EEN WANDELING IN KLEIN-WILLEBROEK

A. Het ontstaan van de Klein-Willebroek

Het idee om een rechtstreekse waterweg te graven tussen de stad Brussel en de Rupel ontstond reeds in 1ste helft van de 15de eeuw. In 1436 verleent Filips de Goede toestemming om de werken aan het nieuwe kanaal uit te voeren. Door protest van de stad Mechelen werden de plannen echter gedurende ruime tijd opgeborgen. De stad Mechelen had immers als enige tolrecht op de schepen die via Zenne naar Brussel voeren. Het is pas in 1531 dat Keizer Karel voor een ommekeer zorgt en de toestemming van Filips de Goede voor het graven van een kanaal, hernieuwt. Uiteindelijk duurt het nog tot 1550 vooraleer de nieuwe landvoogdes Maria Van Hongarije, de toestemming geeft om de werken te starten. Op 16 juni 1550 geeft Jean van Locquenghien, burgemeester van Brussel, de eerste spadesteek. In 1561, na elf jaar wordt het kanaal met een indrukwekkend feest geopend.

De aanleg van het kanaal was niet vanzelfsprekend. Op het traject van het kanaal moest een hoogte overbrugd worden van 14 meter (bijna 5 verdiepingen). Dit gebeurde door het bouwen van een aantal sluizen. Een eerste sas bevond zich ter hoogte van Tisselt. Door het geweld van het binnenstromende water van de Rupel werd het sas echter weggespoeld. Een tweede sas, het Sas van Willebroek (ter hoogte van de huidige Vredesbrug) bleek eveneens niet voldoende. Opnieuw braken de dijken van het kanaal, ter hoogte van de huidige spoorwegbrug. Hierbij ontstond de kraagput. Uiteindelijk werd in 1572 een nieuw sas gebouwen, ter hoogte van Klein-Willebroek. Dit betekende de groei en ontplooiing van dit stukje Willebroek.

Atlas van de Vaart met detail van Klein-Willebroek, 1653

Bij het begin van de 19de eeuw was het kanaal aan vernieuwingswerken toe. Tussen 1829 en

1

1836 werd de vaart verdiept en de sluizen vergroot. Tegenover de monding van het kanaal, in de Rupel, ontstond in de loop ter tijden een grote zandplaat. Daardoor werd het in 1830 noodzakelijk het oude sas te dempen en te vervangen door een nieuw, meer naar het oosten gelegen sluizencomplex, op de plaats waar het sas van Klein-Willebroek nog steeds gelegen is. In 1906 werden opnieuw verdiepings- en verbredingswerken aan het kanaal uitgevoerd. Daarenboven moest het sas van Willebroek plaats ruimen voor een dubbel, meer naar het zuiden gelegen sas in Willebroek. Tevens besliste men over de hele lengte van het kanaal kaaimuren te bouwen om de aanleg van schepen te vergemakkelijken en werd er een nieuwe kanaalarm te graven richting Wintam. Deze werken werden in 1922 voltooid.Het sascomplex van Klein-Willebroek en de oude kanaalarm zijn de enige delen van de vaart die in de toestand van omstreeks 1830 zijn bewaard gebleven.

Door de centrale ligging van het sas van Klein-Willebroek op de waterweg van Brussel naar Antwerpen en de Noordzee passeerden of verbleven voor korte of langere tijd aldaar in de loop der eeuwen tal van vorsten en hoogwaardigheidsbekleders. Vermelden wij hier Margaretha van Parma (1565), Maria de Medici, koningin-moeder van Frankrijk (1632), koningin Kristina van Zweden (1654), de Russische tsaar Peter de Grote (1717), Napoleon I en keizerin Maria-Louise van Oostenrijk (1810) en Willem I, koning der Nederlanden (1827).

Klein-Willebroek kende vooral in de 19de eeuw een grote groei. Heel wat watergebonden bedrijven, winkels en schippers vestigden zich langsheen het sas in Klein-Willebroek.

2

B. Belangrijkste bezienswaardigheden

1. Sashuis

Het Sashuis gelegen langs de oude arm van de Vaart van Willebroek, belicht de ontstaansgeschiedenis van het kanaal en de daarmee verbonden geschiedenis van (Klein) Willebroek.Het oorspronkelijke Sashuis werd in 1573, samen met de aanleg van het Sas, gebouwd.Door de tumultueuze periode (tijd van de Spaanse overheersing) werd de sasmeesterswoning herhaaldelijk beschadigd en uiteindelijk vernield. In 1608 werd een nieuw (en huidig) Sashuis gebouwd. Deze datum werd met smeedijzeren cijfers in de gevel aangebracht.Na de sluiting van het Sas van Klein-Willebroek in 1980 verloor het Sashuis, en dit na 5 eeuwen, zijn oorspronkelijke functie. Na een grondige restauratie werd het Sashuis in 1987 officieel als gemeentelijk museum geopend.Naast het sashuis ligt de vroegere kapel, ondertussen gerenoveerd en kreeg een culturele invullen

De oorspronkelijke kapel naast het sashuis. Deze werd na de ingebruikname van de kerk vooral gebruikt als werkplaats en magazijn.

2. Brouwerij Lamot

Op de plaats van een vroegere 17de eeuwse herberg, gelegen tegen de Rupeldijk, startte Minard Lamot in 1837 met een eigen brouwerij. Midden van de 19de eeuw wordt het oude sluizencomplex aan het Sashuis gedempt en verlegd. Hierdoor krijgt de brouwerij de mogelijkheid om verder uit te bouwen en wordt ze omgevormd tot een stoombrouwerij met woonhuis, bewoond door de brouwersfamilie Lamot. In 1907 wordt de NV Brouwerij Desiré Lamot opgericht en wordt in 1911 de voorbouw uitgebreid tot een mouterij en graanzolders. De paardenstallen en de kuiperij uit de 18de eeuw blijven verder in gebruik. Brouwerij Lamot sloot in 1950 definitief zijn deuren.

Sinds 1981 is het brouwerijcomplex beschermd.

3

3. Wwe Van Enschodtbrug

De tolbrug Wwe Van Enschodt verbond de oevers van Klein-Willebroek en Boom .De brug was een ontwerp van ingenieur Charles Tossyn en werd gebouwd in de ateliers van François Pauwels uit Brussel. De brug was een metalen en houten constructie en werd beschouwd als een van de meest ingenieuze brugconstructies in Europa. De breedte van de brug over de Rupel is niet minder dan 262 meter

De eerste plannen om een brug over de Rupel te bouwen dateerden reeds van 1828. Het duurde echter tot 15 mei 1850 voor de bouw van de brug eindelijk begon.De gouverneur en een heel wat notabelen waren bij de eerste steenlegging aanwezig. Anekdote hierbij is dat de tribune waarop de genodigden plaats moesten nemen, tijdens de plechtigheid instortte. Alle hoogwaardigheidsbekleders belanden in het slijk van de Rupel, dit tot groot jolijt van de plaatselijke bevolking. Op 24 januari 1953 werd de brug officieel ingehuldigd.De naam Wwe Van Enschodt is afkomstig van de naam van de vennootschap die de tolconcessie voor de brug in handen had. De weduwe Van Enschodt maakte de bouw van de brug zelf niet meer mee, ze overleed in 1847 . Haar 2de echtgenoot Louis Vincent de L’Orgerie- Guetry nam het promotorschap op zich. Van 1867 tot vlak voor de tweede wereldoorlog werd in Klein-Willebroek een straat naar hem genoemd.Tijdens de meidagen van 1940 werd de brug beschadigd en tijdelijk hersteld. In 1944 speelde de brug een belangrijke rol bij de bevrijding van Antwerpen.Na de oorlog werd de in 1945 beschadigde en verouderde tolbrug gesloopt. Delen hiervan dienden nog een tijd als noodbrug over de Maas in Hoei, daarna verdwenen ze naar de schroothoop. De pijlers van de brug bleven nog tot 1986 in de rivier staan.

4. Het Bruggetje van Klein-Willebroek

Het eerste bruggetje op het nieuwe sas was een dubbele houten ophaalbrug en dateerde van 1830 toen het oude sas van Klein-Willebroek, daterend van 1574 gedempt werd en een nieuw sas aan de oostzijde van het sashuis werd gegraven.

4

In 1919 stortten de muren van het sas in. Het sas werd heropgebouwd en in 1924 feestelijk geopend. Het houten ophaalbruggetje werd vanaf dan vervangen door een metalen enkele ophaalbrug.Tot dan werd het bruggetje nog manueel bediend en werd het door middel van kettingen door de sasmeesters geopend.In 1940 werden omwille van de oorlog verschillende bruggen waaronder ook dit van Klein- Willebroek vernietigd. Na de tweede wereldoorlog in 1945 werd een nieuw bruggetje gebouwd. Dit bruggetje werd recent grondig gerenoveerd. Het werd in samenspraak met de afdeling Monumenten en Landschappen in zijn oorspronkelijke staat hersteld en de mechanische en elektromechanische uitrusting werd vernieuwd.

5. Overzet Klein-Willebroek naar Boom

Omwille van het groot aantal reizigers werd reeds in 1664 door de heren Jan Helman, heer van WiIlebroek en Jan Bosschaert, heer van Boom tussen Klein-Willebroek en Boom een veerdienst ingelegd. De pachtsom voor de overzet werd tussen hen beiden verdeeld. Deze overzetdienst bleef bestaan tot in 1853, het jaar waarin de Van Enschodtbrug werd voltooid.Na het verdwijnen van deze brug na de 2de wereldoorlog werd er door de Directie van Bruggen en Wegen opnieuw een veerdienst ingelegd. De eerste uitbatingsvergunning werd in 1947 verleend aan Hector Hofenboom. In 1956 werd hij opgevolgd door Frans de Pauw en zijn zoon Albert. Sinds 2000 werd de veerdienst tussen Klein-Willebroek en Boom overgenomen door Peter Van Den Berg.

6. Jazzclub Het Veerhuis

5

Jazzclub HET VEERHUIS is wijd en zijd bekend in de wereld van de New Orleansmuziek. Jazzfans uit België en de ons omringende landen komen naar ons clubhuis dat elke 1e en 3e zaterdag van de maand (behalve juli en augustus) een live optreden biedt.De bekendheid van de jazzclub heeft te maken met de inhoud en het niveau van wat er geboden wordt. Grote namen van de traditionele New Orleansmuziek traden in Klein Willebroek op. Daarenboven is HET VEERHUIS een van de oudste actieve New Orleans jazzclubs.  Jazzclub HET VEERHUIS is opgericht in 1970 met de bedoeling om de jazzmuziek uit New Orleans te propageren. In dat jaar kwam een pasgeboren orkest vanuit zijn nest in het café van Mit De Kogel overgevaren van de Veerdam op de Boomse Rupeloever. Bestemming: een eigen jazzclub te Klein Willebroek in het oorspronkelijk pand van de veerman. Vandaar de naam HET VEERHUIS.In 1990 werd het inmiddels beroemde gebouw afgebroken met als reden het algemeen belang van de dijkwerken, de veiligheid van Klein Willebroek en de bouwvalligheid van HET VEERHUIS. De jazzclub verhuisde naar nieuw VEERHUIS vlakbij de Van Enschodtbrug.Info : www.fondy.be

7. Kerk O.L.V.- Onbevlekt Ontvangen

In 1893 werd de parochie van Klein-Willebroek officieel erkend en werd in opdracht van pastoor A. Adriaensens de plannen voor de bouw van een nieuwe kerk gemaakt. Onder zijn impuls werd ook de schippersschool van Klein-Willebroek opgericht. De kerk werd getekend door de provinciale bouwmeesters Blomme en Careels en werd door firma Smits uit Tisselt gebouwd. In 1899 werden de werken aangevat en in 1901 was de kerk klaar.

Pastoor Adriaensens samen met de werklieden tijdens de bouw van de kerk.

Op 13 februari 2003 sloeg het noodlot toe en werd de kerk gedeeltelijk door een brand vernield. De restauratiewerken werden onder leiding van architect Raf De Saeger uitgevoerd. Enkele vrijwilligers uit Klein-Willebroek namen het initiatief om schoonmaak-, restauratie- en schilderwerken uit te voeren.

6

De kerk werd uiteindelijk definitief gesloten in 2008. Op 25 december 2008 was er een laatste misviering. Ondertussen werd er gezocht naar andere bestemmingen voor het gebouw.

Nadat het een korte tijd te koop had gestaan werd het verhuurd aan het HAM, Harmonium Art Museum, van Ben Roemendael uit Schelle, die naast het tentoonstellen van harmoniums en orgels er ook verschillende concerten organiseert.

Stichter en bezieler van het harmoniummuseum, Ben Roemendael, voormalig beroepsfotograaf in Schelle, kreeg van zijn echtgenote in november 1999 een harmonium cadeau dat in een tweedehands-zaak werd aangeboden. In die tijd runden zij een galerij waar kunstenaars hun werken tentoon stelden.

Begin 2010 bestaat de verzameling uit een zestigtal harmoniums waarvan er een vijftigtal in het museum te Klein Willebroek, tentoon staan. De anderen wachten op verdere restauratie in Schelle, om daarna in het museum tentoongesteld te worden. Nadat de verzameling bestond uit negen bespeelbare harmoniums, was er nog weinig ruimte over om kunstwerken te tonen. Er werd dan ook beslist het over een andere boeg te gooien en, in september 2002, was het harmoniummuseum een feit.

Een mijlpaal in het nog jonge bestaan van het harmoniummuseum was de verhuis, in 2009, naar de voormalige kerk OLV Onbevlekt Ontvangen van Klein Willebroek.Dank zij de Lions Club Klein Brabant werd van de kerk een prachtig museum gemaakt. De harmoniums komen zeer goed tot hun recht, en als concertruimte is het een ideale plaats.

Het museum zal helaas binnenkort zijn deuren sluitenMeer info over het museum : http://www.harmoniummuseum.centerall.com/gallery1.php

8. Schippersschool

De schippersschool van Klein-Willebroek ontstond onder impuls van pastoor Jules Janssens. Als pastoor van een schippersdorp kende hij de problematiek van de schipperskinderen die weinig of geen onderwijs genoten. Voor de eerste wereldoorlog was er van schippersscholen geen sprake. De kinderen werden thuis

7

(op het schip) opgevoed. Als men dan weet dat 70% van de schippers ongeletterd waren, dan begrijpt men dat er van een schoolse opleiding niet veel in huis kwam.

Men startte in 1928 met vier inwonende kinderen (waaronder de gezusters Defraine) en met 16 leerlingen in de dagschool.Naast de voorgeschreven leervakken kregen de leerlingen ook onderricht in praktijklessen, scheepvaartlessen, pianolessen en in de Franse taal. De school had een eigen vakantieverblijf in Ravels, opgericht in 1948. In dit centrum konden de schipperskinderen tijdens de maand juni genieten van de gezonde Kempische buitenlucht.Naar aanleiding van de Spaanse burgeroorlog werden vele baskische vluchtelingen in België opgevangen, Zo kwamen de kinderen van de familie de Aguirre terecht in de schippersschool in Klein-Willebroek. De school kende een enorme groei. Er werd regelmatig gebouwd, bijgebouwd en verbouwd. In 1956 werden de gronden van de verlaten zoutziederij van de firma Scheltjens aangekocht. Hierop werd een volledige nieuwbouw opgericht voor het meisjesinternaat. In 1957 werd een volledige nieuwe badinrichting met 12 stortbaden gebouwd.Het grootste aantal leerlingen werd bereikt in de schooljaren 1937-1938 met 173 kinderen en 22 kleuters en in 1939-1940 met 167 leerlingen (65 jongens+ 102 meisjes) en 27 kleuters. Nadien kende de school een dalend succes. De dagschool werd gesloten op 1 september 1987 en het internaat werd opgeheven vanaf 1 september 1988.De laatste zusters van de schippersschool: zusters Leonie, Emma, Veneranda, Benedicta, Leopoldina, Florentine en Godefrieda verhuisden in augustus 1988 terug naar Dendermonde.

8

9