Embed Size (px)
Citation preview
1
Opracowane
tematy
z biologii
dla II klasy
gimnazjum
Iwona Wiśniewska
Raszyn 2009
2
SPIS TREŚCI
1. Stanowisko człowieka w przyrodzie ………………………………… 4
2. Podobieństwa i różnice w budowie człowieka i innych ssaków……... 5
3. Przypuszczalny rodowód człowieka…………………………………. 6
4. Dlaczego wszyscy ludzie należą do jednego gatunku? ……………… 7
5. Układ narządów ruchu ……………………………………………….. 8
6. Budowa fizyczna i chemiczna kości ………………………………… 9
7. Budowa szkieletu osiowego …………………………………………. 11
8. Budowa szkieletu obwodowego ……………………………………… 13
9. Rodzaje połączeń kości ………………………………………………. 15
10. Budowa i podział mięśni ……………………………………………... 16
11. Wady i zniekształcenia w układzie ruchu ……………………………. 17
12. Pierwsza pomoc w urazach układu ruchu ……………………………. 18
13. Odżywianie …………………………………………………………… 19
14. Składniki pokarmowe i ich rola w organizmie ………………………. 20
15. Budowa ogólna i rola układu pokarmowego …………………………. 21
16. Rola poszczególnych elementów układu pokarmowego …………….. 22
17. Higiena układu pokarmowego ……………………………………….. 23
18. Środowisko a odżywianie się człowieka ……………………………… 25
19. Skład i rola krwi ………………………………………………………. 26
20. Mechanizmy obronne krwi ……………………………………………. 27
21. Grupy krwi ……………………………………………………………. 28
22. Budowa i rola naczyń krwionośnych …………………………………. 29
23. Budowa i rola serca w układzie krwionośnym ……………………….. 30
24. Obieg krwi mały, duży i krążenie wrotne …………………………….. 32
25. Budowa i funkcja układu chłonnego (limfatycznego) ………………… 33
26. Higiena układu krążenia ………………………………………………. 35
27. Pierwsza pomoc przy skaleczeniach i krwotokach …………………… 36
28. Budowa dróg oddechowych i płuc ……………………………………. 37
29. Wymiana gazowa w płucach i tkankach ……………………………… 39
30. Oddychanie komórkowe jako proces energetyczny ………………….. 41
31. Higiena układu oddechowego ………………………………………… 42
3
32. Drogi usuwania produktów przemiany materii
i energii (metabolizmu) ………………………………………………. 43
33. Budowa i rola poszczególnych elementów układu moczowego ……… 45
34. Mechanizm wydalania moczu i higiena układu moczowego …………. 47
35. Budowa i funkcje skóry ………………………………………………. 48
36. Higiena i urazy skóry …………………………………………………. 50
37. Skóra a promieniowanie UV ………………………………………….. 51
38. Rozmnażanie warunkiem istnienia organizmów ……………………… 52
39. Budowa i fizjologia narządów rozrodczych męskich ………………… 53
40. Budowa i fizjologia narządów rozrodczych żeńskich ………………… 56
41. Cykl miesiączkowy. …………………………………………………… 58
42. Przebieg rozwoju zarodkowego i płodowego człowieka ……………… 59
43. Kiedy osiągamy dojrzałość pełną? …………………………………….. 61
44. Budowa ogólna i rola układu nerwowego ……………………………… 63
45. Budowa oraz funkcje elementów mózgowia …………………………… 64
46. Budowa i rola rdzenia kręgowego ……………………………………… 66
47. Przewodzenie impulsów ……………………………………………….. 67
48. Odruchy bezwarunkowe i warunkowe ………………………………… 68
49. Rola obwodowego i autonomicznego układu nerwowego ……………. 69
50. W jaki sposób odbieramy wrażenia? …………………………………. 70
51. Wady wzroku ………………………………………………………….. 72
52. Ucho jako narząd słuchu i równowagi ………………………………… 73
53. Po co nam narządy węchu, smaku i dotyku? …………………………. 74
54. Higiena pracy umysłowej ……………………………………………. 78
55. Gruczoły wydzielania wewnętrznego ………………………………… 80
56. Zdrowie człowieka a środowisko ……………………………………… 83
Literatura ……………………………………………………………… 85
4
Temat: Stanowisko człowieka w przyrodzie.
Królestwo - Zwierzęta
Typ - Strunowce
Podtyp - Kręgowce
Gromada - Ssaki
Podgromada - Łożyskowce
Rząd - Naczelne
Rodzina - Człowiekowate (Hominidae)
Rodzaj - Człowiek (Homo)
Gatunek - Człowiek rozumny (Homo sapiens)
Typ – Strunowce
We wczesnym rozwoju zarodkowym występują zawiązki struny grzbietowej.
Podtyp – Kręgowce
1. Kręgosłup złożony z wielu skostniałych kręgów.
2. Można wyróżnić głowę, tułów, kończyny, ogon.
3. Ośrodkowy system nerwowy składa się z mózgu i rdzenia kręgowego.
Gromada – Ssaki
1. Skóra pokryta sierścią.
2. W większości są żyworodne.
3. Po urodzeniu młode karmione są mlekiem matki.
4. Płuca zbudowane z pęcherzyków płucnych.
5. 7 kręgów szyjnych.
Podgromada – Łożyskowce
Wytwarzają łożysko, przez które dochodzi pokarm i tlen do rozwijającego się
młodego organizmu.
Rząd – Naczelne
1. Dobrze rozwinięte półkule mózgowe.
2. Kończyny pięciopalczaste zakończone paznokciami.
3. Uzębienie zróżnicowane na siekacze, kły, zęby przedtrzonowe i trzonowe.
4. Chwytne dłonie i stopy zaopatrzone w przeciwstawny kciuk i paluch.
5. Widzą barwy, orientują się w środowisku naturalnym bardziej dzięki
wzrokowi niż za pomocą węchu.
5
Temat: Podobieństwa i różnice w budowie człowieka i innych ssaków.
Podobieństwa:
- ogólny plan budowy ciała
- siedem kręgów szyjnych
- dwuboczna symetria ciała
- kończyny pięciopalczaste, zakończone paznokciami
- rozwinięty mózg i narządy zmysłów
- zróżnicowane uzębienie
- dobrze rozwinięte płuca
- rozwój zarodka w łonie matki
- obecność gruczołów mlecznych
Mimo licznych podobieństw występują też różnice, które stawiają człowieka na
wyższym szczeblu ewolucyjnym.
Różnice:
- pionowa postawa ciała
- dwunożny sposób poruszania się
- krzywizny w kręgosłupie
- spłaszczona klatka piersiowa
- skrócenie części twarzowej czaszki, wysunięty podbródek
- powiększenie części mózgowej czaszki
- kończyny dolne są krótsze od dolnych i pozbawione funkcji odpornościowych
- zdolność manualna dłoni
- stopy wysklepione, przystosowane do chodzenia
- znikome owłosienie ciała
W trakcie ewolucji człowieka wykształciło się szereg cech charakterystycznych
tylko dla gatunku Homo sapiens, tzw. cechy swoiste, są to:
- pionowa postawa
- zdolność do abstrakcyjnego myślenia, co umożliwia rozwój inteligencji
- mowa ułatwiająca porozumiewanie się
- zdolność do pracy i wytwarzania narzędzi
-
6
Temat: Przypuszczalny rodowód człowieka.
Około 7-8 mln lat temu łańcuch górski rozdzielił Afrykę na część wschodnią i
zachodnią (oddzielone zostały linie rozwojowe szympansów i ludzi).
Zachodnia część nadal była wilgotna, wschodnia coraz bardziej sucha. Na
zachodzie ciągle rosły lasy, na wschodzie rozwinęła się sucha sawanna.
Afryka jest kolebka praludzi.
Korzyści jakie przodek człowieka uzyskał z przyjęcia pionowej postawy to:
- zwiększenie pola widzenia
- uwolnienie rąk od podpierania ciała podczas ruchu
Ausrtalopithecus ramidus – to najstarszy przodek człowieka. Jego szczątki
liczą sobie około 4,4 miliona lat. Odżywiał się pokarmem roślinnym oraz małą
ilością pokarmu zwierzęcego.
Homo habilis (człowiek zręczny) – pierwszy praczłowiek pojawił się około
2-1,5 miliona lat temu. Wytwarzał narzędzia rzeźnicze (ostrza i pięściaki).
Odżywiał się mięsem, był padlinożercą. Przyczynił się do wymarcia kilku
gatunków hien i tygrysów szablo zębnych.
I Wyjście z Afryki:
Homo erectus (człowiek wyprostowany) 1,8 – 1,9 mln lat temu wkroczył do
Europy, Azji, Chin i Jawy.
II Wyjście z Afryki:
Neandertalczyk (Homo neanderthalensis) 1,8 – 0,3 mln lat temu zajął znaczne
obszary Europy i Bliskiego Wschodu, na którym królowała epoka lodowcowa.
Wraz z jej końcem on także zniknął bez śladu. Żywił się głównie mięsem.
III Wyjście z Afryki:
(Homo sapiens) człowiek rozumny w Afryce wiódł życie koczownicze przez
kolejne 100 tyś lat na sawannie. Około 60 – 70 tyś lat temu nastąpiło III wyjście
z Afryki. Nasi przodkowie opanowali najpierw Bliski Wschód i obszary
śródziemnomorskie, potem Azję Południową i Wschodnią (10tyś lat), Australię
(40 tyś lat). Do Ameryki południowej dotarli w kilkanaście tysięcy lat, do
krańca Ameryki Południowej dotarli w 2 tyś lat.
Człowiek środowisko:
- w Nowej Zelandii wyginęły ptaki Moa
- na wyspie Mauritius wyginęły ptaki Dronty
- w Morzu Beringa wyginęły Krowy morskie
- w Ameryce Płn. Wyginęły Bizony
7
Temat: Dlaczego wszyscy ludzie należą do jednego gatunku?
Gatunek – jest to zbiór wszystkich osobników mających możliwość
swobodnego krzyżowania się i wydawania płodnego potomstwa.
Osobniki tworzące gatunek mają wspólne pochodzenie i odznaczają
się wspólnymi cechami.
Różnice w wyglądzie ludzi różnych ras są związane z cechami
wykształconymi w drodze przystosowania do określonych stref
klimatycznych. Powstał one dlatego, że grupy (populacje) ludzkie przez
tysiąclecia przebywały w rozmaitych okolicach kuli ziemskiej, gdzie podlegały
określonym wpływom środowiska zewnętrznego, np.: temperaturze,
nasłonecznieniu, wilgotności powietrza.
W obrębie gatunku ludzkiego Homo sapiens występują trzy odmiany
(rasy): Biała, żółta i czarna.
Przedstawiciele tych ras różnią się między sobą głównie kolorem skóry, co jest
spowodowane zawartością barwnika stanowiącego barierę ochronną przed
promieniowaniem słonecznym.
Odmiana (rasa) Warunki klimatyczne Cechy charakterystyczne
biała
(europejska)
mało światła, częste
deszcze i mgły
niewielko ilość barwnika w skórze,
wysoki i wąski nos, jasne oczy i
włosy
żółta
(mongolska,
azjatycka)
ostry, zimny, śnieżny
klimat
średnia ilość barwnika w skórze;
czarne oczy, czarne proste włosy;
niski wzrost i krótkie kończyny;
wąska szpara oczna, powieki mające
wyściółkę tłuszczową, płaska twarz i
nos
czarna
(murzyńska,
afrykańska)
gorący i wilgotny
klimat
duża ilość barwnika w skórze;
ciemna skóra i oczy; włosy czarne,
kręcone; szeroki płaski nos, grube
wargi
8
Temat: Układ narządów ruchu.
Układ ruchu obejmuje:
bierny aparat ruchu czynny aparat ruchu
układ szkieletowy układ mięśniowy
zbudowany z tkanki zbudowany z tkanki mięśniowej
kostnej i chrzęstnej poprzecznie prążkowanej
rola: rola:
- nadaje kształt ciału - umożliwia ruchy ciała
- zapewnia utrzymanie
pionowej postawy ciała
- decyduje o wielkości organizmu
- ochrania narządy wewnętrzne
Piętnastolatek ma 356 kości, dorosły człowiek ma 206 kości.
Ze względu na kształt wyróżniamy kości:
a) długie:
- ramieniowa
- udowa
b) krótkie:
- nadgarstka
- paliczki
c) płaskie:
- kości czaszki
- mostek
- łopatki
- kości biodrowe
d) wielokształtne:
- kręgi
- żebra
9
Temat: Budowa fizyczna i chemiczna kości.
Szkielet budują dwie tkanki chrzęstna i kostna.
Tkanka chrzęstna u dorosłego człowieka występuje tylko w niektórych
miejscach, np. w uchu, nosie, krtani w zakończeniach żeber, na powierzchniach
stawowych.
Komórki chrzęstne umieszczone są w substancji międzykomórkowej, często
zawierającej wiele białkowych włókien. Tkanka ta jest elastyczna, mocna i
wytrzymała.
Tkanka kostna jest 6-7 razy bardziej wytrzymała niż tkanka chrzęstna. Swą
twardość i odporność na złamania zawdzięcza dużej ilości substancji
międzykomórkowej. Substancja ta, składa się z włókien białkowych, na
powierzchni których odkładają się kryształy związków wapnia i fosforu, tworzy
współśrodkowe rury, zwane blaszkami kostnymi. W środku rur w kanale,
przebiegają nerwy i naczynia krwionośne rozprowadzające pokarm i tlen.
W samych blaszkach lub między nimi, w jamkach, znajdują się komórki kostne,
połączone ze sobą i z kanałem.
Kość otoczona jest okostną zawierająca komórki kościotwórcze, dzięki którym
możliwy jest proces budowy i odtwarzania kości w przypadku jej pęknięcia lub
złamania.
10
Nasady kości zbudowane są z istoty gąbczastej a te z blaszek kostnych.
Trzon kości tworzy istota zbita. W środku trzonu znajduje się szpik kostny.
Masa szkieletu stanowi 14% całej masy ciała.
Budowa chemiczna kości:
substancja organiczna związki nieorganiczne
osseina sole mineralne: wapnia i fosforu
nadają kości elastyczność nadają kości twardość
11
Temat: Budowa szkieletu osiowego.
Szkielet człowieka możemy podzielić na dwie podstawowe części: szkielet
osiowy i szkielet obwodowy.
Szkielet osiowy tworzą:
- kości czaszki
- kości kręgosłupa
- kości klatki piersiowej
Szkielet obwodowy tworzą:
- kości obręczy kończyn (barkowej i miednicznej)
- kości kończyn (kończyny górnej i kończyny dolnej)
Rola czaszki:
- osłania mózgowie
- nadaje kształt twarzy
- mieszczą się w niej narządy zmysłów i narząd żucia
Rola kręgosłupa:
- główna oś i podpora kręgosłupa
- ochrona dla rdzenia kręgowego
Kręgosłup składa się z pięciu odcinków, zawierających łącznie 33 lub 34 kręgi:
- odcinek szyjny: 7 kręgów
- odcinek piersiowy: 12 kręgów
- odcinek lędźwiowy: 5 kręgów
- odcinek krzyżowy: 5 kręgów
- odcinek ogonowy (guziczny): 4 lub 5 kręgów
12
Między każdą parą sąsiadujących kręgów znajduje się elastyczny krążek,
zbudowany z tkanki chrzęstnej, zwanej dyskiem. Dzięki temu kręgosłup jest
giętki i elastyczny. Kręgosłup ma naturalne krzywizny, jest podwójnie esowato
wygięty. Dzięki tym krzywiznom kręgosłup jest stabilny i wytrzymały.
Rola klatki piersiowej:
- ochrona płuc, serca, przełyku
- jej ruchy umożliwiają zmianę objętości płuc (wdech i wydech)
Budowa klatki piersiowej:
- 12 par żeber w tym: 7 par żeber właściwych (bezpośrednio połączonych z
mostkiem), 3 pary żeber rzekomych (przyczepione do chrząstki siódmego
żebra), 2 pary żeber wolnych (kończą się swobodnie w mięśniach ściany
brzucha)
- mostek
13
Temat: Budowa szkieletu obwodowego.
Obręcz kończyny górnej (pas barkowy) składa się z:
- dwóch łopatek
- dwóch obojczyków
Szkielet kończyny górnej wolnej składa się z:
- kości ramiennej
- kości przedramienia ( łokciowej i promieniowej)
- kości dłoni ( kości nadgarstka, kości śródręcza, kości palców składające się
z kości paliczków)
14
Obręcz miedniczna (pas miednicowy) złożona jest z trzech par kości:
- biodrowych
- kulszowych
- łonowych
Szkielet kończyny dolnej wolnej składa się z:
- kości udowej
- rzepki
- kości podudzia ( piszczelowej i strzałkowej)
- kości stopy: ( kości stępu, kości śródstopia, kości palców składające się z kości
paliczków)
15
Temat: Rodzaje połączeń kości.
Rodzaje połączeń kości
nieruchome półruchome ruchome (stawy)
-szwy kostne (tzw. chrząstkowe)
w czaszce - spojenie łonowe
- połączenie żeber kuliste zawiasowe
z mostkiem - ramieniowy - łokciowy
- biodrowy - kolanowy
Powierzchnie stykających się w stawie kości są pokryte gładką chrząstką,
zapobiegającą ich ścieraniu się.
Każdy staw otoczony jest z zewnątrz torebką stawową, stanowiącą ochronę
i zabezpieczenie stawu. Torebka wydziela do wewnątrz śliską maź, która zwilża
powierzchnię stawową kości, w celu zmniejszenia tarcia.
Dodatkowym zabezpieczeniem stawu są więzadła, czyli silne pasma tkanki
łącznej włóknistej.
16
Temat: Budowa i podział mięśni.
Ze względu na różnicę w budowie i czynnościach w tkance mięśniowej
wyróżniamy:
- tkankę mięśniową gładką
- tkanką mięśniową poprzecznie prążkowaną szkieletową
- tkankę mięśniową poprzecznie prążkowaną sercową
Tkanka mięśniowa gładka jest zbudowana z wydłużonych komórek, ściśle
przylegających do siebie. Mięśnie te kurczą się stosunkowo wolno i potrafią
długo przebywać w stanie skurczu. Działają niezależnie od naszej woli.
Z mięśni gładkich zbudowane są np. ścianki jelit oraz pęcherz moczowy.
Tkanka mięśniowa poprzecznie prążkowana, inaczej szkieletowa, jest
zbudowana z długich wielojądrowych włókien, powstałych z połączenia wielu
komórek. Włókna mięśni poprzecznie prążkowanych łatwo rozpoznać pod
mikroskopem, gdyż widoczne są poprzeczne prążki spowodowane różnym
załamaniem światła. Mięśnie te pracują szybko i szybko ulegają zmęczeniu.
Działają głównie zależnie od naszej woli.
Mięśnie szkieletowe stanowią przeciętnie 23% masy ciała kobiety i 40% masy
ciała mężczyzny.
Tkanka mięśniowa poprzecznie prążkowana sercowa działa niezależnie
od naszej woli.
Mięsnie wykonują pracę statyczna np. przy siedzeniu, staniu lub
dynamiczną np. przy chodzeniu, poruszaniu się.
Do pracy mięśnie potrzebują energii z pochodzącej z utleniania węglowodanów.
Jeśli nasze mięsnie pracują w takim tempie, że krew nadąża z dostarczeniem
tlenu, to węglowodan zostaje całkowicie rozłożony na wodę, dwutlenek węgla i
wyzwala się potrzebna energia. Część wykorzystują mięsnie do wykonywania
ruchu, część zamienia się w ciepło.
Gdy mięśnie są zmuszone do dużego wysiłku, a krew nie nadąża
z dostarczaniem tlenu, to rozkład glikogenu następuje do kwasu mlekowego.
Jest to oddychanie beztlenowe. Odczuwamy wtedy ból, bo nasze mięśnie tak
reagują na zakwaszenie swego środowiska.
Mięśnie zawsze ciągną, nie mogą pchać – wykonują swoją pracę,
kurcząc się. Każdy mięsień, który zgina kończynę, działa antagonistycznie w
stosunku do tego, który ją prostuje. Występują parami, np. zginacz –
prostownik.
17
Temat: Wady i zniekształcenia w układzie ruchu.
Wady w układzie ruchu:
a) wrodzone: np. wada stawu biodrowego
b) nabyte z powodu choroby:
- gruźlica kości lub stawów powoduje zniekształcenia kości
- krzywica jest chorobą wieku niemowlęcego i wczesnego dzieciństwa.
Przyczyną jest niedobór witaminy D
c) nabyte z winy otoczenia:
- np. najczęściej powstają w pierwszych miesiącach życia na skutek
niewłaściwego noszenia dziecka na rękach lub wczesnego zmuszania
niemowlęcia do siedzenia, stania lub chodzenia.
d) nabyte z własnej winy:
- skolioza (skrzywienie boczne kręgosłupa)
- lordoza (nadmierne wygięcie kręgosłupa do przodu)
- kifoza ( nadmierne wygięcie kręgosłupa do tyłu)
Płaskostopie (platfus) – jest to zniekształcenie stopy, polegające na obniżeniu
się fizjologicznych sklepień, w wyniku czego stopa
staje się płaska.
Przyczyną może być: - nadwaga
- niewłaściwe obuwie
- osłabienie mięśni i więzadeł
stopy
18
Temat: Pierwsza pomoc w urazach układu ruchu.
Rodzaj Objawy Pierwsza pomoc
złamanie - kończyna wykazuje nienormalne
wygięcie,
- uszkodzone miejsce puchnie
- poruszanie kończyną staje się
niemożliwe
kończynę należy
unieruchomić
zwichnięcie - obolałe miejsce sinieje i puchnie
- w przypadku pęknięcia torebki
stawowej zmienia się położenie
kości w stawie
unieruchomić uszkodzony
staw
stłuczenie stłuczone miejsce puchnie i tworzy
się siniak
okłady z zimnej wody,
lodu, kwaśnej wody
19
Temat: Odżywianie
Odżywianie – jest to dostarczanie każdej żywej komórce organizmu takich
substancji, jakich potrzebuje organizm do wzrostu i rozwoju.
Ze względu na rolę, jaką pełnią składniki pokarmowe w organizmie,
dzielimy je na kilka grup.
Składniki pokarmowe
budulcowe energetyczne regulujące
służą do budowy dostarczają energii regulują przebieg
i odnowy organizmu, potrzebnej organizmowi wielu procesów
są to: w trakcie spalania w organizmie
- białka w komórkach, są to:
- sole mineralne są to: - witaminy
- węglowodany - niektóre sole
- tłuszcze mineralne
20
Temat: Składniki pokarmowe i ich rola w organizmie.
Białka – są zbudowane z aminokwasów. Występują w mięsie, rybach, jajach,
mleku. Białka zwierzęce są pełnowartościowe, a roślinne
niepełnowartościowe, ponieważ nie zawierają wszystkich składników
potrzebnych do wzrostu i rozwoju organizmu.
Sole mineralne – są potrzebne do budowy związków organicznych i do
przebiegu określonych procesów życiowych.
Wapń i fosfor są niezbędne do budowy kości.
Fosfor jest niezbędny do prawidłowego rozwoju tkanki nerwowej.
Żelazo jest składnikiem hemoglobiny.
Fluor zabezpiecza zęby przed próchnicą.
Węglowodany (cukry) – są głównym źródłem energii dla organizmu. Zawarte
są głównie w pokarmach roślinnych( ziarnach zbóż, ziemniakach, kaszach,
nasionach roślin strączkowych). Dzielimy je na cukry proste, np. glukoza
i cukry złożone (skrobia, błonnik czyli celuloza).
Tłuszcze – są głównym składnikiem energetycznym naszego pożywienia. Ze
względu na pochodzenie dzielimy je na tłuszcze zwierzęce i tłuszcze roślinne.
Są zbudowane z glicerolu i kwasów tłuszczowych. Stanowią materiał zapasowy
materiał energetyczny gromadzony głównie pod skórą w postaci tkanki
tłuszczowej.
Witaminy- warunkują prawidłowy przebieg procesów życiowych. Brak
witamin prowadzi do choroby zwanej awitaminozą. Witaminy występują
w pokarmach pochodzenia roślinnego i zwierzęcego, np.: w pełnym mleku,
maśle, w surowych owocach i warzywach.
Witaminy dzielimy na dwie grupy:
- rozpuszczalne w tłuszczach – A, D, E, K
- rozpuszczalne w wodzie – C, PP, i z grupy B
Brak witaminy C powoduje szkorbut,
Brak witaminy D jest przyczyną powstawania krzywicy u dzieci,
Brak witaminy A powoduje zaburzenia widzenia.
21
Temat: Budowa ogólna i rola układu pokarmowego.
Układ pokarmowy
przewód pokarmowy: gruczoły trawienne:
- jama ustna - ślinianki
- przełyk - wątroba
- żołądek - trzustka
- dwunastnica (pierwszy
odcinek jelita cienkiego)
- jelito cienkie
- jelito grube
- odbytnica
Jama ustna - rozdrabnianie pokarmu
Jama ustna, żołądek, dwunastnica – trawienie pokarmu
Jelito cienkie - wchłanianie składników pokarmowych
Jelito grube - odciąganie wody
Odbytnica - usuwanie kału na zewnątrz organizmu (defekacja)
22
Temat: Rola poszczególnych elementów układu pokarmowego.
BUDOWA I ROLA PRZEWODU POKARMOWEGO
Odcinki
przewodu
pokarmowego
Budowa Zachodzące procesy
jama ustna
i gardło
jama ustna wysłana jest błoną
śluzową; znajdują się w niej:
- zęby: 32 zęby stałe, zróżnicowane
rozdrabnianie pokarmu.
- język zbudowany z tkanki
mięśniowej poprzecznie prążkowanej.
Na jego powierzchni występują nerwy
smakowe w tzw. kubkach
smakowych.
mieszanie pokarmu ze
ślina, odbieranie smaku,
formowanie kęsów i
przesyłani ich do
przełyku.
przełyk jest to przewód długości ok. 30 cm,
wyścielony od wewnątrz błoną
śluzową. W jego ściankach występują
mięśnie gładkie.
skurcze mięśni powodują
przesuwanie kęsów
pokarmowych do żołądka.
żołądek workowate rozszerzenie przewodu
pokarmowego. Ściana żołądka składa
się z błon: śluzowej, mięśniowej i
surowiczej. W błonie śluzowej
wewnętrznej znajdują się gruczoły
wytwarzające kwas solny i enzymy
trawienne.
pokarm zostaje
wymieszany z sokiem
żołądkowym,
produkowanym przez
gruczoły śluzówki. Białko
płynne ulega ścięciu i
rozpoczyna się jego
rozpad. Obecny w
żołądku kwas solny zabija
bakterie.
Jelito
cienkie(ok. 5-6
m długości).
Składa się z:
- dwunastnicy
dwunastnica ma kształt podkowy i
mierzy ok. 25-30 cm. Dochodzą do
nie przewody z wątroby,
doprowadzające żółć oraz przewody z
trzustki doprowadzające sok
trzustkowy.
zachodzą w niej głownie
procesy trawienia
pokarmów
- jelita czczego
- jelita krętego
na wewnętrznej ścianie jelita znajduje
się bardzo duża ilość kosmków
jelitowych, zwiększających
powierzchnię wchłaniania składników
pokarmowych.
wchłanianie do krwi i
limfy strawionych
składników
pokarmowych, takich jak:
glukoza, aminokwasy,
kwasy tłuszczowe, sole
mineralne, witaminy.
jelito grube
i odbytnica
brak kosmków jelitowych. W ścianach
jelita występują mięśnie podłużne.
zagęszczenie resztek
pokarmowych przez
odwodnienie. Częściowy
rozkład resztek
pokarmowych przez
bakterie. Wydalanie kału.
23
Temat: Higiena układu pokarmowego.
Przyczyny chorób układu pokarmowego to:
- nieprzestrzeganie higieny przygotowywania i spożywania pokarmów
- spożywanie dużych ilości słodyczy
- jedzenie posiłków w pośpiechu i w nerwowej atmosferze
- nieregularne spożywanie posiłków
- przejadanie się lub niedojadanie
- spożywanie potraw zbyt gorących i zbyt zimnych
- ciągłe napięcie nerwowe.
Choroby zakaźne układu pokarmowego to np. :
- wirusowe zapalenie wątroby (żółtaczka zakaźna)
- dur brzuszny
- czerwonka
Pasożyty jelitowe to np. :
- glista ludzka
- różne gatunki tasiemców
- owsiki
- włośnica
- ameba (pierwotniak wywołujący czerwonkę)
- bakterie wywołujące choroby zakaźne szerzące się drogą pokarmową np. dur
brzuszny
- wirusy np. wywołujące zapalenie wątroby typu A
Zasady prawidłowego odżywiania się to:
- odpowiednia ilość spożywanych posiłków
- odpowiednia jakość spożywanych posiłków
Zapotrzebowanie energetyczne organizmu zależy od:
- wieku
- płci
- klimatu
- stanu zdrowia
- rodzaju wykonywanej pracy itp.
24
Zapotrzebowanie energetyczne wyraża się w kaloriach 1 kaloria (1cal) to ilość
energii potrzebna do ogrzania 1 g wody o 1oC
Zgodnie z układem SI, jednostką energii jest dżul (J)
1kcal ≈ 4,19 kJ
1kJ ≈ 0,24 kcal
Ilość energii uzyskana w czasie spalania 1 g cukrów i białek wynosi 4,1 kcal,
Ilość energii uzyskana w czasie spalania 1 g tłuszczów wynosi 9,3 kcal.
W wartości energetycznej dziennej racji pokarmowej powinno być:
- 15% białek
- 55% cukrów
- 30% tłuszczów
Średnie dobowe zapotrzebowanie w wieku gimnazjalnym dla dziewcząt wynosi
około 2500 kcal, a dla chłopców około 3300 kcal.
Dzienne zapotrzebowanie organizmu na energię w poszczególnych posiłkach
wynosi:
- pierwsze śniadanie – 30%
- drugie śniadanie – 10%
- obiad - 40%
- kolacja – 20%
25
Temat: Środowisko a odżywianie się człowieka.
Negatywny wpływ na nasze zdrowie mają:
- niewłaściwy sposób produkowania żywności,
- niewłaściwy sposób używania pestycydów,
- stosowane nieodpowiednie środki konserwujące,
- trujące barwniki,
- nieodpowiedni sposób przechowywania,
- niewłaściwe opakowania żywności,
- gotowanie kwaśnych potraw w aluminiowych garnkach.
Do metali ciężkich zwanych metalami śmierci zaliczamy: ołów, kadm, rtęć.
Ołów – jest bardzo niebezpieczny dla dzieci, ponieważ, uszkadzając mózg,
powoduje znaczne ograniczenie ich rozwoju umysłowego.
Kadm – powoduje choroby nerek, kruchość i łamliwość kości oraz choroby
nowotworowe, zgłasza u dzieci.
Związki rtęci – dostają się z pokarmem do organizmu, kumulują się w mózgu,
powodując bóle głowy, zmiany w psychice, zaburzenia mowy, pogorszenie
wzroku i słuchu.
Pestycydy – to środki ochrony roślin, zabezpieczające rośliny uprawne przed
owadami, gryzoniami, a także tzw. „chwastami”. Stosuje się je również w
magazynach przechowujących żywność.
Związki te mogą powodować nowotwory, wady rozwojowe płodu, poronienia i
uszkodzenia wielu organów.
WHO – to Światowa Organizacja Zdrowia
Rolnictwo ekologiczne polega na zmianie sposobu uprawy roli.
Metody stosowane w rolnictwie ekologicznym oparte są na:
- używaniu nawozów organicznych
- właściwym doborze sąsiedztwa, czyli uprawie odpowiednich roślin obok siebie
- zrezygnowania z monokultur zwierzęcych i roślinnych
- maksymalnym wykorzystaniu organicznych odpadków i jak największym ich
zwrocie do gleby, z której zostały wytworzone.
26
Temat: Skład i rola krwi.
KREW
część płynna część stała
osocze składniki morfotyczne
erytrocyty leukocyty trombocyty
(krwinki czerwone) ( krwinki białe) (płytki krwi)
4-5 milionów w 1mm3
4,8-10 tysięcy w 1 mm3
150-400 tysięcy
w 1 mm3
Rola krwi w organizmie człowieka
Transportowa Obronna Termoregulacyjna
transport: obrona organizmu przed: utrzymanie ciepłoty
- tlenu wirusami i bakteriami ciała
- dwutlenku węgla - białe ciałka krwi
- wody - przeciwciała
- składników odżywczych przed krwotokiem:
- hormonów - płytki krwi
- produktów
przemiany materii
27
Temat: Mechanizmy obronne krwi.
Odporność - jest to zdolność leukocytów do rozpoznawania elementów
własnego organizmu i elementów obcych.
Na powierzchni każdej komórki znajdują się charakterystyczne cząsteczki, są to
antygeny – organizm je zna i rozpoznaje jako „swoje”.
Wirusy, bakterie i grzyby również posiadają antygeny , ale organizm rozpoznaje
je jako „obce”.
Gdy wirus atakuje nasze komórki, wtedy limfocyty rozpoznają antygeny na jego
powierzchni jako „obce”. Limfocyty w różny sposób bronią nasz organizm.
Jedne z nich wpływają na powstanie przeciwciał.
Przeciwciała – są to białka o budowie chemicznej dopasowanej do każdego
antygenu, jak „klucz do zamka”. Mają one kształt Y i, łącząc się z antygenem,
powodują jego unieszkodliwienie.
Rodzaje białych krwinek
limfocyty monocyty granulocyty
- wytwarzanie - pochłaniają obce ciała - pochłanianie
przeciwciał - wytwarzają białko (fagocytoza)
- zabliźnianie (interferon), hamujące bakterii i innych
ran namnażanie się wirusów mikroorganizmów
w innych komórkach
28
Temat: Grupy krwi.
Grupa krwi Antygen Przeciwciała
0 brak a i b
A A b
B B a
AB A i B brak
Surowica krwi – jest to osocze krwi pozbawione czynnika (włóknika)
powodującego krzepnięcie krwi.
Jeżeli do jednej zlewki wlejemy krew grupy A i krew grupy B, to okaże się,
że przeciwciała znajdujące się w osoczu natychmiast zareagują. Ich cząsteczki w
kształcie litery Y, łącząc się z antygenami krwinek, tworzą między nimi mostki i
w ten sposób zlepiają krwinki ze sobą. W krwi pojawiają się kłaczki, które
zatykają naczynia i następuje śmierć organizmu.
Obecnie podajemy chorym wyłącznie krew tej samej grupy.
Bio
rca
krw
i
Dawca krwi
0 A B AB
0 + - - -
A + + - -
B + - + -
AB + + + +
Legenda:
+ można przetaczać krew
- nie można przetaczać krwi
Grupy krwi i możliwości przetaczania jej.
29
Temat: Budowa i rola naczyń krwionośnych.
Układ krwionośny człowieka jest zamknięty. Oznacza to, że krew nie wylewa
się do jam ciała, ale krąży w naczyniach zwanych żyłami i tętnicami.
Naczynie Budowa Funkcja
tętnice Ściany napięte, wytrzymałe
na duże ciśnienie krwi.
Posiadają grubą warstwę
mięśniową i warstwę
sprężystej tkanki łącznej.
Wyprowadzają krew od serca
do całego ciała. Przy każdym
skurczu serca w tętnicach
powstaje fala uderzeniowa
wyczuwalna jako puls.
żyły Ściany cienkie i wiotkie,
ponieważ zawierają mniej
tkanki mięśniowej i sprężystej.
Posiadają zastawki
uniemożliwiające cofanie się
krwi.
Doprowadzają krew do serca.
naczynia
włosowate
Ich ściany zbudowane są
z jednej warstwy komórek.
W sieci naczyń włosowatych
występują naczynia włosowate
tętnicze i żylne.
Przez cienkie ścianki odbywa
się wymiana gazów i
składników odżywczych oraz
produktów przemiany
komórkowej między krwią
a komórkami ciała.
cecha żyły tętnice
kierunek
przepływu
krwi
do serca od serca
warstwa
mięśni
cieńsza grubsza
światło większe mniejsze
zastawki są nie ma
30
Temat: Budowa i rola serca w układzie krwionośnym.
Serce jest pompą ssąco-tłoczącą układu krwionośnego.
Leży po lewej stronie klatki piersiowej, nad przeponą, jest zwrócone
koniuszkiem w lewo, a podstawą w prawo.
Serce otoczone jest workiem osierdziowym (osierdziem), wypełnionym
niewielką ilością płynu, który łagodzi tarcie występujące w czasie skurczu
rozkurczu.
Serce od chwili naszego powstania (czwarty tydzień rozwoju zarodkowego)
aż do śmierci, bez odpoczynku uderza przynajmniej raz na sekundę.
Bije 70 razy na minutę w czasie spoczynku. W ciągu minuty przepompowuje
4 – 6 litrów krwi, podczas dużego wysiłku nawet do 45 litrów.
Jama serca podzielona jest na podłużną przegrodą na dwie części lewą i
prawą. W każdej części wyróżniamy przedsionek i komorę. Między
przedsionkami i komorami występują otwory zaopatrzone w zastawki
przedsionkowo-komorowe, zabezpieczające przed cofaniem się krwi w czasie
skurczu komór i tętnic.
Na powierzchni serca znajdują się naczynia wieńcowe. Mają one za
zadanie doprowadzić do serca tlen i składniki odżywcze oraz odprowadzać
produkty przemiany materii.
W pracy serca można wyróżnić trzy fazy:
- faza pierwsza: skurcz przedsionków, krew przepływa do komór;
- faza druga: skurcz komór przy zamkniętych zastawkach przedsionkowo-
komorowych, krew pod dużym ciśnieniem zostaje wtłoczona do tętnic,
przedsionki rozkurczają się;
- faza trzecia: krótki odpoczynek serca;
31
32
Temat: Duży i mały obieg krwi oraz krążenie wrotne.
Obieg krwi duży:
- lewa komora
- aorta (tętnica główna)
- naczynia włosowate w komórkach
- żyła główna
- prawy przedsionek
Obieg krwi mały (płucny)
- prawa komora
- tętnica płucna
- naczynia włosowate w płucach
- żyły płucne
- lewy przedsionek
Krążenie wrotne:
Żyły zabierają krew wypływającą z kosmków jelitowych i doprowadzają ją żyłą
wrotną do wątroby. Tutaj cukier zostaje zmagazynowany w postaci glikogenu,
magazynowane są również tłuszcze. Oczyszczona krew wraca żyłą wątrobową
do krwiobiegu, do żyły głównej.
33
Temat: Budowa i funkcja układu chłonnego (limfatycznego).
Rola układu limfatycznego:
- ułatwia powrót płynów tkankowych do układu krwionośnego
- pełni funkcję odpornościową
- produkuje limfocyty
- pobiera i transportuje tłuszcz z przewodu pokarmowego
Schemat krążenia limfy:
przestrzenie
międzykomórkowe
włosowate
naczynia
limfatyczne
większe
naczynia
limfatyczne
serce żyła
główna
przewody
limfatyczne
węzły
chłonne
Porównanie budowy i funkcji układu krwionośnego i limfatycznego:
Układ krwionośny Układ limfatyczny
Zamknięty Otwarty
Krew płynie do serca i od serca Limfa płynie tylko w jednym
kierunku – do serca
Krew jest tłoczony do naczyń dzięki
skurczom serca
Limfa jest tłoczona do naczyń dzięki
skurczom otaczających mięśni
Tworzy obieg duży i mały Zbiera osocze i białe ciałka, które
wydostały się do przestrzeni
międzykomórkowych
Zawiera leukocyty Produkuje limfocyty niszczące
bakterie
Naczynia włosowate mają charakter
tętniczek i żył
Naczynia włosowate są ślepo
zakończone w przestrzeniach
międzykomórkowych
34
35
Temat: Higiena układu krążenia.
Choroby układu krwionośnego
Zakaźne Cywilizacyjne
Przenoszone przez krew za wywołane stresami,
Pośrednictwem owadów, np.: zanieczyszczeniem środowiska,
- dur plamisty (wesz) niewłaściwym odżywianiem się:
- malaria (komar) - miażdżyca naczyń
- choroba wieńcowa
- zawał mięśnia sercowego
- nadciśnienie tętnicze
Szkodliwy wpływ na układ krążenia i inne narządy ma palenie tytoniu i
picie alkoholu.
Działanie nikotyny powoduje: wzrost ciśnienia tętniczego, chorobę
wieńcową, arytmię, miażdżycę, zawał serca, zmniejszenie pojemności płuc,
zmniejszenie pobierania tlenu przez hemoglobinę w płucach.
Działanie alkoholu powoduje: uszkodzenie mięśnia sercowego,
nadciśnienie krwi, zawał serca, uszkodzenie wątroby, owrzodzenie żołądka i
dwunastnicy, niszczenie komórek nerwowych.
Zapobiegać chorobom układu krążenia możemy poprzez: higieniczny tryb
życia, prawidłowe odżywianie, unikanie alkoholu i papierosów, unikanie stresu,
uprawianie sportu (czynny wypoczynek).
Obecnie bardzo groźną i ciągle nieuleczalną chorobą jest AIDS, czyli
nabyty zespół zaniku odporności. Wirus HIV może zostać przeniesiony w
trakcie przetaczania zakażonej krwi. Atakuje komórki układu odpornościowego,
a zwłaszcza nadzorującego go limfocyty.
36
Temat: Pierwsza pomoc przy skaleczeniach i krwotokach.
- miejsce krwawienia powinno być umieszczone powyżej poziomu serca
poszkodowanego, jeśli rana znajduje się na kończynie górnej, powinna być ona
uniesiona.
- jeżeli miejsce krwawienia znajduje się w górnej połowie ciała ( głowa, szyja,
ramiona), głowę i klatkę piersiową należy ułożyć w pozycji lekko uniesionej.
- przy ranach dolnej połowy ciała (brzuch, miednica, nogi) poszkodowany
powinien leżeć z miednicą i nogami lekko uniesionymi. Po odpowiednim
ułożeniu krwotok powinien się zmniejszyć, następnie należy wykonać
opatrunek uciskowy.
Pierwsza pomoc przy skaleczeniach i krwotokach
Rodzaj Objawy Pierwsza pomoc
skaleczenie niewielkie uszkodzenie
skóry i naczyń
krwionośnych
- zdezynfekować ranę
- założyć opatrunek
krwotoki:
a) żylny
krew wypływa z rany
powoli i ma kolor
ciemnoczerwony
- ucisnąć ranę
- założyć opatrunek
b) tętniczy krew wypływa z rany
pulsującym strumieniem
i ma kolor jasnoczerwony
- założyć opaskę uciskową
i opatrunek,
- zgłosić się do lekarza
c) z nosa krwawienie dość obfite - posadzić poszkodowanego
z pochyloną głową,
wydmuchać nos, można
przyłożyć do grzbietu nosa
zimny okład
małe krwawienie - ucisnąć miękką część nosa
palcami i tak trzymać kilka
minut
omdlenie chory blednie, na czole
pojawiają się kropelki
potu, występuje szum w
uszach
- kładziemy chorego na ziemi
i unosimy nogi do góry,
aby krew dopłynęła do
mózgu
37
Temat: Budowa dróg oddechowych i płuc.
Głównym zadaniem układu oddechowego jest pobieranie tlenu i wydalanie
dwutlenku węgla. Dzięki temu wszystkie żywe komórki ciała zaopatrzone są w
tlen.
Do narządów oddechowych należą
drogi doprowadzające powietrze narządy wymiany gazowej
górne: dolne: - pęcherzyki płucne
- jama nosowa - krtań
- gardło - tchawica
- oskrzela
38
Część układu Budowa Rola
Jama nosowa Przedzielona jest przegrodą na
dwie połowy. W górnej części
nosa występują zakończenia
nerwów węchowych; wnętrze
wysłane jest nabłonkiem
migawkowym i błoną śluzową
Oczyszczanie,
ogrzewanie i nawilżanie
wdychanego powietrza.
Odbieranie wrażeń
węchowych.
Gardło Wspólna część układu
pokarmowego
i oddechowego.
Krtań Składa się z chrząstek
połączonych ze sobą więzadłami
i mięśniami. W czasie połykania
pokarmów wejście do krtani
zamyka nagłośnia. Wewnątrz
krtani występują struny głosowe,
są to fałdy nabłonkowe wibrujące
pod wpływem przechodzącego
powietrza.
Narząd głosu
Ściany wewnętrzne krtani są
pokryte nabłonkiem z ruchomymi
rzęskami
Usuwanie płynów
i zanieczyszczeń
z wdychanego powietrza
Tchawica Podkowiaste chrząstki połączone
błonami. Ich wnętrze wysłane jest
błoną śluzową pokrytą
nabłonkiem z ruchomymi
rzęskami
Wychwytywanie pyłów
i usuwanie ich z dróg
oddechowych w czasie
kaszlu. Ogrzewanie
i nawilżanie powietrza.
Oskrzela Stanowią przedłużenie tchawicy.
Oskrzela główne rozdzielają się
na mniejsze.
Doprowadzają powietrze
do płuc.
Płuca Oskrzela rozdzielają się na
oskrzeliki zakończone
pęcherzykami płucnymi. Ściany
pęcherzyków zbudowane są z
nabłonka jednowarstwowego,
otoczonego gęstą siecią naczyń
krwionośnych włosowatych.
Wymiana gazowa między
powietrzem a krwią.
39
Temat: Wymiana gazowa w płucach i tkankach.
Wymiana gazowa, zachodzi w pęcherzykach między naczyniami
włosowatymi krwionośnymi a wnętrzem pęcherzyka. Odbywa się również
między naczyniami włosowatymi a komórką.
Tlen rozpuszcza się w płynie tkankowym, który otacza każdy pęcherzyk
płucny, przechodzi przez ścianę pęcherzyka oraz naczynia włosowate i dostaje
się do krwi. Tlen pobrany w pęcherzykach płucnych łączy się z hemoglobiną
tworząc oksyhemoglobinę. Proces ten nazywamy zewnętrzną wymianą
gazową.
Tlen pobrany w pęcherzykach płucnych transportowany przez krew dociera
do tkanek. Tam odbywa się wymiana gazowa wewnętrzna, tzn. tlen przenika
do komórek (zanurzonych w płynie tkankowym), a z komórek pobierany jest
dwutlenek węgla, który z krwią wędrować będzie do płuc.
Wędrówka gazów odbywa się na zasadzie dyfuzji.
40
Mechanizm wentylacji płuc
Wdech: Wydech:
- mięśnie międzyżebrowe - mięśnie międzyżebrowe
kurczą się rozluźniają się
- żebra unoszą się do góry - żebra wracają do
- zwiększa się objętość pierwotnego położenia
klatki piersiowej - zmniejsza się objętość
- przepona spłaszcza się klatki piersiowej
Ilość wdychanego powietrza zależy od:
- tempa oddychania
- głębokości oddychania
Pęcherzyków płucnych jest około 750 milionów i mają powierzchnię ok. 90 m2 .
Przeciętnie wykonujemy wdech 14 razy na minutę.
Za każdym razem objętość naszego wdechu wynosi około 0,5 litra powietrza.
Co minutę przez płuca przepływa 7 – 8 litrów powietrza.
41
Temat: Oddychanie komórkowe jako proces energetyczny.
Oddychanie wewnątrzkomórkowe – polega na utlenianiu związków
organicznych przy udziale tlenu, w celu
uzyskania energii niezbędnej dla
prawidłowego przebiegu wszelkich
procesów życiowych.
Energia wyzwalająca się w wyniku oddychania zostaje zamieniona na energię
mechaniczną potrzebną do wykonywania ruchu. W wyniku pracy mięśni
wyzwala się przy okazji energia cieplna. Komórki nerwowe przekształcają
energię wiązań chemicznych nie w ciepło, nie w ruch, lecz w bardzo słaby
sygnał elektryczny, czyli impuls nerwowy.
Sposoby wykorzystania energii
Rodzaj energii Wykorzystanie
Chemiczna Budowa białek w komórce, wzrost, podział komórek.
Mechaniczna Praca komórek mięśniowych – poruszanie, wzrost.
Cieplna Utrzymanie stałej temperatury ciała.
Bioelektryczna Praca komórek nerwowych – odbieranie podniet
i przewodzenie.
Warunkiem życia każdej komórki są nieustające procesy zachodzące
w organizmie. Polegają one na rozpadzie materii – dysymilacji, oraz na
nieustannej ich odbudowie – asymilacji, w wyniku której powstają nowe
charakterystyczne dla danej komórki związki chemiczne.
Metabolizm ( czyli przemiana materii i energii) – to procesy chemiczne
i fizyczne zachodzące w komórkach, warunkujące ich życie,
czyli życie całego organizmu.
Podczas oddychania komórkowego w wyniku rozkładu cukrów i tłuszczów
powstają dwutlenek węgla i woda, natomiast z białek dodatkowo jeszcze
powstają związki azotowe ( mocznik – składnik moczu).
Mocznik i inne związki azotowe razem z wodą wydalane są przez nerki.
Niewielka ilość mocznika wraz z dwutlenkiem węgla i wodą, opuszcza
organizm przez skórę. Przez płuca usuwany jest dwutlenek węgla i woda w
postaci pary wodnej.
42
Temat: Higiena układu oddechowego.
Sprawność układu oddechowego zależy od:
- dobrze wysklepionej klatki piersiowej
- silnych mięśni oddechowych
- dobrze rozwiniętych płuc.
Sprawność naszego układu oddechowego zmniejszają choroby zakaźne, które
przenoszą się drogą kropelkową.
Są to: - angina - ospa wietrzna
- grypa - odra
- zapalenie płuc - szkarlatyna
- zapalenie oskrzeli - błonica
- gruźlica - koklusz
Do chorób układu oddechowego należą również:
- pylicę płuc
- astma
- rak płuc
Sposoby zapobiegania chorobom:
- unikanie kontaktu z osobami chorymi
- przestrzeganie zasad higieny
- wciąganie powietrza przez nos
- hartowanie organizmu
- uprawianie sportu
- poddawanie się szczepieniom ochronnym
- unikanie pomieszczeń zadymionych dymem papierosowym i niepalenie
papierosów.
Wpływ palenia papierosów na układ oddechowy
W dymie tytoniowym znajdują się: nikotyna tlenek węgla (czad) substancje
drażniące
substancje
smołowe
Wpływa
niekorzystnie na:
- płuca
- serce
- naczynia
krwionośne
- przewód
pokarmowy
- utrudnia
transport tlenu do
tkanek
- powodują stany
zapalne oskrzeli
- uszkadzają
nabłonek
wyścielający
drogi oddechowe
Wywołują raka:
- języka
- krtani
- płuc
- pęcherza
moczowego
43
Temat: Drogi usuwania produktów przemiany materii i energii
(metabolizmu).
Wydalanie - jest to usuwanie z organizmu zbędnych, a czasem nawet
szkodliwych produktów przemiany materii i energii.
Wydalanie
nerki skóra płuca
- mocznik, - woda, - dwutlenek
- woda, - mocznik, węgla (CO2),
- sole min. - dwutlenek - para wodna
(mocz) węgla (CO2),
- amoniak,
- sole min. (pot)
Do ważniejszych funkcji układu moczowego należy:
- równowaga środowiska wewnętrznego;
- regulowanie objętości i ciśnienia krwi;
- regulowanie zawartości wody w organizmie;
- regulowanie gospodarki mineralnej;
- utrzymywanie odpowiedniego odczynu (kwasowości) krwi i limfy.
44
Budowa układu moczowego
45
Temat: Budowa i rola poszczególnych elementów układu moczowego.
BUDOWA UKŁADU MOCZOWEGO
Elementy
układu
moczowego
Budowa Funkcja
Nerki Na przekroju nerki wyróżniamy:
- korę nerki, w której znajdują się kłębuszki
nerkowe, będące splotem włosowatych
naczyń krwionośnych otoczonych torebką.
- rdzeń nerki, w nim znajdują się kanaliki
nerkowe uchodzące do piramid nerkowych,
które z kolei uchodzą do miedniczek
nerkowych.
Produkcja moczu
pierwotnego.
Powstawanie
moczu
ostatecznego.
Moczowody Przewody łączące miedniczkę nerkową
z pęcherzem moczowym. Ich ściany
zbudowane są z tkanki mięśniowej gładkiej,
a od wewnątrz wyścielone są błoną śluzową.
Przepływ moczu.
Pęcherz
moczowy
Ścianki zbudowane z mięśni gładkich.
Pojemność wynosi od 300-700 cm3.
Zbieranie moczu.
Cewka
moczowa
Jest zbudowana z mięśni gładkich. Wewnątrz
znajduje się błona śluzowa, między
pęcherzem a cewka moczową występuje
mięsień zwieracz.
Wyprowadzanie
moczu.
Nerfron – to podstawowa funkcjonalna jednostka nerki, składa się z:
- ciałka nerkowego,
- kanalika krętego.
Ciałko nerkowe to kłębuszek naczyń włosowatych otoczony przez torebkę
kłębuszka zwaną torebką Bowmana. Torebka kłębuszka przechodzi w kanalik
kręty.
46
Dane:
Na dobę przez nerki przepływa 1400 litrów krwi,
w naczyniach naszego ciała jest jej około 5 litrów.
W wyniku jej oczyszczenia powstaje około 170 litrów moczu pierwotnego.
Po zagęszczeniu do wydalenia pozostaje już tylko 0,5 – 2 litrów moczu
ostatecznego.
Analiza moczu:
Barwa – słomkowa lub jasnosłomkowa
Odczyn – kwaśny lub obojętny (pH 4,5-7,5)
Cukier – brak
Białko – brak
Bilirubina – brak
Urobilinogen – w normie
Ciała ketonowe – brak
Osad moczu:
Nabłonki – pojedyncze
Krwinki czerwone – do kilku w polu widzenia
Krwinki białe – kilka w polu widzenia
Prawidłowe wyniki badania moczu powinny być zbliżone do podanych.
Brązowa barwa moczu może sugerować problemy z pęcherzykiem żółciowym,
a nawet żółtaczkę.
Cukier w moczu świadczy o zbyt małej ilości insuliny we krwi, czyli o chorobie
trzustki.
Bardzo mała ilość białka w moczu może świadczy o wykonaniu wysiłku tuż
przed analizą.
Białko w moczu świadczy o uszkodzeniu nerek.
Kwas moczowy
Krwinki czerwone w moczu mogą wskazywać na kamicę nerkową.
Bilirubina i urobilinogen są różnymi produktami przemian hemoglobiny.
Wykonując w moczu test ciążowy można stwierdzić ciążę.
47
Temat: Mechanizm wydalania moczu i higiena układu moczowego.
W pęcherzu może zmieścić się do 1,7 litra moczu . Wypływ moczu następuje
w wyniku skurczu mięsni pęcherza i rozkurczu zwieracza pęcherza moczowego.
W ciągu doby człowiek wydala średnio 600-1500 ml moczu.
W skład moczu wchodzą:
- mocznik,
- kwas moczowy,
- amoniak,
- sole mineralne,
- woda.
Do najczęściej spotykanych chorób układu moczowego należą:
- przewlekłe i ostre zapalenie nerek,
- zapalenie pęcherza moczowego,
- zapalenie cewki moczowej,
- kamica moczowa.
Głównym czynnikiem wywołującym choroby układu moczowego są bakterie
i czynniki klimatyczne, np. temperatura.
Aby uniknąć chorób, należy:
- nie przetrzymywać moczu;
- przestrzegać zasad higieny osobistej;
- nosić ciepłą odzież w dni chłodne i wietrzne.
48
Temat: Budowa i funkcje skóry.
Funkcje skóry:
- stanowi powłokę zewnętrzną ciała,
- odbiera wrażenia ze środowiska za pomocą receptorów (zakończeń
nerwowych),
- stanowi barierę przed wnikaniem bakterii do wnętrza ,
- ochrania organizm przed utratą ciepła,
- wytwarza witaminę D3,
- uczestniczy w procesach wydzielania i wydalania,
- ochrania przed promieniowaniem nadfioletowym.
W budowie skóry wyróżniamy:
- naskórek,
- skórę właściwą,
- tkankę podskórną.
49
BUDOWA SKÓRY
Warstwa
skóry
Budowa
Naskórek:
- warstwa
zrogowaciała
- warstwa
rozrodcza
Komórki zrogowaciałe tworzą nabłonek wielowarstwowy o
różnej grubości. Najstarsze komórki złuszczają się w postaci
cienkich płatów.
Jest to warstwa macierzysta naskórka, ponieważ powstają tu
nowe komórki. Z niej powsrają gruczoły skóry, włosy i
paznokcie. Występują tu komórki produkujące barwnik, zwany
melaniną, nadający barwę włosom i skórze. Warstwa ta chroni
tównież organizm przed działaniem promieni ultrafioletowych.
Pod wpływem promieniowania ilość barwnika zwiększa się,
zabezpieczając głębsze warstwy skóry i zmniejszając ryzyko
zachorowania na raka skóry.
Skóra
właściwa
Zbudowana jest z tkanki łącznej. Jej grubość wynosi 0,5-3 mm.
Występują tu włosowate naczynia krwionośne i
limfatyczne,nerwy, ciałka zmysłowe, cebulki włosowe oraz
części wydzielnicze gruczołów potowych. Odznaczają się dużą
elastycznością i wytrzymałością.
Tkanka
podskórna
Składa się z tkanki łącznej i podściólki tłuszczowej. Chroni
organizm przed utratą ciepła.
50
Temat: Higiena i urazy skóry.
Na powierzchni skóry gromadzi się brud, który składa się z:
- potu,
- łoju,
- złuszczonych komórek nabłonka,
- kurzu,
- licznych bakterii.
W okresie dojrzewania na skórze twarzy, szyi, pleców pojawia się trądzik.
Jest on spowodowany zaburzeniami hormonalnymi w organizmie. Trądzik nie
jest stanem chorobowym i jeżeli nie zostanie zainfekowany, po jakimś czasie
zniknie.
Czystość i higiena skóry zabezpiecza nas przed pasożytami, np.: wszawicą,
pchłami, świerzbowcem.
Do najczęściej występujących chorób skóry zaliczamy:
- grzybicę,
- opryszczkę,
- ropne choroby skóry wywołane przez bakterie,
- łuszczycę,
- choroby alergiczne.
Oparzenia mogą być spowodowane: ogniem, wrzącą wodą, związkami
chemicznymi, promieniami słonecznymi. Rozróżniasie trzy stopnie oparzeń.
Jedynie w przypadku oparzenia pierwszego stopnia (zaczerwienienie i lekki
obrzęk skóry) nie trzeba zwracać się do lekarza.
W przypadku oparzenia stosujemy zimne okłady aż do ustąpienia bólu.
Nie wolno stosować żadnych maści, proszków czy olejków.
Odmrożenia poznajemy po zblednięciu skóry i utracie jej wrażliwości,
ponieważ ustaje tam krążenie krwi. Pomoc polega na przywróceniu krążenia
przez podanie ciepłej herbaty do picia, owinięcie kocem zmarzniętego
człowieka lub kąpieli w ciepłej wodzie.
51
Temat: Skóra a promieniowanie UV.
Zbyt duża ilość promieni UV powoduje:
- zmniejszenie odporności organizmu na zarażenia chorobami wirusowymi,
- sprzyja przekształcaniu się komórek skóry w komórki nowotworowe,
- przyspiesza proces starzenia się skóry,
- nie jest bezpieczna dla oczu,
- wpływa ujemnie na produkcję żywności.
Zastosowanie freonów spowodowało zanikanie ozonu, który zatrzymuje
nadmiar szkodliwych promieni UV docierających do Ziemi.
Aby chronić warstwę ozonową, nie można używać przedmiotów, do produkcji
których użyto freonów.
52
Temat: Rozmnażanie warunkiem istnienia organizmów.
Rozmnażanie – jest to zdolność do wydawania na świat potomstwa,
inaczej – zapewnienie istnienia gatunku.
Sposób rozmnażania się organizmów
bezpłciowy płciowy
potomstwo otrzymuje materiał potomstwo otrzymuje materiał
genetyczny od jednego organizmu, genetyczny od obojga rodziców,
gdyż powstaje z komórek tego wytwarzających komórki
samego osobnika, np.: rozrodcze (plemniki, komórki
- podział komórki jajowe); następuje proces
- pączkowanie zapłodnienia; ze względu
- zarodniki na sposób umiejscowienia
- bulwy, cebule, kłącza, sadzonki zarodka wyróżniamy:
- jajorodność
- jajożyworodność
- żyworodność
Człowiek rozmnaża się płciowo, należy do istot żyworodnych
i rozdzielnopłciowych.
53
Temat: Budowa i fizjologia narządów rozrodczych męskich.
Narządy płciowe męskie
wewnętrzne zewnętrzne
- jądra - prącie
- najądrza - moszna
- nasieniowody
- gruczoł krokowy
- pęcherzyki nasienne
Narząd Budowa Rola
Jądra Parzyste gruczoły długości ok. 4-5
cm. Składają się z licznych
kanalików nasiennych. Przestrzenie
między kanalikami wypełnia tkanka
łączna.
W kanalikach
nasiennych
produkowane są
plemniki. Komórki
tkanki łącznej produkują
męski hormon –
testosteron.
Najądrza Przylegają do jąder. Składają się z
licznych cewek.
Przechowywanie
dojrzałych plemników.
Nasieniowody Przewody długości ok. 50 cm. Droga plemników od
najądrzy do cewki
moczowej.
Pęcherzyki
nasienne
Ślepo zakończone woreczki długości
ok. 5 cm, przylegają do tylnej ściany
pęcherza moczowego.
Produkują gęsty płyn
pobudzający ruch
plemników.
Gruczoł
krokowy
(prostata)
Nieparzysty gruczoł wielkości
kasztana.
Produkuje płyn nasienny
– spermę.
Prącie
(członek)
Zbudowany z ciał jamistych.
Wewnątrz niego biegnie cewka
moczowa. W czasie wzwodu, czyli
erekcji prącia, ciała jamiste
wypełniają się krwią tętniczą.
Męski narząd
kopulacyjny
umożliwiający
wprowadzenie
plemników do pochwy.
Moszna Worek skórny, w którym
umieszczone są jądra wraz z
najądrzami oraz początkowe odcinki
nasieniowodów.
Ochrona jąder.
54
Schemat układu rozrodczego mężczyzny (widok z boku).
Schemat układu rozrodczego mężczyzny ( widok z przodu).
55
Chłopcy wchodzą w okres dojrzewania w wieku 13 – 18 lat. Zwiastuny tego
okresu to:
- owłosienie pod pachami i wokół narządów płciowych oraz na twarzy,
- mutacja,
- polucje (zmazy nocne),
- wzrost masy mięśniowej.
56
Temat: Budowa i fizjologia narządów rozrodczych żeńskich.
Żeńskie narządy rozrodcze
wewnętrzne zewnętrzne
- jajniki - wargi sromowe większe
- jajowody - wargi sromowe mniejsze
- macica - łechtaczka
- pochwa - wzgórek lonowy
Narząd Budowa Rola
jajniki Umiejscowione sa w dolnej części
jamy brzusznej. Zewnętrzna warstwa
zawiera pęcherzyki jajnikowe. Co ok.
28 dni na przemian w lewym lub
prawym jajniku pęka jeden pęcherzyk
jajnikowy, zwany pęcherzykiem
Graafa. W miejscu pękniętego
pęcherzyka jajnikowego tworzy się
ciałko żółte wydzielające hormon –
progesteron.
Wytwarzanie komórek
jajowych oraz hormonów
żeńskich.
jajowody Kanaliki długości ok. 12 cm, pokryte
od wewnątrz błoną śluzową.
Przeprowadzenie komórki
jajowej do macicy.
macica Umięśniony narząd o kształcie
gruszki długości ok. 7 cm.
Wyróżniamy w nim trzon i szyjkę,
która łaczy się z pochwą. Jama
macicy wyścielona jest błoną
śluzową, podlegającą okresowym
przemianom. Ściany macicy
zbudowane są z tkanki mięśniowej.
Po zapłodnieniu komórka
jajowa zagnieżdża się w
ścianie macicy. Dochodzi
do rozwoju płodu. Jeżeli
jajo nie zostało
zapłodnione, następuje
złuszczenie błony śluzowej
i pojawia się krwawienie
miesięczne – menstruacja
( przeciętnie co 28 dni)
pochwa Mięśniowo- błoniasty przewód
długości ok. 8-10 cm połączony z
jamą macicy.
Narząd kopulacyjny
umożliwiający
wprowadzenie nasienia do
dróg rodnych. W czasie
porodu umożliwia wyjście
płodu.
57
Położenie układu rozrodczego w ciele kobiety (widok z boku).
Schemat narządów płciowych wewnętrznych kobiety ( widok z przodu).
58
Temat: Cykl miesiączkowy.
Za pierwszy dzień cyklu umownie przyjmuje się pierwszy dzień wystąpienia
krwawienia tzw. menstruacji. Wtedy z błoną śluzową macicy zostaje usunięta
nie zapłodniona komórka jajowa. W tym czasie w jednym z pęcherzyków
jajnika dojrzewa kolejna komórka jajowa.
Pęcherzyk wytwarza hormony – estrogeny, które powodują regenerację błony
śluzowej macicy.
Pęknięcie pęcherzyka i wydostanie się z niego komórki jajowej zachodzi między
12 a 16 dniem cyklu. Moment ten nazywamy owulacją lub jajeczkowaniem.
Resztki pęcherzyka przekształcają się w ciałko żółte, produkujące hormon
progesteron, który przygotowuje śluzówkę macicy do przyjęcia i odżywiania
zapłodnionego jaja.
Komórka jajowa zostaje odebrana przez jajowód i przesuwana jest w kierunku
macicy
Jeśli w jajowodzie nie doszło do zapłodnienia komorki jajowej w ciągu 12
godzin po jajeczkowaniu, to ciałko żółte zanika, zmniejsza się stężenie
progesteronu we krwi. Śluzówka ulega złuszczeniu i zostaje wydalona wraz
z krwią.
Jeżeli komórka jajowa została zaplodniona to ciałko żółte nie zanika, a
produkowany progesteron w dalszym ciągu przygotowuje śluwówkę macicy na
przyjęcie zapłodnionej komórki jajowej. Wtedy przestaje pojawiać się
miesiączka ( czasem może wystąpić, ale mniej obfita i krótsza).
59
Temat: Przebieg rozwoju zarodkowego i płodowego człowieka.
Zapłodnienie rozwój zarodkowy rozwój płodowy poród
( do 8 tygodnia) (9 miesięcy)
Do zapłodnienia dochodzi tylko w jajowodzie, jest to połączenie się dwóch
jąder komórek rozrodczych. Zapłodnione jajo, czyli zygota zaczyna się dzielić
najpierw na dwie potem na cztery, osiem , itd., cały czas jest przesuwane
w kierunku macicy. Po około 5 dniach składa się z ponad 100 komórek, wtedy
zagnieżdza się w macicy. Kula przekształca się w pęcherzyk, którego ściany
zbudowane są z komórek, a wnętrze wypełnia płyn.
Dzielące się komórki układają się w 3 warstwy, dające początek układom
narządów przyszłego człowieka:
a) warstwa zewnętrzna: powstaje skóra ze swoimi wytworami (paznokciami,
włosami, gruczołami) oraz układ nerwowy i narządy zmysłów;
b) warstwa środkowa: powstają tkanki łączne, naczynia krwionośne, mięśnie,
kości;
c) warstwa wewnętrzna: daje początek narządom wewnętrznym ciała
(żołądkowi, jelitom, płucom, wątrobie).
W pierwszych dniach po zapłodnieniu rozwijające się jajo korzysta z zapasów
żywności nagromadzonych w obrębie komórki jajowej. W dalszym rozwoju, po
zagnieżdżeniu się zarodka w macicy, wytwarza on błony płodowe:
a) owodnię: otacza ona zarodek, wypełniona jest wodami płodowymi, które
ochraniają i ułatwiają poruszanie się płodu;
b) omocznię: rozwija się między owodnią a kosmówką;
c) kosmówkę: najbardziej zewnętrzna błona plodowa. Wrasta w błonę śluzową
macicy, tworząc razem z nią łożysko. Jest to narząd służący do
zaopatrywania zarodka a potem płodu w tlen i składniki pokarmowe oraz
usuwania do krwi matki produktów przemiany materii.
Po 4 tygodniach ciąży zarodek ma serce, zaczątki oczu i kończyny oraz
widoczną płeć. Do 8 tygodnia powstaja wszystkie zawiązki narzadów w jakie
wyposażona jest istota ludzka. Od tego monentu mówimy że jest to płód.
60
Rozwój płodowy kończy się porodem.
Po 9 miesiącach od zapłodnienia, czyli po 280 dniach następuje poród.
Najpierw przychodzi na świat dziecko potem skurcze macicy usuwają na
zewnątrz łożysko.
Po porodzie rozpoczyna się okres zwany połogiem jest to czas w którym macica
kurczy się i wraca do pierwotnego stanu ( okres ten trwa około 6 tygodni).
Rozwój zygoty
Zarodek z utworzonymi błonami płodowymi
61
Temat: Kiedy osiągamy dojrzałość pełną?
W rozwoju osobniczym człowieka wyróżniamy trzy okresy:
I - wzrastanie, trwa od urodzenia do około 20 roku życia;
II - stabilizacji i pełni życia, do około 50-60 roku życia;
III – starzenia się, powyżej 60 roku życia.
Etapy rozwoju Charakterystyka
I - wzrastanie Jest złożone z kilku okresów:
- okres noworodkowy: trwa do 1 miesiąca, jest to
przystosowanie się do życia w nowych warunkach;
- okres niemowlęcy: trwa do końca 1 roku życia. Szybki
przyrost wagi i wzrostu, ząbkowanie, dziecko siada,
raczkuje, chodzi. Pierwsze próby mówienia.
- okres poniemowlęcy: trwa od 1 do 3 roku życia. Dalszy
wzrost fizyczny, pełne uzębienie mleczne. Mówienie
pełnymi zdaniami. Rozwój wyobraźni i rozumowania.
Wspólne zabawy z rówieśnikami.
- okres dzieciństwa: trwa od 4 do 10 roku życia. Szybki
rozwój układu ruchu. Zmiana proporcji ciała. Wymiana
uzębienia na stałe.
- okres dojrzewania płciowego: trwa od 11 do 16 roku życia.
Dalszy wzrost, zmieniają się proporcje ciała. Pojawia się
owłosienie w okolicach narządów płciowych. Pogłębiają się
różnice w budowie, typowe dla każdej płci.
- okres młodzieńczy: trwa od 17 do 20 roku życia.
Zakończenie nauki szkolnej. Pierwsza miłość, dojrzałość w
działalności społecznej. Zakończenie wzrostu szkieletu.
II – stabilizacja
i pełnia życia
Największa aktywność zawodowa i społeczna. Zakładanie
rodziny.
III – starzenie
się
Zakłócenia równowagi hormonalnej (okres przekwitania).
Zanika stopniowo aktywność płciowa. Następuje odwodnienie
i utrata elastyczności tkanek. Postępuje zesztywnienie
szkieletu. Zmniejsza się aktywność układu nerwowego.
DOJRZAŁOŚC PEŁNA
DOJRZAŁOŚĆ DOJRZAŁOŚĆ DOJRZAŁOŚĆ
FIZYCZNA PŁCIOWA SPOŁECZNA
62
Dojrzałość fizyczną młodzi ludzie osiągają z końcem etapu wzrastania,
czyli wtedy, gdy wszystkie układy uzyskały swój ostateczny kształt.
Dojrzałość płciową osiągają wtedy, gdy ich narządy rozrodcze w pełni są
przystosowane do wydania na świat potomstwa.
Dojrzałość społeczną osiągają wówczas, gdy:
- umieją określić skutki swoich działań dla siebie i dla osoby, z którą rozpoczęli
współżycie,
- są świadomi rozmaitych obowiązków, jakie wynikają z ich postępowania w
stosunku do tej osoby,
- posiadają umiejętność wywiązywania się z tych obowiązków.
Osiągnięcie dojrzałości fizycznej, płciowej i społecznej równoznaczne jest z
osiągnięciem dojrzałości pełnej.
CHOROBY PRZENOSZONE DROGĄ PŁCIOWĄ:
- kiła – (syfilis) wywołana jest przez bakterie zwane Kretkami bladymi; do
zakażenia dochodzi w czasie stosunku seksualnego; chora matka może
przenieść zakażenie na płód; choroba jest uleczalna ale leczenie jest
długotrwałe.
- rzeżączka- wywołana jest przez bakterie dwoinki; rozwija się na błonach
śluzowych narządu moczowo-płciowego; istnieje duża możliwość
zakażenia przez stosunki seksualne; rzeżączkę można leczyć w
poradniach dermatologicznych bezpłatnie.
-rzęsistkowica –wywołuje ją rzęsistek pochwy (pasożytniczy pierwotniak);
u kobiet umiejscawia się w pochwie, u mężczyzn w cewce
moczowej.
- AIDS – czyli zespół nabytego upośledzenia odporności; wywołany jest przez
wirusa HIV; niebezpieczeństwo zakażenia przez stosunki seksualne
jest duże w przypadkach częstej zmiany partnerów; do zakażenia
dochodzi, gdy wirusy, zawarte w krwi lub nasieniu osoby zakażonej,
wnikają przez uszkodzenia skóry lub błon śluzowych do krwiobiegu
lub do tkanek osoby zdrowej; zakażenie może nastąpić również przez
zainfekowane krwią niesterylne igły i strzykawki, pożyczane sobie
przez narkomanów; ciężarna kobieta zakażona wirusem HIV może
zakazić dziecko w swoim łonie, przed urodzeniem lub w czasie
porodu.
63
Temat: Budowa ogólna i rola układu nerwowego.
Rola układu nerwowego:
- odbiera i sprawnie reaguje na bodźce ze środowiska zewnętrznego,
- reaguje i koordynuje czynności narządów wewnętrznych.
Ogólna budowa układu nerwowego
układ układ układ
ośrodkowy obwodowy autonomiczny
- mózgowie - nerwy czaszkowe - współczulny
(mózg, móżdżek, - nerwy rdzeniowe - przywspółczulny
rdzeń przedłużony)
- rdzeń kręgowy
Budowa komórki nerwowej (neuronu)
64
Temat: Budowa oraz funkcje elementów mózgowia.
Ze względu na pełnione funkcje mózgowie dzieli się na:
- mózg (półkule mózgowe) i
- pień mózgu (pozostała część mózgowia, czyli móżdżek i rdzeń przedłużony )
Części
mózgowia
Budowa i czynności
Mózg Jest zbudowany z ogromnej liczby komórek nerwowych.
Powierzchnia mózgu jest silnie pofałdowana, posiada liczne
zagłębienia i bruzdy. W półkulach mózgowych wyróżniamy
istotę szarą (kora mózgu – ciała komórek nerwowych) i istotę
białą (włókna nerwowe). Kora mózgowa jest ośrodkiem
regulującym i kierującym czynnościami całego ustroju (ruch,
czucie, pamięć, mowa, uczenie się).
Móżdżek Składa się z dwóch półkul połączonych ze sobą. Utrzymuje
napięcie mięśniowe, harmonię ruchów, równowagę i postawę
pionową.
Rdzeń
przedłużony
Kieruje wykonywaniem wrodzonych automatycznych czynności
odruchowych, np. oddychania, akcji serca, krążenia krwi, pracę
żołądka, przemianę materii.
Przekrój poprzeczny mózgu Mózg – widok z boku
65
Rozmieszczenie ośrodków korowych w mózgu
66
Temat: Budowa i rola rdzenia kręgowego.
Rdzeń kręgowy jest położony wewnątrz kanału kręgowego kręgosłupa.
Ma kształt cewki długości ok. 40-50 cm i 1 cm średnicy. Od niej odchodzą
nerwy rdzeniowe czuciowe i ruchowe.
Substancja szara, odwrotnie niż w mózgu, znajduje się wewnątrz rdzenia.
W górnej części rdzeń kręgowy przechodzi w rdzeń przedłużony.
Mózgowie i rdzeń kręgowy otoczone są trzema oponami (błonami). Przestrzeń
między oponami wypełnia płyn mózgowo-rdzeniowy. Ma on znaczenie
w odżywianiu tkanki nerwowej i stanowi ochronę przed wstrząsami.
67
Temat: Przewodzenie impulsów.
Odruch – to mimowolna (automatyczna) odpowiedź organizmu w postaci
reakcji na bodźce.
Każdy odruch powstaje pod wpływem bodźca działającego na receptory.
Receptory odbierają informację i pobudzają odpowiednie nerwy czuciowe,
które przewodzą impulsy do odpowiednich neuronów kojarzeniowych w
rdzeniu kręgowym. Następnie pobudzenie zostaje przekazane neuromom
ruchowym, biegnącym do narządu wykonawczego, czyli efektora.
Jest to przebieg prostego łuku odruchowego.
Na rysunku dziewczynka najpierw podniosła nogę (zadziałał tu prosty łuk
odruchowy), potem doczuła ból (impuls dotarł do ośrodka czuciowego
korowego i od tej chwili działanie stało się świadome).
68
Temat: Odruchy warunkowe i bezwarunkowe.
Podstawowym aktem czynnościowym układu nerwowego są odruchy.
Wynikiem działania odruchów jest większość naszych czynności życiowych.
Ważne są nie tylko odruchy kontrolujące tętno serca, ciśnienie krwi,
oddychanie, ale również te, które chronią nas przed niebezpieczeństwem, bólem.
Powstają one bez udziału naszej świadomości, czyli bez udziału kory mózgowej.
Rodzaje odruchów
bezwarunkowe – wrodzone warunkowe – nabyte
wykonywane bez udziału naszej powstają za pośrednictwem
woli, związane są z rdzeniem kory mózgowej, np. uczenie
kręgowym i częściami się, sposób zachowania
podkorowymi mózgu,
np. wydzielanie śliny,
zwężanie źrenicy
69
Temat: Rola obwodowego i autonomicznego układu nerwowego.
Układ obwodowy stanowią:
nerwy czaszkowe Nerwy rdzeniowe
12 par nerwów. Unerwiają one
narządy zmysłów na głowie oraz
mięśnie i gruczoły okolic głowy.
Nerw błędny unerwia serce, narządy
oddechowe, układ pokarmowy.
31 par nerwów czuciowo – ruchowych.
Unerwiają skórę, mięśnie, narządy
wewnętrzne, układ naczyniowy.
Rola układu obwodowego:
- przewodzi do ośrodkowego układu nerwowego odczucia i doznania,
docierające do organizmu z zewnątrz,
- przekazuje informacje ośrodkowego układu nerwowego do mięśni i narządów
Impulsy te są przewodzone przez nerwy czaszkowe i rdzeniowe.
Układ autonomiczny (wegetatywny)
- zawiaduje czynnościami niezależnymi od naszej woli.
Składa się z części współczulnej i przywspółczulnej, które wysyłają impulsy
nerwowe do prawie wszystkich narządów organizmu.
Działanie obu części jest przeciwstawne. Wzbudzenie układu współczulnego
powoduje, iż organizm jest gotowy do działania, np. przyspiesza bicie serca,
podwyższa ciśnienie krwi oraz kieruje krew z innych narządów do mięśni.
Natomiast wzbudzenie układu przywspółczulnego daje efekt przeciwny,
uspokajający organizm, warunkujący odpoczynek i magazynowanie energii.
Obie części układu mają swoje ośrodki w mózgu i rdzeniu kręgowym.
70
Temat: W jaki sposób odbieramy wrażenia?
Narządy zmysłów służą do odbierania bodźców.
Wyróżniamy zmysły:
- wzroku: komórki zmysłowe w siatkówce oka,
- słuchu: komórki w uchu wewnętrznym (ślimak),
- równowagi: komórki zmysłowe w uchu wewnętrznym (przedsionek, kanały
półkoliste),
- węchu: komórki zmysłowe w jamie nosowej,
- smaku: komórki smakowe na języku,
- termiczne: komórki zmysłowe w skórze,
- ciśnienia i dotyku: komórki zmysłowe w skórze i narządach wewnętrznych.
Budowa narządu wzroku
gałka oczna aparat ruchowy
i nerw wzrokowy (mięśnie)
aparat ochronny
łuki brwiowe aparat łzowy
powieki z rzęsami
gruczoły łzowe kanaliki łzowe
Budowa oka
Gałka oczna osadzona jest w oczodole. Ściany jej utworzone są z trzech błon:
1. Błony włóknistej, która w przedniej części gałki ocznej nosi nazwę rogówki
a w tylnej twardówki.
2. Błony naczyniowej, w przedniej części nosi nazwę tęczówki, a tylnej
naczyniówki.
3. Błony wewnętrznej (siatkówki), występuje w tylnej części gałki ocznej.
71
BUDOWA OKA
Części oka Funkcja
rogówka Przepuszczanie światła, ochrona przed czynnikami
zewnętrznymi.
twardówka Ochrona przed czynnikami zewnętrznymi.
tęczówka
ze źrenicą
Regulacja ilości światła przenikającego do oka przez zwężenie
i rozszerzenie źrenicy. Jest to zdolność adaptacyjna oka.
naczyniówka Ukrwienie, odżywianie, pochłanianie nadmiaru światła.
siatkówka
(warstwa
światłoczuła)
Bodziec świetlny powoduje pobudzenie zakończeń
nerwowych, przez które pobudzenie to przenoszone jest dalej
do mózgu. Czopki odbierają barwy, pręciki odróżniają jedynie
stopnie jasności.
ciałko szkliste Zapewnia oku jędrność, przez zwiększenie ciśnienia
wewnętrznego.
soczewka i
ciałko
rzęskowe
Akomodacja oka (nastawienie na ostrość) przez zwiększenie
lub zmniejszenie krzywizny soczewki.
72
Temat: Wady wzroku.
Proces widzenia polega na tym, że promienie świetlne przechodzą przez otwór
źrenicy i po załamaniu przez soczewkę dostają się do wnętrza oka, gdzie na
siatkówce powstaje rzeczywisty, zmniejszony i odwrócony obraz oglądanego
przedmiotu. Podrażnione Komorski siatkówki przekazują bodźce włóknami
nerwu wzrokowego do ośrodka wzroku w płacie potylicznym mózgu.
Wady wzroku:
- krótkowzroczność – jest to wada soczewki, która skupia promienie świetlne
przed siatkówką. Korekcja przez soczewki wklęsłe.
- dalekowzroczność – jest to wada soczewki, która skupia promienie za
siatkówką. Korekcja przez soczewki wypukłe.
- astygmatyzm (niezborność) – jest wynikiem zmiany kształtu rogówki, która
ma nieregularny kształt, dlatego następuje zniekształcenie
obrazu. Korekcja przez soczewkę cylindryczną.
- daltonizm- jest to choroba nieuleczalna związana z brakiem w siatkówce
czopków odpowiedzialnych za widzenie określonej barwy.
- zez – wada ta powstaje w wyniku nieprawidłowego ustawienia gałek ocznych
(zez jawny) lub skłonności do takiego ustawiania się (zez ukryty).
73
Temat: Ucho jako narząd słuchu i równowagi.
Części ucha Budowa ucha Funkcja
ucho
zewnętrzne
- małżowina
- przewód słuchowy
wewnętrzny
- błona bębenkowa
- wychwycenie i naprowadzenie fal
dźwiękowych
- przewodzenie i skupianie fal
dźwiękowych
- przeniesienie drgań na kostki
słuchowe
ucho
środkowe
- kostki słuchowe
(młoteczek, kowadełko,
strzemiączko)
- błona w owalnym
okienku
- jama wypełniona
powietrzem
- przenoszenie drgań do płynu ucha
wewnętrznego
- wyrównanie ciśnienia przez
połączenie z gardzielą (trąbka
Eustachiusza)
ucho
wewnętrzne
- przedsionek
- ślimak
- kanały półkoliste
- nerw słuchowy
- reagowanie na doprowadzone
bodźce akustyczne i na zmiany
położenia w przestrzeni
- przekazywanie podrażnień
nerwami do mózgu
Ucho jest ośrodkiem słuchu i równowagi.
Proces słyszenia: bieg fali głosowej do mózgu
Fale głosowe małżowina kanał słuchowy błona bębenkowa
młoteczek kowadełko strzemiączko błona owalna ślimak
nerw słuchowy ośrodek słuchowy w mózgu.
74
Hałas uszkadza słuch, powoduje pogorszenie naszego samopoczucia, działa
niekorzystnie na układ nerwowy.
Hałas o natężeniu 45 – 70 dB powoduje zmęczenie układu nerwowego,
obniżenie czułości słuchu, utrudnia zrozumienie mowy, porozumiewanie się,
niekorzystnie wpływa na sen i wypoczynek.
Natężenie 130 dB jest progiem wytrzymałości słuchu.
75
76
Temat: Po co nam narządy węchu, smaku i dotyku?
Narząd powonienia jest przystosowany do odbierania podniet chemicznych-
gazowych.
Komórki węchowe znajdują się w górnej części jamy nosowej (w nabłonku
węchowym). Nabłonek węchowy wyposażony jest w rzęski, które sterczą w
jamie nosowej jak anteny i odbierają bodźce węchowe. Od komórek węchowych
biegną włókna nerwowe przewodzące do ośrodka węchowego mózgu.
Włókna nerwowe nie łączą się w jeden gruby nerw, ale tworzą dużo cienkich
niteczek węchowych, które przez otworki kości sitowej wchodzą do jamy
nosowej.
77
Narząd smaku jest przystosowany do odbierania podniet chemicznych –
płynnych. Znajduje się głównie w języku, ale częściowo także w podniebieniu.
Receptorami smaku są kubki smakowe, występujące w brodawkach okolonych
i grzybkowatych. Reagują one na cztery rodzaje smaków:
- gorzki
- słony
- słodki i
- kwaśny
Do wrażeń smakowych dołączają się wrażenia węchowe. Na doznania smakowe
wpływa również widok potraw.
Schemat rozmieszczenia kubków smakowych na języku
Dzięki zmysłowi dotyku możemy dużo dowiedzieć się o otaczającym świecie,
nawet jeżeli jesteśmy pozbawienie pozostałych zmysłów.
Tysiące receptorów w skórze umożliwiają nam rozpoznanie temperatury,
powierzchni, odczuwanie ucisku i bólu.
Niewidomi rękami czytają, a dotykając „widzą”.
78
Temat: Higiena pracy umysłowej.
Praca – to celowe działanie, umożliwiające uzyskanie pewnych wartości
użytkowych, zapewniających człowiekowi podstawy do życia.
W takim rozumieniu nauka szkolna jest również formą pracy.
Nasze mięśnie i układ nerwowy mogą być obciążone tylko do pewnych
granic. Jeśli je przekroczymy, najpierw odczuwamy
zmęczenie,
później znużenie,
a wreszcie wyczerpanie.
Na zmęczenie mają wpływ następujące czynniki:
- płeć
- wiek,
- stan zdrowia,
- rodzaj pracy,
- czas trwania pracy,
- miejsce pracy,
- warunki środowiskowe (hałas, wilgotność, temperatura, oświetlenie),
- stosunek do wykonywanej pracy.
Między pracą a odpoczynkiem musi być zachowana odpowiednia proporcja.
Formy wypoczynku trzeba dobierać w zależności od wykonywanej pracy
i dlatego wyróżniamy:
Odpoczynek
czynny bierny
oznacza pełną aktywność ruchową oznacza pełną bezczynność
po pracy zawodowej, np.: ruchową po pracy zawodowej
- spacery, np.:
- turystyka, - czytanie,
- praca na działce, - oglądanie filmu,
- gry i zabawy sportowe - sen
79
Naturalnym wypoczynkiem całego organizmu jest sen. W czasie snu
odpoczywa: centralny układ nerwowy, serce, układ pokarmowy, układ
oddechowy.
Długość snu zależy od:
- wieku,
- rodzaju wykonywanej pracy,
- stanu zdrowia,
- trybu życia.
Dyspozycja do pracy zmienia się u człowieka w różnych porach dnia, tygodnia,
a nawet roku. Zmiany te w dużym stopniu związane są z okresowymi
wahaniami funkcji życiowych – z tzw. biorytmami czyli rytmami
biologicznymi.
Jeśli rytm pracy, nauki i wypoczynku jest zgodny z rytmem biologicznym, to
nasza zdolność do pracy jest wysoka.
80
Temat: Gruczoły wydzielania wewnętrznego.
Gruczoły wydzielania wewnętrznego – to takie, które oddają swoją wydzielinę
bezpośrednio do krwi. Stąd ich druga nazwa – gruczoły dokrewne.
Układ, który tworzą, nazywamy układem dokrewnym.
Substancje chemiczne przez nie wydzielane nazywamy hormonami, są one
niezbędne do prawidłowego przebiegu procesów życiowych.
Umożliwiają one:
- rozwój fizyczny,
-rozwój płciowy,
- rozwój umysłowy,
- regulują i koordynują czynności różnych narządów,
- przyczyniają się do utrzymania równowagi w organizmie.
Rodzaje gruczołów
wydzielania wydzielania mieszane
zewnętrznego wewnętrznego
mają przewody nie mają przewodów mają przewody
wyprowadzające, wyprowadzających wyprowadzające,
np.: a swoje wydzieliny ale spełniają też
- gruczoły potowe, hormony oddają funkcję gruczołu
- ślinowe do krwi wytwarzającego
hormony, np.
trzustka.
Harmonijną pracę całego organizmu i poszczególnych jego części zabezpieczają
układy: nerwowy i hormonalny.
81
DZIAŁANIE HORMONÓW
Gruczoł
Hormon
Działanie
przysadka
mózgowa
9 różnych
hormonów
Reguluje wzrost i dojrzewanie płciowe.
Kieruje czynnością innych narządów.
tarczyca tyroksyna Reguluje poziom przemiany materii.
gruczoły
przytarczyczne
parathormon Kieruje gospodarką wapniowo-
fosforanową w ustroju.
trzustka insulina Obniża poziom cukru we krwi.
nadnercza kortykosterydy Wpływają na przemianę materii i
gospodarkę wodno-mineralną ustroju.
adrenalina Podnosi poziom cukru we krwi, pobudza
część współczulną układu
autonomicznego.
jądra testosteron Wpływa na wykształcenie
drugorzędowych cech płciowych i na
dojrzewanie plemników.
jajniki estradiol,
progesteron
Wpływają na wykształcenie
drugorzędowych cech płciowych, na
dojrzewanie pęcherzyków Graafa, regulują
cykl menstruacyjny.
Niektóre hormony współpracują ze sobą – jeden wzmacnia działanie drugiego.
Inne hormony działają na zasadzie antagonizmu, czyli przeciwieństwa.
Tak działa insulina i glukagon.
Insulina powoduje gromadzenie cukru zapasowego, a glukagon jego rozkład.
Przeciwstawne działanie hormonów umożliwia bardzo precyzyjne regulowanie
ważnych dla życia parametrów organizmu, miedzy innymi stężenia glukozy we
krwi.
Przeciwstawne działanie insuliny i glukagonu
82
83
Temat: Zdrowie człowieka a środowisko.
Zdrowie jest to stan pełnej sprawności fizycznej, psychicznej i społecznej.
Z fizjologicznego punktu widzenia zdrowie to pełna zdolność
organizmu do utrzymywania równowagi między nim i środowiskiem
zewnętrznym, do prawidłowego reagowania na zmiany środowiska
i przystosowania do nich.
Choroba występuje wtedy, gdy bodźce zewnętrzne są zbyt silne lub działają
zbyt długo, przy równoczesnym zmniejszaniu się zdolności
przystosowania organizmu.
Choroby cywilizacyjne są związane z rozwojem cywilizacji, czyli rozwojem
miast i wsi, mechanizacją, rozwojem przemysłu.
Do chorób cywilizacyjnych zaliczamy:
- wypadki drogowe,
- zatrucia przemysłowe,
- choroby wywołane przez działanie mikrofal lub promieni jonizujących,
- choroby układu krążenia,
- choroby dróg oddechowych związane z nadmiernym zanieczyszczeniem i
zapyleniem powietrza,
- choroby przewodu pokarmowego związane z niewłaściwym odżywianiem,
- choroby nowotworowe,
- wypadki przy pracy.
Choroby społeczne obniżają wartość biologiczną społeczeństwa, np. :
inwalidztwo, konieczność rehabilitacji, absencja w pracy.
Obecnie w Polsce do chorób społecznych zalicza się:
- gruźlicę,
- choroby weneryczne (kiła, rzeżączka),
- choroby nowotworowe,
- choroby psychiczne,
- choroby reumatyczne,
- choroby serca i naczyń krwionośnych.
84
Do czynników, które wpływają na zdrowie człowieka, zaliczamy:
- temperaturę powietrza,
- wilgotność powietrza,
- ruch powietrza (wiatr),
- ciśnienie atmosferyczne.
Każda praca wywołuje uczucie zmęczenia. Zmęczony człowiek nie może
pracować wydajnie, dlatego aby zachować zdrowie, należy zorganizować sobie
odpowiednią formę wypoczynku.
Formy wypoczynku należy dobierać w zależności od wykonywanej pracy i
dlatego wyróżniamy:
odpoczynek
czynny bierny
oznacza pełną aktywność oznacza pełną bezczynność
ruchową po pracy zawodowej, ruchową po pracy zawodowej,
np.: np. :
- spacery, - czytanie,
- turystyka, - oglądanie filmu,
- praca na działce, - sen
- gry i zabawy sportowe
Istotne znaczenie dla zwiększenia odporności organizmu ma również
gimnastyka poranna, która;
- przyspiesza przemianę materii,
- ułatwia przyswajanie pokarmów,
- rozwija mięśnie,
- sprzyja kształtowaniu pozytywnych cech charakteru, np. systematyczności,
zdyscyplinowania, wytrwałości.
85
ORGANIZACJE MIĘDZYNARODOWE ZAJMUJĄCE SIĘ
ZAGADNIENIAMI ZDROWIA
WHO (ang. World Health Organization) – Światowa Organizacja Zdrowia.
Głównym zadaniem tej organizacji jest: udzielanie pomocy krajom
rozwijającym się w zaopatrzeniu w leki i sprzęt medyczny;
zbieranie i publikowanie danych o występowaniu ważniejszych chorób
zakaźnych w poszczególnych krajach.
ILO (ang. International Labour Organization) – Międzynarodowa Organizacja
Pracy. Zajmuje się zagadnieniami związanymi z ochroną zdrowia w przemyśle.
FAO (ang. Food and Agriculture Organization of the United Nations) –
Organizacja Narodów Zjednoczonych do Spraw Wyżywienia i Rolnictwa.
Zajmuje się zagadnieniami prawidłowego żywienia ludności oraz produktów
żywnościowych.
UNESCO (ang. United Nations Educational, Scientific and Cultural
Organization) – Organizacja Narodów Zjednoczonych do Spraw Oświaty,
Nauki i Kultury.
Zajmuje się działalnością na rzecz wzajemnego porozumienia narodów,
koordynuje międzynarodową współpracę oświatową, naukową i kulturalną.
UNICEF (ang. United Nations International Children's Emergency Fund) -
Międzynarodowy Fundusz Narodów Zjednoczonych Doraźnej Pomocy
Dzieciom. Udziela pomocy w postaci dostaw żywności i lekarstw do krajów
rozwijających się.
86
LITERATURA:
- Podręcznik dla uczniów klasy I gimnazjum. Biologia. Człowiek – anatomia,
fizjologia i higiena. Autor: Barbara Klimuszko, Wydawnictwo Edukacyjne
Zofii Dobkowskiej ŻAK, Warszawa 1999 r.
- Repetytorium gimnazjalisty. Biologia. Autor – Ilona Jarosz, Wydawnictwo
Zielona Sowa Kraków 2008 r.
- Biologia. Vademecum. Gimnazjum. Autor – Krystyna Stypińska.
Wydawnictwo GREG Kraków.
- Biologia dla II klasy gimnazjum. Autorzy – Danuta Cichy, Ilona Żebrowska.
Wydawnictwo DEBIT Bielsko Biała.
- Biologia 1. Podręcznik dla uczniów gimnazjum. Wydawnictwo OPERON,
Rumia 1999r.
