь тэдгээрт үзүүлэх чонын нөлөөлөл их байгааг харуулах бодит жишээ

юм.

5.1.3. Íóòàã äýâñãýð, èäýø òýæýýëèéí ºðñºëäºã÷

Ñóäàëãàà õèéñýí ãàçàð íü ой мод, бартаа ихтэй тул áóñàä ãàçàðòàé àäèë ãýðèéí

ìàëòàé èäýø òýæýýë, íóòàã äýâñãýðèéí ºðñºëäººíä îðîõ áîëîìæã¿é þì. Îéí òóóðòíû

çàéöàí áàéðøèõ ãîðèìûí òàëààð Ñ.Äóëàìöýðýí 1965-1975 îíû õîîðîíä òîäîðõîé

ñóäàëæýý. Ñàìàð óðãààã¿é æèë õàëèóí áóãà, áîð ãºðººñ, çýðëýã ãàõàéí áàðøèë íóòàã

äàâõöàí íóòàã äýâñãýð, èäýø òýæýýëèéí ºðñºëäººíä îðäîã áîëîõûã òîãòîîñîí áàéíà.

Îéí òóóðàéòàí äîòðîîñ áàéðøèë íü õàìãèéí èõ òºñòýé õàëèóí áóãà, áîð ãºðººñíèé

èäýýøèë íóòàã äàâõöàæ, õîîðîíäîî ºðñºëääºã áîëîõûã Ñ.Äóëàìöýðýí òîäîðõîéëîí

áè÷æýý. Æèøýýëáýë: Õàíãàé, Õýíòèéä 1960-ààä îí õ¿ðòýë áîð ãºðººñ ìàø ýëáýã,

õàðèí õàëèóí áóãà õîâîðäóó áàéæýý. Ãýòýë 1960-ààä îíû äóíäóóð õàëèóí áóãà

ýëáýãøèæ, áîð ãºðººñ õààÿàã¿é õîâîðäñîí áàéíà. Ýíý ìóæèä õàëèóí áóãà, áîð

ãºðººñíèé ìàë áýëòãýë 1960-1970 îíä 64.8%-èàð áóóðñàí áàéõàä áóãûí ÿñàí ýâýð


October 1, 2012

29

áýëòãýë 41%-èàð ºññºí ¿ç¿¿ëýëò íü ýíý ¿åä áóãà ýëáýãøèí áîð ãºðººñ õîâîðäîæ

áàéñíûã (Äóëàìöýðýí, 1977) ãýð÷ëýõ ¿ç¿¿ëýëò ìºí.

Онон-Балжийн БЦГ-т õèéãäñýí ñóäàëãààãààð бор гөрөөсний тоо толгойн

байдал 2010 оныхоос 21,2%-иар багассан бол түүнтэй нутаг дэвсгэр идэш тэжээлийн

өрсөлдөгч болох халиун бугын нэгж талбай дахь нягтшил бараг 2 дахин нэмэгдэж,

популяцийн хэмжээ 26,7%-иар нэмэгдсэн байгаа нь дээрх зүй тогтол илэрч байгааг

харуулна.

5.2. Õ¿íèé øóóä áà äàì íºëºº 5.2.1. Àí àãíóóð

Гààëèéí åðºíõèé ãàçðûí ìýäýýãýýð 1993 - 1997 îíóóäàä óëñûí õèëýýð õóóëü

áóñààð áóãûí ÿñàí ýâýð 4,07 òí, öóñàí ýâýð 1,76 òí, áóãûí ÷èâ 672 ø, çàñàà 634 ø,

áóãà, ñîãîîíû ñ¿¿ë 420 øèðõýã òóñ òóñ ãàðãàõûã çàâäñàí ó÷èð òýäãýýðèéã õóðààñàí

áàéíà. 1995 – 1997 îíä óëñûí õýìæýýíä õèéñýí ñóäàëãàà áîëîí õÿíàëò øàëãàëòûí

àæëûí ìýäýýíýýñ ¿çýõýä æèë á¿ð 1000 – ààñ äîîøã¿é áóãà, ñîãîî õóëãàéãààð àí

õèéã÷äèéí ãàðò ºðòºæ áàéíà ãýñýí ä¿ãíýëò ãàð÷ áàéíà. Ýíäýýñ ¿çâýë õóóëü áóñ àí

àãíóóð íü îéí àìüòäûí òàðõàö, áàéðøèë, òîî òîëãîéä èõýýõýí õºíººë ó÷ðóóëäàã

áîëîõûã ìýäýæ áîëíî.

Зураг 14

Ýíý ìýò÷èëýí çºâøººðºëã¿éãýýð áóó çýâñýãòýé ÿâàх нь õóëãàéí àí õèéõ, àí

àìüòäûí òîãòâîðòîé áàéðøèõ íºõöºëèéã àëäàãäóóëàõ íýã ¿íäñýí øàëòãààí áîëæ

áàéíà. Түүнчлэн ойн болон тал хээрийн туруутны тархац байршилд тус нутгийн айл

малын байршил голлох нөлөөтэй байна.


October 1, 2012

30

Онон-Балжийн БЦГ-ын “А” хэсэгт айл малын байршил их байдаг бөгөөд харин

“Б” хэсэгт 2 айл л байнга оршин нутагладаг, ихэнх хэсэг нь зэлүүд бөглүү нутаг байна.

Ийм учраас ойн туруутан амьтны гол байршил тус цогцолборт газрын “Б” хэсэгт байх

бөгөөд тэдгээрийн цөм нутгийн 60-70% нь тус нутагт оршдог онцлогтой. Айл малын

байршил нь ойн туруутны зүйл бүрт харилцан адилгүй нөлөөтэй байх бөгөөд тус

нутагт хамгийн түгээмэл тархацтай амьтан болох бор гөрөөс нь айл малын

байршлаас үл шалтгаалан байршдаг байхад, зэрлэг гахай, халиун буга, молцог

хандгай зэрэг амьтад хүн амьтангүй, бөглүү зэлүүд “Б” хэсэгт илүүтэй тохиолддог

ажээ.

5.2.2. Îéí ò¿éìýð

Îéí ñóêöåññèéí ÿíç á¿ðèéí ¿å øàòûã õóðäàñãàõ, óäààøðóóëàõ ¿éë÷èëãýýòýé

ýêîëîãèéí õ¿÷èí ç¿éë áîë îéí ò¿éìýð þì. Áàéãàëèéí ãàðàëòàé ò¿éìýð îéí àìüäðàëä

ýåðýã íºëºº ¿ç¿¿ëäýã áîë ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààíû íºëººíººñ ¿¿äýí

îéð îéðõîí ãàð÷ áàéãàà ò¿éìýð îéí àìüäðàëä ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëñýýð áàéíà. ОХУ-аас

хил даван орж ирсэн т¿éìýð тус газарт нилээдгүй их хохирол учруулдаг бөгөөд

сүүлийн 4 жил хилийн дагуу түймрээс хамгаалах цурам тавьж хэвшсэнээр орж ирэх

түймрийн тоо багасч байна. Харин энэ 2012 онд иргэдийн хайхрамжгүй байдал,

байгалийн гамшигт үзэгдэл болох аянганаас 2 удаагийн түймэр гарсан байна.

Онон-Балжийн БЦГ болон түүний орчмын

нутагт зөвхөн 2011-2012 онд л их бага 5 удаагийн

түймэр гарч 9613,2 га ойн талбай, 130828 га бэлчээр

нутаг болон ойгоор бүрхэгдээгүй цагаан энгэр шатсан

байна. Ийнхүү ойн болон тал хээрийн туруутан

амьтдын байршил нутагт цаг хугацааны хувьд ойрхон

давтамжтай, хамрах талбайн хэмжээ ихэссээр байгаа нь ойн болон тал хээрийн

туруутан амьтдын байршил, тоо толгойд сөргөөр нөлөөлж байна.

Онон-Балжийн БЦГ-ын ойт нутгийн бараг 70 гаруй хувь нь ойн түймэрт

íýðâýãäñýí áàéíà. Ýäãýýð îéí ò¿éìðèéí áàðàã 99% íü õ¿íèé áóðóóòàé ¿éë

àæèëëàãààíààñ ¿¿äýí ãàðñàí íü õ¿íèé ç¿ãýýñ îéí àìüòäûí òàðõàö, áàéðøèë, òîî

òîëãîéä ¿ç¿¿ëæ áóé õàìãèéí òîì íºëººëºë þì.


October 1, 2012

31

VI. ОНОН БАЛЖ БЦГ-Т ОЙН ТУРУУТАН БОЛОН ТАЛ ХЭЭРИЙН ТУРУУТАН ÀÌÜÒÄÛÃ ÕÀÌÃÀÀËÀÕ, ÇÎÕÈÑÒÎÉ ÀØÈÃËÀÕ ÀÑÓÓÄÀË

6.1 Õàìãààëñàí õóóëü ýðõ ç¿éí ñòàòóñ

Çàõ çýýëä øèëæñýíýýñ õîéøèõ 20 æèëä õ¿íèé àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãààíû øóóä

áà äàì íºëººãººð àìüòíû àéìàã, ÿëàíãóÿà îéí òóóðòàí àìüòäûí ç¿éëèéí

á¿ðýëäýõ¿¿í, òàðõàö áàéðøèë, òîî òîëãîé, àãíóóðûí íººöºä òîî, ÷àíàðûí ¿íäñýí

ººð÷ëºëò ãàð÷, óäìûí ñàíä ñºðºã ¿ð äàãàâàð ó÷ðàõ õàíäëàãàòàé áîëîâ.

Õàëèóí áóãà, áàäàíãà õ¿äýð, ìîëöîã õàíäãàé, çýðëýã ãàõàé, áîð ãºðººñ, цагаан

зээр çýðýã îéí болон тал хээрийн òóóðòàí àìüòäûí ºíººãèéí ñòàòóñ, õóóëü ýðõç¿éí

áàðèìò áè÷ãýýð õàìãààëàãäñàí áàéäëûã òîäðóóëàí ¿çýõ íü òýäãýýðèéí õàìãààëàõ,

ºñãºí ¿ðæ¿¿ëýõ ç¿é çîõèñòîé ìåíåæìåíòèéã òºëºâëºõºä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé þì.

Хүснэгт 3

Îéí болон тал хээрийн туруутан амьтдын статус, хамгаалагдсан

áàéäàë

Ç¿éëèéí íýð

Øèíæëýõ óõààíû

íýð

Àí

àãí

óó

ðû

í

òó

õà

é õ

óóë

ü

Ìî

íãî

ë

óë

ñû

í õ

îâ

îð

àì

üò

íû

æàãñ

àà

ëò

,

19

95

CIT

ES

* I,

II

õà

âñ

ðà

ëò

IU

CN

Re

d L

ist

(20

06

)

Glo

ba

l

ca

teg

ory

Ì

îí

ãî

ë

óë

ñû

í ó

ëà

àí

íî

ì,

199

7

Óë

àà

í ä

àí

ñ

(20

06

)

CM

S

I, I

I

õà

âñ

ðà

ëò

1 2 3 4 5 6 7 8

Õàëèóí áóãà Cervus elaphus õîâîð + - Àª - ÓÁà -

Áàäàíãà õ¿äýð Moschus

moschiferus

Íýí

õîâîð

+ II ÝÌ Íýí õîâîð ÓÁî -

Ìîëöîã õàíäãàé Alces alces õîâîð + - Àª Íýí õîâîð ÓÁî -

Çýðëýã ãàõàé Sus scrofa õîâîð + - Àª - ÕÁ -

Áîð ãºðººñ Capreolus pygargus + + - Àª - Àª -

Цагаан зээр Procapra gutturosa + - - Àª - УБ +

Òàéëáàð: ÓÁî-óñòàæ áîëçîøã¿é, ÌÄ-ìýäýýëýë äóòìàã ÕÁ -õîâîðäîæ áîëçîøã¿é, ÝÌ-ýìçýã, Àª-

àíõààðàëä ºðòºõººðã¿é, ÓÁà- óñòàæ áàéãàà

CITES*-Çýðëýã àìüòàí, óðãàìëûí õîâîðäñîí ç¿éëèéã îëîí óëñûí õýìæýýíä õóäàëäààëàõ òóõàé

êîíâåíöè

CMS**-Çýðëýã àìüòäûí í¿¿äëèéí ç¿éë¿¿äèéã õàìãààëàõ êîíâåíöè

1. Ìонгол улсын “Ан агнуурын хууль” 2000-èàð õàìãààëàãäñàí áàéäàë.

Àí àãíóóðûí õóóëèíä àìüòäûí íºõºí ñýðãýõ ÷àäâàð, ýêîëîãèéí à÷ õîëáîãäëîîð íü 3

àíãèëàí ¿çäýã. Îéí òóóðòàí àìüòäààñ õàëèóí áóãà, ìîëöîã õàíäãàé, çýðëýã ãàõàé ãýñýí

3 зүйл “ховор гэсэн жагсаалтад, баданга хүдэр, цаа буга гэсэн 2 зүйл “нэн ховор”

ãýñýí àíãèëàëä áóþó Ìîíãîë îðíû õîâîð àìüòíû æàãñààëò (1995)-íä á¿ðòãýãäæýý.


October 1, 2012

32

Õàðèí áîð ãºðººñ, цагаан зээр нь түгээмэл тархацтай, “элбэг” зүйлийн тоонд ордог

áàéíà.

2. Çýðëýã àìüòàí óðãàìëûí õîâîðäñîí ç¿éëèéã îëîí óëñûí õýìæýýíä

õóäàëäààëàõ òóõàé êîíâåíöè (CITES)-ä á¿ðòãýãäñýí áàéäàë. Ñàëàà òóóðàéòíû

áàãààñ óã êîíâåíöèéí II õàâñðàëòàíä áàäàíãà õ¿äýð (Moschus moschiferus)

á¿ðòãýãäæýý.

3. Áóñàä çýðãýëäýýõ îðîíä õîâîðäñîí, óñòñàí áàéäàë. Îëîí óëñûí

Áàéãàëü Õàìãààëàõ Õîëáîî (IUCN)-íû õºõòºí àìüòäûí õîâîðäëûí çýðãèéã ¿íýëýõ

шалгуураар Олон улсын хэмжээнд “Эмзэг” ангилалд баданга хүдэр, бусад зүйлүүд нь

“анхааралд өртөхөөргүй” гэсэн ангилалд хамрагджээ.

4. Ìîíãîë óëñûí óëààí íîìîíä á¿ðòãýãäñýí áàéäàë. Áàäàíãà õ¿äýð

(Moschus moschiferus), ìîëöîã õàíäãàé (Alces alces), ãýñýí 2 зүйл Монгол улсын

óëààí íîìîíä á¿ðòãýãäæýý.

5. Ìîíãîë îðíû õºõòºí àìüòäûí Óëààí äàíñàíä á¿ðòãýãäñýí áàéäàë.

Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ õîëáîî (IUCN)- íû øàëãóóðààð Ìîíãîë îðíû 128 ç¿éë

õºõòºí àìüòíûã ñóäëàà÷èä 2006 îíä ¿íýëýí ãàðãàæ, óã áàðèìò áè÷ãèéã áîëîâñðóóëñàí

áèëýý.

“Устаж болзошгүй” ангилалд баданга хүдэр, молцог хандгай, цагаан зээр гэсэн

3 зүйл бүртгэгджээ. Халиун буга “ устаж байгаа”, зэрлэг гахай ”ховордож болзошгүй”,

бор гөрөөс ”анхааралд өртөхөөргүй” гэсэн бүс нутгийн ангилуудад хамрагдсан. Бор

ãºðººñíººñ áóñàä èõýíõ ç¿éë óñòàæ áîëçîøã¿é, õîâîðäîæ áîëçîøã¿é ãýñýí àíãèëàëä

îðñîí áàéãàà íü òýäãýýðèéã õàìãààëàõ ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãººã áîëîâñðóóëàõ

øààðäëàãàòàéã õàðóóëæ áàéíà.

6.2. Íººö áàÿëãèéã õàìãààëàõ, çîõèñòîé àøèãëàõ àñóóäàë

Àí àâ õèéõ íü ìàíàé àðä ò¿ìíèé ¿å óëàìæëàí ìýðãýøñýí àæëûí íýã áºãººä àí

àìüòíûã àãíàí àøèãëàõ óëàìæëàë ÿìàãò õàìãààëàõ ñýòãýëãýýòýé õîñëîí áàéäàã.

Àâëàõ ¿íäñýí çîðèëãî íü õîîë õ¿íñíèé õýðýãöýý õàíãàõ, àðüñ ¿ñ áóñàä ò¿¿õèé ýäèéã íü

àâ÷ àøèãëàõ õýäèé ÷ àí àìüòíû ¿ðæèë, òîî òîëãîéã çîõèöóóëàõ çîðèëãîòîé ìºí

óÿëäàæ èðñýí.


October 1, 2012

33

Óëñ îðîí çàõ çýýëèéí õàðèëöààíä øèëæèæ õóâèéí æèæèã àæ àõóéä îëíîîð ¿¿ñýí

áèé áîëæ àãíóóðûí ãàðàëòàé á¿òýýãäýõ¿¿í áýëòãýõ, áîëîâñðóóëàõ, õóäàëäààëàõ

íýãäñýí ñèñòåì óñòàæ, àãíóóð áóó ñóìíû àøèãëàëòàíä òàâèõ õÿíàëò ñóëàð÷, àãíóóðûí

ãàðàëòàé ò¿¿õèé ýäèéí çàõ çýýëèéí ¿íý õýäýí àðàâ äàõèí ºññºí íü õóóëü áóñ àãíóóð

ýð÷èìæèõ ¿íäñýí øàëòãààí áîëëîî.

Монгол улсын “Үндсэн хууль”-ä çààñíû äàãóó àëèâàà àí àìüòàí òºðèéí ºì÷

áºãººä õàìãààëàõ çîõèñòîé àøèãëàõòàé õîëáîãäñîí õàðèëöààã ¯íäñýí õóóëü (1992),

Áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ õóóëü (1995), Àí àãíóóðûí òóõàé õóóëü (1995) áîëîí

ýäãýýðòýé íèéö¿¿ëýí ãàðãàñàí õîëáîãäîõ áóñàä õóóëü òîãòîîìæîîð çîõèöóóëæ áàéíà.

Îéí òóóðòàí àìüòäààñ õàëèóí áóãà, ìîëöîã õàíäãàé, çýðëýã ãàõàé ãýñýí 3 ç¿éë

“ховор гэсэн жагсаалтад, баданга хүдэр нь “нэн ховор” гэсэн ангилалд бүртгэгдñýí.

Иймд ойн ховор зүйл амьтдыг îëîí óëñûí áîëîí äîòîîäûí õóóëü ýðõç¿éí àêòààð

õàìãààëæ áàéãààãààñ ãàäíà òýäãýýðèéí òàðõàö íóòãèéã óëñûí õàìãààëàëòàíä àâàõ

áîëîí îäîîãèéí íºõöºë áàéäëûã ýäãýýð ç¿éë¿¿äèéí òàðõàö áàéðøëûí øèíý

ìýäýýëýëòýé óÿëäóóëàí ¿íýëýõ àñóóäàë ÷óõëààð òàâèãäàæ áàéíà.

Онон-Балжийн БЦГ-т тархсан ойн болон тал хээрийн туруутан амьтдын тархац

нутагт дээрх нэр дурдсан аймаг сумдын малчдын бүлэг нөхөрлөлүүдийн үйл

ажиллагаанд тулгуурлан мониторинг судалгаа хийх нь тэдгээр амьтдын тархац нутаг,

байршлын мэдээлэл цуглуулах, популяцийн төлөв байдлыг хянах, түүнчлэн хууль

бус агнуур, мод бэлтгэл, түймэр зэрэг ойн болон тал хээрийн хөхтөн амьтдад

нөлөөлж байгаа хүчин зүйлүүдийг тодруулахад чухал ач холбогдолтой суурь

мэдээлэл цуглуулах болно. Аливаа ан амьтны популяцийн тоо толгойг тогтвортой

байлгах, хамгаалах үр дүнтэй арга нь орон нутгийн нөхөрлөл, малчдын бүлгүүдийн

дэмжлэгтэйгээр мониторинг судалгаа хийх, тэдгээрийн чадваржуулахад зориулан

санхүүгийн болон мэргэжлийн тусламж дэмжлэг үзүүлж байх явдал бөгөөд зарим

газруудад малчдын бүлэг нөхөрлөлүүдийг үүсгэх, бий болгох, чадваржуулах үйл

ажиллагааг аймаг сум, хамгаалалтын захиргааны зүгээс дэмжиж, шаардлагатай

мэдээ материал, хэрэгслээр хангаж байх нь Онон-Балжийн БЦГ-ын ойн болон тал

хээрийн туруутан амьтдын популяцийн төлөв байдлыг хянах, үнэлгээ хийх, цаашид

зүй зохистой ашиглалт хамгаалалтын нэгдсэн механизм бий болгоход чухал ач

холбогдолтой юм.


October 1, 2012

34

Онон-Балжийн БЦГ-ын байгаль хамгаалагчид, орон нутгийн нөхөрлөлийн

гишүүдэд ойн болон тал хээрийн туруутан амьтдын мониторинг судалгаа хийх, анхан

шатны мэдээлэл цуглуулах арга зүйн талаар Дэлхийн байгаль хамгаалах сангийн

Монгол дахь хөтөлбөрийн газраас удаа дараа зохион байгуулсан бөгөөд энэ бүс

нутагт ойн болон тал хээрийн туруутан амьтдын мониторинг судалгаа хийхэд

шаардлагатай хангалттай нөөц боломж байгаа юм.

Ойн болон тал хээрийн туруутны тархац байршил нутгийг тогтворжуулах, тоо

толгойг нэмэгдүүлэх арга хэмжээний чухал хэсэг нь биотехникийн арга хэмжээ авч

хэрэгжүүлэх нь хамгааллын менежментийн чухал хэсэг юм.

Биотехникийн арга хэмжээнд аж ахуйн ашигтай амьтдын тооллогыг тогтмол

явуулж нөөцийг нь тодорхойлох, түүнийхээ үндсэн дээр агнаж ашиглах норм

төлөвлөгөөг боловсруулах, амьтдын популяцийг цэвэршүүлэх зорилгоор агналт хийх,

амьтдад нэмэгдэл тэжээл тавьж өгөх, хужир мараа бий болгох, амьтдыг цаг агаарын

хүнд нөхцлөөс хамгаалах, байгалийн ус задгайлах, хор хөнөөлтэй амьтдын тоо

толгойг зохицуулан барьж байх, хууль бус ан хийгчдийн үйл ажиллагааг таслан

зогсоох зэрэг асуудлууд хамрагдах бөгөөд эдгээр арга хэмжээг ойн туруутан

амьтдын цөм байршил нутгуудад тогтмол авч хэрэгжүүлэх шаардлагатай байна.

Онон-Балжийн БЦГ-ын хамгаалалтын захиргааны зүгээс 2012 онд тодорхой

газруудад ойн болон тал хээрийн туруутны тогтвортой байршлыг бий болгох

зорилгоор хужир мараа тавих ажлыг хийж гүйцэтгэсэн бөгөөд энэхүү ажил нь

тэдгээрийн тархац, байршилд эерэгээр нөлөөлсөн нь дамжиггүй.

Зураг 15

Биотехникийн арга хэмжээ авч хэрэгжүүлсэн газар болон ойн туруутан амьтдын цөм байршил нутаг


October 1, 2012

35

Биотехникийн арга хэмжээг 2012 оны 7-р сарын 22-25-ны хооронд зэрлэг гахай,

бор гөрөөс, халиун бугын гол байршил нутгуудыг хамруулан нийт 20 цэгт 2500 кг

хужир давсыг тавьсан байна.

Ойн болон тал хээрийн туруутны популяцийн хэмжээг өсгөх, тархац байршил

нутгийг тогтворжуулахад ухуулга, сурталчилгааны ажил чухал үүрэгтэй. Ойн болон

тал хээрийн туруутны нөөцийг зөв зохистой ашиглах хамгаалах, ховор амьтдыг өсгөн

үржүүлэх талаар лекц, яриа бэлтгэн аймаг, сум, багуудад тарааж бүх нийтийн хүртээл

болгох, амьтны аймаг, ан агнуурын талаарх хууль тогтоомжийг нийтэд өргөн

сурталчлах, ан амьтныг зөв авлах, ховор амьтдыг хамгаалах талаар зурагт хуудас

хэвлэн тараах, зурагт самбар байгуулан сурталчлах, дээрхи асуудлуудаар радио

телевизийн нэвтрүүлэг явуулах, амьтны аймагтай зүй бусаар харьцах, хууль бус ан

хийх зэргийг сурвалжлан нэвтрүүлэх зэрэг олон талт ажлуудыг зохиож болно.

Амьтны аймаг, нэн ялангуяа ойн, тал хээрийн туруутан амьтдад ариг гамтай

хандах, түүний нөөцийг өсгөн нэмэгдүүлэх талаар хүүхэд, залуучуудад гүн бат итгэл

үнэмшилтэй ойлголт олгох асуудал нэн чухал. Иймд сурталчлан таниулах, ухуулан

ойлгуулах ажлыг цэцэрлэг, сургууль болон бусад хүүхэд залуусыг олноор хамардаг

олон нийтийн байгууллагуудаар дамжуулан өргөн хүрээтэй олны сонирхол

татахуйцаар зохион байгуулбал зохино.

Ховор амьтдын амьдрал, экологийн нөхцлийг үзүүлсэн баримтат кино бүтээх,

өнгөт болон хар цагаан гэрэл зураг, уран зургийн үзэсгэлэн зохион байгуулах, уран

зохиол, шог өгүүлэл, найраглалийн шилдэг бүтээлийн уралдаан зарлан хүүхэд

залуучууд, эрдэмтэд, уран бүтээлчдийг олноор оролцуулах ажил зохиож болно.

Амьтны аймгийг хамгаалахтай холбогдох ухуулга сурталчилгааны ажилд байгаль

хамгааллын улаан ном, түүний ач холбогдлыг сурталчлах асуудал мөн чухал байр

эзэлнэ.

Түүнчлэн ойн, тал хээрийн туруутан амьтдад нөлөөлж байгаа хүчин

зүйлүүдийг нарийвчлан тодруулахын тулд Хил хамгаалах байгууллага, Мэргэжлийн

хяналтын газар, Онцгой байдлын алба, Ойн мэргэжлийн байгууллагуудтай хамтран

ажиллаж, мод бэлтгэл, хужль бус агнуур, уул уурхайн, ойн болон хээрийн түймэр

зэрэг хүчин зүйлүүдийн талаар мэдээлэл цуглуулан мэдээллийн нэгдсэн бааз, санг

үүсгэх нь ойн , тал хээрийн туруутан амьтдын хамгааллын менежментийг зөв

төлөвлөн зохион байгуулахад чухал ач холбогдолтой.


October 1, 2012

36

1. Ойн болон тал хээрийн туруутны хамгааллын ìåíåæìåíò íü òºð, çàñãèéí

áîëîí èðãýäèéí ç¿ãýýñ äýìæëýã õ¿ëýýñýí áàéõ

2. Òºëºâëºãººã õýðэãæ¿¿ëýõ ñàíõ¿¿ãèéí áàòàëãààòàé áàéõ,

3. Ç¿é çîõèñòîé àøèãëàëò íü õàìãààëàëòûí íýã õýëáýð ãýæ ¿çýõ,

Àøèãëàëòààñ îëñîí îðëîãûí èõýíõ õóâü íü ойн, тал хээрийн туруутан амьтдын

ïîïóëÿöèéã õàìãààëàõàä òºäèéã¿é îðîí íóòãèéí èðãýäèéí îðëîãûã íýìýãä¿¿ëæ,

àìüæèðãààíû òºâøèíã äýýøë¿¿ëýõ, ñóäàëãàà, ìîíèòîðèíãèéí õºòºëáºðèéã

õýðýãæ¿¿ëýõýä çàðöóóëàãäàõ зэрэг үндсэн çàð÷ìûã õýðýãæ¿¿ëñíýýð ойн туруутны

ìåíåæìåíò àìæèëòàнä õ¿ðýõ áîëîìæòîé.

ДҮГНЭЛТ 1. Онон-Балжийн БЦГ-ын ойн туруутан àìüòдûн òîî òîëãîé, íººöèéã òîäîðõîéëîõ

ñóäàëãààíä тус цогцолборт газрын Хамгаалалтын захиргааны мэргэжилтэн,

байгаль хамгаалагчид, идэвхтэн байгаль хамгаалагч, орон нутгийн байгаль

хамгаалах нөхөрлөлийн гишүүд îðîëöîí нийт 144 хүн/хоногийн хээрийн

судалгааны ажлыг тус цогцолборт газрын нийт нутаг дэвсгэрийн 51,3% буюу 2132,9

км2 нутгийг хамруулан гүйцэтгэв.

2. Энэ судалгааны үр дүнгээр бор гөрөөс 1000 га-ä 5,0 áîäãàëü íîãäîõ íÿãòøèëòàé

Онон-Балжийн ÁÖÃ-èéí õýìæýýíä 890±125 áîäãàëü, õàëèóí áóãà 1000 ãà-ä 2,0

áîäãàëü íîîãäîõ íÿãòøèëòàéãààð Онон-Балжийн ÁÖÃ-èéí õýìæýýíä 300±62 îð÷èì

áîäãàëü, çýðëýã ãàõàé 1000 ãà-ä 8.5 áîäãàëü íîîãäîõ íÿãòøèëòàé 1237+175 áîäãàëü

нөөцтэй болохыг тогтоосон байна. Ойн туруутан амьтдын цөм байршил нутгийн

хэмжээ 2010 оныхоос -36,8%-иас +41,0 хувь хүртэл өөрчлөгдсөн болохыг

тогтоолоо.

3. Онон-Балжийн БЦГ-ын ойн болон тал хээрийн туруутан амьтдын тархац, байршил,

тоо толгойд ойн болон хээрийн түймэр, дайсагнагч амьтад, айл малын байршил

голлох нөлөөтэй байна.

4. Орон нутгийн нөхөрлөл, хамтлагуудыг шинээр байгуулан, тэдгээрийг мониторинг

судалгаа хийх анхан шатны арга зүйд сурган чадавхижуулж, судалгааны үр дүнд

тулгуурлан бүс нутгийн болоод улсын хэмжээнд хамгааллын менежментийн санал

зөвлөмжүүдийг боловсруулах нь урт хугацаанд ойн болон тал хээрийн туруутныг


October 1, 2012

37

хамгаалах, зохистой ашиглах менежментийн төлөвлөгөөний хамгийн чухал, үр

дүнтэй ажлын нэг болно.

Ýíý óäààãèéí ñóäàëãààíû àæèë Онон-Балжийн БЦГ-ын ойн туруутан амьтдын

òàðõàö íóòãèéí 51,3%-ийг õàìðóóëàí орон нутгийн иргэд, хамгаалалтын захиргааны

нөөц бололцоонд тулгуурлан гүйцэтгэж, шинжлэх ухааны ¿íýòýé ìàòåðèàë öóãëóóëæ

îëîí óëñàä ºðãºí àøèãëàäàã àðãà ç¿éãýýð îð÷èí ¿åèéí òîîöîîíû ïðîãðàììóóä

àøèãëàí õèéñýí нь өмнөх судалгааны ажлуудаас онцлог байв. Энэхүү судалгааны

ажлын үр дүнг Онон-Балжийн БЦГ-ын ойн болон тал хээрийн туруутан àìüòäûã óðò

õóãàöààíä õàìãààëàõ òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëæ çîõèñòîé ìåíåæìåíò õèéõ зэрэгт

ашиглах áîëîìæ îëãîæ áàéíà.


October 1, 2012

38

АШИГЛАСАН БҮТЭЭЛИЙН ЖАГСААЛТ Агнуурын зарим амьтад, шувууны нөөцийг тогтоох аргачлал. Эмхэтгэл. Редактор О.Шагдарсүрэн, Я.Даш. Улаанбаатар 1988. 99 х.

Àìãàëàíáààòàð Ñ., Á¿âýý ×., Ëõàãâàñ¿ðýí Ë., Äàâõàðáàÿð Ä., 1991. Áàÿí-ªëãèé àéìãèéí àãíóóðûí õºõòºí àìüòäûí íººöèéí ¿íýëãýý. // Ñóäàëãààíû àæëûí òàéëàí

Áàííèêîâ À.Ã., 1954. Ìëåêîïèòàþùèå Ìîíãîëüêîé Íàðîäíîé Ðåñïóáëèêè. Ì.:

Èçä-âî ÀÍ ÑÑÑÐ Áàòäýëãýð Ä., Áàòæàðãàë Ç., Õèøèãæàðãàë Í. 2001. Äîðíîä ìîíãîëûí á¿ñèéí óóð àìüñãàë. Óëààíáààòàð. БНМАУ-ын ¿ндэсний атлас. Улаанбаатар-Москва. 1990. Äîðíîä àéìãèéí Íºìðºã, Óãòàìûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçðûí îéí íººöèéí ñóäàëãààíû àæëûí òàéëàí. 2002. Í¯ÁÕÕ-èéí ÄÌÁÒÇÒ. Óëààíáààòàð Äóëàìöýðýí Ñ., 1977. Õýíòèé, Õàíãàéí îéí òóóðàéòàí àìüòíû ýêîëîãè, àãíóóðûí õîëáîãäëûí çàðèì àñóóäàë. Àâòîðåôåðàò äèñ. êàíä. áèîë. íàóê. Óëààíáààòàð. 28 Äóëàìöýðýí Ñ., Öýíäæàâ Ä., 1981. Àëòàéí óóëàðõàã íóòãèéí õºõòºí àìüòíû ñóäàëãàà // Ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí òàéëàí. Áèîëîãèéí õ¿ðýýëýíãèéí Õºõòíèé ýêîëîãèéí ëàáîðàòîðèéí àðõèâ. Äóëàìöýðýí Ñ. 1970. Ìîíãîë îðíû õºõòºí àìüòàí òîäîðõîéëîõ áè÷èã. Óëñûí õýâëýë. Óëààíáààòàð õîò Äóëàìöýðýí Ñ., Öýíäæàâ Ä., Àâèðìýä Ä., 1989. ÁÍÌÀÓ-ûí àìüòíû àéìàã. Áîòü II Õºõòºí àìüòàí. õ.32-33, 42-127. Óëñûí õýâëýëèéí ãàçàð. Óëààíáààòàð õîò Данилкин А., С.Дуламцэрэн. Марал в Монголии. “Охота и охотничье хозяйство”. 1981. 10. 28-29. Дуламцэрэн С. Хэнтий Хангайн ойн туурайтны экологи, агнуурын холбогдол. БНМАУ- ын амьтны аймаг. Хºõòºн амьтан II боть. Эмхэтгэл. Улаанбаатар 1989. 43-92 Äóëàìöýðýí Ñ. 1971 Õýíòèéí íóðóóíû çýðëýã òóóðàéòàí àìüòíû ýêîëîãèéí çàðèì àñóóäàë, àãíóóðûí à÷ õîëáîãäîë // Áèîëîãèéí óõààíû äýä äîêòîðûí çýðýã ãîðèëñîí á¿òýýë / Óëààíáààòàð. õ190 Ëàâðåíêî Å.Ì. Ñîêîëîâ Â.Å.(ãëàâíûå ðåäàêòîðû)1982 Çîîëîãè÷åñêèå èññëåäîâàíèÿ â ÌÍÐ // Áèîëîãè÷åñêèå ðåñóðñû è ïðèðîäíûå óñëîâèÿ Ìîíãîëüñêîé Íàðîäíîé Ðåñïóáëèêè Òîì. 18. Èçä. Ìîñêâà.


October 1, 2012

39

Mongolia: State of the Environment 2002. UNEP. Ìîíãîë îðíû áèîëîãèéí òºðºë ç¿éëèéã õàìãààëàõ ÷àäàâõèéí ¿íýëãýý. 2003. Òºñëèéí õóðààíãóé òàéëàí. Óëààíáààòàð. Монгол Улсын Засгийн Газрын үйл ажиллагааны хөтөлбөр (ИХ-ын 2000 оны 33-р тогтоолын хавсралт) Móíõòîãòîõ Î. 1993 Ðåäêèå íàçåìíûå ïîçâîíî÷íûå çàïàäíîé Ìîíãîëèè è ïðîáëåìû èõ îõðàíû (ðåãèîíàëüíàÿ îöåíêà íà ïðèìåðå àéìàêà Õîâä) // àâòîðåôåðàò äèññåðòàöèè íà ñîèñêàíèå ó÷åíîé ñòåïåíè êàíäèäàòà áèîëîãè÷åñêèõ íàóê. Ìîñêâà Методы учета охотничьих животных в лесной зоне. Труды Окского государственного заповедника. Вып.IX.1973. 283 с. Ìÿãìàðñ¿ðýí Ä (ðåä.). 2000. Ìîíãîë Óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàé ãàçàð íóòàã. Óëààíáààòàð. Íºìðºãèéí äàðõàí öààçàò ãàçðûí ìåíåæìåíòèéí òºëºâëºãºº. 2002. ÁÎß, ÄÄÁÎÑ, Í¯ÁÕÕ. Óëààíáààòàð. Онон Балжийн БЦГ-ын менежментийн төлөвлөгөө /2011-2015 он/ Ресурсы фауны промысловых зверей в СССР и их учёт. Москва. 1963. 209 с. Ñîêîëîâ Â.Å., Äàíèëêèí À.À., Äóëàìöýðýí Ñ., 1982. Ñîâðåìåííîå ðàñïðîñòðàíåíèå è ÷èñëåííîñòü ëåñíûõ êîïûòíûõ â Ìîíãîëèè // Â êí. Çîîëîãè÷åñêèå èññëåäîâàíèÿ â ÌÍÐ. Èçä-во “Наука” Москва. с. 37-56 Scharf Katie and S.Enkhbold. 2002. Hunting in Eastern Mongolia. The Challenge of Wildlife Management in a Post-Socialist Country. Case study report. UNDP/GEF/Eastern Steppe Biodiversity Project


October 1, 2012

40

ХАВСРАЛТ- 1

ОНОН-БАЛЖИЙН БЦГ-т БИОТЕХНИКИЙН АЖИЛ ГҮЙЦЭТГЭСЭН ГАЗРУУД

№ Аймаг, сум, бүсийн нэр

Газрын нэр Давс, хужирын

хэмжээ /кг/

Гадаргуугын байдал

Огноо Тайлбар

1 Хэнтий, Дадал, Аялал жуулчлалын бүс

Мойлын горхи 120 кг Голын хажуу, намгархаг

2012.07.22 Хуучин мараатай байсан


Ар Улаалзаргана

110 кг Уулын хажуу, голын

ойролцоо


3 Хэнтий, Норовлин, Хязгаарлалтын бүс

Буурлын ар 80 кг Уулын хажуу, хусан ойн зах

2012.07.22 Амьтны байршил газар

4

Хэнтий, Норовлин, Хязгаарлалтын бүс

Баянголын эх 100 кг Уулын хажуу, хусан ойн зах



Эмгэнт 140 кг Булгын хажуу, намгархаг


6

Дорнод, Баян-Уул, хязгаарлалтын бүс

Гунын гол 190 кг Голын хажуу, бургастай


7

Дорнод, Баян-Уул, Хязгаарлалтын бүс

Дархинт 100 кг Уулын хажуу, нарсан ойн

зах


8 Дорнод, Баян-Уул, Онцгой бүс

Ар өнөрч 120 кг Голын хажуу, намгархаг


9 Дорнод, Баян-Уул, Онцгой бүс

Хүрэн тохой 80 кг Голын хажуу 2012.07.23 Хуучин мараатай байсан


Жигэн 150 кг Голын хажуу, ойн зах



Гозуултайн адаг

110 кг Голын хажуу 2012.07.24 Хуучин мараатай байсан

12

Хэнтий, Дадал, Аялал жуулчлалын бүс

Агацын адаг 140 кг Голын хажуу 2012.07.24 Хуучин мараатай байсан

13

Хэнтий, Дадал, Хязгаарлалтын бүс

Бугат 120 кг Голын татам 2012.07.24 Хуучин мараатай байсан

14


Гилбэр /Буурал/


15

Хэнтий, Дадал, Аялал жуулчлалын бүс

Тосон /Тожгойн гол/


16


Ар горхи 150 кг Голын хажуу, ойн зах


17


Тэнгэлэгийн эх

150 кг Голын хажуу, ойн зах


18 Хэнтий, Баян-Адарга, Хязгаарлалтын бүс

Нарийн хадтай

170 кг Уулын хажуу 2012.07.25 Ан амьтны байршил газар

19 Хэнтий, Баян-Адарга, Хязгаарлалтын бүс

Хөтөлж 130 кг Голын хажуу 2012.07.25 Ан амьтны байршил газар

20 Хэнтий, Биндэр, Аялал жуулчлалын бүс

Улаан хужир 100 кг Уулын хажуу 2012.07.25 Хуучин мараатай байсан


October 1, 2012

41

ХАВСРАЛТ-2

Documents

Onon balj np oi, tal heeriin turuutnii (2012) sudalgaanii tailan 2012 10 02