Embed Size (px)
Citation preview
I dag
1) Om ordbøker i skulen i dag Lærarstudentar har og elevar får eit særs normativt og ortografisk rett/gale-forhold til
ordbøker og språk generelt (i alle fall grammatikk)
2) Om ordbøker og Språksamlingane/Nynorskkorpuset i lærarutdanninga Frå normativisme og pugging til deskriptivisme og forståing?
1) Tidsrammer og avgrensingar Kva er realistisk å arbeide med i lærarmasterar? Kven kan rettleie?
Er det realistisk å kome særleg forbi rett/gale-stadiet?
2
(1) Kva skal elevar kunne om/med ordbøker? Frå LK06:1.–2. trinn: [ingenting]. Det nærmaste vi kanskje kjem:
• (bm.) samtale om begrepene dialekt, bokmål og nynorsk
• (bm.) sette ord på egne følelser og meninger
3.–4. trinn: [ingenting]. Det nærmaste vi kanskje kjem:
• (bm.) bruke bibliotek og Internett til å finne stoff til egen skriving
5.–7. trinn: [NOKO!]• (bm.) bruke forskjellige former for
digitale og papirbaserte ordbøker
8.–10. trinn: [ingenting]
Etter Vg2: [ingenting]Det nærmaste vi kanskje kjem: • (bm.) referere til og vurdere kilder i aktuelle faglige
situasjoner
Etter Vg3: [ingenting]Det nærmaste vi kanskje kjem: • (bm.) uttrykke seg med et presist og nyansert
ordforråd og mestre språklige formkrav
3
≠ den danske læreplanen
• Fælles Mål (2003):• Læreplan («beskriving av faget, formål, sluttmål, trinnmål, progresjon og
rettleiande leseplan» Rødningen & Karlsen 2008: 372)
• Undervisingsrettleiing («med råd og vink til undervisninga», R&K, same stad)
• Eksplisitt formulerte ordboksmål på nesten kvart av dei ni første årstrinna, t.d. skal ein • Bruke oppslagsdelen av ordboka (6. årstrinn)
• Bruke oppslags- og innhaldsdelen av ordboka (9. årstrinn)
(R&K: 372f)
4
Frå den danske undervisingsrettleiinga
«Brugen af ordbog bør have en høj placering i undervisningen i retstavning. Ordbogen må være tilpas let at finde rundt i for hver enkelt elev, sådan at de alle betragter den som et hjælpemiddel, det kan betale sig at bruge. Derfor må klassen have forskellige ordbøgertil rådighed, fra den enkleste til den mest udbyggede.»
(sitert via Rødningen & Karlsen 2008: 373)
5
Meir frå Danmark
«At der er en ordbog med ordforklaringer, bør være en selvfølge, men også
ordenes udtale, bøjning og etymologi, synonymer, almindelige forkortelser,
stave- og tegnsætningsregler og forklaringer på særlige ord som
fremmedord eller sted- og personnavne kan der være brug for at slå op.
Enkelte ordbøger samler alle disse oplysninger og kan bruges i klassens
håndbibliotek, og specielle ordbøger, opslagsværker og tidsskrifter om
sprog og antologier med fx ordsprog, citater og bevingede ord bør kunne
findes på skolebiblioteket. For at vænne eleverne til at bruge håndbøgerne
må læreren selv hyppigt gøre brug af dem, både ved selv at slå op og især
ved at opfordre eleverne til at slå op.»
(via Rødningen & Karlsen, same stad)
6
Og tilbake til Noreg
Elevane skal kunne … (bm.) bruke forskjellige former for digitale og papirbaserte ordbøker
• I det minste står vi fritt til å tolke «bruke» så ambisiøst vi ønskjer.
• … men vi gjer det i minimal grad, og stort sett brukar vi berre ordlister til rettskrivings- og bøyingsopplysningsføremål (Karlsen & Rødningen 2008*: 103ff).
(*≠ Rødningen & Karlsen 2008)
• Den metodefrie, kulepunktbaserte målplanen inviterer til instrumentalistiske minimumsløysingar.
• Det er læreplanen i literacy som talar. «Bruke» = ’tene til skrivinga’.
7
(2) Kva kan ordboks- og språksamlingsbruk tene til?
• Ordlistebruk er vidare mykje knytt til nynorskundervisinga (K&R 2008: 101) – nynorsk som eit rett/gale-puggespråk?
• Dette liknar på lærarstudentar si oppfatning av kva grammatikk er for noko = ortografi (eit stort fleirtal av lærarstudentane ved NTNU svarar dette på årlege undersøkingar).
nynorsk = ordbøker = ordlister = grammatikk = ortografi = meiningslaust!
• Ordboksdidaktikk: Korleis kan ein leggje opp undervisinga slik at elevar blir betre ordboksbrukarar og såleis betre språkkjennarar?
• Språksamlingane og Norsk Ordbok inneheld faktisk språkbruk med alle normavvik, og dei er såleis ein inngang til å bli betre kjend med språkmangfaldet og normgrunnlaget (grånyanserer det svart-kvite).
8
Norsk Ordbok
• Deskriptiv dokumentasjonsordbok med talemålsopplysningar og skriftlege kjelder med døme som demonstrerer normavvik.
• Ordboka kan fungere som ein inngang til kjeldene (samlingane) og den eldre nynorsken – til språk- og normeringshistorie.
• Kan nyttast til å oppnå fleire andre læringsmål i LK06 – men det er vanskeleg for læraren å vite.
• Norsk Ordbok er det den danske læreplanen snakkar om!
9
Ordboksutfordringar
• At ei ordbok ikkje gjev rettskrivingsopplysningar, er kontraintuitivt for mangmannen.
• Studentar og lærarar (og førelesarar?) kan gjere enkle søk i handordbøkene, men kjenner ikkje nytten av dei utover det.
Ekstra opplæring naudsynt tidkrevjande eigne seminar? integrere i undervisinga?
10
Kva kan ein finne i NO?
• Ein finn sjølvsagt mange leksikalske (og dialektale) opplysningar –men òg grammatiske.
• Ein finn t.d. mykje skriven nynorsk som er frårådd i skriverettleiingar.
• At å tek meir enn infinitiv
• At når gjerne viser til enkelthendingar i fortid (ikkje berre då)
11
12
Å + kontrafaktiskepartisipp i NO
Kvar gong når, den gong kva?
13
Språkrådet
Norsk Ordbok
Kva med korpusbruk?
• I elektroniske tekstkorpus kan ein gjere seg kjend med store datamengder raskt – Nynorskkorpuset med ca. 100 mill. tilslag.
• Eit tekstkorpus = ei samling av skriftlege eller munnlege språkdata som særleg blir nytta til språkvitskaplege føremål (jf. Schütze 2010).
• Kva med didaktiske føremål?
14
Korpus og didaktikk: sørsamisk
• Ved Umeå universitet utviklar dei eit sørsamisk talemålskorpus til bort- og innlæringsføremål (teaching & learning) (Vinka, Waldmann, Kroik & Sullivan 2015).
• Situasjonen for sørsamisk er prekær: Få talarar har det som førstespråk, lite lesestoff, få «naturlege» munnlege språkbrukssituasjonar, uttalen gjerne farga av anna majoritetsspråk hjå mange (t.d. norsk eller svensk) ++ (sjå Vinka ofl. 2015: 80f).
• Korpuset skal bøte på noko av denne mangelen ved at språket blir gjort tilgjengeleg i naturleg tale både som første- og andrespråk.
15
Nynorsk
• … er ikkje sørsamisk, men like fullt eit mindre brukt og såleis eit mindre synleg språk.
• Nynorskkorpuset synleggjer ei stor lengd og breidd av nynorsken –altså som bruksmål i og utanfor normene i no- og fortid.
• Det kan derfor vere ein viktig ressurs for ei målgruppe som treng det dei kan få av språkleg og kulturelt nynorskpåfyll.
• Men kva med brukarvenlegheita og/i søkjekriteria?
16
Noko av stoffet i Nynorskkorpuset
• Garborg, Duun, Vesaas, Uppdal ofl.
• Fedrahheimen (1877–78, 82–83), Den 17. Mai (1895, 1911)
• Syn og Segn, Dag og Tid, Vestnytt, Sogn Avis, Firda, Sunnhordland, Vikebladet ofl i fleire årgangar
• Stortingsmeldingar
• Bibelen (1921)
• Mest nytt stoff, mindre frå 1930–50 (jf. Åse W. sin merknad)
• … http://no2014.uio.no/korpuset/nyttTilfang/index.html
17
Norsk er meir enn elevtekstar
• I lærarutdanninga: stort fokus på elevtekstar som empiri – funksjonell makro til mikro-analyse (el omvendt) av tekstane (frå skrivehandlingar til tekstlingvistikk og bøyingar) respons/vurdering betre skribentar
• LK06 prega av «tekstinstrumentalisme»: Elevane skal bli teknisk dyktige tekstkonsumentar og -produsentar.
• Men norskfaget har fleire læringsmål – vi må òg ivareta skriftkulturen utanfor tentamensoppgåvene.
18
Nokre emne
• Overordna: • direkte eller indirekte didaktiske oppgåver? (jf. lektormasteren på
disiplininstitutta, som har ulik praksis)• Prosjekt der ein nyttar ordbøker og samlingane som delressurs, eller som
baserer seg på samlingane åleine?
• Normering• Normeringshistorie og praksis (i begge målformene)
• Delar av samnorskperioden dårleg dokumentert i begge målformene.
• Rettskrivingane oppgjennom og nynorsk som sidemål• Elevane sin nynorsk (og sitt bokmål) kontra normeringa.
• Ordtilfang
• Grammatikk19
Døme: syntaktiske «normavvik»
• Syntaks blir ikkje i særleg grad eksplisitt normert (Språkrådet 2015), men det finst likevel klare tilrådde reglar å følgje, t.d.:
• «Bruk å berre framfor infinitiv» (Søyland & Fretland 2015: 89).
Kan verke rådane frå å t.d. splitte infinitivar, som er regelen i norsk talemål, og lenge tilrådd nynorsk praksis!
Kan verke til å ikkje ha fått med seg at å er kategorisert som ein subjunksjon – òg i skulegrammatikken.
Kan verke til å ikkje ta høgd for at å ikkje må ta infinitiv i norsk – eller eit verb i det heile.
20
Syntaktiske «normavvik» hjå Vesaas
• Koordinasjon utan og: • Klas går melder seg, Eli sit kviler (Hjarta høyr, s. 94 og 292)
• Inf. etter til:• Fæl til skrike (Det store spelet, s. 35)
Jf. Bjørkum (2010: 80ff)
• I Nynorskkorpuset finn ein meir …
21
å + kontrafaktiske partisipp (Vesaas, utdrag)
22
å + prep.
23
Partikkelen til (utan å) + infinitiv (Vesaas)
24
Nynorsk og rettskriving
• Kva er tilhøvet mellom skrivereglar og praksis?
• Kva skal det ha å seie for vurdering av elevtekstar?
• Kan samlingane og Nynorskkorpuset justere på tillærte og kontraintuitive skrivereglar?
• Kva empirisk grunnlag har ein for å hevde at å tek infinitiv, for då/når-regelen ofl? Reproduksjon av dogmatiske «fakta»?
25
(3) Tida til rådvelde – kva er realistisk?• MA, lærarutd., NTNU: 30 p. oppgåver ±40 sider?
• Avgrensa personleg rettleiingstid – meir grupperettleiing.
• Spesialisert metodeundervising? Korpusmetodikk?
• Har studentane nok språk(historie)kunnskap frå før?• Må «øvinga» starte meir ambisiøst på Norsk 2 eller (tilsv.) bachelor?
• Har studentane nok grammatikk-kunnskap?• Styrking, NTNU
• NTNU: norskmaster med samlingsbaserte forjupingskurs første året (t.d. i grammatikk, litteratur, munnlegheit, skriving, lesing og literacy m.m.)
• Rom for empirisk-språkvitskaplege metodekurs e.l.?26
27
• Grammatisk masterseminarveke, NTNU – frå (vitskaps)teori til didaktikk
• Ein kunne tenkje seg eit tilsvarande empirisk retta språkseminar med korpusmetodikk, bruk av elektroniske tekstsamlingar m.m.
• Tverrinstitusjonelt?
• Kva krevst av fagfolka?
• For å bruke samlingane må ein vite litt om kva som finst der, og ha metaspråkleg kompetanse til å finne fram.
• Då kan ein bruke materialet i den faglege retninga ein er kompetent/interessert.
Kjelder
Bjørkum, A. (2010). Målformene i bøkene, artiklane og reisebrevi åt Tarjei Vesaas. Oslo: Børkjo.
Rødningen, D. & K. Karlsen (2008). «Leksikografi i pedagogisk perspektiv – ein presentasjon av Norsk Ordbok for skoleelevar og studentar». Nordiska Studier i Lexikografi 9. Rapport fra Konference om leksikografi i Norden, Akureyri 22.–26. maj 2007: 371–382.
Karlsen, K. & D. Rødningen (2008). «Ordboksbruk i skolen – praksis og perspektiv. Utnytting av einspråklegeordbøker i norskfaget i den vidaregåande skolen». LexicoNordica 15: 93–114.
Schütze, C. (2010). «Linguistic Evidence and Grammatical Theory.» WIREs Cognitive Science 2: 206–221.
Språkrådet (2015). «Retningslinjer for normering av bokmål og nynorsk». http://www.sprakradet.no/globalassets/spraka-vare/norsk/retningslinjer-for-normering-nynorskversjon.pdf
Søyland, A. & J.O. Fretland (2015). Norske skrivereglar. Reglane du treng for å skrive på papir og skjerm. Oslo: Samlaget.
Utdanningsdirektoratet (2013). «Læreplan i norsk». http://www.udir.no/kl06/NOR1-05
Vinka, M., C. Waldmann, D. Kroik & K.P. Sullivan (2015). «Developing a spoken corpus for South Saamilanguage teaching and learning.» I E. Lindgren, J. Enever (red.): Sprakdidaktik: Researching LanguageTeaching and Learning: 75-84. Umeå: Institutionen för språkstudier, Umeå universitet.
28
Appendiks
29
Adj kvass hjå Vesaas (utdrag)
30
Adj skarp hjå Vesaas (utdrag)
31
Adj mjuk hjå Vesaas (utdrag)
32
Adv såleis hjå Vesaas
33
