Op een blauwe dag geboren

Een geschiedenis

Indrukken van een autistische jongen met een bijzonder brein

Daniel Tammet

Oorspronkelijke titel: Born on a Blue Day, Hodder & Stoughton, London,2006/The Free Press, New York, 2007

Eerste oplage september 2007Tweede oplage september 2007Derde oplage oktober 2007Vierde oplage oktober 2007Vijfde oplage december 2007Zesde oplage augustus 2008Zevende oplage (midprice) maart 2009Achtste oplage (midprice) augustus 2009Negende oplage (midprice) juli 2010Tiende oplage (midprice) september 2011

Uitgegeven door: Uitgeverij Nieuwezijds, AmsterdamVertaling: Miebeth van Horn, Santpoort-NoordZetwerk: CeevanWee, AmsterdamOmslag: Studio Jan de Boer, Amsterdam

2006, 2007, 2008, 2009, 2010, 2011, Daniel Tammet Nederlandse vertaling 2007, 2008, 2009, 2010, 2011, Uitgeverij Nieuwezijds Afbeelding omslag 2007, 2008, 2009, 2010, 2011, Alamy

isbn 978 90 5712 293 4nur 320/770

Bij de productie van dit boek is gebruikgemaaktvan papier dat het keurmerk van de Forest Steward-ship Council (FSC) mag dragen. Bij dit papier ishet zeker dat de productie niet tot bosvernietigingheeft geleid.

Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar ge-maakt door middel van druk, fotokopie, microfilm, geluidsband, elektro-nisch of op welke andere wijze ook en evenmin in een retrieval systemworden opgeslagen zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van deuitgever.

Hoewel dit boek met veel zorg is samengesteld, aanvaarden schrijver(s)noch uitgever enige aansprakelijkheid voor schade ontstaan door eventue-le fouten en/of onvolkomenheden in dit boek.

Voor mijn oudersdie me geholpen hebben om te worden wie ik ben

en voor Neildie er altijd voor me is

Dankwoord

Ik wil graag de volgende mensen bedanken, zonder wie dit boeknooit tot stand was gekomen:

Mijn ouders Jennifer en Kevin, voor al hun liefde en geduld en vooralles wat ze me hebben bijgebracht

Mijn broers Lee, Steven en Paul en zussen Claire, Maria, Natasha,Anna-Marie en Shelley, voor hun liefde en hun begrip

Rehan Qayoom mijn beste vriend van de middelbare school

Elfriede Corkhill mijn lievelingslerares

Ian en Elaine Moore, Ian en Ana Williams en Olly en Ash Jeffery mijn beste vrienden

Birute Ziliene degene aan wie ik denk als ik aan mijn tijd in Li-touwen terugdenk

Sigriur Kristinsdttir mijn lerares IJslands

Suzy Seraphine-Kimel en Julien Chaumon voor al hun hulp bij deOptimnem.co.uk-website

Martin, Steve, Toby, Dan en Nicola het team achter de documen-taire Brainman

Andrew Lownie, mijn literair agent; Rowena Webb, Helen Coyle enKerry Hood van Hodder, voor alle hulp en advies bij het boek

En ten slotte mijn partner Neil omdat hij is wie hij is

Voorwoord Darold Treffert

Dit is een beknopt boek over een buitengewoon uitgestrekt brein.Het gaat niet alleen over het brein van Daniel Tammet, maar ookover zijn wereld. En beide zijn de moeite van het onderzoekenwaard.

Daniel heeft een fenomenaal vermogen om met getallen om tegaan. Als je hem vraagt om 37 tot de vierde macht te verheffen, geefthij je bijna direct de uitkomst van 1.874.161. Vraag je hem om 13door 97 te delen, dan geeft hij je het antwoord desgewenst met ruimhonderd cijfers achter de komma. Hij wint onmiddellijk en zonderenige inspanning met straatlengten van een normale rekenmachine.Je hebt een computer nodig om te controleren of hij gelijk heeft. Ennatuurlijk heeft hij gelijk. En dan is er ook nog zijn vermogen ombinnen een week een volslagen nieuwe taal inclusief grammatica,verbuigingen en begrip onder de knie te krijgen. In de documen-taire Brainman, die in de uk in 2005 voor het eerst werd uitgezon-den, zien we hoe Daniel het IJslands in zon korte tijd leert, met alshoogtepunt een live televisie-interview waarin hij in zijn pasgeleer-de taal opgewekt met de IJslandse presentatoren praat.

Wat mij zo boeit, is niet alleen waar Daniel zo uitzonderlijk goedin is, maar ook zijn vermogen om te beschrijven hoe hij dat preciesdoet. Zon uitleg van de vermogens van een savant uit de eerstehand is zeer zeldzaam, om niet te zeggen vrijwel uniek. De meesteboeken over de speciale talenten van sommige mensen worden nietgeschreven door de mensen die zulke talenten hebben, maar dooranderen. Daniel is de enige die uitzonderlijk inzichtelijk verslagdoet van zijn geestelijke vermogens. Deze beschrijving kan nu wor-den gecombineerd met beelden die met bepaalde imaging-technie-ken zijn gemaakt en met andere neuropsychologische tests waar-van er al een aantal zijn uitgevoerd waardoor er een unieke

gelegenheid is om de lastig te beantwoorden vraag Hoe doen ze dattoch?, nader te bekijken.

Maar er zijn andere boeiende aspecten. Daniels synesthesie, diehij zo kleurrijk beschrijft, is in die zin uniek dat hij individuele ge-tallen (tot aan de 10.000) niet alleen als een bepaalde kleur ziet,maar ook als een vorm, een structuur, een beweging en soms zelfs alseen emotionele sfeer. Wanneer hij zijn enorme berekeningen uit-voert, ziet hij in zijn hoofd letterlijk het antwoord, niet als een reekscijfers in een telefoonboek, maar als een samenstel van vormen,kleuren en gedaanten, die samenvloeien tot een antwoord dat hij alseen nieuwe vorm, kleur en gedaante ervaart.

Daniel vertelt dat zijn synesthesie in zijn jeugd is ontstaan na eenreeks epileptische aanvallen. Dat wil voor mij zeggen dat hij in decategorie verworven savants valt, mensen die door een trauma aanhet centrale zenuwstelsel, een ziekte of een stoornis savant-achtigevermogens hebben ontwikkeld, die soms buitengewoon groot zijn.De verworven savant roept belangrijke vragen op over mogelijkeverborgen talenten die in ieder van ons sluimeren en hoe we daarzonder een traumatische gebeurtenis bij kunnen komen. Als we Da-niel nader bestuderen (en daar stelt hij zich graag voor ter beschik-king), komen we wellicht dichter bij het antwoord op de vraag hoewe de kleine Rainman die misschien in ons allemaal zit, tot levenkunnen wekken.

Daniel heeft ook de diagnose hoog-functionerend autisme, ofte-wel het Asperger-syndroom, een aandoening waar hij heel openlijkover schrijft. Als kind vertoonde hij veel duidelijkere symptomen engedragingen die daarmee geassocieerd worden, maar het hoge ni-veau waarop hij nu functioneert, onderbouwt zijn eigen observatiedat hij zijn autisme voor een deel is ontgroeid. Mensen in het autis-tisch spectrum gaan gelukkig soms inderdaad vooruit naarmate zeouder worden. Bij Daniel heeft die gedeeltelijke vooruitgang ge-zorgd voor een grote behoefte om andere mensen met epilepsie ofhet Asperger-syndroom te inspireren door ze duidelijk te maken datzulke aandoeningen niet altijd je algehele ontwikkeling en potenti-eel in de weg hoeven te staan. Hij ziet het nadrukkelijk als zijn mis-sie om de wereld tot een aangenamere plek te maken voor mensenmet zulke handicaps.

10 op een blauwe dag geboren

Mijn eerste ontmoeting met Daniel vond plaats in het Milwau-kee Art Museum met zijn dramatische architectuur, rijke kleuren enopmerkelijke beelden. De omgeving leende zich er uitstekend voor.Een hoog oprijzend beeldhouwwerk met talloze glazen stukjes in al-le vormen, maten en kleuren hielp me bij het in concrete vorm visu-aliseren van sommige beelden die Daniel in woorden beschreef.

Daniel kan zich goed uitdrukken, hij heeft een zachte stem, enhij is een aangenaam, beleefd, zachtmoedig en bescheiden mens.Die karaktertrekken spreken ook uit zijn manier van schrijven. Hijwil in de toekomst organisaties als de National Autistic Society ende National Society for Epilepsy blijven steunen. Zijn status als be-roemdheid biedt hem wereldwijd een uitstekende positie om datbewonderenswaardige streven uit te voeren. Daarnaast wil hij ookmet onderzoekers blijven samenwerken om zijn speciale vermogensnader te bestuderen. En hij wil andere manieren van leren promo-ten, met name visueel leren, omdat dat vaak zon belangrijke rolspeelt bij een beter begrip van en beter onderwijs aan mensen meteen stoornis in het autistisch spectrum.

Op een uiterst persoonlijk niveau weerspiegelen zijn doelstellin-gen die van de meeste mensen: een grotere verbondenheid met part-ners, familie en vrienden. Ook wil hij kunnen genieten van die wei-nige maar kostbare momenten van vredigheid en tevredenheid diehij in de laatste alineas van zijn boek beschrijft. Dat zijn de hemel-se momenten.

Volgens Daniel zijn getallen zijn vrienden. In zijn vroege jeugdleken ze soms zijn enige vrienden. Maar nu sluit Daniel nieuwevriendschappen, en dat letterlijk over de hele wereld. Vriendschap isechter iets wederzijds. En als je zijn boek uit hebt (dat geldt althanszeker voor mij) heb je het gevoel dat je er dankzij zijn openheid ookeen nieuwe vriend bij hebt.

Dr. Darold A. Treffert Wetenschappelijk adviseur bij de film Rainman

voorwoord darold treffert 11

Voorwoord Simon Baron-Cohen

Hoe uitzonderlijk is het om synesthesie te hebben? Het komt bijminder dan 1 procent van de bevolking voor. En hoe uitzonderlijk ishet om een stoornis in het autistisch spectrum te hebben? Ook hiergeldt dat minder dan 1 procent van de bevolking zon aandoeningheeft. Daniel Tammet heeft beide verschijnselen en als we aanne-men dat ze niet met elkaar samenhangen, is de kans dat iemand zo-wel synesthesie als autisme heeft verwaarloosbaar klein: ongeveer 1op de 10.000. In zijn eerste boek vertelt Daniel ontroerend gede-tailleerd zijn levensverhaal, vanaf het moment dat hij zich als kleinejongen altijd een buitenstaander voelde tot zijn volwassenheid,waarin hij naast allerlei andere uitzonderlijke prestaties ook hetBritse en Europese record breekt voor het uit het hoofd reciterenvan de wiskundige constante met 22.514 cijfers achter de komma.Andere talenten zijn het met gemak leren van vreemde talen, enzelfs het scheppen van een eigen taal. Zijn die talenten het gevolgvan het feit dat hij die twee zeldzame syndromen in n persoon ver-enigt? Zijn synesthesie zorgt er in elk geval voor dat hij een rijkge-schakeerd, multisensorisch geheugen heeft, en zijn autisme maaktdat hij sterk gefocust is op getals- en syntactische patronen. Hetboek dat daaruit is voortgevloeid, is het verhaal over een opmerke-lijk en inspirerend leven.

Professor Simon Baron-Cohen

Inhoud

1 Blauwe negens en rode woorden 172 Beginjaren 293 Door de bliksem getroffen: epilepsie 434 Lagere school 595 Buiten de boot 856 Puberteit 1017 Ticket naar Kaunas 1218 Verliefd 1459 Talenknobbel 16310 Een groot stuk pi 17511 Ontmoeting met Kim Peek 18712 Reykjavik, New York, thuis 203

1Blauwe negens en rode woorden

Ik ben geboren op 31 januari 1979, een woensdag. Ik weet dat heteen woensdag was omdat de datum me blauw bijstaat, en woensda-gen zijn altijd blauw, net als het cijfer negen of het geluid van harde,ruzinde stemmen. Ik houd van mijn geboortedatum, omdat ik demeeste getallen die erin voorkomen als gladde, ronde vormen zie,zoals kiezels op het strand. Dat komt doordat het priemgetallenzijn: 31, 19, 197, 97, 79 en 1979 zijn allemaal alleen door zichzelf endoor 1 deelbaar. Ik herken elk priemgetal tot aan 9973 vanwege hunkiezelachtigheid. Zo werken mijn hersenen nu eenmaal.

Ik heb een zeldzame aandoening die bekendstaat als het savant-syndroom, dat nauwelijks bekend was totdat acteur Dustin Hoff-man in 1988 iemand met die aandoening portretteerde in de metvier Oscars bekroonde film Rain Man. Net als de persoon die Hoff-man speelt, Raymond Babbitt, heb ik een bijna obsessieve behoefteaan orde en regelmaat, een behoefte die vrijwel elk aspect van mijnleven beheerst. Zo eet ik bijvoorbeeld elke ochtend exact 45 grampap als ontbijt; ik weeg de kom op een elektronische weegschaal omhet zeker te weten. Voordat ik het huis verlaat, tel ik het aantal kle-dingstukken dat ik aanheb. Als ik niet elke dag om precies dezelfde

tijd mijn kopjes thee kan drinken, word ik angstig. Wanneer ik tegespannen word en niet meer goed kan ademhalen, doe ik mijnogen dicht en begin ik te tellen. Aan getallen denken helpt me omweer rustig te worden.

Getallen zijn mijn vrienden en ze zijn altijd om me heen. Elk ge-tal is uniek en heeft zijn eigen persoonlijkheid. Elf is vriendelijk envijf luidruchtig, maar vier is juist weer verlegen en stil; het is mijnlievelingsgetal, misschien wel omdat het me aan mezelf doet den-ken. Sommige zijn groot 23, 667, 1179 andere juist klein: 6, 13,581. Sommige zijn mooi, zoals 333, en andere lelijk, zoals 289. Voormij is elk getal speciaal.

Waar ik ook heen ga of wat ik ook doe, getallen zijn nooit ver uitmijn gedachten. Tijdens een interview met presentator David Let-terman in New York vertelde ik hem dat hij op het getal 117 leek:lang en slungelig. Toen ik later op Times Square met zijn toepasselij-ke rekenkundige naam stond, keek ik omhoog naar de torenhogewolkenkrabbers en had ik het gevoel dat ik omringd werd door ne-gens het getal dat ik het meest met een gevoel van reusachtigheidassocieer.

Wetenschappers noemen mijn visuele, emotionele gevoelens bijgetallen synesthesie, een zeldzaam verschijnsel waarbij de zintuigenneurologisch door elkaar gehaald worden, wat meestal resulteert inhet vermogen om letters en/of getallen in kleur te zien. Ik heb eenhoogst ongewone en complexe vorm ervan, waardoor ik getallen alsvormen, kleuren, structuren en bewegingen zie. Het getal 1 is bij-voorbeeld een stralend, helder wit, alsof iemand met een zaklan-taarn in mijn ogen schijnt. Vijf is een donderslag of het geluid vangolven die op de rotsen slaan. Zevenendertig heeft iets klonterigs alspap, terwijl negenentachtig me aan vallende sneeuw doet denken.

18 op een blauwe dag geboren

Waarschijnlijk het beroemdste geval van synesthesie werd geduren-de een periode van dertig jaar vanaf de jaren negentientwintig opge-tekend door de Russische psycholoog A.R. Luria. Luria beschreefeen journalist, Sjeresjevski genaamd, die een wonderbaarlijk goedgeheugen had. S., zoals Luria hem in zijn aantekeningen voor hetboek The Mind of a Mnemonist noemde, had een uitermate visueelgeheugen dat hem in staat stelde om woorden en getallen als uiteen-lopende vormen en kleuren te zien. S. kon zich een matrix van vijf-tig cijfers herinneren als hij deze drie minuten had bestudeerd zo-wel onmiddellijk daarna, als vele jaren later. Luria verondersteldedat Sjeresjevskis synesthetische ervaringen de basis vormden voorzijn opmerkelijke korte- en langetermijngeheugen.

Net als het personage Raymond Babbitt ben ik dankzij de synes-thetische ervaringen die ik al vanaf mijn vroege jeugd heb, opge-groeid met het vermogen om uit mijn hoofd met gigantische getal-len te rekenen zonder dat dat me bewust moeite kost. Dat istrouwens een talent dat ik deel met diverse andere echt bestaandesavants (oftewel supersnelle rekenaars). Dr. Darold Treffert, eenarts uit Wisconsin en vooraanstaand onderzoeker van het savant-syndroom, geeft in zijn boek Een scherf van genialiteit een voorbeeldvan een blinde man met een nauwelijks minder dan verbijsterendrekenvermogen:

Toen hem gevraagd werd hoeveel graankorrels er in elk van 64dozen zouden zitten als er in de eerste 1 zat, in de tweede 2, in de derde 4, in de vierde 8, enzovoort, gaf hij ogenblikkelijkhet antwoord voor de veertiende (8192), voor de achttiende(131.072) en voor de vierentwintigste (8.388.608), en na zes seconden het aantal voor de achtenveertigste doos(140.737.488.355.328). En in vijfenveertig seconden kwam hijmet het juiste aantal voor alle vierenzestig dozen bij elkaar(18.446.744.073.709.551.616).

De wiskundige bewerking die ik het leukst vind is machtsverheffen,oftewel een getal een bepaald aantal malen met zichzelf vermenig-vuldigen. Een getal met zichzelf vermenigvuldigen heet kwadrate-

blauwe negens en rode woorden 19

ren; het kwadraat van 72 is bijvoorbeeld 72 x 72 = 5184. Kwadratenzijn in mijn hoofd altijd symmetrische vormen, waardoor ik ze extramooi vind. Een getal driemaal met zichzelf vermenigvuldigen heetkuberen of tot de derde macht verheffen. 51 tot de derde macht is 51x 51 x 51 = 132.651. Elke uitkomst van zon som zie ik in mijn hoofdals een apart visueel patroon. Naarmate de sommen en hun uitkom-sten groter worden, worden de vormen en kleuren die ik zie ooksteeds ingewikkelder. Ik zie 37 tot de vijfde macht (37 x 37 x 37 x 37 x37 = 69.343.957) als een grote cirkel die met de klok mee is samenge-steld uit kleinere cirkels.

Wanneer ik een getal door een ander getal deel, zie ik in mijnhoofd een spiraal die in steeds grotere, kromtrekkende lussen om-laag draait. Elke deling zorgt weer voor een andere maat spiraal meteen andere kromming. Ik kan een som als 13:97 (0,1340206...) tot ophonderd cijfers achter de komma uitrekenen.

Ik schrijf nooit iets op wanneer ik aan het rekenen ben, omdat ikaltijd in staat ben geweest om sommen uit mijn hoofd uit te rekenenen het veel gemakkelijker voor me is om de uitkomst met behulpvan mijn synesthetische vormen te visualiseren dan te proberen omde een opschrijven, een onthouden-techniek te gebruiken die ze jeop school uit leerboekjes bijbrengen. Wanneer ik vermenigvuldig,zie ik de twee getallen als verschillende vormen. Het beeld veranderten er verschijnt een derde vorm: het juiste antwoord. Dat proceskost een paar seconden en voltrekt zich vanzelf. Het is alsof je wis-kundesommen maakt zonder te hoeven nadenken.

20 op een blauwe dag geboren

Op het plaatje op de vorige pagina vermenigvuldig ik 53 met 131. Ikzie de twee getallen elk als een unieke vorm en ik plaats ze tegenoverelkaar in de ruimte. Uit de ruimte tussen de twee vormen ontstaateen derde vorm die ik als een nieuw getal ervaar: 6943, de uitkomstvan de som.

Bij elke taak horen weer andere vormen, en ik heb voor bepaaldegetallen verschillende sensaties of gevoelens. Wanneer ik met elf ver-menigvuldig, heb ik altijd het gevoel alsof de cijfers in mijn hoofdomlaag tuimelen. Van alle getallen heb ik er de meeste moeite meeom zessen te onthouden omdat ik die ervaar als minieme zwartestippen zonder vorm of structuur. Ik zou ze als gaatjes kunnen be-schrijven. Bij elk getal tot de 10.000 heb ik visuele en soms emotio-nele reacties, alsof ik mijn eigen visuele rekenkundige woordenschatheb. En net zoals een dichter woorden kiest, zo vind ik sommige cij-fercombinaties mooier dan andere: enen gaan goed samen met don-kerder cijfers als achten en negens, maar minder goed met zessen.Een telefoonnummer waarin de opeenvolging 189 zit, vind ik veelmooier dan een opeenvolging als 116.

Die esthetische dimensie van mijn synesthesie heeft zijn voor- enzijn nadelen. Als ik op een uithangbord of een nummerbord een ge-tal zie staan dat ik als heel mooi ervaar, voel ik een rilling van opwin-ding en plezier. Maar als de getallen niet overeenstemmen met demanier waarop ik ze ervaar, als er bijvoorbeeld in rode of groene cij-fers op een prijskaartje 99p staat (in plaats van in het blauw), danvind ik dat oncomfortabel en irritant.

Het is onbekend hoeveel savants ook synesthetische ervaringenhebben op de gebieden waarin ze uitblinken. Een van de redenendaarvoor is dat veel van hen net als Raymond Babbitt geestelijk enlichamelijk ernstig gehandicapt zijn, waardoor ze moeilijk aan an-deren kunnen uitleggen hoe ze de dingen doen die ze doen. Ik hebhet geluk dat ik niet lijd aan een van de ernstigere handicaps dievaak gepaard gaan met de begaafdheden die ik heb.

Net als de meeste mensen met het savantsyndroom zit ik ook inhet autistisch spectrum. Ik heb het Asperger-syndroom, een tame-lijk lichte en hoogfunctionerende vorm van autisme die in de uk bijeen op de driehonderd mensen voorkomt [ongeveer gelijk aan de si-

blauwe negens en rode woorden 21

tuatie in Nederland en Belgi, vert.]. Volgens een onderzoek uit2001 dat werd uitgevoerd door de Britse National Autistic Societywordt bijna de helft van alle volwassenen met het Asperger-syn-droom na hun zestiende als zodanig gediagnosticeerd. Bij mij werdde aandoening pas vastgesteld toen ik vijfentwintig was, na eenreeks tests en een gesprek bij het Autism Research Centre in Cam-bridge.

Autisme, waaronder ook het Asperger-syndroom, laat zich defi-niren door de aanwezigheid van stoornissen die invloed hebben opde sociale interactie, communicatie en het voorstellingsvermogen(bijvoorbeeld moeite hebben met abstract en flexibel denken enempathie). Diagnosticeren is moeilijk en kan niet aan de hand vaneen bloedonderzoek of een hersenscan worden gedaan; artsen moe-ten iemands gedrag observeren en zijn ontwikkelingsgeschiedenisvan jongs af aan bestuderen.

Mensen met Asperger zijn vaak erg taalvaardig en meestal in staatom een tamelijk normaal leven te leiden. Veel van hen hebben eenbovengemiddeld iq en blinken uit op terreinen waar logisch en vi-sueel denken een rol spelen. Net als andere vormen van autisme isAsperger een aandoening die bij veel meer mannen dan vrouwenvoorkomt (ongeveer tachtig procent van de mensen met autisme ennegentig procent van de mensen met Asperger is man). Vastbera-denheid is een belangrijk kenmerk, net als een sterke drang om de-tails te analyseren en regelmatigheden en patronen in systemen teontdekken. Specialistische vaardigheden waarbij geheugen, getallenen wiskunde een rol spelen, komen veel voor. Het staat niet onom-stotelijk vast wat ervoor zorgt dat iemand Asperger heeft, al is hetwel iets waarmee je geboren wordt.

Zolang ik me kan herinneren, ervaar ik getallen al op een visuele,synesthetische manier. Getallen zijn mijn eerste taal, een taal waarinik vaak denk en voel. Ik vind emoties moeilijk te begrijpen en ikweet vaak niet hoe ik erop moet reageren, daarom gebruik ik getal-len om me daarbij te helpen. Als iemand tegen me zegt dat hij of zijzich verdrietig of gedeprimeerd voelt, stel ik me voor dat ik in dedonkere holte van het cijfer zes zit om een zelfde soort gevoel te er-

22 op een blauwe dag geboren