1

Het retabel dat nu in geopende toestand in de doopkapel van de Sint Bavo-kathedraal te Gent staat opgesteld staat, werd vroeger slechts op de bijzondere feestdagen van de kerk geopend zoals Kerstfeest, Pasen en Aller-heiligen. Het grootste deel van het jaar kwamen de schenkers, Joos (Jodocus) Vijd en Isabel (Elisabeth) Bor-luut, aan de achterzijde bewust in beeld. De bovenste panelen tonen van links naar rechts: Adam, zingende engelen, Maria, de verheerlijkte Christus (of God?) op de troon, Johannes de Doper, musicerende engelen en Eva. Boven Adam is het offer van Kaïn en Abel uitgebeeld, en boven Eva de moord van Kaïn op Abel. De bovenfiguren staan los van de Apocalyps. De onderste panelen tonen van links en rechts figuren die op weg zijn naar de aanbidding van het lam: de rechtvaardige rechters (replica), de ridders van Christus (kruisvaarders), de kluizenaars en de pelgrims op bedevaart. Er loopt een denkbeeldige verticale as door de panelen die God de Vader, de Heilige Geest (een duif in een halfrond aureool), het geofferd en bloedend Lam (God de Zoon) achtereenvolgens snijdt, als symbool van de Drieëenheid. De onderste rij panelen worden horizontaal verbonden door een hoge horizonlijn waardoor alle afbeeldingen in vogelperspectief staan. De broers Van Eyck putten voor hun voorstelling op de onderste panelen in ruime mate uit het boek Openbaring. Aan de apocalyptische visioenen gaven ze een sterke sacramentele inkleuring.

Openbaring: de aanbidding van het Lam van God Het laatste Bijbelboek, Openbaring van Johannes (Apocalyps), heeft veel kunstenaars geïnspireerd. Vooral in de Middeleeuwen ontstonden verscheidene apocalyptische kunstwerken. Het beroemdste is de Aanbidding van het Lam van God. Hubert van Eyck (circa 1366-1426) begon er omstreeks 1420 mee en zijn broer Jan (circa 1390-1441) voltooide het na Huberts dood. Op 6 mei 1432 werd het retabel (achterstuk van een altaar) ingehuldigd. Het altaarstuk is geschilderd in opdracht van de Gentse schepen en kerkmeester van de Sint Janskerk (nu de Sint Bavokathedraal), Joos (Jodocus) Vijd, heer van Pamele, en zijn echtgenote Elisabeth Borluut. Het kwam in de tijd van de broers Van Eyck regelmatig voor dat vermogende groeperingen (gilden) of vermogende enkelingen (vorsten, gegoede burgers) een schenking deden aan een kerk of klooster, bijvoorbeeld door een beeld of een retabel te laten maken. Zo ook Vijd en zijn vrouw. Ze schonken het altaarstuk om er een devotionele oefening mee te ‘stichten’. Het retabel is een polyptiek: een schilderij dat uit meerdere panelen bestaat en ingeklapt kan worden. Als de polyptiek is ingeklapt, wordt de achterkant van de panelen die ook beschilderd zijn, zichtbaar. Op gewone dagen was het retabel gesloten, op zon- en feestdagen geopend.

2

Het gesloten retabel. Boven: de profeet Zacharia; de sibille van Eritrea, de sibille van Cumea, de profeet Micha. Midden: de engel Gabriël vertelt Maria dat ze zwanger zal worden; doorkijk op een Gentse straat; nis met keteltje, waterbekken en handdoek; Maria in gebed, ‘overschaduwd’ door de Heilige Geest (duif). Onder: Joos Vijd, schenker van het retabel; Johannes de Doper; Johannes de evangelist; Isabella Borluut, echtgenote van de schenker.

3

Het lam van God staat op een altaar in de open lucht en wordt, in concentrische cirkels geschikt, aanbeden door veertien engelen, heilige vrouwen, belijders en kerkvaders. Onder het lam staat een achthoekige fontein (vont) afgebeeld: de fontein van het leven. Op een glooiende weide (die misschien de berg Sion in het hemel-se Jeruzalem symboliseert; Openbaring 14:1) met bloemen, begrensd door struikgewas, vruchtbomen en bloe-men, voltrekt zich de hemelse liturgie rond het goddelijke lam. In het centrum van het paneel zien we van boven naar beneden de duif (Heilige Geest), het bloed van het lam en het stromend water uit de fontein. Dat doet denken aan wat in I Johannes 5:6-8 staat: ‘Hij, Jezus Christus, is gekomen door water en bloed – niet door het water alleen, maar door het water en het bloed. En de Geest getuigt ervan, omdat de Geest de waarheid is. Er zijn dus drie getuigen: de Geest, het water en het bloed, en het getuigenis van deze drie is eensluidend.’ Op de achtergrond zijn de gebouwen van het hemelse Jeruzalem te zien. De omtrektekening van het waterbekken is dezelfde als de picturale opbouw als de liturgische groep rond het lam. Ook de groep apostelen en profeten volgt in zijn opstelling het tracé van het bekkenfront. Het centrale paneel van het Lam van God is dus opgebouwd rond drie achthoeken. Het waterbekken wordt twee-maal virtueel gekopieerd: eenmaal in een vergroting van circa 175% voor de liturgische groep rond het lam, en nogmaals in een vergroting van circa 350% voor de groep van profeten en apostelen. Acht staat in de symboliek van het christendom voor verlossing, herschepping, voltooiing, opstanding en eeuwig leven. Over het totaal schijnt het licht van de Heilige Geest: de duif in een drievoudige stralenkrans. ‘De stad heeft het licht van de zon en de maan niet nodig: over haar schijnt Gods luister, en het lam is haar licht’ (Openbaring 21:23).

Het altaarstuk vormt het hoogtepunt van de Vlaamse Primitieven en een mijlpaal in de kunstge-schiedenis. Het is een grootse symmetrische compositie waarvan een verheven rust uitgaat. De in-tensiteit van de kleuren is overweldigend. Het retabel geeft ons een beeld van de welgestelde bur-gerij en vorstelijke hoven: we zien huisinterieurs, architectuur, de rijke burgerlijke en vorstelijke kledij en liturgische gewaden, hoofddeksels, wapenuitrustingen, muziekinstrumenten, alles met een verbluffende materiaalweergave. De passie voor wat de zintuigen waarnemen is ten top gevoerd. Het polyptiek met zijn meer dan 25m2 beschilderde oppervlakte overleefde de Beelden-storm in 1566. Het werd tijdens de Franse bezetting in 1794 overgebracht naar Parijs en keerde na de slag van Waterloo in 1815 weer terug naar Gent. In 1934 werd een paneel gestolen: dat met Jo-hannes de Doper op de buitenkant en de rechtvaardige rechters op de binnenkant. In 1942 namen Duitse bezetters het retabel mee en verstopten het in een zoutmijn van Alt Aussee in Oostenrijk. In mei 1945 werd het op het nippertje ontdekt en van de ondergang gered. Het keerde in 1951 weer terug naar de Sint-Baafskathedraal te Gent, met een reproductie van het gestolen paneel. In 1986 werd het retabel om veiligheids- en conservatieredenen weggenomen uit de Vijdkapel en overge-bracht naar de speciaal daartoe versterkte en omgebouwde doopkapel achterin de kathedraal. Ook werd het retabel in een kogelvrije glazen kast opgesteld. Sindsdien is het permanent geopend.

4

Het lam op het altaar met een stralenkrans in kruisvorm om zijn kop. Uit zijn borst vloeit bloed dat wordt opgevangen in een kelk. Het verwijst naar de eucharistische wijn. Het lam als symbool voor Christus was al in de cata-comben van Rome afgebeeld. In de Oosters Orthodoxe Kerk werd door het concilie van Trullo (691) verboden Christus nog langer af te beelden als lam. In de Westerse (Rooms Katholieke) Kerk werd het triomferende paaslam met het vaandel van de zege over de dood een geliefd symbool van de opstanding.

Een belangrijke inspiratiebron voor de schilders van het retabel was het visioen in Openbaring 5:6-14.

Midden voor de troon, tussen de vier wezens en de oudsten, zag ik een lam staan. Het zag eruit alsof het geslacht was en het had zeven horens en zeven ogen; dat zijn de zeven geesten van God die over de hele wereld zijn uitgestuurd. Het lam ging naar degene die op de troon zat en ontving de boekrol uit zijn rechterhand. Op hetzelfde moment wierpen de vier wezens en de vierentwintig oudsten zich voor het lam neer. Ieder van hen had een lier en een gouden schaal vol wierook; dat zijn de gebeden van de heiligen. En ze zetten een nieuw lied in:‘U verdient het om de boekrol te ontvangen en zijn zegels te verbreken. Want u bent geslacht en met uw bloed hebt u voor God mensen gekocht uit alle landen en volken, van elke stam en taal. U hebt voor onze God uit hen een koninkrijk gevormd en hen tot priesters gemaakt. Zij zullen als koningen heersen op aarde.’ Daarna hoorde ik het geluid van een groot aantal engelen rondom de troon, de wezens en de oudsten; het waren er oneindig veel, tiendui-zend maal tienduizenden, duizend maal duizenden. Met luide stem riepen ze: ‘Het lam dat geslacht is, komt alle macht, rijkdom en wijsheid toe, en alle kracht, eer, lof en dank.’ Elk schepsel in de he-mel, op aarde, onder de aarde en in de zee, alles en iedereen hoorde ik zeggen: ‘Aan hem die op de troon zit en aan het lam komen de dank, de eer, de lof en de macht toe, tot in eeuwigheid.’ De vier wezens antwoordden: ‘Amen,’ en de oudsten wierpen zich in aanbidding neer.

Een andere inspiratiebron was het visioen zoals het te vinden is in Openbaring 7: 9-17.

Hierna zag ik dit: een onafzienbare menigte, die niet te tellen was, uit alle landen en volken, van elke stam en taal. In het wit gekleed en met palmtakken in hun hand stonden ze voor de troon en voor het lam. Luid riepen ze: ‘De redding komt van onze God die op de troon zit en van het lam!’ Alle engelen stonden om de troon en de oudsten en de vier wezens heen. Ze bogen zich diep neer voor de troon en aanbaden God met de woorden: ‘Amen! Lof, majesteit en wijsheid, dank en eer en macht en kracht

komen onze God toe, tot in eeuwigheid. Amen.’ Een van de oudsten sprak mij aan: ‘Wie zijn dat daar in het wit, en waar komen ze vandaan?’ Ik antwoordde: ‘U weet het zelf, heer.’ Hij zei tegen me: ‘Dat zijn degenen die uit de grote verschrikkingen gekomen zijn. Ze hebben hun kleren witgewassen met het bloed van het lam. Daarom staan ze voor Gods troon en zijn ze dag en nacht in zijn tempel om hem te vereren. En hij die op de troon zit zal bij hen wonen. Dan zullen ze geen honger meer lijden en geen dorst, de zon zal hen niet meer steken, de hitte hen niet be-vangen. Want het lam midden voor de troon zal hen hoeden, hen naar de wa-terbronnen van het leven brengen. En God zal alle tranen uit hun ogen wissen.

Een derde inspiratiebron was het visioen dat we kunnen lezen in Openbaring 14:1-5. Toen zag ik dit: het lam stond op de Sion, en bij het lam waren honderdvierenveer-tigduizend mensen die zijn naam en die van zijn Vader op hun voorhoofd hadden. Ik hoorde uit de hemel een geluid komen dat klonk als het geluid van geweldige watermassa’s, van zware donderslagen; het klonk als het geluid dat muzikanten maken die op de lier spelen. Er werd voor de troon en voor de vier wezens en de oudsten iets gezongen dat leek op een nieuw lied. Niemand kon het lied begrij-pen, behalve de honderdvierenveertig-duizend mensen die van de aarde zijn

5

Rond het altaar knielen veertien engelen. Vier van hen, achteraan, dragen de instrumenten van Jezus’ lijden. Van links naar rechts: kruis, doornenkroon, spijkers, lans, stok met in zure wijn gedrenkte spons, geselrode (of rietstok?). De twee engelen vooraan, waarvan de linker vleugels als gesloten pauwenstaarten draagt, eren het lam met wierook.

vrijgekocht. Dat zijn degenen die zich niet met vrouwen hebben afgegeven maar maagdelijk zijn ge-bleven. Zij volgen het lam waarheen het maar gaat. Ze zijn uit de mensheid vrijgekocht om als de eerste opbrengst te worden aangeboden aan God en aan het lam. Geen leugen komt over hun lippen, er valt niets op hen aan te merken.

De schrijver van het boek Openbaring sprak over een lam, beter: bokje (Grieks: arnion). De ram of het bokje (de belhamel) is het beest dat voorop loopt en de kudde voorgaat. Het is niet de herder zelf, maar toch wel zo iets. Het is de voorloper van de kudde. Het bokje staat daar als geslacht, met een keelwond in zijn hals. Het bloed stroomt er uit. Volgens de evangelist Johannes noemde Johannes de Doper Jezus ‘het lam van God dat de zonde van de wereld wegneemt’ (Johannes 1:29). Het beeld werd verbonden met de symboliek van het joodse paaslam: het lam dat gegeten wordt op het joodse paasfeest (Pesach) ter herinnering aan de bevrijding van het Joodse volk uit de slavernij in Egypte (Exodus 12).Het beeld van het lam werd ook vaak verbonden met de profetie van de lij-

dende dienstknecht bij Jesaja (53:7-11):

‘Hij werd mishandeld, maar verzette zich niet en deed zijn mond niet open. Als een schaap dat naar de slacht wordt geleid, als een ooi die stil is bij haar scheerders deed hij zijn mond niet open. Door een onrechtvaardig vonnis werd hij weggenomen. Wie van zijn tijdgenoten heeft er oog voor gehad? Hij werd verbannen uit het land der levenden, om de zonden van mijn volk werd hij geslagen. Hij kreeg een graf bij misdadigers, zijn laatste rustplaats was bij de rijken; toch had hij nooit enig onrecht be-gaan,nooit bedrieglijke taal gesproken. Maar de HEER wilde hem breken, hij maakte hem ziek. Hij of-ferde zijn leven voor hun schuld, om zijn nageslacht te zien en lang te leven. En door zijn toedoen slaagde wat de HEER wilde. Na het lijden dat hij moest doorstaan, zag hij het licht en werd met kennis verzadigd.’

6

Het water stroomt onderaan uit het bekken in een gracht waarvan de bodem bezaaid is met edelstenen. Op de rand van het Italiaans lijkende marmeren bekken staat: Hic est fons aqu[a]e vit[a]e prece-dens de sede Dei+ Agni (dit is de bron van levend water, dat komt uit de troon van God en van het lam). Hiermee wordt verwezen naar wat Jezus volgens Johannes zei in een gesprek met een Samaritaan-se vrouw: ‘Wie het water drinkt dat ik hem geef, zal nooit meer dorst krijgen. Het water dat ik geef, zal in hem een bron worden waaruit water opwelt dat eeuwig leven geeft.’ Er wordt ook verwe-zen naar het boek Openbaring: ‘Hij liet me een rivier zien met wa-ter dat leven geeft. De rivier was helder als kristal en ontsprong aan de troon van God en van het lam’ (Johannes 4:14). Doop en eucha-ristie waren in de visie van de Rooms Katholieke kerk de weg naar verlossing, opstanding en eeuwig leven.

Bij Jesaja speelde wellicht het ritueel van de zondebok, zoals beschreven in Leviticus 16 een rol: op de Grote Verzoendag (Jom Kippoer) moest de hogepriester een ram als brandoffer en twee geitenbokken nemen. De ram was ter heiliging van hem zelf. De ene bok was bestemd als offer voor God. Op de kop van het andere dier legde de hogepriester zijn handen, terwijl hij zijn zonden en die van zijn volk beleed. Daarna liet hij bok los en stuurde het dier de woestijn. De symboliek van de zondebok die de zonden wegdraagt, ging in de christelijke traditie over op het lam. Vanaf het begin van het christendom werd Christus voorgesteld als lam. Toen Jezus vlak voor zijn dood een maaltijd vierde ter herinnering aan de bevrijding uit Egypte, zei hij, aldus de evangelisten (Mattheus 26:20-30; Marcus 14;17-26; Lucas 22:14-23), nadat hij brood gebroken had: ‘Neem, eet, dit is mijn lichaam.’ En nadat hij een beker met wijn genomen had en het dankgebed had uitgesproken, gaf hij zijn leerlingen beker met de woorden: ‘Drink allen hieruit, dit is mijn bloed dat voor velen wordt vergoten tot vergeving van zonden.’ Een onderdeel van de liturgie bij de viering van de eucharistie (het avondmaal) was en is nog vaak het ‘Agnus Dei’: Agnus Dei qui tollit peccata mun-di, miserere nobis, dona nobis pacem (Lam Gods dat wegneemt de zonden der wereld, ontferm U over ons, geef ons vrede).

Liggend voorgesteld verbeeldt het Christus als offerlam, geofferd voor de zonden van de wereld; staand (soms met een zegevaan)

als overwinnaar van de dood.

7

De teksten op het antependium (altaarkleed) betrekken de kijker bij het eucharistisch gebeuren. Op de boven-rand staat: Ecce agnus deï qui tollit peccata mudi (Zie het lam van God dat de zonden van de wereld weg-neemt), een formulie die in elke eucharistieviering voor de communie werd uitgesproken of gezongen. Op de beide afhangende doeken is te lezen: Ihes vias v[er]ita[s], vita (Jezus is de weg, de waarheid en het leven).

8

In een achthoekig waterbekken (vont) klateren twaalf fijne waterstralen, die stromen uit tien drakenkopjes rond een bronzen geringde zuil en uit twee fiolen (medicijnflesjes) die door een engel op de zuil worden ge-dragen. Het stromend water verwijst wellicht naar het sacrament. Het woord doopvont is net als het woord fontein afgeleid van het Latijnse fons (= bron). Fons vitae = bron van leven. In doopkapellen (baptisteria) was de achthoek geliefd.

9

Vooraan, in eenvoudige, grijsbeige pijen gestoken en met blote voeten, knielen veertien personen: de twaalf apostelen met waarschijnlijk ook Paulus en Barnabas. Achter hen staan in vol ornaat personen uit de religieuze hiërarchie: pausen, bisschoppen (gemijterde abten?) en diakenen. Op de achtergrond getonsureerde monniken en belangrijke christenen die niet tot de clerus behoren. Hun voornaamheid weerspiegelt zich in hun hoofddek-sels.

10

Vooraan, geknield met boeken in de hand zien we de profeten van het Oude Testament. Achter hen staan ongeï-dentificeerde personen, misschien nog enkele uit het Oude Testament, maar ook heidense figuren waarvan men aannam dat ze door hun hoogstaande manier van leven gered waren of zelfs de komst van het christendom had-den voorbereid. Ze zijn afkomstig uit de hele wereld, wat wordt gesuggereerd door de gevarieerde vreemde hoofdeksels, van tulbanden tot Chinese (of joodse) punthoed. De in wit geklede, bekranste persoon zou de La-tijnse dichter Vergilius kunnen voorstellen. De personen vooraan, in een rood, groen en blauw gewaad, stellen mogelijk de grote profeten Jesaja, Jeremia en Ezechiël voor. De in blauw geklede persoon met een amandeltak in de hand kan Jeremia zijn (Jeremia 1:11-12: ‘De HEER richtte zich tot mij: ‘Wat zie je, Jeremia?’ Ik antwoord-de: ‘Ik zie een amandeltwijg.’ ‘Dat zie je goed,’ zei de HEER, ‘zo snel als een amandelboom in het voorjaar uit-bot, zo snel laat ik mijn woorden uitkomen’).

Achteraan, tussen de struiken vandaan, komen heiligen die als belijders bekend staan, om het lam te vereren. Ze zijn baardeloos. Mogelijk wijst dit er op dat Van Eyck naar het schijnt alleen de Bijbelse figuren een baard wilde geven.

11

Voor de troon van het lam verschijnen, aldus het boek Openbaring, mensen uit alle volken: ‘Hierna zag ik dit: een onafzienbare menigte, die niet te tellen was, uit alle landen en volken, van elke stam en taal. In het wit gekleed en met palmtakken in hun hand stonden ze voor de troon en voor het lam’(7:9). ‘Alle volken zullen komen en zich voor u neerbuigen, want uw rechtvaardige daden zijn geopenbaard’ (15:4b). De schilder ver-

beeldde dit door mensen met zeer uiteenlopende hoofddeksels te schilderen.

12

De heilige vrouwen, maagden, martelaressen en belijdsters met de palm van de overwinning in de hand en het hoofd met een bloemenkrans getooid.

Het licht dat van het mediterrane landschap uitgaat, is in zijn overgang van blauw naar zacht wit van een grote diepte en intensiteit. Het wordt doorsneden door cipressen en een palmbomen.

13

Een groep heiligen die als belijders bekend staan met blauwe gewaden en witte alben. De voorste personen dragen de palm van de overwinning in de hand. Vooraan drie pausen (met tiara), daarachter kardinalen en bisschoppen (met mijter), monniken en abten (met tonsuur) en andere personen die hun heiligheid niet als martelaren verworven hebben, maar door hun daadwerkelijke belijdenis van het geloof. Omdat ze geen rode gewaden dragen, moeten we hen waarschijnlijk niet als martelaren beschouwen.

14

Enkele heilige vrouwen zijn te herkennen aan haar attributen. Zo zien we Agnes met een lam, Barbara met een toren, Dorethea met een bloemenmandje. Op de eerste rij, als derde van links staat een jonge vrouw in prinselijk hermelijnen gewaad.

15

Op de voorgrond drie pausen met tiara op hun hoofd. De pontificale (pauselijke) tiara is een hoge wit geëmail-leerde kap omringd door drie kronen met daarop een wereldbol en daarboven nog eens een kruis. Net als bij een mijter hangen twee zijden linten aan de achterzijde neer over de rug. De tiara werd uitsluitend gedragen door de paus en wel bij zijn kroning, bij het verlaten van de Sint Pieter na een mis en tijdens niet-liturgische ceremo-nieën zoals pauselijke processies en plechtige dogmatische verklaringen. Tijdens pontificale liturgische functies droeg de paus, zoals de bisschoppen, een mijter. Achter de pausen staan bisschoppen, met een mijter op hun hoofd. Het dragen van de mijter is een recht dat alleen de bisschoppen, de aartsbisschoppen en de paus toekomt maar het privilege om een mijter te gebruiken werd en wordt ook aan abten, kanunniken en prelaten nullius (prelaten die geen bisschop zijn) ver-leend. In deze gevallen is het gebruik van de mijter een gunst en zijn er vrijwel altijd beperkingen aan het ge-

bruik gesteld.

16

Zij die Christus dienden in de wereld. Links: de Rechtvaardige Rechters (kopie uit 1939 / 1940 van Jef Vanderveken). Met ‘rechtvaardige rechters’ wordt eigenlijk bedoeld: rechtvaardige bestuurders, leiders die door hun onberispelijke manier van leven mogen toetreden tot de hemelse glorie. Rechts: de Ridders van Christus (Cristi Milites). Er staan negen ruiters afgebeeld. De vorsten worden voorafgegaan door drie gelauwerde jonge ridders in een Bourgondisch pronkharnas. De middelste van de drie

draagt aan de lans het riddervaantje van St. Joris. Zijn schild voert het rode kruis op zilveren veld.

17

Zij die zich terugtrokken uit de wereld om Christus te dienen. Links: twaalf Heilige Kluizenaars (Heremitae Sancti). De middelste persoon – met bidsnoer en stok en gekleed in een donker, vaalrood kleed met zwarte koopmanskap - draagt het Tau-kruis van de antonijnen of antinieters (volgelingen van de heilige Antinius die in de derde eeuw als asceet in Egypte leefde). Op de ach-tergrond een vrouw die een vaas met balsem draagt (mogelijk Maria Magdalena). Rechts: zeventien Heilige Pelgrims (Peregrini Sancti). De pelgrims zijn onderweg naar de paradijs-weide van het lam. De reusachtige persoon die hen de weg wijst, is Sint Christoffel. Het verhaal dat Christof-fel een reus was wordt als volgt verklaard: zijn bijnaam Canineus (de hondachtige) zou zijn verbasterd tot Cananeus (reus uit Kana). Andere verhalen draaien dit proces om. Christoffel zou uit Kana stammen en daar-om Cananeus zijn genoemd. Volgens een legende vroeg een kluizenaar de reus Reprobus mensen op zijn brede rug een rivier over te dragen. Op zekere dag moest Reprobus een klein kind de rivier over tillen. Terwijl hij daarmee bezig was, werd het kind al zwaarder. Reprobus bezweek bijna en stond tot zijn schouders in het water stond. Toen openbaarde het kind zich als Christus en doopte hem in de rivier. Zijn doopnaam werd Christoffel (Grieks: Christophoros), Christusdrager. Jezus liet Christoffels staf groen uitlopen en zond hem weg

om het evangelie te preken.

18

De goddelijke Heer op de troon, detail. Hij draagt een pauselijke tiara op zijn hoofd, een attribuut dat vaak aan God de Vader wordt toegekend. In zijn hand heeft hij een scepter als teken van zijn heerschappij. Zijn handen dragen geen wonden. De tekst op de troonrug luidt: + Hic e[st] Deus pot[n]tissim[us] p[ro]p[ter] divi-na[m] majestate[m] + Su[mmus] o[mn]i[u]m opti[mus] p[ro]p[ter] dulcedi[ni]s bo[n]itate[m] (+) Remunerator liberalissimus propter immensam largitatem (Deze is God, de alvermogendste, de beste omwille van zijn lief-lijke goedheid, (+) de allermildste beloner omwille van zijn mateloze vrijgevigheid).

19

Maria, verzonken in het lezen van een getijdenboek. Op de troonnis staat in afgekorte tekst: +º Hec e[st] spe-ciosior soleº + Sup[er] o[mn]em stellaru[m] disposic[i]o[n]em luci [c]o[m]pa[ra]ta i[n]ve[n]itu[r prior Ca[n]dor est enim lucis eternaº + speculum sine macula Dei A[ve?]. Deze tekst is ontleend aan het boek Wijsheid: ‘In haar schittert het eeuwige licht, in haar wordt Gods kracht feilloos weerspiegeld en zijn goedheid afgebeeld. (…) In schoonheid overtreft ze de zon, haar plaats is boven de sterren. Ze is schitterender dan het daglicht, want dat wordt gevolgd door de nacht, maar de wijsheid wordt nooit verduisterd door het kwaad’ (7:26 en 29).

20

De kroon op het hoofd van Maria stempelt haar tot koningin (van de hemel). De diadeem ervan is met parels en edelstenen bezet. Ze draagt vier soorten bloemen. Deze verwijzen naar de deugden van Maria. De roos is het beeld van liefde, schoonheid, vreugde en stilzwijgendheid. De lelie verwijst naar zuiverheid, onschuld, maagde-lijkheid. De akelei verwijst naar ootmoed. Het meiklokje of lelietje-van-dalen is verbonden met Hooglied 2:1: ‘Ik ben de roos van Saron, de lelie van dalen.’

21

Johannes de Doper. ‘Hij kwam als getuige, om van het licht te getuigen, opdat iedereen door hem zou geloven. Hij was niet zelf het licht, maar hij was er om te getuigen van het licht: het ware licht, dat ieder mens verlicht en naar de wereld kwam’(Johannes 1:7-9). ‘Johannes droeg een ruwe mantel van kameelhaar met een leren gordel; hij voedde zich met sprinkhanen en wilde honing’ (Mattheüs 3:4). Het groene statiege-waad van hemelse heerlijkheid bedekt zijn kameelharen mantel waarmee hij als asceet bij de Jordaan op-trad. In de christelijke traditie kreeg Johannes de Doper onder alle heiligen na Maria de hoogste waardigheid toebedacht. In de tekst op de troonrug wordt dit uitgedrukt: + º Hic e[st] Baptista Ioh[ann]es º Maior ho[m]i[n]e º Par ang[e]lis º Legis sum[m]a º Ewa[n]gelii sacioº Ap[osto]lor[rum] vox º Sile[n]ciu[m] p[ro]pheta[um] Lucerna mund[i] [Domi]ni testis (Dit is Johannes de Doper, groter dan de mens, gelijk aan de engelen, samenvatting van de wet, zaaiing van het evangelie, stem van de apostelen, stilzwijgen van de pro-

feten, lamp van de wereld, getuige van de Heer).

22

Musicerende hemelbewoners (engelen of heiligen). De acht personen achter de lessenaar in brokaten koorman-tels zingen meerstemmige muziek. In de kolom van de lezenaar is aartsengel Michaël te zien die de draak ver-slaat. Het lijkt een verwijzing naar Openbaring 12:7b-11a: ‘Michaël en zijn engelen bonden de strijd aan met de draak. De draak en zijn engelen boden tegenstand maar werden verslagen; sindsdien is er voor hen in de hemel geen plaats meer. De grote draak werd op de aarde gegooid. Hij is de slang van weleer, die duivel of Satan wordt genoemd en die de hele wereld misleidt. Samen met zijn engelen werd hij op de aarde gegooid. Toen hoorde ik een luide stem in de hemel zeggen: ‘Nu zijn de redding, de macht en het koningschap van onze God werkelijkheid geworden, en de heerschappij van zijn messias. Want de aanklager van onze broeders en zusters, die hen dag en nacht bij onze God aanklaagde, is ten val gebracht. Zij hebben hem dankzij het bloed van het lam en dankzij hun getuigenis overwonnen.’

23

Adam (mens) en Eva (moeder van alle levenden) zijn volgens de Bijbel de stamouders van de mensheid. Zij staan model voor de wijze waarop alle mensen in feite struikelen bij hun eerste zelfstan-dige optreden. Het Bijbelverhaal beschrijft een oerfeit dat zich voortdurend pleegt te herhalen in het leven van mensen. Het vertelt hoe er een fundamentele storing in de relatie met God ontstond, toen de mens zwichtte voor de verleiding - die werd gesymboli-seerd door de slang – en dat hij zich niets aantrok van Gods gebod en zijn eigen weg in volstrekte autonomie ging en daarom werd verdreven uit de tuin van Eden (Genesis 3). Jezus was volgens de christelijke theologie de ‘nieuwe Adam’. Hij (mens ten leven) deed teniet wat de eerste Adam (mens ten dode) teweeggebracht had: tegenover de vloek van zonde en dood plaatste hij vergeving, ver-zoening en eeuwig leven. Deze parallel trok men door naar Eva (moeder ten dode), Maria (moeder van de Levende) en de kerk (moe-der van levenden). Adam en Eva worden voorgesteld met de attributen die aan de zon-deval herinneren: ze bedekken hun naaktheid met vijgenbladeren (Genesis 3:7); Eva houdt de ‘ver-boden vrucht’ (Genesis 3:6) in de hand – hier een oosterse citrus-vrucht. Op het kader staat: Adam nos i[n] morte[m] praecipitat (Adam stort ons in de dood) en Eva occidendo obfluit (Eva brengt schade door te doden). De twee kleine kwartlu-netten beelden de gevolgen van de zonden uit: boven Adam: het offer van hun oudste zoon Kaïn wordt verworpen, dat van broer Abel wordt aanvaard; boven Eva: Kaïn doodt Abel (Genesis 4). De vermoorde Abel werd gezien als voorafbeelding van de gekruisigde Christus. Adam en Eva in ‘De aanbidding van het Lam’ zijn in feite twee – levensgrote – portretten. Eva heeft sprietig haar; in die tijd was een bolle buik een teken van vrouwelijk schoon. Adam is een forse man, met scherp getekende musculatuur en een wilde haar-dos. Het lijkt of hij zo uit de lijst

kan stappen.

24

Op het retabel kan een dertigtal soorten gewassen geïdentificeerd worden. Veel gewassen waren dragers van een of andere religieuze symboliek.

25

26

De schrijver van het boek Openbaring zag het nieuwe Jeruzalem: ‘Toen zag ik de heilige stad, het nieuwe Jeru-zalem, uit de hemel neerdalen, bij God vandaan. (….) De stad heeft het licht van de zon en de maan niet nodig: over haar schijnt Gods luister, en het lam is haar licht. De volken zullen in haar licht leven en de koningen op aarde betuigen daar hun lof. De poorten zullen overdag nooit gesloten worden, en nacht zal het er niet meer zijn. De volken zullen in haar hun lof en eer komen betuigen (21:2, 23-26). De architectuur van de gebouwen die op het retabel verwijzen naar het hemelse Jeruzalem heeft goti-sche en Rijnlands-Romaanse stijlkenmerken. De toren met de scherpe spits rechts is waarschijnlijk de Sint Nico-laaskerk te Gent.

27

© Leen den Besten Zevenaar 26 april 2012

Literatuur

Aerts, Lambert, De aanbidding van het Lam Gods. Een kunstkritische studie over het meesterstuk der Gebroeders Van Eyck, Diest: Pro Arte 1943. Bogaert, Jo, Van Eyck. De aanbidding van het Lam Gods. Machtsdroom en esoterie, Oosterzele: De Klip 2010. Charney, Noah, Het Lam Gods. 's Werelds meest begeerde kunstwerk. Het Gents altaarstuk van Van Eyck, Amsterdam: Luiting 2011. Denis, Valentin, Jan van Eyck. De aanbidding van het lam Gods, Amsterdam: Bonaventura 1964. Dhanens, Elisabeth, Het retabel van het Lam Gods in de Sint-Baafskathedraal te Gent, Gent: Bestendige Deputatie van de Provinciale Raad van Oostvlaanderen 1965. Luc Dequeker, Luc, Het mysterie van het Lam Gods. Filips de Goede en de Rechtvaardige Rechters van Van Eyck, Leu-ven: Peeters 2011. Puyvelde, Leo van, Het Lam Gods van Huibrecht en Jan van Eyck, Brussel 1959. Schmidt, Peter, Het Lam Gods, Leuven: Davidfonds 1995. Schmidt, Peter, Het Lam Gods, Leuven: Davidfonds, Kampen: Ten Have 2005.

De toren links zou de domtoren in Utrecht kunnen zijn. De toren op het retabel is pas enkele decennia later toegevoegd.

Het grootste gebouw op het retabel is achthoekig. De con-structie ervan is gotisch, maar wordt eigenaardig genoeg bekroond door een oosters aandoend koepeltje. Het zou een fictieve weergave kunnen zijn van de tempel in Jeruzalem. Sinds de kruistochten dachten veel christenen dat die acht-hoekig was geweest, omdat sommigen de nog steeds be-staande achthoekige ‘Koepel op de rots’ beschouwden als de tempel van Salomo.