ROZDZIAŁ W. SADOWNICTWO WOJSKOWE

6. Dla wojskowego postępowania karnego i organizacji sądownictwa ważny był też Kodeks Kryminalny dla Wojska Polskiego wydany w dniu 31 marca 1815, stanowiący wykonanie instrukcji wielkiego księcia Konstantego. Sądami wojennymi (niestałymi) były: sąd wojenny pułkowy, dywizyjny, armii i najwyższy. Postępowanie było dwuinstancyjne.

7. W czasie powstania listopadowego Józef Chłopicła wydał „Kodeks Karny dla Gwardii Narodowej" (1831 r.). Zawierał on przepisy karno-materialne, ale także ustrojowe. Funkcjonowały dwa rodzaje sądów Gwardii Narodowej: sądy karności oraz sądy wojenne. Sądy te składały się z przysięgłych i sędziów. Wyrok sądu wojennego ulegał zaskarżeniu tzw. skargą rekursorową do sądu wojennego kasacyjnego Gwardii Narodowej, sad ten był powoływany przez Naczelnika Gwardii Narodowej.

8. Na wzmiankę zasługuje również Kodeks Karny Wojskowy Milicji Wolnego Miasta Krakowa z dnia 22 maja 1839 r., wprowadzony ustawą senatu Wolnego Miasta Krakowa. Zawierał on przepisy materialne i procesowe. Odnosił się do on m.in. do członków milicji, osób wchodzących w skład żandarmerii. Wskazany akt prawny oparty był o przepisy austriackie.

9. W okresie powstania styczniowego wydane zostały dwa kodeksy zaty-tułowane „Kodeks karny wojskowy" (pierwszy z dnia 30 lipca 1863 r., a kolejny z dnia 20 listopada 1863 r.). Podmiotowo odnosiły się do członków sił zbrojnych, urzędników wojskowych, jeńców oraz szpiegów. Regulowały one także postępowanie przed sądami wojennymi. W skład sadu wojennego wchodziło 7 sędziów, których mianował dowódca oddziału.

10. Niezwykle ważnym etapem w historii organizacji sadownictwa woj-skowego jest okres międzywojenny.

Pod koniec 1918 r. terytorium Rzeczpospolitej podzielono na okręgi generalne, a okręgi generalne na wojskowe, do którego to podziału dosto-sowywano terytorialna strukturę sadownictwa wojskowego.

W dniu 5 grudnia 1918 r. wódz naczelny wydał dekret (ogłoszony 11 grudnia 1918 r. w dzienniku Rozkazów Wojskowych Nr 10. poz. 258) w kwestii likwidacji dotychczasowych sądów wojskowych za wyjątkiem sądów wojskowych, które funkcjonowały przy dowództwach okręgów generalnych oraz Sądu Wojennego Wojska Polskiego w Warszawie.

11. Kolejne akty normatywne dotyczące organizacji sądownictwa woj-skowego dały podstawę do stworzenia jednolitego systemu sądownictwa woj-skowego. Były to dekrety wodza naczelnego: z dnia stycznia 1919r. - o

/. Konotacje historyczne

tymczasowej organizacji sądowej wojska polskiego, z dnia 4 lutego 1919 r. o utworzeniu Naczelnego Sądu Wojskowego, z dnia 19 lutego 1919 r. - o ufor-mowaniu oficerskiego Korpusu Sądowego. Na mocy tych dekretów utworzone zostały następujące sądy wojskowe: pułkowe, okręgów generalnych o'fjaz Naczelny Sąd Wojskowy. Istotna była także ustawa z 29 lipca 1919 r. o tymczasowym sądownictwie wojskowym (Dz. Praw Nr 65, poz. 683).

12. W dniu 22 marca 1928 r. wprowadzono polski kodeks wojskowy. Ten z kolei zastąpiony został w październiku 1932 r. kolejnym kodeksem.

13. Ostateczny kształt sądownictwo wojskowe okresu międzywojennego uzyskało na podstawie ustawy z dnia 29 września 1936 r. - prawo o ustroju wojskowych.

Sądownictwo wojskowe dzieliło się na sądownictwo karne wojska i są-downictwo karne marynarki wojennej. W ramach tego pierwszego funkcjonowały sądy załogowe (później były to sądy rejonowe) oraz sądy okręgów generalnych (później sądy okręgowe) w ramach drugiego sądy marynarskie i sądy admiralskie działał, także wspólny dla wojsk lądowych i marynarki wojennej, Najwyższy Sąd Wojskowy,

14. Na początku II wojny, dnia 30 listopada 1939 r. został wydany dekret na mocy, którego utworzono Wojskowy Trybunał Orzekający.

15. Emigracyjny rząd polski zawarł umowy z rządami: brytyjskim, francuskim oraz północnej Irlandii, w przedmiocie tworzenia polskich sił zbrojnych na terenie tych państw, na mocy których żołnierze polscy podlegali właściwości polskich sądów wojskowych.

16. Powstawały również konspiracyjne sądy wojskowe. Funkcjonowały one na podstawie przepisów przedwojennych z tym, że w zakresie organizacji były dostosowanie do warunków konspiracji wojennej.

17. Dla Armii Polskiej utworzonej na terenie ZSSR także zorganizowano sądownictwo wojskowe. Działały sądy wojenne, których organizacja została okre-ślona w Kodeksie postępowania karnego Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR z 1943 r. Przewidziano tu sądy polowe dywizji i sąd wojskowy Polskich Sił Zbrojnych. Obowiązywała zasada udziału w rozprawach wybieralnych ławników.

18. W 1943 r. w Pierwszej Dywizji Piechoty w ZSRR zorganizowano po-czątkowo sąd polowy według przedwojennych reguł polskich, skodyfikowanych w 1936 r.

-100- -101-

ROZDZIAŁ IV. SĄDOWNICTWO WOJSKOWE

2. Obowiązujące uregulowanie prawne / 3. Zakres kognicji i struktura sadów wojskowych

19. Odnotowania także wymaga, ze dekretem PKWN z dnia 23 września 1944 r. Prawo o Ustroju Sądów Wojskowych i Prokuratury Wojskowej (Dz. U. Nr 6, poz. 29) sądy wojskowe podzielone zostały na sądy wojskowe dywi-zji, korpusów, garnizonów, marynarskie, sądy wojskowe armii, okręgów i ad-miralicji oraz Najwyższy Sąd Wojskowy. Na mocy rozkazu Ministra Obrony Narodowej z dnia 20 stycznia 1946 r. na terenie każdego województwa utwo-rzono wojskowe sądy rejonowe.

20. Ważnymi aktami prawnymi dla reorganizacji sądownictwa wojsko-wego były: ustawa z dnia 5 kwietnia 1955 r. (Dz.U. Nr 15. poz. 122), na mocy której przekazano sądom powszechnym sprawy osób cywilnych, które do-tąd podlegały właściwości sądów wojskowych oraz ustawa z dnia 15 lutego 1962 r. o Sądzie Najwyższym (Dz. U. Nr 11, poz. 54), na mocy, której Najwyż-szy Sąd Wojskowy przestał działać, a jego funkcje przejęła Izba Wojskowa Sądu Najwyższego. Struktura sądownictwa wojskowego przedstawiała się w rezultacie następująco: sądy okręgowe, garnizonowe oraz Izba Wojskowa Sądu Najwyższego, spełniająca funkcje sądu wojskowego II instancji.

21. Kolejnym aktem prawnym w tym zakresie była ustawa z dnia 8 czerw-ca 1972 r. o ustroju sądów wojskowych (Dz. U. Nr 23. poz. 166), zgodnie z jej przepisami w systemie sądownictwa wojskowego funkcjonowały sądy okrę-gowe oraz garnizonowe, w których to sądach orzekali powoływani przez Radę Państwa sędziowie oraz wybieralni ławnicy.

22. Istotne zmiany w ustroju sądów wojskowych nastąpiły na podstawie ustawy z dnia 29 czerwca 1995 r. - o zmianie Kodeksu postępowania karne-go, ustawy o ustroju sądów wojskowych, ustawy o opłatach w sprawach kar-nych i ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich oraz ustaw z dnia 6 czerwca 1997 r.: Kodeks postępowania karnego i Przepisy wprowadzające Kodeks postępowania karnego.

23. Ustawa z 1972 r., wielokrotnie nowelizowana, utraciła moc z chwilą wejścia w życie ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. Prawo o ustroju sądów woj-skowych (Dz.U. Nr 117 poz. 753).

2. Obowiązujące uregulowanie prawne

1. Podstawę działania sądów wojskowych stanowią przepisy Konstytucji RP oraz przepisy ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. - Prawo o ustroju sądów

wojskowych (Dz.U.97.117.753 z późn. zm.), a także przepisy aktów wykonawczych rozporządzenia Ministra Obrony Narodowej z dnia 19 listopada 1998 r. w sprawie utworzenia sądów wojskowych oraz określenia ich siedzib i obszarów właściwości. (Dz.U.98.146.956 ze zm.), rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 7 sierpnia 1998 r. w sprawie trybu wykonywania nadzoru nad sądami wojskowymi (Dz.U.98.111.691), rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 czerwca 1998 r. w sprawie ustalenia liczby sędziów w sądach wojskowych oraz w Departamencie Sądów Wojskowych Ministerstwa Sprawiedliwości (Dz.U.98.81.528).

2. Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r weszła w życie z dniem 1 stycznia 1998 r.

3. Zakres kognicji i struktura sądów wojskowych

1. Zakres kognicji sądów wojskowych określony został w przepisie art. 1 § 1 i 2 pousw. Sądy wojskowe sprawują w Siłach Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej wymiar sprawiedliwości w sprawach karnych oraz orzekają w innych sprawach, jeżeli zostały one przekazane do ich właściwości odrębnymi usta-wami. Szczegółowy zakres kompetencji sądów wojskowych zawierają przepi-sy kodeksu postępowania karnego (art. 647 i n.).

2. W wypadkach przewidzianych w ustawach sądy wojskowe sprawują wymiar sprawiedliwości w sprawach karnych w stosunku do osób nie należą-cych do Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej.

3. Struktura sądów wojskowych zakłada, że sądami wojskowymi są woj-skowe sądy okręgowe i wojskowe sądy garnizonowe.

Na podstawie przepisu § l ust l. rozporządzenia Ministra Obrony Naro-dowej z dnia 19 listopada 1998 r. w sprawie utworzenia sądów wojskowych oraz określenia ich siedzib i obszarów właściwości. (Dz.U. Nrl46, poz. 956 ze zm.)utworzone zostały wojskowe sądy okręgowe: w Poznaniu i w Warszawie oraz wojskowe sądy garnizonowe: w Bydgoszczy, Gdyni, Krakowie, Lublinie, Olsztynie, Poznaniu, Szczecinie, Warszawie, Wrocławiu i Zielonej Górze.

4. Nadzór nad działalnością sądów wojskowych sprawują trzy organy: po pierwsze Sąd Najwyższy (w zakresie orzekania), po drugie Minister Spra-wiedliwości (w zakresie organizacji i działalności administracyjnej), po trze-cie Minister Obrony Narodowej (w zakresie czynnej służby wojskowej żoł-nierzy pełniących służbę w sądach wojskowych).

-102- -103-

ROZDZIAŁ IV. SĄDOWNICTWO WOJSKOWE

3. Zakres kognicji i struktura sadów wojskowych

5. Minister Sprawiedliwości może uchylać zarządzenia administracyjne niezgodne z prawem albo naruszające sprawność postępowania sądowego lub z innych powodów niecelowe.

W razie stwierdzenia uchybienia w zakresie sprawności postępowania sądowego, Minister Sprawiedliwości może zwrócić na nie uwagę na piśmie i żądać usunięcia skutków tego uchybienia przez sędziego.

Minister Sprawiedliwości może zwrócić prezesowi lub zastępcy prezesa sądu wojskowego pisemną uwagę, jeżeli stwierdzi uchybienia w zakresie kierowania sądem albo sprawowania przez prezesa przysługującego mu nadzoru nad działalnością administracyjną sądów wojskowych. Czynności z zakresu nadzoru i administracji sądowej stosownie do przepisu art. 16 pousw, nie mogą wkraczać w dziedzinę, w której sędziowie są niezawiśli.

6. Zgodnie z przepisami § 4 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 7 sierpnia 1998 r. w sprawie trybu wykonywania nadzoru nad sądami wojskowymi. (Dz.U. Nr 111, poz. 691) nadzór wykonywany jest w formie: inspekcji, lustracji, wizytacji oraz kontroli organizacji pracy sekretariatów i biurowości sądowej dokonywanej przez sędziów. Z przebiegu inspekcji, lustracji lub wizytacji sporządza się sprawozdanie.

Stosownie natomiast do dyspozycji § 2 rozporządzenia Ministra Obrony Narodowej z dnia 29 stycznia 2002 r. w sprawie sposobu wykonywania nadzoru w zakresie czynnej służby wojskowej żołnierzy pełniących służbę w sądach wojskowych. (Dz.U.Nr 15, poz. 143) nadzór w zakresie czynnej służby wojskowej żołnierzy pełniących służbę w sądach wojskowych, obejmuje zagadnienia związane m.in. z: dysponowaniem etatem zbiorczym sądów wojskowych, wyszkoleniem wojskowym, szkoleniem fizycznym i działalnością sportową, działalnością mobilizacyjno-uzupełnieniową oraz przygotowaniem do wykonywania zadań na stanowiskach służbowych w czasie wojny .Nadzór ten wykonywany jest poprzez: inspekcje i kontrole problemowe, z ich przebiegu sporządza się sprawozdanie.

7. Sędziowie sądów wojskowych posiadają samorząd sędziowski. Organem samorządu sędziowskiego jest Zgromadzenie Sędziów Sądów Wojskowych, które tworzą sędziowie sądów wojskowych (art. 9 i 10 § 1 pousw).

Sędziowie sądów wojskowych są obowiązani brać udział w posiedzeniach zgromadzenia. Asesorzy tych sądów natomiast mogą brać wprawdzie udział w posiedzeniach, ale bez prawa głosowania i wyboru.

Zgromadzeniu przewodniczą - na przemian - prezesi wojskowych sądów okręgowych. Kadencja przewodniczącego trwa 2 lata.

Do zadań zgromadzenia należy m.in.: 1) przedstawianie Krajowej Radzie Sądownictwa kandydatów na stanowiska sędziów wojskowych sądów gar-

nizonowych oraz wojskowych sądów okręgowych, 2) wybór członka Krajowej Rady Sądownictwa, 3) wybór członków kolegiów wojskowych sądów okręgowych, 4) wybór rzecznika dyscyplinarnego spośród sędziów sądów wojskowych, 5) wypowiadanie się w sprawach obowiązków i praw sędziów. ; Uchwały zgromadzenia zapadają bezwzględną większością głosów, a dla ich ważności wymagana jest obecność przynajmniej dwóch trzecich liczby członków. Zgromadzenie zbiera się co najmniej raz w roku, posiedzenie zwołuje jego przewodniczący z własnej inicjatywy, na wniosek Ministra Sprawiedliwości, Ministra Obrony Narodowej, dyrektora departamentu albo na wniosek jednej piątej liczby członków Zgromadzenia.

8. Sądy Wojskowe posiadają organy kolegialne i jednoosobowe o kom-petencjach z zakresu administracji sądowej. Organami sądów wojskowych (art. 10 a pousw) są: 1) w sądach okręgowych - prezes sądu oraz kolegium wojskowego sądu okręgowego, 2) w sądach garnizonowych - prezes sądu.

Prezes wojskowego sądu okręgowego i prezes wojskowego sądu gar-nizonowego, kierują działalnością sądu oraz są przełożonymi sędziów i pozostałego składu osobowego danego sądu. Prezesi sądów wojskowych wykonują także czynności nadzoru służbowego i administracji sądowej, mogą uchylać zarządzenia administracyjne niezgodne z prawem albo naruszające sprawność postępowania sądowego lub z innych powodów niecelowe. W razie stwierdzenia uchybienia w zakresie sprawności postępowania sądowego, prezesi sądów wojskowych mogą zwrócić na nie uwagę na piśmie i żądać usunięcia skutków tego uchybienia. Czynności z zakresu nadzoru i administracji sądowej, nie mogą wkraczać w dziedzinę, w której sędziowie są niezawiśli.

Prezesów sądów wojskowych i ich zastępców powołuje i odwołuje, Minister Sprawiedliwości w porozumieniu z Ministrem Obrony Narodowej, spośród sędziów sądów wojskowych (przy czym w przypadku sądów okręgowych wyłącznie spośród sędziów sądów wojskowych okręgowych).

Prezes sądu wojskowego i jego zastępca może być odwołany przez Ministra Sprawiedliwości w porozumieniu z Ministrem Obrony Narodowej w przypadku rażącego nie wywiązywania się z obowiązków służbowych lub gdy dalsze pełnienie przez prezesa jego funkcji z innych powodów nie da się pogodzić z dobrem wymiaru sprawiedliwości.

Odwołanie następuje po zasięgnięciu opinii Krajowej Rady Sądownictwa. Jeżeli Krajowa Rada Sądownictwa, w terminie miesiąca od przedstawienia zamiaru odwołania prezesa sądu wojskowego albo jego zastępcy, opinii nie wyda, uważa się, że opinia jest pozytywna.

Kolegium wojskowego sądu okręgowego, składa się z czterech do ośmiu członków. Kadencja kolegium trwa 2 lata.

- 104- -105-

ROZDZIAŁ IV. SĄDOWNICTWO WOJSKOWE 4. Sędziowie sądów wojskowych

Przewodniczącym kolegium jest prezes wojskowego sądu okręgowego a w razie jego nieobecności - zastępca przewodniczącego, wybrany przez kolegium spośród jego członków.

Do podjęcia uchwał wymagana jest obecność przynajmniej dwóch trze-cich członków kolegium. Uchwały tego organu zapadają większością głosów, przy czym w razie równej liczby głosów decyduje głos przewodniczącego.

Kolegium zbiera się w zależności od potrzeb, przynajmniej raz na pól roku, posiedzenia zwołuje jego przewodniczący z własnej inicjatywy lub na wniosek jednej trzeciej członków kolegium.

Do zadań kolegium należą sprawy niezastrzeżone do wyłącznej właści-wości zgromadzenia, są to m.in.: 1) przedstawianie zgromadzeniu opinii o kandydatach na stanowiska sędziów sądów wojskowych, 2) wyrażanie opinii w sprawach wyznaczania na stanowiska służbowe oraz zwalniania z tych sta-nowisk prezesów sądów wojskowych i ich zastępców, 3) opiniowanie wnio-sków o przeniesienie sędziego na inne miejsce służbowe.

4. Sędziowie sądów wojskowych

1. Status sędziego sądu wojskowego wyznacza głównie reguła, że sędzio-wie sądów wojskowych w zakresie orzekania są niezawiśli i podlegają tylko ustawom. Sędziowie obowiązani są postępować' zgodnie ze ślubowaniem sę-dziowskim oraz stale podnosić kwalifikacje zawodowe, w służbie i poza służbą strzec powagi stanowiska sędziowskiego i unikać wszystkiego, co mogłoby przy-nieść ujmę godności sędziego lub osłabiać zaufanie do jego bezstronności.

2. W okresie zajmowania stanowiska sędzia sądu wojskowego nie może na-leżeć do partii politycznych ani brać udziału w żadnej działalności politycznej.

3. Wymogi stawiane kandydatom na sędziów sądów wojskowych okre-ślone zostały w art. 22 pousw Sędzią sądu wojskowego może być oficer peł-niący zawodową służbę stałą, który spełnia następujące warunki; 1) korzysta z pełni praw cywilnych i obywatelskich, 2) jest nieskazitelnego charakteru, 3) ukończył wyższe studia prawnicze w Polsce i uzyskał tytuł magistra lub zagraniczne uznane w Polsce, 4) złożył egzamin sędziowski, 5) odbył 3 letni staż na stanowisku asesora w sądzie wojskowym, 6) ukończył 29 lat.

Odbycie aplikacji w sądzie powszechnym lub w jednostce organizacyjnej prokuratury, złożenie egzaminu sędziowskiego lub prokuratorskiego albo od-bycie stażu na stanowisku asesora sądowego lub w jednostce organizacyjnej pro-kuratury jest równoznaczne ze spełnieniem wymagań określonych w pkt. 4 i 5.

Wymogi złożenia egzaminu sędziowskiego oraz odbycia 3 letniego sta-żu asesorskiego nie dotyczą: 1) profesorowi doktorów habilitowanych nauk prawnych w polskich szkołach wyższych, w Polskiej Akademii Nauk oraz w innych placówkach naukowych i naukowo-badawczych, 2) osób, które zaj-mowały stanowiska sędziów, prokuratorów, wiceprokuratorów i podproku-ratorów, 3) adwokatów, radców prawnych oraz notariuszy, którzy wykonywali ten zawód co najmniej przez 3 lata.

4. Powołanie na stanowiska sędziów sądów wojskowych odbywa się w ten sposób, że sędziowie sądów wojskowych do pełnienia urzędu na stanowisku sędziowskim są powoływani przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa.

Powołując do pełnienia urzędu na stanowisku sędziowskim, Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej wyznacza miejsce służbowe sędziego, objęcie na-tomiast stanowiska przez sędziego stwierdza Minister Obrony Narodowej.

5. Minister Sprawiedliwości w porozumieniu z Ministrem Obrony Na rodowej może delegować sędziego na okres nieprzekraczający trzech mie-sięcy w roku kalendarzowym, do pełnienia obowiązków sędziowskich lub wykonywania czynności administracyjnych w innym sądzie wojskowym lub w sądzie powszechnym albo w departamencie, a na wniosek Pierwszego Pre-zesa Sądu Najwyższego lub Prezesa Naczelnego Sądu Administracyjnego - także, odpowiednio, w Sądzie Najwyższym lub sądzie administracyjnym.

Za zgodą sędziego okres delegowania, może trwać dłużej niż 3 miesiące. Prezes wojskowego sądu okręgowego może delegować sędziego wojsko-

wego sądu garnizonowego do pełnienia obowiązków sędziego na obszarze właściwości danego wojskowego sądu okręgowego na czas nie dłuższy niż miesiąc w roku kalendarzowym.

6. Minister Obrony Narodowej w porozumieniu z Ministrem Sprawie-dliwości może powierzyć czasowe pełnienie czynności sędziowskich oficero-wi rezerwy powołanemu na ćwiczenia wojskowe, który jest sędzią sądu po-wszechnego.

7. Prawa i obowiązki sędziów sądów wojskowych są ustawowo określo-ne. Sędziowie są obowiązani do składania corocznie oświadczeń o swoim stanie majątkowym.

8. Sędziowie posiadają tzw. immunitet formalny, co oznacza, że prze-ciwko sędziemu można prowadzić postępowanie karne jedynie za zezwole-niem sądu dyscyplinarnego. Do czasu uzyskania zezwolenia na wszczęcie postępowania karnego można przedsięwziąć tylko czynności niecierpiące

-106- -107-

ROZDZIAŁ IV. SĄDOWNICTWO WOJSKOWE 5. Odpowiedzialność dyscyplinarna sędziów sądów wojskowych

zwłoki. Przed wydaniem postanowienia o udzieleniu zezwolenia na wszczę-cie postępowania karnego można sędziego zatrzymać tylko w razie ujęcia go na gorącym uczynku popełnienia przestępstwa. O zatrzymaniu niezwłocz-nie powiadamia się prezesa właściwego miejscowo sądu wojskowego, który może nakazać natychmiastowe zwolnienie zatrzymanego.

9. Sędziowie są nieusuwalni ze swojego stanowiska, z wyjątkiem wypad-ków przewidzianych prawem np. prawomocnego orzeczenia kary dyscypli-narnej złożenia z urzędu.

10. Rozwiązanie stosunku służbowego może nastąpić po spełnieniu usta-wowych warunków. Stosunek służbowy sędziego rozwiązuje się z mocy prawa, jeżeli sędzia zrzekł się urzędu lub ukończył 60 lat. W tym ostatnim przypadku sędzia, przechodzi w stan spoczynku, chyba, że został powołany na swój wnio-sek na urząd sędziego sądu powszechnego Sędzia, który orzeczeniem wojsko-wej komisji lekarskiej został uznany za niezdolnego do zawodowej służby woj-skowej, również może zostać powołany na urząd sędziego sądu powszechnego.

11. Powołanie sędziego sądu wojskowego na urząd sędziego sądu po-wszechnego następuje na jego wniosek, jeżeli nie ma innych przeszkód praw-nych i istnieje taka możliwość.

Krajowa Rada Sądownictwa, przedstawia wniosek Prezydentowi Rzeczy-pospolitej Polskiej, bez zasięgania opinii właściwego zgromadzenia sędziów sadu powszechnego.

W razie odmowy przedstawienia wniosku, o którym mowa zaintereso-wanemu służy skarga do Sądu Najwyższego,

12. Sędzia, który został mianowany, powołany lub wybrany do pełnienia funkcji w organach państwowych, samorządu terytorialnego, w służbie dyplo-matycznej, konsularnej lub w organach organizacji międzynarodowych i po-nadnarodowych działających na podstawie umów międzynarodowych ratyfi-kowanych przez Rzeczpospolitą Polską, jest obowiązany zrzec się niezwłocz-nie swojego urzędu. Sędzia taki może powrócić na urząd sędziego i poprzed-nio zajmowane stanowisko, jeżeli przerwa w pełnieniu obowiązków sędziego nie przekracza dziewięciu lat, chyba że pełnił funkcje sędziowskie w między narodowych lub ponadnarodowych organach sądowych. W takim przypadku Krajowa Rada Sądownictwa, po uzyskaniu opinii Zgromadzenia Sądów Woj-skowych, przedstawia Prezydentowi RP wniosek o powołanie byłego sędziego na urząd sędziego na poprzednio zajmowane stanowisko i miejsce służbowe, niezależnie od liczby stanowisk sędziowskich w danym sadzie, chyba że nie spełnia on warunków wymaganych do powołania na urząd sędziego.

W razie odmowy przedstawienia wniosku o powołanie zainteresowane-mu służy skarga do Sądu Najwyższego.

13. Utrata urzędu i stanowiska sędziego jest ustawowo reglamentowa-na. Prawomocne orzeczenie sądu dyscyplinarnego o złożeniu sędziego z urzędu oraz prawomocne orzeczenie sądu skazujące na środek karny po-zbawienia praw publicznych lub zakazu zajmowania stanowiska sędziego pociąga za sobą, z mocy prawa, utratę urzędu i stanowiska sędziego. Stosu-nek służbowy sędziego wygasa z chwilą uprawomocnienia się orzeczenia.

O wygaśnięciu stosunku służbowego, sędziego zawiadamia Minister Spra-wiedliwości w porozumieniu z Ministrem Obrony Narodowej.

5. Odpowiedzialność dyscyplinarna sędziów sądów wojskowych

1. Przesłanki odpowiedzialności dyscyplinarnej sędziów określone zo-stały w art. 37pousw. Sędziowie ponoszą odpowiedzialność dyscyplinarną za popełnienie wykroczenia oraz za przewinienia dyscyplinarne.

Przewinieniem dyscyplinarnym jest naruszenie obowiązków sędziego, uchybienie powadze stanowiska sędziowskiego, naruszenie dyscypliny woj-skowej oraz zasad honoru i godności żołnierskiej.

Sędzia odpowiada dyscyplinarnie także za swoje postępowanie przed objęciem stanowiska, jeżeli przez nie uchybił obowiązkowi piastowanego wówczas urzędu państwowego lub okazał się niegodnym stanowiska sędzie-go. Prowadzenie postępowania karnego przeciwko sędziemu nie wyklucza postępowania dyscyplinarnego o ten sam czyn.

2. Katalog kar dyscyplinarnych orzekanych wobec sędziów sądów wojsko-wych jest zamknięty. Kary te wymienia przepis art. 39pousw, są one następu-jące: 1) upomnienie, 2) nagana, 3) usunięcie z zajmowanej funkcji, 4) prze niesienie na inne miejsce służbowe, 5) złożenie sędziego z urzędu.

Sędzia, któremu wymierzono karę usunięcia z zajmowanej funkcji lub karę przeniesienia na inne miejsce służbowe nie może być wyznaczony przez okres pięciu lat na wyższe sędziowskie stanowisko służbowe oraz mia-nowany na wyższy stopień wojskowy, a także nie może w tym okresie być członkiem kolegium sądu wojskowego, orzekać w sądzie dyscyplinarnym oraz odzyskać utraconej funkcji.

- 108- -109-

ROZDZIAŁ IV. SĄDOWNICTWO WOJSKOWE 5. Odpowiedzialność dyscyplinarna sędziów sądów wojskowych

Wymierzenie kary złożenia sędziego z urzędu pociąga za sobą utratę możliwości ponownego powołania ukaranego na urząd sędziego. Orzekając karę złożenia sędziego z urzędu, sądy dyscyplinarne mogą wystąpić do właści-wego organu ż wnioskiem o pozbawienie ukaranego stopnia oficerskiego.

W wypadku przewinienia dyscyplinarnego lub wykroczenia mniejszej wagi, sąd dyscyplinarny może odstąpić od wymierzania Jary.

3. Sądami dyscyplinarnymi w odniesieniu do sędziów sądów wojskowych są w ujęciu art. 39a § 1 pousw: 1) w pierwszej instancji - wojskowe sądy okrę-gowe, 2) w drugiej instancji - Sąd Najwyższy - Izba Wojskowa.

Miejscowo właściwy do rozpoznania sprawy sędziego w postępowaniu dyscyplinarnym jest sąd dyscyplinarny, w okręgu którego znajduje się miej-sce służbowe sędziego objętego postępowaniem.

Sądy dyscyplinarne orzekają w składzie trzech sędziów. Do orzekania są uprawnieni wszyscy sędziowie danego sądu dyscyplinarnego, z wyjątkiem prezesa sądu oraz rzecznika dyscyplinarnego.

4. W postępowaniu dyscyplinarnym stronami są rzecznik dyscyplinarny (przy czym w fazie przygotowawczej rzecznik dyscypliny występuje jako do- minus liiis) oraz obwiniony.

Rzecznik dyscyplinarny działa przy Krajowej Radzie Sądownictwa. Ka-dencja rzecznika dyscyplinarnego trwa cztery lata. Jego wyboru dokonuje Zgromadzenie Sędziów Sądów Wojskowych.

Obwinionym jest sędzia, któremu rzecznik dyscyplinarny przedstawił na piśmie zarzuty. Obwiniony jest uprawniony do ustanowienia obrońcy, którym może być sędzia sądu wojskowego lub adwokat.

5. Jeżeli chodzi o postępowanie, to podnieść należy, że rzecznik dyscy-plinarny podejmuje czynności dyscyplinarne na żądanie Krajowej Rady Sądownictwa, Ministra Sprawiedliwości, Ministra Obrony Narodowej, Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego, kolegium, prezesów właściwych sądów wojskowych, a także z własnej inicjatywy. Rzecznik dyscyplinarny, w zakresie przeprowadzenia postępowania wyjaśniającego, jest związany wska-zaniem organu uprawnionego.

Rzecznik dyscyplinarny przeprowadza postępowanie, które ma na celu wstępne wyjaśnienie okoliczności koniecznych do ustalenia znamion czynu zarzucanego obwinionemu oraz zgromadzenie i utrwalenie dowodów dla sądu dyscyplinarnego.

Po przeprowadzeniu postępowania, jeżeli zachodzą podstawy do wsz-częcia postępowania dyscyplinarnego, rzecznik dyscyplinarny wszczyna po-stępowanie dyscyplinarne i przedstawia sędziemu na piśmie zarzuty.

Obwiniony, po przedstawieniu zarzutów, w terminie 14 dni, może zło-żyć wyjaśnienia i zgłosić wnioski o przeprowadzenie dowodów. Po upływie tego terminu, a w razie potrzeby po przeprowadzeniu dalszych dowodów, rzecznik dyscyplinarny składa wniosek o rozpoznanie sprawy dyscyplinar-nej do sądu dyscyplinarnego. Wniosek powinien zawierać dokładne okre-ślenie czynu, który jest przedmiotem postępowania, oraz uzasadnienie.

Po rozpoznaniu sprawy na rozprawie, Sąd dyscyplinarny orzeka wyrokiem. Jeżeli przewinienie zawiera znamiona przestępstwa, sąd dyscyplinarny z

urzędu rozpoznaje sprawę w zakresie zezwolenia na pociągnięcie sędziego do odpowiedzialności karnej i wydaje postanowienie w tym przedmiocie.

6. Zawieszenie w czynnościach. Sąd dyscyplinarny może z urzędu lub na wniosek rzecznika dyscyplinarnego zawiesić w czynnościach sędziego, w stosunku do którego wszczęto postępowanie karne, o ubezwłasnowolnienie lub postępowanie dyscyplinarne.

Zawieszenie w czynnościach sędziego pociąga za sobą skutki zawiesze-nia w czynnościach służbowych na podstawie przepisów o dyscyplinie woj-skowej; nie dotyczy to osób, w stosunku do których wszczęto postępowanie o ubezwłasnowolnienie.

Zawieszenie w czynnościach ustaje z chwilą prawomocnego zakończenia postępowania, jeżeli sąd dyscyplinarny wcześniej nie uchylił zawieszenia.

Na uchwałę w przedmiocie zawieszenia w czynnościach sędziego przy-sługuje zażalenie do sądu drugiej instancji. Wniesienie zażalenia nie wstrzy-muje wykonania uchwały.

7. Wykonanie wyroku zasadza się na tym, że przewodniczący sądu dyscy-plinarnego pierwszej instancji przesyła odpis prawomocnego wyroku sądu dyscyplinarnego Krajowej Radzie Sądownictwa, Ministrowi Sprawiedliwości i Ministrowi Obrony Narodowej, a ponadto prezesowi właściwego sądu i kolegium. Wyrok wykonuje Minister Sprawiedliwości w porozumieniu z Ministrem Obrony Narodowej.

8. Odpis prawomocnego wyroku skazującego na karę dyscyplinarną dołącza się do akt osobowych ukaranego. Po upływie pięciu lat od uprawo-mocnienia się wyroku orzekającego karę :upomnienia, nagany, usunięcia z zajmowanej funkcji, przeniesienia na inne miejsce służbowe Minister Spra-wiedliwości działając w porozumieniu z Ministrem Obrony Narodowej za-rządza usunięcie odpisu wyroku z akt osobowych, jeżeli w tym okresie nie wydano przeciwko ukaranemu innego wyroku skazującego.

-110- -111-

ROZDZIAŁ IV. SADOWSICWO WOJSKOWI. 7. Aplikacja sądowa i aplikanci

6. Asesorzy sądów wojskowych

1. Na stanowisko asesora sądu wojskowego, może zostać powołany żołnierz zawodowy pełniący służbę stałą i posiadający stopień wojskowy w korpusie oficerów, który spełnia następujące warunki: 1) Korzysta z pełni praw cywilnych i obywatelskich, 2) jest nieskazitelnego charakteru, 3) ukończył wyższe studia prawnicze w Polsce i uzyskał tytuł magistra lub zagraniczne uznane w Polsce, 4) złożył egzamin sędziowski.

2. Asesora powołuje i odwołuje Minister Sprawiedliwości w porozumieniu z Ministrem Obrony Narodowej, Przy czym objecie stanowiska stwierdza Minister Obrony Narodowej, obejmujący stanowisko składa wobec Ministra Sprawiedliwości ślubowanie.

3. Staż asesorski odbywa się w wojskowym sądzie garnizonowym. Staż trwa od 2 do 4 lat, (przy czym przez okres 6 miesięcy asesor wykonuje czynności sędziowskie w sądzie rejonowym w wydziale karnym). W wypadku braku stanowisk sędziowskich możliwe jest (za zgodą asesora), przedłużenie stażu asesorskiego.

Stosownie do przepisu § 1. ust. l i 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 21 lipca 1998 r. w sprawie zasad odbywania stażu asesorskiego asesorów sądów wojskowych. (Dz.U. Nr 98, poz. 624' staż asesorski polega na wykonywaniu czynności sędziowskich w celu zdobycia kwalifikacji potrzebnych do zajmowania stanowiska sędziego, a jego odbywanie ma na celu zdobycie praktyki i doświadczenia sędziowskiego.

4. Minister Sprawiedliwości w porozumieniu z Ministrem Obrony Na rodowej może powierzyć asesorów pełnienie czynności sędziowskich w woj skowym sądzie garnizonowym oraz w wojskowym sądzie okręgowym jako odwoławczym.

Asesor może przewodniczyć na rozprawie głównej lub na posiedzeniach tylko wówczas, gdy sprawa jest rozpoznawana w składzie jednego sędziego i dwóch ławników. Asesor nie może sprawować nadzoru penitencjarnego.

Minister Obrony Narodowej w porozumieniu z Ministrem Sprawiedliwości może powierzyć pełnienie czynności sędziowskich w wojskowym sądzie garnizonowym oficerowi rezerwy odbywającemu ćwiczenia wojskowe, który jest asesorem sądu powszechnego i ma uprawnienia do pełnienia czynności sędziowskich.

7. Aplikacja sądowa i aplikanci

1. Aplikacja sądowa w sądzie wojskowym trwa 3 lata.

2. Aplikantem w sądzie wojskowym, może być żołnierz zawodowy pełniący służbę stałą i posiadający stopień wojskowy w korpusie oficerów, który spełnia następujące warunki: 1) korzysta z pełni praw cywilnych i obywatelskich, 2) jest nieskazitelnego charakteru, 3) ukończył wyższe studia prawnicze w Polsce i uzyskał tytuł magistra lub zagraniczne uznane w Polsce, 4) został zakwalifikowany przez komisję egzaminacyjną po przeprowadzeniu konkursu.

3. Aplikanta w wojskowym sądzie garnizonowym powołuje i odwołuje Minister Sprawiedliwości w porozumieniu z Ministrem Obrony Narodowej. Objęcie stanowiska przez aplikanta stwierdza Minister Obrony Narodowej. Przed podjęciem obowiązków aplikant składa wobec prezesa wojskowego sądu okręgowego ślubowanie.

4. Aplikant odbywa aplikację w sądzie powszechnym oraz w sądzie woj-skowym. Przepis § 10. ust. 1 i 2 rozporządzenia MS z dnia 13 maja 2003 r. w sprawie aplikantów w sądach wojskowych (Dz.U Nr. 88, poz. 814) stanowi, że aplikant sądów wojskowych jeden dzień w tygodniu odbywa aplikację we wskazanym wojskowym sądzie garnizonowym. W okresie odbywania aplikacji w sądzie wojskowym prezes tego sądu wyznacza sędziego patrona, który kieruje szkoleniem aplikanta i współdziała w tym zakresie z osobami odpowiedzialnymi za szkolenie aplikanta w sądzie powszechnym.

5. Po upływie okresu aplikacji aplikant składa egzamin sędziowski. W wypadku niedostatecznego wyniku egzaminu aplikant może przystąpić do ponownego jego składania w ciągu roku od dnia egzaminu poprzedniego. W razie nie przystąpienia do egzaminu, niedostatecznego wyniku egzaminu końcowego lub nie mianowania asesorem, aplikant zostaje zwolniony z zawodowej służby wojskowej chyba, że właściwy organ wojskowy, za zgodą aplikanta, wyznaczy go na inne stanowisko wojskowe.

6. Minister Sprawiedliwości w porozumieniu z Ministrem Obrony Narodowej określi, w drodze rozporządzenia, tryb przeprowadzania konkursu na stanowisko aplikanta, organizację aplikacji sądowej, zakres egzaminu sędziowskiego, skład komisji egzaminacyjnej i sposób powoływania jej członków, wysokość ich wynagrodzenia i tryb postępowania komisji egzaminacyjnej.

-113-

ROZDZIAŁ i\: SĄDOWMCTWO WOJSKOWE

7. Aplikanci ponoszą odpowiedzialność na zasadach odnoszących się do żołnierzy zawodowych; prawo karania ich za przewinienia dyscyplinarne przysługuje przełożonym sędziom i Ministrowi Obrony Narodowej.

8. Ławnicy w sądach wojskowych

1. Ławnikiem w sądzie wojskowym, może być żołnierz w czynnej służbie wojskowej (ławnik sądu powszechnego natomiast w przypadkach określo-nych prawem, zob. art. 669 § 2 k.p.k.).

2. Kandydat na ławnika musi spełniać warunki określone w art. 55 po-usw, są; one następujące: 1) ukończone 18 lat, pełnia praw cywilnych i oby-watelskich, 2) nieskazitelny charakter, wyróżnianie się w wykonywaniu za-dań służbowych i przestrzeganiu dyscypliny wojskowej.

Ławnikiem nie może być żołnierz, który pełni służbę w departamencie MS, w sądzie wojskowym, w wojskowej jednostce organizacyjnej prokuratu-ry lub w żandarmerii wojskowej. Nie można być ławnikiem jednocześnie w więcej niż jednym sądzie.

3. Wybór ławników do sądów wojskowych sądów następuje na zebra-niach żołnierzy jednostek wojskowych, stacjonujących na obszarze właści-wości poszczególnych sądów wojskowych, spośród kandydatów zgłoszonych na zebraniu. Ławników wybiera się większością głosów.

Liczbę ławników wybieranych do poszczególnych sądów wojskowych oraz termin ich wyboru określają prezesi właściwych sądów wojskowych.

4. Zgodnie z § 1. ust. 1. rozporządzenia MON z dnia 2.1 października 1998 r. w sprawie organizacji zebrań żołnierskich oraz szczegółowych zasad wybierania i odwoływania ławników sądów wojskowych. (Dz.U. Nr 134, poz. 875) ławników do sądów wojskowych wybiera się odrębnie do wojskowych sądów okręgowych i wojskowych sądów garnizonowych.

Wybory, przeprowadza się w jednostkach wojskowych na zebraniach żoł-nierskich, oddzielnie dla żołnierzy: 1) zawodowych, 2) pełniących służbę w charakterze kandydatów na żołnierz)'zawodowych, 3) odbywających zasad-niczą służbę wojskową, w tym nadterminową zasadniczą służbę wojskową ( § 1. ust. 2 rozporządzenia).

Ławnicy te sądach wojskowych

9. Prawo zgłaszania kandydatów na ławników przysługuje wyłącznie upraw-nionym żołnierzom, o których mowa powyżej (§ 7. ust. 1. rozporządzenia). Stosownie do dyspozycji § 9 i 11 rozporządzenia zebranie podejmuje uchwały co do wyboru ławników, jeżeli bierze w nim udział co najmniej połowa ogólnej liczby uprawnionych żołnierzy, a uchwały zapadają więk-szością głosów, w głosowaniu tajnym.

5. Ławnicy składają ślubowanie wobec prezesa właściwego sądu wojskowego, który po odebraniu ślubowania dokonuje wpisu na listę ławników.

6. Kadencja ławnika trwa 3 lata. Ławników będących żołnierzami pełniącymi zasadniczą służbę wojskową wybiera się na okres odbywania tej służby. (art. 56§3pousw).

7. Wygaśnięcie mandatu ławnika następuje w następujących sytuacjach: 1) w razie śmierci, 2) z upływem kadencji, 3) z dniem zwolnienia z czynnej służby wojskowej, 4) w razie przeniesienia do: a) pełnienia służby w departamencie MS, w sądzie wojskowym, w wojskowej jednostce organizacyjnej prokuratury lub w żandarmerii wojskowej, b) innej jednostki wojskowej, stacjonującej na obszarze właściwości innego sądu wojskowego, 6) w razie skazania prawomocnym wyrokiem sądu lub warunkowego umorzenia postępowania karnego, orzeczenia prawomocnym wyrokiem o ograniczeniu lub utracie praw cywilnych, uznania prawomocnym orzeczeniem i dyscyplinarnym winnym naruszenia honoru i godności żołnierskiej, 7) w razie odwołania ławnika przez zebranie żołnierzy w jednostce wojskowej, w której pełni służbę, 8) wskutek zrzeczenia się mandatu.

Wygaśnięcie mandatu ławnika stwierdza prezes właściwego sądu. Zebranie żołnierzy w jednostce wojskowej, w której ławnik pełni służbę, jest uprawnione do odwołania ławnika (z własnej inicjatywy lub na wniosek prezesa właściwego sądu wojskowego) w razie: 1) niewykonywania obowiązków ławnika, 2) zacho-wania godzącego w powagę sądu, 3) utraty warunków, o których mowa w art. 55 § 1 pkt.2pousw (tj. nieskazitelnego charakteru, zaprzestania wyróżniania się w wykonywaniu zadań służbowych i przestrzeganiu dyscypliny wojskowej).

Odwołanie ławnika następuje większością głosów, w głosowaniu tajnym (§ 16, rozporządzenia).

9. Dodatkowe wybory ławników są prawnie dopuszczalne. W wypadku wygaśnięcia mandatu lub odwołania ławnika dokonuje się, w razie potrzeby, wyboru nowego ławnika. Dodatkowe wybory ławników zarządza prezes właściwego sądu wojskowego. Mandat ławnika wybranego dodatkowo w czasie trwania kadencji wygasa z upływem kadencji ogółu ławników sądu.

-114- -115-

ROZDZIAŁ V. SĄD NAJWYŻSZY 2. Konotacje historyczne

ROZDZIAŁ V. SĄD NAJWYŻSZY

1. Uwagi wprowadzające

1. Konstytucja RP (w art. 175 ust l) stanowi, iż wymiar sprawiedliwości w RP sprawują Sąd Najwyższy, sady powszechne, sądy administracyjne, oraz sądy wojskowe.

Sąd Najwyższy sprawuje nadzór nad działalnością sądów powszechnych i wojskowych w zakresie orzekania (art. 183 ust. l Konstytucji RP).

2. Sąd Najwyższy jako naczelny organ władzy sądowniczej jest wskazany osobno. Wydzielenie SN i niejako jego wydzielenie poza wszystkie sądy (po-wszechne, wojskowe i administracyjne) ma swoje uzasadnienie w specyficz-nej roli tego sądu jako organu nadzoru judykacyjnego. Sąd Najwyższy nie został zaliczony do sądów powszechnych i jest w ogóle poza strukturą sądów administracyjnych i sądów wojskowych.

Odnotować w tym miejscu należy, że nowa sytuacja sadów administracyjnych sprawia, że rola SN względem tego sądu jest inna KD znaczy, że nadzór nad sądami administracyjnymi sprawuje Naczelny Sąd Administracyjny. Rola Sądu Najwyższego uległa w ten sposób istotnej modyfikacji, a właściwie - redukcji.

3. Sąd Najwyższy wydaje zbiór swoich orzeczeń, co ma ogromne zna-czenie dla utrzymywania jednolitości orzecznictwa sądów powszechnych i wojskowych.

2. Konotacje historyczne

1. Sąd Najwyższy jako organ wymiaru sprawiedliwości o nadzorczych zada-niach i randze, ukształtował się wraz z rozwojem całego sadownictwa polskiego.

W średniowiecznym państwie polskim nie funkcjonował jeszcze organ o odnośnych prerogatywach. W tym okresie właściwie w ogóle nie istniał jeszcze system odwoławczy. Apelację wprowadziła dopiero ustawa o postęp-ku sądowym (Formuła processus) z 1523 r., którą to ustawę opracowała ko-

misja sejmu bydgoskiego, a uchwalił sejm jako prawo dla Małopolski, zaś dopiero z czasem prawo to rozszerzone zostało na inne ziemie.

i" 2. Odnotowania w tym względzie wymaga powołanie w 1563 r. jednora-zowych sądów ostatniej instancji oraz utworzenie w 1578 roku, Trybunału Koronnego. Wspomniany Trybunał Koronny był sądem szlacheckim. Sej-miki deputackie województwa bądź ziemie wybierały do Trybunału jednego lub dwóch deputatów (przedstawiciele szlachty), ponadto W Trybunale za-siadali deputaci kapituł (przedstawiciele duchowieństwa), gdy stroną w spra-wie była osoba stanu duchownego. Deputaci świeccy wybierali przewodni-czącego (marszałka) natomiast deputaci duchowni - prezydenta.

Trybunał Koronny rozpatrywał odwołania od orzeczeń sądów grodzkich w sprawach karnych a także odwołania w sprawach cywilnych od wyroków sądów niższych, (ziemskich, grodzkich, podkomorskich), a także spraw sta-rostów i urzędników grodzkich.

Odwołanie od orzeczeń Trybunału Koronnego w zasadzie nie przysłu-giwało. WI instancji Trybunał orzekał w przypadku naruszenia obowiązków odnoszących się do sprawowania wymiaru sprawiedliwości. Następnie, wzo-rem Trybunału Koronnego, utworzono w 1581 r. Trybunał Wielkiego Księ-stwa Litewskiego.

3. W latach 1764-1768 Trybunał Koronny został podzielony na dwa or-gany: Trybunał Małopolski i Trybunał Wielkopolski.

4. Kasacja natomiast została wprowadzona, po raz pierwszy w Księstwie Warszawskim, zaś funkcje sądu kasacyjnego pełniła Rada Stanu. W Króle-stwie Polskim, po 1815 n, dla rozpatrywania skarg kasacyjnych w sprawach cywilnych powołany został Sąd Najwyższej Instancji.

5. Na terenach zaboru rosyjskiego polski system sądowy został zastąpio-ny systemem rosyjskim, w którym instytucja kasacji nie występowała.

6. Na terenie zaboru austriackiego w Galicji funkcjonował Najwyższy Sąd Gubernatorski, rozpoznawał on apelacje od wyroków sądów grodzkich i ziem-skich, był także instancją kasacyjną. Sąd ten w 1774 r. przekształcony został w Trybunał Konstytucyjny, któryż kolei zniesiony został w 1784 r. Organem odwo-ławczym od tego czasu była Najwyższa Izba Sprawiedliwości w Wiedniu. W1867 r. powstał Najwyższy Trybunał Sprawiedliwości, jego orzeczenia były ostateczne

7. W odniesieniu do ziem zaboru pruskiego, jak zresztą w stosunku do całego państwa pruskiego organem sądowym o charakterze rewizyjnym był

-116- -117-

ROZDZIAŁ V. SĄD NAJWYŻSZY 2. Konotacje historyczne

Najwyższy Tajny Trybunał w Berlinie. W roku 1849 utworzono sądownictwo trzystopniowe, naczelnym zaś organem sądowym został Najwyższy Trybunał Sądowy (Oberster Gerichtshof).

8. Po I wojnie światowej i odzyskaniu przez Polskę niepodległości de-kretem Naczelnika Państwa powołano 8 lutego 1919 Sąd Najwyższy z sie-dzibą w Warszawie, Sąd Najwyższy stał na czele sądownictwa. Był sądem ka-sacyjnym, a także sądem dyscyplinarnym. Dokonywał również wykładni obo-wiązującego prawa. Na czele SN stał pierwszy prezes,

SN składał się z dwóch izb: Cywilnej i Karnej. Na czele każdej z izb stał prezes. Sędziowie i prezesi SN byli mianowani przez tymczasowe władze pol-skie spośród kandydatów wybranych na zgromadzeniach prawników. Z cza-sem utworzono izbę dla spraw administracyjnych (1922 r.).

SN orzekał w składzie trzyosobowym, ale mógł również orzekać w skła-dzie całej izby, a nawet zgromadzenia ogólnego sędziów SN.

9. Konstytucja Marcowa 1921 r. przyjęła zasadę trójpodziału władz. Konsty-tucja ta zastrzegła, że organizacja, zakres i sposób działania wszelkich sądów będą określone w drodze ustawy. Zastrzeżenie to nie dotyczyło jednak SN.

10. Kolejnym aktem prawnym regulującym organizację SN było rozpo-rządzenie Prezydenta RP z dnia 6 lutego 1928 r. prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz.U. Nr 12, poz. 93) Rozporządzenie nie wprowadziło zmian w pozycji SN. Pozostał on w strukturze sądów powszechnych. Przepis art. 1 § 1 pr. o usp. stanowił, że wymiar sprawiedliwości w sprawach cywilnych i karnych sprawują sądy powszechne : sądy grodzkie oraz sędziowie pokoju, sądy okręgowe, sądy apelacyjne i Sąd Najwyższy.

Sąd Najwyższy składał się z pierwszego prezesa, prezesów i sędziów (art. 35 pr. o usp) SN dzielił się na izby, cywilną i karną. (art. 36 pr. o usp) W1938 r. utworzono Izbę do Spraw Adwokatury.

Stosownie do dyspozycji art. 37 pr. o usp Sąd Najwyższy rozpoznawał środki odwoławcze od orzeczeń sądów apelacyjnych oraz w wypadkach wskazanych w ustawach - środki odwoławcze od orzeczeń sądów okręgo-wych i sądów przysięgłych, nadto Sąd Najwyższy orzekał w innych spra-wach przekazanych mu przez ustawy. SN formułował zasady prawne. Uchwały izb lub zgromadzenia ogólnego SN wpisywane były do księgi zasad prawnych (art. 41 § 2 pr. o usp).

Na stanowisku sędziego Sądu Najwyższego mógł być powołany ten, kto spełniał wymogi określone w przepisach art. 82. S3 i 85 lit. a) pr. o usp, a mianowicie: posiadał obywatelstwo polskie i korzystał w pełni z praw cywilnych i publicznych; był nieskazitelnego charakteru; miał ukończone

25 lat, władał językiem polskim w słowie i piśmie ukończył uniwersyteckie studia prawnicze i zdał stosowne egzaminy, odbył aplikację sądową, złożył egzamin sędziowski, przesłużył 3 lata na stanowisku przynajmniej prezesa sądu okręgowego, sędziego apelacyjnego, prokuratora apelacyjnego, prokuratora Sądu Najwyższego lub 6 lat na stanowisku wiceprokuratora apelacyjnego, albo co najmniej 9 lat służby na stanowisku sędziego okręgowego lub wiceprokuratora okręgowego - ogółem najmniej 9 lat służby sędziowskiej lub prokuratorskiej. Od wymogów odbycia aplikacji sądowej oraz złożenia egzaminu sędziowskiego; zwolnieni byli profesorowie i docenci nauk prawniczych na polskich uniwersytetach państwowych, adwokaci i stali urzędnicy referendarscy Prokuratorii Generalnej RP oraz oficerowie korpusu sadowego, którzy byli sędziami albo prokuratorami lub podprokuratorami wojskowymi. Przy czym pr. o usp w art. 85 § 1 przewidywało w odniesieniu do urzędników referendarskich Ministerstwa Sprawiedliwości i Prokuratorii Generalnej RP oraz oficerów korpusu sadowego dodatkowe wymogi związane z okresem służby.

Sędzią Sądu Najwyższego mógł ponadto zostać: profesor zwyczajny prawa na uniwersytecie państwowym polskim; sędzia Najwyższego Trybunału Admi-nistracyjnego oraz sędzia Najwyższego Sądu Wojskowego (art. 89 pr. o usp).

11. Konstytucja Kwietniowa nie przewidywała zasady trójpodziału władz. Pomimo tego sądy a więc również SN, zachowały niezależność.

Generalnie zauważyć należy, że Sąd Najwyższy w okresie II Rzeczypo-spolitej był sądem kasacyjnym. Kompetencje SN odnosiły się tylko do orze-czeń pozostałych sądów powszechnych. Działalność Najwyższego Trybuna-łu Administracyjnego oraz Najwyższego Sądu Wojskowego pozostawała w ich własnych granicach prerogatywach rzeczowych.

12. W czasie II wojny światowej SN nie funkcjonował. Na obszarze Gene-ralnej Guberni działały tylko polskie sądy grodzkie, okręgowe i apelacyjne.

13. Po II wojnie światowej podjęto działania w celu restytuowania SN. Siedzibą SN po jego powołaniu w styczniu 1945 r. była tymczasowo Łódź, która pozostała siedzibą SN do maja 1950 r. W tym czasie SN składał się z dwóch izb: Cywilnej i Karnej. SN funkcjonował w oparciu o ustawy z okresu międzywojennego, jako sąd kasacyjny.

14. Odnotować trzeba, że 27 listopada 1948 roku Zgromadzenie Ogól-ne SN stwierdziło, że przedwojenne orzecznictwo w tym zasady prawne mają jedynie historyczne znaczenie, jeśli są niezgodne z panującym ustrojem.

-118- -119-

ROZDZIAŁ V. SĄD NAJWYŻSZY 3. Podstawa normatywna i funkcje SN

Następnie - dnia 12 lutego 1955 r. zastrzeżenia te odniesiono także do ak-tów prawnych okresu międzywojennego.

15. W latach 1949-1950 zreorganizowano sądy powszechne, które składa-ły się z SN, sądu wojewódzkiego oraz sądu powiatowego. SN stał się sądem II instancji rozpoznającym rewizje od orzeczeń sądów wojcw5dzkich, które orze-kały w sprawie jako sądy I instancji. Orzeczenia sądu wojewódzkiego jako sąd II instancji w zwykłym trybie odwoławczym nie podległy kontroli judykacyjnej Sądu Najwyższego. Sąd Najwyższy został wyposażony w takie środki pozainstancyjnego nadzoru judykacyjnego jak rewizja nadzwyczajna od prawomocnych orzeczeń sądowych, wytyczne wymiaru sprawiedliwości i praktyki sądowej, uchwały zawierające odpowiedzi na pytania prawne.

16. Stosownie do dyspozycji art. 51 Konstytucji PRL z 1952 roku SN miał być naczelnym organem sądowym i miał sprawować nadzór nad dzia-łalnością wszystkich innych sądów w zakresie orzekania. Jednakże funkcjo-nowały: Najwyższy Sąd Wojskowy oraz Trybunał Ubezpieczeń Społecznych, które to organy stały odpowiednio na czele sądownictwa wojskowego i są-downictwa ubezpieczeń społecznych.

17. Nadzór judykacyjny Sądu Najwyższego w odniesieniu do całego sądow-nictwa zapewniła dopiero ustawa z dnia 15 lutego 1962 r. o Sądzie Najwyższym ( Dz. U Nr 11 poz. 54), Sąd Najwyższy stał się naczelnym organem sądowym. Sprawował on nadzór judykacyjny w stosunku do wszystkich sądów powszech-nych i szczególnych. Likwidacji następnie uległ Najwyższy Sąd Wojskowy.

Sędziów SN powoływano na okres 5 lat. Uprawnienie to przysługiwało Radzie Państwa.

SN został podzielony na izby: Izbę Cywilną (sprawującą nadzór nad orzecznictwem sądów powszechnych w sprawach cywilnych), Izbę Karną (sprawującą nadzór nad orzecznictwem sądów powszechnych w sprawach karnych), Izbę Pracy i Ubezpieczeń Społecznych (sprawującą nadzór nad orzecznictwem sądów powszechnych w sprawach ze stosunku pracy oraz nad orzecznictwem sądów pracy i ubezpieczeń społecznych i oraz Izbę Wojskową (po zniesieniu Najwyższego Sądu Wojskowego, sprawowała ona nadzór nad orzecznictwem sądów wojskowych).

Do zadań SN należało rozpoznawanie środków odwoławczych od orzeczeń sądów wojewódzkich jako sądów I instancji Ponadto SN roz-patrywał rewizje nadzwyczajne, uchwalał wytyczne wymiaru sprawiedli-wości i praktyki sądowej, udzielał odpowiedzi na pytania prawne sądów niższych II instancji.

18. W latach 80- tych Izbę Cywilną przekształcono w Izbę Cywilną i Ad-ministracyjną w związku z powołaniem NSA, nad którym nadzór judykacyj-ny powierzono właśnie SN.

19. Kolejnym aktem prawnym regulującym organizację i zadania SN była ustawa z dnia 20 września 1984r. o Sądzie Najwyższym (Dz. U Nr 45, poz.241).

SN sprawował nadzór nad działalnością wszystkich innych sądów w za-kresie orzekania. Ustalono, że SN będzie dzielił się na izby: Cywilną i Admi-nistracyjną, Karną, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych, Wojskową.

Na czele SN stał pierwszy prezes, a na czele izb prezesi. Sędziowie byli powoływani przez Radę Państwa na 5 łat.

3. Podstawa normatywna i funkcje SN

1. Podstawę prawną działania Sądu Najwyższego stanowią przepis)' Kon-stytucji RP z 1997 r. (art.173-175,178-181, 183 )oraz przepisy ustawy z dnia 23 listopada 2002 r. o Sądzie Najwyższym.(Dz.U. Nr 240, poz. 2052). Ponadto w tym zakresie odnotować trzeba, że uchwałą z dnia 1 grudnia 2003 r. Zgromadzenie Ogólne Sędziów Sądu Najwyższego przyjęło regulamin Sądu Najwyższego (opubl. M.P z 2003.57.898.) Regulamin określa wewnętrzną organizację Sądu Najwyższego, szczegółowy podział spraw między izby oraz zasady wewnętrznego postępowania.

2. Zadania Sądu Najwyższego określone zostały zwłaszcza w Konstytucji RP oraz ustawie o SN. Zgodnie z przepisem art. 175 ust. l (in principio) Kon-stytucji RP Sąd Najwyższy sprawuje wymiar sprawiedliwości w RP.

Sąd Najwyższy sprawuje nadzór nad działalnością sądów powszechnych i wojskowych w zakresie orzekania (art.l83ustl Konstytucji RP.) Przepis art. 1 ustawy o SN stanów natomiast, że Sąd Najwyższy jest organem władzy sądowniczej, powołanym do: 1) sprawowania wymiaru sprawiedliwości przez: a) zapewnienie w ramach nadzoru zgodności z prawem oraz jednolitości orzecznictwa sądów powszechnych i wojskowych przez rozpo-znawanie kasacji oraz innych środków odwoławczych, b) podejmowanie uchwał rozstrzygających zagadnienia prawne, c) rozstrzyganie innych spraw określonych w ustawach; 2) rozpoznawania protestów wyborczych oraz stwier-dzania ważności wyborów do Sejmu i Senatu oraz wyboru Prezydenta Rze-czypospolitej Polskiej, a także ważności referendum ogólnokrajowego i re-ferendum konstytucyjnego; a) rozpoznawania protestów wyborczych w wyborach do Parlamentu Europejskiego 3) opiniowania projektów ustaw i innych aktów normatywnych, na podstawie których orzekają i funkcjonują sądy, a także

-120- -121-

ROZDZIAŁ V. SĄD NAJWYŻSZY

innych ustaw w zakresie, w którym uzna to za celowe; 4) wykonywania in-nych czynności określonych w ustawach procesowych i ustrojowych.

4. Struktura organizacyjna Sądu Najwyższego.

1. Sąd Najwyższy dzieli się na cztery Izby: 1) Cywilną; 2) Karną; 3) Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych; 4) Wojskową.

Wewnętrzną organizację Sądu Najwyższego, szczegółowy podział spraw między izby oraz zasady wewnętrznego postępowania określa regulamin Sądu Najwyższego.

2. Organy Sądu Najwyższego są standardowe. Ustawa o SN wskazuje, że organami Sądu Najwyższego są: Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego, Prezes Sądu Najwyższego, Zgromadzenie Ogólne Sędziów Sądu Najwyższego, zgro-madzenie sędziów izby Sądu Najwyższego i Kolegium Sadu Najwyższego.

3. Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego jest powoływany przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej na sześcioletnią kadencję spośród sędziów Sądu Najwyższego w stanie czynnym.

Kieruje pracami i reprezentuje Sąd Najwyższy, powołuje i odwołuje przewodniczących wydziałów w izbach na wniosek Prezesa Sądu Najwyż-szego, corocznie składa Prezydentowi Rzeczypospolitej Polskiej oraz Kra-jowej Radzie Sądownictwa Sejmowi i Senatowi informację o działalności Sądu Najwyższego.

Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego jest również uprawniony do przed-stawiania właściwym organom uwagi o stwierdzonych nieprawidłowościach lub lukach w prawie, których usunięcie jest niezbędne dla zapewnienia spój-ności systemu prawnego Rzeczypospolitej Polskiej.

W zakresie wykonywania budżetu Sądu Najwyższego Pierwszemu Preze-sowi Sądu Najwyższego przysługują uprawnienia ministra właściwego do spraw finansów publicznych.

Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego lub wyznaczona przez niego osoba może reprezentować Sąd Najwyższy w postępowaniu przed Trybunałem Konstytucyjnym.

W czasie nieobecności Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego zastę-puje wyznaczony przez niego Prezes Sądu Najwyższego, a w wypadku nie-możności wyznaczenia - Prezes Sądu Najwyższego najstarszy służbą na stanowisku sędziego.

-122-

4. Struktura organizacyjna Sądu Najwyższego.

4. Prezes Sądu Najwyższego jest zastępcą Pierwszego Prezesa Sądu Naj-wyższego i kieruje pracą poszczególnej izby. Powołuje go i odwołuje, na wnio-sek Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego, Prezydent Rzeczypospolitej Pol-skiej spośród sędziów Sądu Najwyższego w stanie czynnym.

5. Samorząd sędziowski stanowią wszyscy sędziowie Sądu Najwyższego w stanie czynnym. W skład samorządu nie wchodzą sędziowie delegowani do pełnienia czynności sędziowskich w Sądzie Najwyższym.

Organami samorządu są natomiast Zgromadzenie Ogólne Sędziów Sądu Najwyższego, zgromadzenie sędziów izby Sądu Najwyższego oraz Kolegium Sądu Najwyższego.

6. Zgromadzenie Ogólne Sędziów Sądu Najwyższego jest organem ko-legialnym, któremu przewodniczy Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego.

Do kompetencji Zgromadzenia Ogólnego Sędziów Sądu Najwyższego na-leży: 1) uchwalanie regulaminów wyborów kandydatów na stanowisko sędzie-go Sądu Najwyższego, Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego oraz członków Krajowej Rady Sądownictwa; 2) dokonywanie wyboru kandydatów na stano-wisko sędziego Sądu Najwyższego; 3) dokonywanie wyboru dwóch kandyda-tów na stanowisko Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego i przedstawianie ich Prezydentowi Rzeczypospolitej Polskiej; 4) dokonywanie wyboru dwóch człon-ków Krajowej Rady Sądownictwa; 5) rozpatrywanie i przyjmowanie projektu informacji Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego o działalności Sądu Najwyż-szego oraz o istotnych problemach wynikających z bieżącego orzecznictwa; 6) podejmowanie uchwał w innych ważnych sprawach dotyczących Sądu Naj-wyższego; 7) rozpatrywanie innych spraw z inicjatywy Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego, Prezesów Sądu Najwyższego, Kolegium Sądu Najwyższego lub co najmniej dziesięciu sędziów Sądu Najwyższego.

Do podjęcia uchwały Zgromadzenia Ogólnego Sędziów Sądu Najwyż-szego wymagana jest obecność co najmniej 2/3 sędziów każdej z izb. Uchwał)' zapadają zwykłą większością głosów. Głosowanie jest tajne w sprawach wy-mienionych powyżej w pkt 2-4, a ponadto, jeżeli żądanie takie zgłosi cho-ciażby jeden z obecnych członków Zgromadzenia.

Do wzięcia udziału w Zgromadzeniu Ogólnym Sędziów Sądu Najwyż-szego zwoływanym w celu przedstawienia informacji o działalności Sądu Naj-wyższego oraz problemach wynikających z jego orzecznictwa Pierwszy Pre-zes Sądu Najwyższego zaprasza Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej oraz przedstawicieli innych organów władzy publicznej.

7. Organem samorządu jest również zgromadzenie sędziów izby Sądu Najwyższego. Do kompetencji tego zgromadzenia należy: 1) omawianie corocznego projektu informacji o działalności izby i istotnych problemach wy-

-123-

ROZDZIAŁ V. SĄD NAJWYŻSZY 5, Sędziowie Sądu Najwyższego

nikających z orzecznictwa izby oraz przyjmowanie tej informacji; 2) opinio-wanie kandydatów na stanowisko sędziego Sądu Najwyższego; 3) opiniowa-nie kandydata na Prezesa Sądu Najwyższego przedstawionego przez Pierw-szego Prezesa Sądu Najwyższego; 4) opiniowanie kandydatów na stanowiska przewodniczących wydziałów przedstawionych przez Prezesa Sądu Najwyższe-go; 5) wybór dwóch członków oraz zastępcy członka Kolegium Sądu Najwyż-szego; 6) rozpatrywanie innych problemów dotyczących funkcjonowania izby.

Do podjęcia uchwały zgromadzenia wymagana jest obecność co najmniej 2/3 sędziów izby. Uchwały zapadają zwykłą większością głosów. Głosowanie jest tajne w sprawach wymienionych powyżej w pkt. 2-5. a ponadto, jeżeli żądanie takie zgłosi chociażby jeden z obecnych członków zgromadzenia.

Zgromadzeniu sędziów izby Sądu Najwyższego przewodniczy Prezes Sądu Najwyższego kierujący pracą danej izby.

8. Organem, którego członkowie w części pochodzą z wyboru, a części wchodzą w jego skład z racji pełnionej funkcji jest Kolegium Sądu Najwyż-szego. Kolegium SN tworzą: Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego, Prezesi Sądu Najwyższego oraz sędziowie wybrani przez zgromadzenia sędziów izby Sądu Najwyższego na okres trzech lat. Przewodniczącym Kolegium S N jest Pierw-szy Prezes Sądu Najwyższego.

Jako organ kolegialny Kolegium Sądu Najwyższego podejmuje decyzje w formie uchwał, które zapadają zwykłą większością głosów w obecności co najmniej 2/3 członków kolegium. W razie równości głosów przeważa głos przewodniczącego.

Kolegium Sądu Najwyższego przygotowuje stanowisko w sprawach zwią-zanych z działalnością Sądu Najwyższego oraz współdziała z Pierwszym Pre-zesem Sądu Najwyższego w zapewnieniu prawidłowego funkcjonowania Sądu Najwyższego. Do kompetencji Kolegium Sądu Najwyższego należy m.in.: 1) ustalanie podziału czynności w Sądzie Najwyższym; 2) podejmowanie decy-zji dotyczących wewnętrznej struktury organizacyjnej Sądu Najwyższego; 3) opiniowanie projektów regulaminów oraz zarządzeń Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego w sprawie organizacji i zakresu działania sekretariatów sądowych oraz innych jednostek administracyjnych w Sadzie Najwyższym; 4) opiniowanie kandydatów na Prezesów Sądu Najwyższego.

5. Sędziowie Sądu Najwyższego

1. Na stanowisku sędziego Sądu Najwyższego może być powołany ten, kto spełnia następujące wymogi: 1) ma obywatelstwo polskie i korzysta z pełni praw cywilnych i publicznych; 2) jest nieskazitelnego charakteru; 3) ukończył wyższe studia prawnicze w Polsce i uzyskał tytuł magistra lub zagra-niczne uznane w Polsce; 4) wyróżnia-się wysokim poziomem wiedzy prawni-czej; 5) jest zdolny, ze względu na stan zdrowia, do pełnienia obowiązków sędziego; 6) ma co najmniej dziesięcioletni staż pracy na stanowisku sędzie-go lub prokuratora albo wykonywania w Polsce zawodu adwokata, radcy prawnego lub notariusza.

Wymóg, dziesięcioletniego stażu pracy nie dotyczy osoby, która praco-wała w polskiej szkole wyższej, w Polskiej Akademii Nauk, w instytucie naukowo-badawczym lub innej placówce naukowej, mając tytuł naukowy profesora albo stopień naukowy doktora habilitowanego nauk prawnych.

2. Do pełnienia urzędu na stanowisku sędziego Sądu Najwyższego po-wołuje Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej na wniosek Krajowej Rady Są-downictwa. Przy powołaniu sędzia Sądu Najwyższego składa ślubowanie wobec Prezydenta. Odmowa złożenia ślubowania jest równoznaczna ze zrze-czeniem się stanowiska sędziego Sądu Najwyższego

3. Stosunek służbowy sędziego Sądu Najwyższego nawiązuje się po dorę-czeniu mu aktu powołania. Sędzia powinien zgłosić się w celu objęcia stano-wiska w ciągu czternastu dni od dnia otrzymania aktu powołania. W razie nieusprawiedliwionego nie objęcia stanowiska w terminie powołanie traci moc Sędzia obejmuje stanowisko w izbie Sądu Najwyższego, która została wskazana przez Zgromadzenie Ogólne Sędziów Sądu Najwyższego.

4. Wygaśnięcie stosunku służbowego sędziego Sądu Najwyższego nastę-puje w razie: l)śmierci; 2) zrzeczenia się urzędu lub statusu sędziego w sta-nie spoczynku; 3) prawomocnego orzeczenia przez sąd środka karnego w postaci pozbawienia praw publicznych lub zakazu zajmowania stanowiska sędziego; ,4) prawomocnego orzeczenia sądu dyscyplinarnego o złożeniu sędziego z urzędu; 5) utraty obywatelstwa polskiego. O zrzeczeniu się urzę-du przez sędziego Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego zawiadamia Krajową Radę Sądownictwa i Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej.

- 124-

ROZDZIAŁ V. SĄD NAJWYŻSZY 6. Odpowiedzialność dyscyplinarna sędziów SN

5. Sędzia Sądu Najwyższego przechodzi w stan spoczynku z dniem ukoń-czenia 70 toku życia; na swój wniosek może przejść w stan spoczynku: po ukończeniu 65 roku życia; a nawet po ukończeniu 60 roku żyda, jeżeli prze-pracował na stanowisku sędziego Sądu Najwyższego nie mniej niż 9 lat.

6. Sędziowie Sądu Najwyższego muszą strzec powagi urzędu sędziow-skiego, unikać wszystkiego, co mogłoby osłabić zaufanie do ich bezstronno-ści, nie mogą należeć do partii politycznej Sędziowie SN obowiązani są skła-dać corocznie oświadczenia o stanie majątkowym.

7. Sędziemu nie wolno podejmować innego zajęcia ani sposobu zarob-kowania, które przeszkadzałoby w pełnieniu obowiązków sędziego, mogło osłabiać zaufanie do jego bezstronności lub przynieść ujmę godności urzę-du sędziego. Nie może też: być członkiem organów wykonawczych i nadzor-czych spółek prawa handlowego; spółdzielni, fundacji prowadzącej działal-ność gospodarczą; posiadać w spółce prawa handlowego więcej niż 10% akcji lub udziały przedstawiające więcej niż 10% kapitału zakładowego; pro-wadzić działalności gospodarczej na własny rachunek lub wspólnie z innymi osobami, a także zarządzać taką działalnością lub być przedstawicielem bądź pełnomocnikiem w prowadzeniu takiej działalności.

O zamiarze podjęcia, a także o podjęciu innego zajęcia lub sposobu za-robkowania, sędzia zawiadamia Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego, który wydaje decyzję o sprzeciwie, jeżeli uzna, że podejmowanie lub kontynuowa-nie tych czynności będzie przeszkadzało w pełnieniu obowiązków sędziego, osłabiało zaufanie do jego bezstronności lub przynosiło ujmę godności urzę-du sędziego. Jeżeli Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego wydał decyzję o sprzeci-wie sprawę, na wniosek sędziego, rozstrzyga Kolegium Sądu Najwyższego.

8. Wskazane powyżej nakazy, zakazy i ograniczenia odnoszą się także do sędziów w stanie spoczynku.

9. Sędzia Sądu Najwyższego może orzekać wyłącznie w Sądzie Najwyższym.

10. Prawa sędziego Sądu Najwyższego są ustawowo wskazane. Sędziemu może być na jego wniosek udzielony płatny urlop dla porato-

wania zdrowia. Urlop dla poratowania zdrowia nie może przekraczać sze-ściu miesięcy. Urlop dla poratowania zdrowia nie może być udzielony, jeżeli sędzia nie pełni służby przez okres roku z powodu choroby. Przy obliczaniu rocznego okresu nie pełnienia służby z powodu choroby wlicza się okresy poprzedniej przerwy w pełnieniu służby wskutek choroby i płatnego urlopu dla poratowania zdrowia, jeżeli okres czynnej służby nie przekroczył 30 dni.

11. Dla statusu sędziego Sądu Najwyższego ważną kwestią jest immunitet Sędzia Sądu Najwyższego nie może być pozbawiony wolności ani pocią-gnięty do odpowiedzialności karnej bez zezwolenia sądu dyscyplinarnego. Nie dotyczy to ujęcia na gorącym uczynku przestępstwa, jeżeli zatrzymanie sędziego jest niezbędne do zapewnienia prawidłowego toku postępowania. Do czasu wydania uchwały zezwalającej na pociągnięcie sędziego do odpo-wiedzialności wolno podejmować tylko czynności niecierpiące zwłoki.

O zatrzymaniu sędziego niezwłocznie powiadamia się Pierwszego Pre-zesa Sądu Najwyższego, który może nakazać natychmiastowe zwolnienie za-trzymanego.

12. Sędzia mianowany, powołany lub wybrany do pełnienia funkcji w organach państwowych, w służbie dyplomatycznej, konsularnej lub orga-nach organizacji międzynarodowych oraz ponadnarodowych działających na podstawie umów międzynarodowych ratyfikowanych przez Rzeczpospo-litą Polską jest obowiązany zrzec się niezwłocznie swojego urzędu.

Sędzia, który zrzekł się urzędu ze wskazanych powyżej przyczyn ma pra-wo powrotu do pełnienia urzędu na stanowisku sędziego Sądu Najwyższe-go, jeżeli przerwa w pełnieniu obowiązków sędziego nie przekracza dzie-więciu lat, chyba że pełnił funkcje sędziowskie lub prokuratorskie w mię-dzynarodowych lub ponadnarodowych organach sądowych.

W takim przypadku Krajowa Rada Sądownictwa, z inicjatywy zaintereso-wanego, przedstawia Prezydentowi Rzeczypospolitej Polskiej wniosek o po-wołanie do pełnienia urzędu na stanowisku sędziego Sądu Najwyższego. W razie odmowy przedstawienia wniosku przez KRS, zainteresowanemu służy odwołanie do Sądu Najwyższego.

6. Odpowiedzialność dyscyplinarna sędziów SN

1. Przesłanki odpowiedzialności zostały określone w przepisach usta-wy o SN. Sędzia Sądu Najwyższego odpowiada dyscyplinarnie za przewi-nienia służbowe i uchybienia godności urzędu. Sędzia odpowiada dyscy-plinarnie także za swoje postępowanie przed objęciem stanowiska, jeżeli uchybił obowiązkowi piastowanego urzędu państwowego lub okazał się niegodnym urzędu sędziego.Za wykroczenia sędzia może odpowiadać tylko dyscyplinarnie.

2. Organem orzekającym w sprawach dyscyplinarnych sędziów Sądu Najwyższego jest w pierwszej instancji - Sąd Najwyższy w składzie trzech sę-

-126-

ROZDZIAŁ V. SĄD NAJWYŻSZY 7. Osobliwości proceduralne

dziów Sądu Najwyższego; a w drugiej instancji - Sąd Najwyższy w składzie siedmiu sędziów Sądu Najwyższego.

3. Do orzekania w sądzie dyscyplinarnym uprawnieni są wszyscy sędzio wie Sądu Najwyższego, z wyjątkiem Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego, Prezesów Sądu Najwyższego oraz Rzecznika Dyscyplinarnego Sądu Najwyższego i jego zastępcy.

Skład sądu dyscyplinarnego wyznacza Kolegium Sądu Najwyższego w drodze losowania, z listy sędziów Sądu Najwyższego, z tym, że w składzie sądu zasiada przynajmniej jeden sędzia stale orzekający w sprawach karnych. Składowi przewodniczy sędzia najstarszy służbą na stanowisku sędziego Sądu Najwyższego.

4. W postępowaniu bierze udział Rzecznik Dyscyplinarny Sądu Najwyższego rzecznika i jego zastępcę wybiera Kolegium Sądu Najwyższego na okres 4 lat.

5. Katalog kar dyscyplinarnych orzekanych wobec sędziów SN jest za-mknięty. Są one następujące; 1) upomnienie; 2) nagana; 3) usunięcie z zajmowanej funkcji; 4) złożenie sędziego z urzędu. Wymierzenie kary nagany pociąga za sobą, przez okres trzech lat, a kary, usunięcia z zajmowanej funkcji przez okres pięciu lat niemożność udziału w Kolegium Sądu Najwyższego, orzekania w sądzie dyscyplinarnym oraz pełnienia funkcji. W przypadku wymierzenie kary, złożenia sędziego z urzędu nie jest możliwe ponowne powołania ukaranego na urząd sędziego.

Sąd dyscyplinarny może odstąpić od wymierzenia kary w przypadku prze-winienia dyscyplinarnego lub wykroczenia mniejszej wagi

6. Przebieg postępowania dyscyplinarnego jest standardowy. Rzecznik Dyscyplinarny Sądu Najwyższego podejmuje czynności dyscyplinarne na żądanie Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego, Kolegium Sądu Najwyższe go lub z własnej inicjatywy, po wstępnym wyjaśnieniu okoliczności niezbędnych do ustalenia znamion przewinienia, a także złożeniu wyjaśnień przez sędziego, chyba że złożenie tych wyjaśnień nie jest możliwe. Po przeprowadzeniu postępowania jeżeli zachodzą podstawy do wszczęcia postępowania dyscyplinarnego, Rzecznik Dyscyplinarny Sądu Najwyższego wszczyna po-stępowanie dyscyplinarne i przedstawia sędziemu na piśmie zarzuty. Po przedstawieniu zarzutów obwiniony, w terminie czternastu dni, może zło żyć wyjaśnienia oraz zgłosić wnioski o przeprowadzenie dowodów.

Po upływie terminu czternastu dni, a w razie potrzeby po przeprowadzeniu dalszych dowodów, Rzecznik Dyscyplinarny Sądu Najwyższego składa wniosek o rozpoznanie sprawy dyscyplinarnej do sądu dyscyplinarnego

pierwszej instancji. Wniosek powinien zawierać dokładne określenie zarzucanego czynu oraz uzasadnienie.

Jeżeli Rzecznik Dyscyplinarny Sądu Najwyższego nie znajduje podstaw do wszczęcia postępowania dyscyplinarnego na żądanie uprawnionego organu, wydaje postanowienie o odmowie jego wszczęcia. W terminie siedmiu dni od dnia doręczenia tego postanowienia organowi, który złożył wniosek o wszczęcie postępowania dyscyplinarnego, służy zażalenie do sądu dyscyplinarnego pierwszej instancji.

Zażalenie powinno być rozpoznane w terminie czternastu dni od dnia jego wniesienia do sądu. W przypadku uchylenia tego postanowienia, wskazania sądu dyscyplinarnego co do dalszego postępowania są wiążące dla Rzecznika Dyscyplinarnego Sądu Najwyższego.

Od orzeczeń dyscyplinarnych nie przysługuje kasacja.

7. Osobliwości proceduralne

1. Sąd Najwyższy orzeka w składzie podstawowym trzech sędziów, jednakże ustawy procesowe i ustrojowe przewidują pewne wyjątki od tej zasad)-. W składzie orzekającym Sądu Najwyższego może brać udział tylko jeden sędzia delegowany do pełnienia czynności sędziowskich w Sądzie Najwyższym. Sędzia delegowany nie może być przewodniczącym składu orzekającego. 2. Jeżeli Sąd Najwyższy, rozpoznając kasację lub inny środek odwoławczy, poweźmie poważne wątpliwości co do wykładni prawa, może odroczyć rozpoznanie sprawy i przedstawić zagadnienie prawne do rozstrzygnięcia składowi siedmiu sędziów tego Sądu. Jeżeli w orzecznictwie sądów powszechnych, sądów wojskowych lub Sądu Najwyższego ujawnią się rozbieżności w wykładni prawa, Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego może przedstawić wniosek o ich rozstrzygnięcie Sądowi Najwyższemu w składzie siedmiu sędziów lub innym odpowiednim składzie. Z wnioskiem takim, mogą wystąpić również Rzecznik Praw Obywatelskich i Prokurator Generalny oraz, w zakresie swojej właściwości, Przewodniczący Komisji Nadzoru Finansowego i Rzecznik Ubezpieczonych

3. W przypadku, gdy skład Sądu Najwyższego uzna, że przedstawione zagadnienie wymaga wyjaśnienia, a rozbieżności wymagają rozstrzygnięcia, SN podejmuje uchwałę. W przeciwnym razie SN odmawia jej podjęcia, a jeżeli podjęcie uchwały stało się zbędne wtedy umarza postępowanie.

.128. -129-

ROZDZIAŁ V. SĄD NAJWYŻSZY 7. Osobliwości proceduralne

4. Jeżeli skład siedmiu sędziów uzna, że znaczenie dla praktyki sądowej lub powaga występujących wątpliwości to uzasadniają, może zagadnienie prawne lub wniosek o podjęcie uchwały przedstawić składowi izbę; natomiast izba - skła-dowi dwóch lub więcej izb albo pełnemu składowi Sądu Najwyższego.

5. O posiedzeniu pełnego składu Sądu Najwyższego, składu izby (izb), zawiadamia się Prokuratora Generalnego. Udział Prokuratora Generalnego lub jego zastępcy w tym posiedzeniu jest obowiązkowy. W posiedzeniach pozostałych składów Sądu Najwyższego może brać udział prokurator Pro-kura tury Krajowej, natomiast w Izbie Wojskowej - prokurator Naczelnej Prokuratury Wojskowej.

6. O posiedzeniu Sądu Najwyższego w składzie siedmiu sędziów, wyzna-czonym w celu rozstrzygnięcia zagadnienia prawnego przedstawionego w konkretnej sprawie, zawiadamia się ponadto obrońców oraz pełnomocni-ków w osobach adwokatów i radców prawnych, a także osoby uprawnione do sporządzania kasacji w sprawach cywilnych. Prezes Sądu Najwyższego może ich zobowiązać do przedstawienia na piśmie przed posiedzeniem wniosków co do kierunku rozstrzygnięcia przedstawionego zagadnienia.

7. Postanowienie o przedstawieniu zagadnienia prawnego, wniosek o podjęcie uchwały oraz uchwała Sądu Najwyższego wymagają pisemnego uzasadnienia.

8. Ważnym elementem jednolitości orzecznictwa i praktyki sądowej jest zasada prawna. Uchwały pełnego składu Sądu Najwyższego, składu po-łączonych izb oraz składu całej izby z chwilą ich podjęcia uzyskują moc zasad prawnych. Skład siedmiu sędziów może postanowić o nadaniu uchwale mocy zasady prawnej.

Jeżeli jakikolwiek skład Sądu Najwyższego zamierza odstąpić od zasady prawnej, przedstawia powstałe zagadnienie prawne do rozstrzygnięcia peł-nemu składowi izby.

9. Odstąpienie od zasady prawnej uchwalonej przez izbę, przez połą-czone izby albo przez pełny skład Sądu Najwyższego wymaga ponowne go rozstrzygnięcia w drodze uchwały odpowiednio przez właściwą izbę, połączone izby lub pełny skład Sądu Najwyższego. Jeżeli skład jednej izby Sądu Najwyższego zamierza odstąpić od zasady prawnej uchwalonej przez inną izbę, rozstrzygnięcie następuje w drodze uchwały obu izb. Izby mogą przedstawić zagadnienie prawne do rozpoznania przez pełny skład Sądu Najwyższego.

10. Dopuszcza się unieważnienie prawomocnego orzeczenia. Sąd Naj-wyższy na wniosek Prokuratora Generalnego unieważnia prawomocne orzeczenie wydane w sprawie, która ze względu na osobę lub przedmiot nie podlegała orzecznictwu sądów w chwili orzekania, jeżeli orzeczenie to nie może być wzruszone w trybie przewidzianym w ustawach o postę-powaniach sądowych.

11. Dopuszcza się również wytknięcie uchybienia. Sąd Najwyższy, w ra-zie stwierdzenia przy rozpoznawaniu sprawy oczywistej obrazy przepisów -niezależnie od innych uprawnień - wytyka uchybienie właściwemu sądowi. Przed wytknięciem uchybienia może żądać stosownych wyjaśnień. Stwier-dzenie i wytknięcie uchybienia nie ma wpływu na rozstrzygnięcie sprawy.

O wytknięciu uchybienia Sąd Najwyższy zawiadamia prezesa właściwego sądu.

12. W Sądzie Najwyższym działa Kancelaria Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego oraz Biuro Studiów i Analiz Sądu Najwyższego.

Kancelaria Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego wykonuje zadania związane z pełnieniem przez Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego czynno-ści w zakresie funkcjonowania Sądu Najwyższego, w szczególności w zakre-sie spraw finansowych, kadrowych i administracyjno-gospodarczych.

Kancelarią Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego kieruje Szef Kancelarii Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego, którego powołuje i odwołuje Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego.

Biuro Studiów i Analiz Sądu Najwyższego wykonuje w szczególności za-dania związane z pełnieniem przez Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego oraz przez Sąd Najwyższy funkcji związanych z pieczą nad zgodnością z pra-wem i jednolitością orzecznictwa sądów powszechnych i wojskowych oraz oceną spójności i jednolitości prawa stosowanego przez sądy.

Biurem Studiów i Analiz Sądu Najwyższego kieruje Dyrektor Biura Stu-diów i Analiz Sądu Najwyższego, którego powołuje i odwołuje Pierwszy Pre-zes Sądu Najwyższego.

-130- 131-

ROZDZIAŁ VI. SĄDOWNICTWO ADM1NISTRACYJNE /. Konotacje historyczne

ROZDZIAŁ VI. SĄDOWNICTWO ADMINISTRACYJNE

1. Konotacje historyczne

1. Za kolebkę sądownictwa administracyjnego, uznaje się Francję. Po-czątki francuskiego sądownictwa administracyjnego odnoszą się do orga-nów, które (wiatach 1799-1800) powołał do życia Napoleon. Chodzi o Radę Stanu i rady prefekturalne. Rady prefekturalne w I instancji rozpatrywały tzw. spory administracyjne.

2. Obecnie funkcjonują dwa sposoby określania kompetencji sądownic-twa administracyjnego. Są to: klauzula generalna i klauzula enumeracyjna. Oznaczenie zakresu kompetencji sądownictwa administracyjnego może nastąpić również przy wykorzystaniu obu wskazanych klauzul.

Stosowanie klauzuli enumeracyjnej polega na szczegółowym wyliczeniu przez przepisy prawa spraw, należących do kompetencji sądownictwa admi-nistracyjnego. Klauzula generalna przyznaje natomiast sądownictwu admi-nistracyjnemu kompetencję do rozpatrywania skarg na wszystkie decyzje, wydane przez organy administracji z naruszeniem prawa. Bywa ona jednak uzupełniana przez szczegółowe wyliczenie spraw wyłączonych spod kompe-tencji sądu administracyjnego.

3. Wyróżnić można dwa rodzaje (systemy) sądownictwa administra-cyjnego, które ukształtowały się XIX wieku. System angielski, który spro-wadzał się do tego, że orzekanie w spornych sprawach administracyjnych należało do kompetencji sądów powszechnych. W systemie francuskim (kontynentalnym) orzekanie w spornych sprawach administracyjnych przekazano specjalnym organom. Rozwiązanie angielskie przyjęte zostało przez Belgię, Holandię Szwajcarię. Z kolei Stany Zjednoczone przyjęły rozwiązanie francuskie. Podobnie w Austrii, w Prusach, czy w Polsce (okresu międzywojennego).

4. Na terenach polskich sądownictwo administracyjne zostało wprowa-dzone na obszarze Księstwa Warszawskiego jako odwzorowanie sądownic-twa administracyjnego napoleońskiej Francji. Następnie rozwiązanie to prze-jęte zostało przez Królestwo Polskie, aż do czasu zniesienia jego odrębności

(1866-1867 r.). Sądownictwo administracyjne było dwuinstancyjne i połą-czone z organami administracji (I instancja - Rady prefekturalne, a II in-stancja - Rada Stanu).

I 5. Do kompetencji sądownictwa administracyjnego należały tzw. spory administracyjne. Spory, te dotyczyły przede wszystkim spraw majątkowych, w których jedną stroną był organ administracji lub instytucja publiczna, drugą zaś osoba prywatna. Strony obowiązywał przymus adwokacki. Orze-czenia Rady Stanu były decyzjami, a rozprawa była niejawna.

6. Do kwestii sądownictwa administracyjnego odniosła się Konstytucja Marcowa (z dnia 17 marca 1921 r.). W art. 71 ustanowiła ona zasadę jego dwuinstancyjności, natomiast w art. 73 Konstytucja ta zapowiedziała usta-wową regulację kontroli legalności decyzji przez sądy administracyjne. Przepis art.73, stanowił, że do orzekania o legalności aktów administracyjnych, w zakresie administracji tak rządowej, jak i samorządowej, powoła osobna usta-wa sądownictwo administracyjne, oparte w swej organizacji na współdziała-niu czynnika obywatelskiego i sędziowskiego z Najwyższym Trybunałem Administracyjnym na czele.

7. Na obszarze byłego zaboru pruskiego działało nadal sądownictwo ad-ministracyjne na szczeblu wojewódzkim i powiatowym. Sądy te stosowały odrębny tryb postępowania w przepisach pruskich z 1883 r.

8. Na podstawie delegacji zawartej w art. 73 uchwalono w dniu 3 sierp-nia 1922 roku ustawę o Najwyższym Trybunale Administracyjnym. (Dz. U Nr 67, poz. 600). NTA rozpoczął działalność dnia 22 października 1922 r. NTA był sądem administracyjnym jednoinstancyjnym ogólnopolskim or-ganem sądowej kontroli administracji. Orzekał on wyłącznie w składach zawodowych. Zauważyć trzeba, że początkowo połowa członków NTA mu-siała posiadać kwalifikacje sędziowskie a od 1932 r. już tylko jedna trzecia; pozostałe osoby musiały natomiast legitymować się wykształceniem praw-niczym i praktyką prawniczą.

NTA dzielił się na izby według kryterium rzeczowego rozpoznawanych spraw. U boku NTA działał sekretariat prawniczy i kancelaria.

Właściwość NTA określała klauzula generalna, która przewidywała, że kontroli podlegała legalność aktów administracji rządowej i samorządowej, aczkolwiek wyłączono niektóre sprawy spod kognicji NTA. Zastrzeżono również niedopuszczalność zaskarżania ostatecznej decyzji.

-133-

ROZDZIAŁ VI. SĄDOWNICTWO ADMINISTRACYJNE

NTA posiadał uprawnienia kasacyjne, zaś jego wyroki były ostatecz-ne. Orzekał na podstawie stanu faktycznego ustalonego dowodowo przez organ orzekający w ostatniej instancji administracyjnej.

Począwszy od 1932 roku wpisywano do księgi zasad prawnych uchwa-ły powiększonych kompletów sędziowskich oraz Zgromadzenia Ogólnego. Uchwały te wiązały składy NTA do czasu odstąpienia od nich przez Zgromadzenie Ogólne.

Rozporządzenie Prezydenta RP z 27 października 1932 r. o Naczelnym Trybunale Administracyjnym (Dz.U. Nr 94, poz. 806) pominęło już ustawo-we sformułowanie: "z udziałem czynnika obywatelskiego". Przepis art. 1 po-wołanego rozporządzenia stanowił, że do czasu utworzenia sadów admini-stracyjnych niższego stopnia NTA stanowi jedyną instancje sadową, powoła-na do orzekania o legalności zarządzeń i orzeczeń, wchodzących w zakres administracji rządowej i samorządowej.

NTA składał się z pierwszego prezesa, prezesów i sędziów, dzielił się na izby. Sąd ten orzekał w składzie trzech sędziów. Kolegium orzekające mogło przekazać" rozstrzygnięcie zagadnienia prawnego budzącego wątpliwość ko-legium zwiększonemu siedmiu sędziów lub zgromadzeniu ogólnemu Try-bunału (art. 10 rozporządzenia o NTA)

9. Następnie utworzone zostało sądownictwo administracyjne specjal-ne. Nastąpiło to na mocy ustawy z 26 marca 1935 roku o Inwalidzkim Są-dzie Administracyjnym (Dz.U. Nr 26, poz, 177). Inwalidzki Sąd Administra-cyjny został utworzony przy NTA, na okres przejściowy tj. do 30 września 1940 r. (działalność rozpoczął 1 października 1935 r.)

ISA organizacyjnie powiązany z NTA, był sądem szczególnym, a jego głównym jego zadaniem było odciążenie NTA przez przejęcie spraw doty-czących skarg na decyzje w sprawach zaopatrzeń emerytalnych i rentowych inwalidów wojennych i wojskowych oraz osób po nich pozostałych.

ISA składał się z przewodniczącego, zastępcy i sędziów (delegowanych przez Pierwszego Prezesa NTA) oraz ławników (powoływanych na okres jed-nego roku przez Prezesa rady Ministrów w dwóch grupach: 1. urzędników o wyższym wykształceniu prawniczym oraz 2. inwalidów wojennych i wojskowych). ISA orzekał więc składach ławniczych (sędzia zawodowy - przewodniczący i dwóch ławników, w tym jeden urzędnik i jeden inwalida. Postępowanie przed ISA toczyło się według przepisów dotyczących postępowania przed NTA

10. Odnotowania wymaga, że ustawą z 25 listopada 1925 roku został utworzony Trybunał Kompetencyjny z siedzibą w Warszawie. Do jego wła-ściwości należało rozstrzyganie sporów kompetencyjnych zarówno pozy-tywnych jak i negatywnych między organami administracji a sądami admi-nistracyjnymi lub innymi sądami. Członkami Trybunału Kompetencyjne-

1. Konotacje historyczne

go mogli być sędziowie NTA, SN i znawcy prawa. Powoływani byli przez prezydenta na 5 letnią kadencję.

11. Zauważyć należy, że istotny zapis w odniesieniu do sądownictwa ad-ministracyjnego pojawił się w Konstytucji Kwietniowej; art70 ust. l stanowił, iż NTA i Trybunał Kompetencyjny są organami wymiaru sprawiedliwości Działalność Trybunału Kompetencyjnego, NTA i ISA przerwało rozpoczę-cie drugiej wojny światowej.

12. Do struktur sądownictwa administracyjnego specjalnego należałoby także zaliczyć sądy ubezpieczeń społecznych. Sądy ubezpieczeń społecznych powołane zostały ustawą z 28 lipca 1939 roku prawo o sądach ubezpieczeń społecznych (Dz.U. Nr 71, poz. 476). Ustawa ta miała wejść w życie w dniu 1 kwietnia 1940 r. Przewidywała ona system sądownictwa dwuinstancyjnego: I instancja - okręgowe sądy ubezpieczeń społecznych, II instancja - Trybunał Ubezpieczeń Społecznych.

Przepisy tej ustawy zostały wykorzystane w latach 40 - tych i obowiązywa-ły do 1974, albowiem dopiero wówczas sądy ubezpieczeń społecznych roz-poczęły swoją działalność. Sądy ubezpieczeń społecznych były sądami szcze-gólnymi, przy czym ich właściwość rzeczowa ograniczona była tylko do spraw z zakresu ubezpieczeń społecznych. Sądy te rozpoczęły działalność rozpo-znając skargi na decyzje tzw. organów rentowych w sprawach rent i innych świadczeń. W pierwszej instancji orzekały okręgowe sądy ubezpieczeń spo-łecznych. Orzekały one w składach ławniczych (sędzia - przewodniczący oraz dwóch ławników, jeden reprezentujący pracodawców, drugi reprezentował pracowników. W II instancji orzekał Trybunał Ubezpieczeń Społecznych w Warszawie (w TUS orzekali wyłącznie sędziowie zawodowi).

W 1962 roku utworzono Izbę Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w SN ubezpieczeń związku ubezpieczeń czym sądy ubezpieczeń poddane zostały nadzorowi SN.

13. Okręgowe sądy ubezpieczeń społecznych i Trybunał Ubezpieczeń Społecznych zniesiono z chwilą wejścia w życie ustawy z 24 października 1974 r. o okręgowych sądach pracy i ubezpieczeń społecznych. W latach 1974-1985 sprawy z zakresu ubezpieczeń społecznych rozpoznawały okrę-gowe sądy pracy i ubezpieczeń społecznych. W 1985 roku sprawy tego ro-dzaju przekazano sądom pracy i ubezpieczeń społecznych, będących wy-działami sądów wojewódzkich.

14. Po drugiej wojnie światowej nie reaktywowano sądownictwa admini-stracyjnego. Ustawa Konstytucyjna z dnia 19 lutego 1947 roku o ustroju i

-134- -135-

ROZDZIAŁ VI. SADOWNICTWO ADMINISTRACYJNE 2. Podstawa normatywna i funkcje sądów administracyjnych

zakresie działania najwyższych organów Rzeczypospolitej Polskiej zapowia-dała w art. 26 utworzenie sądownictwa administracyjnego. Powołany przepis stanowił, iż osobna ustawa ustali tryb i zakres działania organów właściwych do orzekania o legalności aktów administracyjnych w zakresie administracji publicznej". Jednakże stosownej ustawy nie uchwalono.

15. Konstytucja PRL z 22 lipca 1952 roku nie przewidywała w ogóle ist-nienia sądownictwa administracyjnego.

16. Po wojnie nie reaktywowano NTA oraz nie utworzono sądownictwa administracyjnego w pełnym znaczeniu. Istniało jednakże sądownictwo ad-ministracyjne w sprawach ubezpieczeń społecznych i zachowało ono odręb-ność organizacyjną do 1974 r.).

17. W końcu lat 50-tych ,a następnie w początkach lat 70- tych podjęto próby utworzenia sądownictwa administracyjnego, co dokumentują projekty ustawy z dnia 28 stycznia 1958 oraz z dnia 7 września 1972 r.). Okazały się one jednakże bezskuteczne.

18. Odnotowania wymaga także próba restytucji Trybunału Kompeten-cyjnego, którą podjęto w 1961 roku opracowany został projekt ustawy. Projekt ten przewidywał oddanie sporów kompetencyjnych Kolegium Kompe-tencyjnemu przy Sądzie Najwyższym. Projekt nie wszedł jednak w życie. Ure-gulowanie zasad rozstrzygania sporów kompetencyjnych nastąpiło dopiero w 1980 roku, nowelą do kodeksu postępowania administracyjnego. Rozstrzyga-nie sporów o właściwość powierzono Kolegium Kompetencyjnemu przy Są-dzie Najwyższym. Kolegium rozpoznawało zarówno pozytywne, jak i negatywne spory o właściwość", a jego rozstrzygnięcia nie podlegały zaskarżeniu.

19. Dopiero ratyfikacja MPPOiP przez Polskę w dniu 3 marca 1977 r. (Dz.U. Nr 38, poz. 167) spowodowała iż nastąpiła z czasem restytucja są-downictwa administracyjnego.

W 1977 r. z inicjatywy poselskiej rozpoczęto prace nad nowelizacją ko-deksu postępowania administracyjnego.

20. Reaktywowanie sądownictwa administracyjnego nastąpiło z chwilą wejścia w życie ustaw z 31 stycznia 1980 roku o Naczelnym Sądzie Admini-stracyjnym oraz zmianie ustawy - Kodeks postępowania administracyjnego z dniem 1 września 1980 r.

NSA został poddany nadzorowi judykacyjnemu SN. Nadzór nad działal-nością NSA w zakresie orzekania SN sprawował poprzez podejmowanie uchwał

zawierających odpowiedzi na pytania prawne, ustalenie tzw. wytycznych wy-miaru sprawiedliwości i praktyki sądowej oraz rozpatrywanie rewizji nadzwy-czajnych od wyroku NSA, którą wnieść mogli pierwszy prezes Sądu Najwyż-szego, Prokurator Generalny PRL (od 1987 roku także Rzecznik Praw Oby-watelskich), w sytuacji gdy wyrok ten rażąco naruszał prawo lub interes PRL.

Właściwość NSA została określona klauzulą enumeratywną, pomimo tego zakres jego właściwości stale się powiększał wraz z uchwalaniem ustaw doty-czących samorządu terytorialnego i terenowych organów administracji rzą-dowej. Istotne rozszerzenie zakresu kompetencji NSA możliwe było dopie-ro po zmianie ustroju państwa. Od 1990 roku kompetencje sądu zaczęła określać w zasadzie klauzula generalna.

Dla rozszerzenia zakresu działania NSA istotne znaczenie miała podję-ta w dniu 14 czerwca 1991 r. uchwała siedmiu sędziów Sądu Najwyższego (III AZP 2/91, OSNGP 1992/1/ 3), która przyjęła, że decyzje wydane w spra-wach o wznowienie postępowania lub stwierdzenia nieważności decyzji, w postępowaniu wszczętym po dniu wejścia ustawy z dnia 31 stycznia 1980 r., mogą być zaskarżone do sądu administracyjnego.

21. W 1995 roku weszła w życie ustawa o Naczelnym Sądzie Administra-cyjnym. NSA utworzono jako jednoinstancyjny sąd centralny, w ramach któ-rego funkcjonowały ośrodki zamiejscowe, działające na terenie jednego lub kilku województw. Dokonano podziału Sądu na izby. Utworzono izbę ogólno administracyjną oraz izbę finansową na mocy rozporządzenia wykonawczego Prezydenta RP z dnia 28 września 1995 roku.

'22.NSA wyposażony został w uprawnienia kasacyjne. Rozpoznając spra-wę, NSA nie był związany granicami skargi. Ocena prawna wyrażona prze-zeń w orzeczeniu wiązała organy administracji w dalszym postępowaniu.

2. Podstawa normatywna i funkcje sądów administracyjnych

1. Regulację prawną sądownictwa administracyjnego zawierają przepi sy Konstytucji RP z 1997r. (art.l75ust.l, 176, 178-181 184 i 185) oraz przepi sy ustawy z dnia 25 lipca 2002 r. Prawo o ustroju sądów administracyjnych (Dz.U. Nr 153, poz. 1269).

2. Prawo o ustroju sądów administracyjnych, o postępowaniu przed są-dami administracyjnymi oraz przepisy wprowadzające te ustawy, dostoso-wują sądownictwo administracyjne do wymagań Konstytucji RP (art. 176).

-136- -137-

ROZDZIAŁ VL SĄDOWNICTWO ADMINISTRACYJNE

4. Sędziowie sądów administracyjnych

Przed sądem administracyjnym (tak jak przed sądem powszechnym) sprawy są rozpatrywane w dwóch instancjach. Sądy administracyjne pierw-szej instancji zostały utworzone na bazie istniejących ośrodków zamiejsco-wych Naczelnego Sądu Administracyjnego: w Białymstoku, Gdańsku, Kato-wicach, Krakowie, Lublinie, Łodzi, Poznaniu, Rzeszowie, Szczecinie i Wro-cławiu; utworzono także sąd I instancji w Warszawie.

Kompetencją sądów administracyjnych jest kontrola działalności admi-nistracji publicznej pod względem oceny ich legalności, czyli zgodności z prawem. Rozstrzygnięcia sądowe dotyczą spraw indywidualnych, odnoszą-cych się do uchwał wydanych przez samorząd terytorialny oraz do decyzji (postanowień) pochodzących od terenowej administracji rządowej, a doty-czących sporów kompetencyjnych między jej organami i organami samo-rządu terytorialnego. Wśród nowych spraw, do rozstrzygania których właści-we są sądy administracyjne 1 instancji, znajdują się min. sprawy dotyczące wiz i zezwoleń na przekraczanie przez cudzoziemca granicy państwa, azylu, wydalenia z Polski oraz decyzji (postanowień) Urzędu Patentowego z zakre-su prawa własności przemysłowej (np. odmowy udzielenia patentu), które dotychczas były wyłączone z właściwości NSA.

3. Struktura organizacyjna sądów administracyjnych

1. Sądami administracyjnymi są Naczelny Sąd Administracyjny oraz wojewódzkie sądy administracyjne.

2. Wojewódzkie sądy administracyjne rozpoznają w pierwszej instancji sprawy należące do właściwości sądów administracyjnych.

3. Naczelny Sąd Administracyjny sprawuje nadzór pad działalnością wo-jewódzkich sądów administracyjnych w zakresie orzekania, w szczególności rozpoznaje środki odwoławcze od orzeczeń tych sądów: podejmuje uchwa-ły wyjaśniające zagadnienia prawne oraz rozpoznaje inne sprawy należące do właściwości Naczelnego Sądu Administracyjnego.

4. Jeżeli chodzi o zadania sądów administracyjnych, to Konstytucja RP z 1997 r. w art. 184 stanowi, iż Naczelny Sąd Administracyjny oraz inne sądy administracyjne sprawują w zakresie określonym w ustawie kontrolę dzia-łalności administracji publicznej. Kontrola ta obejmuje również orzekanie o zgodności z ustawami uchwał organów samorządu terytorialnego i aktów normatywnych terenowych organów administracji rządowej.

Natomiast zgodnie z przepisem art.1 §1 i 2 sądy administracyjne sprawują wymiar sprawiedliwości przez kontrolę działalności administracji publicznej oraz rozstrzyganie sporów kompetencyjnych i o właściwość między organami jednostek samorządu terytorialnego, samorządowymi kolegiami od-woławczymi i między tymi organami a organami administracji rządowej. Kon-trola ta sprawowana jest pod względem zgodności z prawem.

4. Sędziowie sądów administracyjnych

1. Obowiązuje zasada niezawisłości sędziowskiej. Sędziowie sądów ad-ministracyjnych w sprawowaniu swojego urzędu są niezawiśli i podlegają

tylko Konstytucji oraz ustawom.

2. Powołanie na stanowisko sędziego sądu administracyjnego jest w za-sadzie standardowe. Sędziów sądów administracyjnych do pełnienia urzędu na stanowisku sędziowskim powołuje Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej, na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa.

3. Sędziowie sądów administracyjnych są powoływani na stanowisko sę-dziego wojewódzkiego sądu administracyjnego, z wyznaczeniem miejsca służ-bowego sędziego, albo na stanowisko sędziego Naczelnego Sądu Admini-stracyjnego.

Do pełnienia urzędu na stanowisku sędziego wojewódzkiego sądu administracyjnego może być powołany ten, kto: 1) ma obywatelstwo polskie i korzysta z pełni praw cywilnych i obywatelskich, 2) jest nieskazitelnego charakteru, 3) ukończył wyższe studia prawnicze w Polsce i uzyskał tytuł magistra lub zagraniczne uznane w Polsce, 4) jest zdolny, ze względu na stan zdrowia, do pełnienia obowiązków sędziego, 5) ukończył 35 lat życia, 6) wyróżnia się wysokim poziomem wiedzy w dziedzinie administracji publicznej oraz prawa administracyjnego i innych dziedzin prawa zwią-zanych z działaniem organów administracji publicznej, 7) pozostawał co najmniej osiem lat na stanowisku sędziego, prokuratora, radcy w Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa albo przynajmniej przez osiem lat wykonywał zawód adwokata, radcy prawnego lub notariusza albo przez dziesięć lat pozostawał w instytucjach publicznych na stanowiskach związanych ze stosowaniem lub tworzeniem prawa administracyjnego lub pracował w charakterze asesora sądowego w wojewódzkim sądzie administracyjnym co najmniej dwa lata

-138- -139-

ROZDZIAŁ VI. SĄDOWNICTWO ADMINISTRACYJNE

5. Wojewódzkie sądy administracyjne

5. Wymagania stażu zawodowego, nie dotyczą osób z tytułem nauko-wym profesora lub ze stopniem naukowym doktora habilitowanego nauk prawnych. Osoby te mogą być zatrudnione na stanowisku sędziego również w niepełnym wymiarze czasu pracy.

6. W wyjątkowych przypadkach Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej, na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa, może powołać kandydata na stanowi-sko sędziego mimo krótszego, niż ośmioletni, okresu pozostawania na sta-nowiskach sędziego lub prokuratora lub wykonywania zawodu adwokata, radcy prawnego lub notariusza. Do pełnienia urzędu na stanowisku sędziego Naczelnego Sądu Ad-ministracyjnego może być natomiast powołany ten, kto spełnia następujące wymagania: 1) ma obywatelstwo polskie i korzysta z pełni praw cywilnych i obywatelskich, 2) jest nieskazitelnego charakteru. 3) ukończył wyższe studia prawnicze w Polsce i uzyskał tytuł magistra lub zagraniczne uznane w Polsce, 4) jest zdolny, ze względu na stan zdrowia, do pełnienia obowiązków sędziego, 5) ukończył 40 lat życia, (wymaganie ukończenia 40 lat nie doty-czy sędziego, który co najmniej przez trzy lata pozostawał na stanowisku sędziego wojewódzkiego sądu administracyjnego), 6) wyróżnia się wysokim poziomem wiedzy w dziedzinie administracji publicznej oraz prawa administracyjnego i innych dziedzin prawa związanych z działaniem organów administracji publicznej, 7) pozostawał co najmniej osiem lat na stanowisku sędziego, prokuratora, radcy w Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa albo przynajmniej przez osiem lat wykonywał zawód adwokata, radcy prawnego lub notariusza albo przez dziesięć lat pozostawał w instytucjach publicznych na stanowiskach związanych ze stosowaniem lub tworzeniem prawa administracyjnego lub pracował w charakterze asesora sądowego w wojewódzkim sądzie administracyjnym co najmniej dwa lata. Wymagania stażu zawodowego wskazane w pkt.7, nie dotyczą osób z tytułem naukowym profesora lub ze stopniem naukowym doktora habilitowanego nauk prawnych. Osoby te mogą być zatrudnione na stanowisku sędziego również w niepełnym wymiarze czasu pracy.

W wyjątkowych przypadkach Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej, na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa, może powołać kandydata na stanowi-sko sędziego mimo krótszego, niż dziesięcioletni okresu pozostawania na stanowiskach sędziego lub prokuratora lub wykonywania zawodu adwoka-ta, radcy prawnego lub notariusza. Sędziowie sądów administracyjnych obowiązani są składać corocznie oświadczenia o stanie majątkowym

8. Sędziowie sądów administracyjnych ponoszą również odpowiedzial-ność dyscyplinarną m.in. za uchybienie godności urzędu, rażącą obrazę prze-pisów prawa popełnienie wykroczenia Sądem dyscyplinarnym 'w sprawach

dyscyplinarnych sędziów sądów administracyjnych jest Naczelny Sąd Admi-nistracyjny. Rzecznikiem dyscyplinarnym w tych sprawach jest Rzecznik Dys-cyplinarny Naczelnego Sądu Administracyjnego.

10. Zwierzchni nadzór nad działalnością administracyjną sądów admi-nistracyjnych sprawuje Prezes Naczelnego Sądu Administracyjnego.

11. Prezes Naczelnego Sądu Administracyjnego może delegować, na czas określony, sędziego wojewódzkiego sądu administracyjnego, za jego zgodą, do pełnienia obowiązków sędziego w Naczelnym Sądzie Administra-cyjnym . Minister Sprawiedliwości, na wniosek Prezesa Naczelnego Sądu Administracyjnego, może delegować, na czas określony, sędziego sądu ape-lacyjnego lub sędziego sądu okręgowego, za jego zgodą, do pełnienia obo-wiązków sędziego w sądzie administracyjnym.

5. Wojewódzkie sądy administracyjne

1. Organizacja wojewódzkich sądów administracyjnych jest ustaiona normatywnie. Wojewódzki sąd administracyjny tworzy się dla jednego woje-wództwa lub dla większej liczby województw.

2. Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej, na wniosek Prezesa Naczelnego Sądu Administracyjnego, w drodze rozporządzenia, tworzy i znosi wojewódz-kie sądy administracyjne oraz ustala ich siedziby i obszar właściwości, a także może tworzyć, poza siedzibą sądu, i znosić wydziały zamiejscowe tych sądów.

3. Wojewódzki sąd administracyjny dzieli się na wydziały, które tworzy i znosi Prezes Naczelnego Sądu Administracyjnego. Wydziałem w wojewódz-kim sądzie administracyjnym kieruje prezes lub wiceprezes sądu albo wy-znaczony sędzia.

4. Wojewódzkie sądy administracyjne zostały utworzone zostały na mocy rozporządzenia Prezydenta R P z dnia 25 kwietnia 2003 r. w sprawie utwo-rzenia wojewódzkich sądów administracyjnych oraz ustalenia ich siedzib i obszarów właściwości(Dz.U. Nr 72, poz. 652) Wojewódzkie sądy administra-cyjne funkcjonują w Białymstoku, Bydgoszczy, Gdańsku, Gliwicach, Krako-wie, Lublinie, Łodzi, Olsztynie, Opolu, Poznaniu, Rzeszowie, Szczecinie, Warszawie oraz we Wrocławiu.

- 140 - -141-

ROZDZIAŁ VI. SĄDOWNICTWO ADMINISTRACYJNE

5. Ustawa określa skład wojewódzkiego sądu administracyjnego. W skład wojewódzkiego sądu administracyjnego wchodzą: prezes sądu, wiceprezes sądu lub wiceprezesi sądu oraz sędziowie.

Liczbę sędziów i wiceprezesów sądu w wojewódzkim sądzie administra-cyjnym określa Prezes Naczelnego Sądu Administracyjnego.

6. Wprowadza się nadzór nad działalnością administracyjną wojewódz-kiego sądu administracyjnego.

Prezes Naczelnego Sądu Administracyjnego, prezes wojewódzkiego sądu administracyjnego oraz inne osoby powołane do kierowania i nadzoru nad działalnością administracyjną mają prawo wglądu w czynności właściwego wojewódzkiego sądu administracyjnego, mogą być obecni na rozprawie to-czącej się z wyłączeniem jawności, mogą żądać wyjaśnień oraz usunięcia uchybień. Prezes Naczelnego Sądu Administracyjnego oraz prezes wojewódz-kiego sądu administracyjnego mogą uchylać zarządzenia administracyjne niezgodne z prawem.

W ramach czynności nadzoru nad działalnością administracyjną woje-wódzkich sądów administracyjnych, Prezes Naczelnego Sądu Administra-cyjnego może zarządzić przeprowadzenie wizytacji sądu lub lustracji w są-dzie. W przypadku stwierdzenia uchybienia w zakresie sprawności postępowania sądowego, Prezes Naczelnego Sądu Administracyjnego oraz prezes wojewódzkiego sądu administracyjnego mogą zwrócić na nie uwagę i żądać usunięcia skutków uchybienia. Czynności, te nie mogą wkraczać w dziedzinę, w której sędziowie są niezawiśli.

7. Organy wojewódzkiego sądu administracyjnego ukształtowano stan-dardowo. Organami wojewódzkiego sądu administracyjnego są: prezes sądu, zgromadzenie ogólne sędziów wojewódzkiego sądu administracyjnego, oraz kolegium wojewódzkiego sądu administracyjnego.

8. Prezes wojewódzkiego sądu administracyjnego kieruje sądem i repre-zentuje go na zewnątrz, pełni czynności administracji sądowej Prezes woje-wódzkiego sądu administracyjnego w zakresie administracji sądowej jest or-ganem podległym Prezesowi Naczelnego Sądu Administracyjnego.

Prezesa wojewódzkiego sądu administracyjnego zastępuje wiceprezes sądu lub wyznaczony sędzia.

Prezesa sądu i wiceprezesa sądu w wojewódzkim sądzie administracyj-nym powołuje i odwołuje spośród sędziów wojewódzkiego sądu administra-cyjnego lub Naczelnego Sądu Administracyjnego Prezes Naczelnego Sądu Administracyjnego, po zasięgnięciu opinii zgromadzenia ogólnego tego sądu i Kolegium Naczelnego Sądu Administracyjnego.

5. Wojewódzkie sądy administracyjne

Jeżeli opinia nie zostanie wydana w terminie dwóch miesięcy od przed-stawienia kandydata właściwemu zgromadzeniu ogólnemu, Prezes Naczel-nego Sądu Administracyjnego może powołać prezesa wojewódzkiego sądu administracyjnego bez opinii.

W przypadku wydania przez zgromadzenie ogólne negatywnej opinii o kandydacie, Prezes Naczelnego Sądu Administracyjnego może go powołać po uzyskaniu pozytywnej opinii Kolegium Naczelnego Sądu Administracyj-nego. Negatywna opinia Kolegium Naczelnego Sądu Administracyjnego jest dla Prezesa Naczelnego Sądu Administracyjnego wiążąca.

Jeżeli Kolegium Naczelnego Sądu Administracyjnego w terminie trzydzie-stu dni od przedstawienia przez Prezesa Naczelnego Sądu Administracyjne-go zamiaru powołania prezesa sądu mimo negatywnej opinii zgromadzenia ogólnego tego sądu nie wyda opinii, uważa się, że opinia jest pozytywna.

9. Zgromadzenie ogólne składa się z sędziów wojewódzkiego sądu ad-ministracyjnego. Przewodniczącym zgromadzenia ogólnego jest prezes wo-jewódzkiego sądu administracyjnego, który zwołuje zgromadzenie ogólne co najmniej raz w roku.

Do podjęcia uchwał zgromadzenia ogólnego wymagana jest obecność przynajmniej polowy liczby jego członków. Uchwały zapadają bezwzględną większością głosów.

10. Zgromadzenie ogólne posiada następujące kompetencje: 1) rozpa-truje informację prezesa wojewódzkiego sądu administracyjnego o rocznej działalności sądu, 2) przedstawia Krajowej Radzie Sądownictwa kandyda-tów na stanowiska sędziów wojewódzkiego sądu administracyjnego, 3) wyra-ża opinię w sprawie powołania lub odwołania prezesa wojewódzkiego sądu administracyjnego oraz opinię w sprawie powołania lub odwołania wicepre-zesa wojewódzkiego sądu administracyjnego, 4) ustala skład liczbowy kole-gium sądu oraz wybiera jego członków i dokonuje zmian w jego składzie, 5) wybiera spośród członków zgromadzenia ogólnego dwóch przedstawicieli, którzy uczestniczą w Zgromadzeniu Ogólnym Sędziów Naczelnego Sądu Administracyjnego wybierającym członków Krajowej Rady Sądownictwa, 6) zgłasza kandydatów na członków Krajowej Rady Sądownictwa, 7) rozpatruje i opiniuje inne sprawy przedłożone przez prezesa wojewódzkiego sądu ad-ministracyjnego lub zgłoszone przez członków zgromadzenia ogólnego.

11. Kolegium sądu posiada następujące kompetencje: 1) ustala podział czynności w sądzie i określa szczegółowe zasady przydziału spraw poszcze-gólnym sędziom, 2) przedstawia zgromadzeniu ogólnemu opinię o kandy-datach na stanowiska sędziów, 3) rozpatruje sprawy przedstawiane zgroma-

-142- -143-

ROZDZIAŁ VI. SADOWNICTWO ADMMISTRACYJNE 6. NACZELNY Sąd Administracyjny

dzeniu ogólnemu, 4) rozpatruje inne sprawy przedstawione przez prezesa sądu lub z własnej inicjatywy.

Kadencja kolegium sądu trwa trzy lata. Przewodniczącym kolegium sądu jest prezes sądu. Do podjęcia uchwał kolegium sądu wymagana jest obec-ność przynajmniej połowy liczby jego członków. Uchwały zapadają bez-względną większością głosów

12. Wprowadzono nowe urzędy takie, jak: asesorzy i referendarze woje-wódzkiego sądu administracyjnego. Prezes Naczelnego Sądu Administracyjnego może mianować asesorem sądowym osobę, która: 1) ma obywatelstwo polskie i korzysta z pełni praw cywilnych i obywatelskich, 2) jest nieskazitelnego charakteru, 3) ukończył wyższe studia prawnicze w Polsce i uzyskał rytu} magistra lub zagraniczne uznane w Polsce, 4) jest zdolny, ze względu na stan zdrowia, do pełnienia obowiązków sędziego, 5) ukończył 30 lat, 6) wyróżnia się wysokim pozio-mem wiedzy w dziedzinie administracji publicznej oraz prawa administra-cyjnego i innych dziedzin prawa związanych z działaniem organów admini-stracji publicznej, 7) przez co najmniej cztery lata pozostawała na stanowisku sędziego, prokuratora lub radcy w Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa albo przynajmniej przez cztery lata wykonywała zawód adwokata, radcy prawnego lub notariusza albo przez sześć lat pozostawała w instytucjach publicznych na stanowiskach związanych ze stosowaniem lub tworzeniem prawa administracyjnego.

Prezes Naczelnego Sądu Administracyjnego może, za zgodą kolegium sądu. powierzyć asesorowi sądowemu pełnienie czynności sędziowskich w tym sądzie na czas określony, nie przekraczający pięciu lat.

13. Na stanowisko referendarza sądowego, do wykonywania czynności w postępowaniu mediacyjnym oraz innych czynności sędziowskich określo-nych w ustawach, może być mianowany ten, kto: 1) ma obywatelstwo pol-skie i korzysta z pełni praw cywilnych i obywatelskich, 2) jest nieskazitelne go charakteru, 3) ukończył wyższe studia prawnicze w Polsce i uzyskał tytuł magistra lub zagraniczne uznane w Polsce, 4) pozostawał co najmniej trzy lata na stanowiskach związanych ze stosowaniem lub tworzeniem prawa ad-ministracyjnego.

6. Naczelny Sąd Administracyjny

1. Organizacja Naczelnego Sądu Administracyjnego jest tak ukształto-wana, że Naczelny Sąd Administracyjny ma siedzibę w Warszawie.

2. Naczelny Sąd Administracyjny dzieli się na izby: Izbę Finansową, Izbę Gospodarczą i Izbę Ogólnoadministracyjną.

3. Prezes Naczelnego Sądu Administracyjnego, za zgodą Kolegium Nar czelnego Sądu Administracyjnego, tworzy i znosi wydziały w Izbach oraz powołuje i odwołuje przewodniczących wydziałów (może także powoływać i odwoływać zastępców przewodniczących wydziałów), Pracami każdej z Izb kieruje wiceprezes wyznaczony do pełnienia tej funkcji przez Prezesa Na-czelnego Sądu Administracyjnego.

4. Izba Finansowa sprawuje, w granicach i trybie określonym przez wła-ściwe przepisy, nadzór nad orzecznictwem wojewódzkich sądów administra-cyjnych w sprawach zobowiązań podatkowych i innych świadczeń pienięż-nych, do których mają zastosowanie przepisy podatkowe oraz o egzekucji świadczeń pieniężnych.

5. .Izba Gospodarcza sprawuje, w granicach i trybie określonym przez właściwe przepisy, nadzór nad orzecznictwem wojewódzkich sądów admini-stracyjnych w sprawach działalności gospodarczej, ochrony własności prze-mysłowej, budżetu, dewizowych, papierów wartościowych, bankowości, ubez-pieczeniowych, ceł, cen, stawek taryfowych oraz opłat, z wyjątkiem opłat w sprawach podlegających kompetencji Izby Ogólnoadministracyjnej.

6. Izba Ogólnoadministracyjną sprawuje, w granicach i trybie określo-nym przez właściwe przepisy, nadzór nad orzecznictwem wojewódzkich są-dów administracyjnych w sprawach niepodlegających kompetencji Izby Fi-nansowej i Izby Gospodarczej; Izba Ogólnoadministracyjną sprawuje, w szcze-gólności nadzór nad orzecznictwem wojewódzkich sądów administracyjnych w sprawach z zakresu budownictwa i nadzoru budowlanego, zagospodaro-wania przestrzennego, gospodarki wodnej, ochrony środowiska, rolnictwa, leśnictwa, zatrudnienia, ustroju samorządu terytorialnego, gospodarki nie-ruchomościami, prywatyzacji mienia, powszechnego obowiązku wojskowe-go, spraw wewnętrznych, a także cen, opłat i stawek taryfowych, jeżeli są związane ze sprawami należącymi do właściwości tej izby.

7. W Naczelnym Sądzie Administracyjnym działa Kancelaria Prezesa Na-czelnego Sądu Administracyjnego.

Do zakresu działania Kancelarii Prezesa Naczelnego Sądu Administra-cyjnego należy wykonywanie zadań związanych z pełnieniem przez Prezesa Naczelnego Sądu Administracyjnego czynności w zakresie tworzenia warun-ków do sprawnego funkcjonowania sądów administracyjnych, w szczegól-

- 144 - -145-

ROZDZIAŁ 17. SĄDOWNICTWO ADMINISTRACYJNE

6. Naczelny Sąd Administracyjny

ności w sprawach finansowych, kadrowych i administracyjno-gospodarczych. Kancelarią Prezesa Naczelnego Sądu Administracyjnego kieruje Szef Kancelarii Prezesa Naczelnego Sądu Administracyjnego.

Prezes NSA, za zgodą Kolegium N S A tworzy i znosi wydziały w Kancelarii Prezesa Naczelnego Sądu Administracyjnego w Biurze Orzecznictwa oraz powołuje i odwołuje Szefa Kancelarii Prezesa Naczelnego Sądu Admi-nistracyjnego (może także powoływać i odwoływać zastępców Szefa Kancelarii Prezesa Naczelnego Sądu Administracyjnego oraz naczelników wydziałów w Kancelarii Prezesa Naczelnego Sądu Administracyjnego).

8. W Naczelnym Sądzie Administracyjnym działa Biuro Orzecznictwa. Do zakresu działania Biura Orzecznictwa należy wykonywanie zadań

związanych z pełnieniem przez Prezesa Naczelnego Sadu Administracyjnego czynności w zakresie sprawności postępowania sądowego oraz orzecznictwa sądów administracyjnych. Biurem Orzecznictwa kieruje dyrektor, którym jest wiceprezes lub sędzia.

Prezes Naczelnego Sądu Administracyjnego, za zgodą Kolegium Naczelnego Sądu Administracyjnego, tworzy i znosi wydziały w Biurze Orzecznictwa oraz powołuje i odwołuje dyrektora Biura Orzecznictwa (może także powoływać i odwoływać zastępców dyrektora Biura Orzecznictwa oraz naczelników wydziałów w Biurze Orzecznictwa).

9. W skład Naczelnego Sądu Administracyjne;: wchodzą: Prezes Na czelnego Sądu Aclminisu"acyjnego, wiceprezesi oraz >edziowie.

10. Organami Naczelnego Sądu Administracyjnego są: Prezes Naczelnego Sądu Administracyjnego. Zgromadzenie Ogólne Sędziów Naczelnego Sądu Administracyjnego i Kolegium Naczelnego Sądu Administracyjnego.

11. Prezes Naczelnego Sądu Administracyjnego stoi na czele Naczelnego Sądu Administracyjnego oraz kieruje pracami Sądu i reprezentuje go na zewnątrz, wykonuje czynności administracji sądowe; w stosunku do Naczelnego Sądu Administracyjnego, ma prawo wglądu w czynności Naczelnego Sądu Administracyjnego, może być obecny na rozprawie toczącej się wyłączeniem jawności, może żądać wyjaśnień i usunięcia uchybień. W przypadku stwierdzenia uchybienia w zakresie sprawności postępowania sądowego. Prezes Naczelnego Sądu Administracyjnego może zwrócić na nie uwagę i żądać usunięcia skutków uchybienia. Czynności, te nie mogą wkraczać w dziedzinę, w której sędziowie są niezawiśli.

Prezes Naczelnego Sądu Administracyjnego może wystąpić o podjęcie przez Naczelny Sąd Administracyjny uchwały wyjaśniającej przepisy praw-

ne, których stosowanie wywołało rozbieżności w orzecznictwie sądów ad-ministracyjnych. Wydaje zbiór urzędowy orzeczeń sądów administracyjnych.

12. Zastępcami Prezesa Naczelnego Sądu Administracyjnego są Wiceprezesi 'Naczelnego Sądu Administracyjnego w zakresie określonym przez Prezesa. Prezes Naczelnego Sądu Administracyjnego może zlecić poszczególne czynności z zakresu administracji sądowej sędziom oraz upoważnić ich do załatwiania określonych spraw w jego imieniu.

13. Prezesa Naczelnego Sądu Administracyjnego powołuje Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej na sześcioletnią kadencję spośród dwóch kandydatów przedstawionych przez Zgromadzenie Ogólne Sędziów Naczelnego Sądu Administracyjnego.

Kandydatów na stanowisko Prezesa Naczelnego Sądu Administracyjnego wybiera Zgromadzenie Ogólne Sędziów Naczelnego Sądu Administracyjnego spośród sędziów Naczelnego Sądu Administracyjnego, którzy w glosowaniu tajnym uzyskali kolejno największą liczbę głosów. Wybór powinien być dokonany nie później niż trzy miesiące przed upływem kadencji urzędującego Prezesa Naczelnego Sądu Administracyjnego. W przypadku opróżnienia stanowiska w trakcie kadencji, wyboru kandydatów dokonuje się w terminie jednego miesiąca. Przepisu art. 46 § 5 zdanie drugie nie stosuje się (art. 46 § 5 zdanie 2: "Uchwały zapadają bezwzględną większością głosów").

Obradom Zgromadzenia Ogólnego Sędziów Naczelnego Sądu Admini-stracyjnego w części dotyczącej wyboru kandydatów na stanowisko Prezesa przewodniczy najstarszy wiekiem sędzia uczestniczący w tym Zgromadzeniu.

Wiceprezesa Naczelnego Sądu Administracyjnego powołuje i odwołuje Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej, na wniosek Prezesa Naczelnego Sądu Administracyjnego, złożony za zgodą Zgromadzenia Ogólnego Sędziów Naczelnego Sądu Administracyjnego.

14. Zgromadzenie Ogólne Sędziów Naczelnego Sądu Administracyjne go tworzą sędziowie Naczelnego Sądu Administracyjnego.

Przewodniczącym Zgromadzenia Ogólnego jest Prezes Naczelnego Sądu Administracyjnego. Zgromadzenie Ogólne Sędziów Naczelnego Sądu Administracyjnego zwołuje Prezes Naczelnego Sądu Administracyjnego co najmniej raz w roku.

15. Zgromadzenie Ogólne Sędziów Naczelnego Sądu Administracyjne go posiada następujące kompetencje: 1) rozpatruje informację Prezesa Na czelnego Sądu Administracyjnego o rocznej działalności Naczelnego Sądu Administracyjnego, 2) przedstawia Krajowej Radzie Sądownictwa kandyda-

-146-

ROZDZIAŁ FI. SĄDOWNICTWO ADMMISTRACYJNE /. Konstytucyjne uwarunkowania

tów na stanowiska sędziów, 3) wybiera kandydatów na stanowisko Prezesa Naczelnego Sądu Administracyjnego, 4) wyraża zgodę w sprawie powołania i odwołania wiceprezesów Naczelnego Sądu Administracyjnego, 5) ustala skład liczbowy Kolegium Naczelnego Sądu Administracyjnego oraz wybiera jego członków i dokonuje zmian w jego składzie, 6) rozpatruje i opiniuje inne sprawy przedłożone przez Prezesa Naczelnego Sądu Administracyjnego lub zgłoszone przez członków Zgromadzenia Ogólnego Sędziów Naczelnego Sądu Administracyjnego.

Zgromadzenie Ogólne Sędziów Naczelnego Sądu Administracyjnego uchwala regulamin wewnętrznego urzędowania Naczelnego Sądu Administracyjnego.

Zgromadzenie Ogólne Sędziów Naczelnego Sądu Administracyjnego wspólnie z przedstawicielami zgromadzeń ogólnych wybiera, spośród kandydatów zgłoszonych przez zgromadzenia ogólne i sędziów Naczelnego Sądu Administracyjnego, dwóch członków Krajowej Rady Sądownictwa.

Do podjęcia uchwał Zgromadzenia Ogólnego Sędziów Naczelnego Sądu Administracyjnego wymagana jest obecność co najmniej połowy liczby jego członków. Uchwały zapadają bezwzględną większością głosów.

16. Organem NSA jest również Kolegium Naczelnego Sądu Administracyj-nego. Kadencja Kolegium Naczelnego Sądu Administracyjnego trwa trzy lata.

Przewodniczącym Kolegium Naczelnego Sądu Administracyjnego jest Prezes Naczelnego Sądu Administracyjnego.

17. Kolegium Naczelnego Sądu Administracyjnego posiada następujące kompetencje: 1) ustala podział czynności w Naczelnym Sądzie Administracyjnym i określa szczegółowe zasady przydziału spraw poszczególnym sędziom, 2) przedstawia Zgromadzeniu Ogólnemu Sędziów Na czelnego Sądu Administracyjnego opinię o kandydatach na stanowiska sędziów, 3) wyraża zgodę w sprawę tworzenia i znoszenia wydziałów oraz powołania i odwołania przewodniczących wydziałów. Szefa Kancelarii Prezesa Naczelnego Sądu Administracyjnego i dyrektora Biura Orzecznictwa, 4) rozpatruje sprawy przedstawiane Zgromadzeniu Ogólnemu Sędziów Naczelnego Sądu Administracyjnego, 5) rozpatruje i opiniuje inne sprawy przedłożone przez Prezesa Naczelnego Sądu Administracyjnego lub z własnej inicjatywy.

ROZDZIAŁ VII. WŁADZA SĄDOWNICZA TRYBUNAŁÓW

1. Konstytucyjne uwarunkowania

1. Władzę sądowniczą wykonują sądy i trybunały (art. 10 ust2 Konstytucji), jednakże wymiar sprawiedliwości sprawują tylko sądy (art. 175 Konstytucji).

Uzasadnieniem włączenia trybunałów, obok sądów, do grupy organów sądowych są postanowienia Konstytucji RP, która w art. 10 ust. 1 wyraźnie zalicza trybunały do władzy sądowniczej, na mocy zaś art. 174 upoważnia je do wydawania wyroków w imieniu Rzeczypospolitej Polskiej, a ponadto po-stanowieniem art. 190 ust. 1 nadaje orzeczeniom Trybunału Konstytucyjnego moc powszechnie obowiązującą.

2. Zwolennicy tego poglądu uznają Trybunał Konstytucyjny za sąd szcze-gólnego rodzaju.

Świadczyć o tym mają następujące argumenty: po pierwsze, określenie tego organu mianem trybunału powoduje, że jest on uznawany za sąd o specjalnych kompetencjach; po drugie, funkcją Trybunału Konstytucyjnego jest rozstrzyganie sporów prawnych; po trzecie, skład Trybunału jest wyłącznie prawniczy, a jego członkowie nazywani są w Konstytucji RP i ustawie mianem „sędziów"; po czwarte, do członków Trybunału odnosi się zasada niezawisłości; po piąte, orzeczenia Trybunału zapadają po przeprowadzeniu rozprawy i wydawane są w imieniu Rzeczypospolitej Polskiej; po szóste, w postępowaniu przed Trybunałem Konstytucyjnym stosuje się procedurę sądową; po siódme, status członka Trybunału jest podobny do statusu członka sądu powszechnego; po ósme wreszcie, organy tego typu w innych państwach traktowane są jako organy wymiary sprawiedliwości.

3. Kontrargumentami dla uzasadnienia tezy, że Trybunał Konstytucyjny sprawuje wymiar sprawiedliwości są: po pierwsze - art. 175 Konstytucji RP, który wyliczając organy wymiaru sprawiedliwości nie wymienia wśród nich trybunałów; po drugie - nie podleganie Trybunału Konstytucyjnego nadzorowi Sądu Najwyższego; po trzecie - przedmiot sporu, jakim jest akt normatywny, nie odpowiada rozumieniu wymiaru sprawiedliwości; po czwarte - orzekanie Trybunału Konstytucyjnego odnosi się do obowiązywania normy prawnej, a nie do działania w sferze stosowania prawa.

-148 - -149-

ROZDZIAŁ VII. WŁADZA SADOWNICZA TRYBUNAŁÓW 2: Trybunał Stanu

4. Niezależnie jednak od toczącego się sporu należy przyjąć", że zarówno Trybunał Konstytucyjny, jak i Trybunał Stanu są organami orzekającymi, co potwierdza Konstytucja RP w art. 190, wskazując formę działania Trybunału Konstytucyjnego w postaci orzeczenia, a ponadto art. 198 ust. 3, upoważnia-jący Trybunał Stanu do orzekania kar. Pozwala to na jednoznaczność sfor-mułowania, że oba trybunały są na pewno organami władzy sądowniczej.

2. Trybunał Stanu

1. Wraz z rozwojem parlamentaryzmu wykształciły się dwa rodzaje od-powiedzialności władzy wykonawczej: parlamentarna i konstytucyjną.

Odpowiedzialność parlamentarną organy egzekutywy ponoszą przed parlamentem za polityczny kierunek sprawowania urzędu Odpowiedzial-ność konstytucyjna jest ponoszona przez określony organ za naruszenie postanowień konstytucji w związku ze sprawowaną funkcją.

2. Zakres pociągnięcia określonej osoby do odpowiedzialności konsty-tucyjnej zależy od tego czy w danym państwie obowiązuje formalny czy ma-terialny model odpowiedzialności.

W pierwszym przypadku będzie to miało miejsce już w razie naruszenia obowiązujących norm, w drugim natomiast konieczne jest ponadto wystą-pienie negatywnymi następstw.

3. Zakres odpowiedzialności konstytucyjnej ponoszonej przed polskim organem odpowiedzialności konstytucyjnej tj. Trybunałem Stanu określa tzw. delikt konstytucyjny. Deliktem konstytucyjnym jest czyn podmiotu, okre-ślonego w art. 198 ust. 1 i 2 Konstytucji, popełniony w zakresie urzędowania albo w związku z zajmowanym stanowiskiem, zawiniona naruszający przepisy Konstytucji bądź innych ustaw, nie mających charakteru karnego.

4. Już w czasach starożytnych miały miejsce przepadki wykorzystywa-nia władzy dla celów prywatnych albo przypadki naruszania praw, czy prze-kraczania kompetencji przez osoby pełniące funkcje państwowe. Z czasem funkcjonować zaczęła instytucja odpowiedzialności konstytucyjnej. Ważnym etapem w tym zakresie było uchwalenie angielskiej Wielkiej Karty Swobód (Magna Charta Libertatum), a następnie powołanie do życia instytucji impeachmentu.

5. Angielska praktyka ustrojowa stworzyła instytucję impeachment oraz act (bill) of attainder. Impeachment stanowił szczególny rodzaj procedury karnej. Oskarżycielem była Izba Gmin, a w stan oskarżenia stawiano urzędników królewskich, sędziów, posłów i lordów, zaś sprawę rozpatrywała Izba Lordów.

Act (bill) of attainder był uproszczonym trybem pociągania do odpo-wiedzialności prawnej urzędników. W ramach tego trybu nie przeprowa-dzano postępowania dowodowego Instytucja impeachment została przyjęta przez Stany Zjednoczone Ameryki Północnej (1787 rok), a następnie we Francji w okresie rewolucji 1789 roku. Z czasem impeachment przyjęły inne kraje. Instytucję odpowiedzialności konstytucyjnej ministrów wprowadziła także polska konstytucja z 3 maja 1791 roku. Kolejnym etapem było tworze-nie w wielu państwach Europy (pod wpływem rozwiązań niemieckich) są-dów szczególnych - trybunałów stanu.

6. Urzędnicy królewscy w Polsce odpowiedzialności za naruszenie pra-wa ponosić zaczęli w XVI wieku. Zgodnie z postanowieniami konstytucji sejmowej z 1565 roku urzędnicy zaniedbujący swe obowiązki mieli być po-zywani przez posłów ziemskich, króla lub instygatora koronnego do sądu sejmowego, W praktyce jednak rzadko dochodziło do realizacji jej postu-latów ze względu na dożywotnie sprawowanie urzędów i brak centralnego organu wykonawczego.

W 1768 roku wydana została konstytucja sejmowa określająca odpowie-dzialność komisarzy Komisji Skarbu i Wojska (powołanych w 1764 roku) Komisarze mogli być pozywani do sądu sejmowego za zbrodnię stanu przywłaszczenia sobie ustawodawstwa przez Komisje.

7. Instytucję odpowiedzialności konstytucyjnej ministrów (przed Są-dem Sejmowym) wprowadziła Konstytucja z 3 maja 1791 roku. Odpowie-dzialność ta dotyczyła ministrów zasiadających w Straży Praw oraz wcho-dzących w skład Komisji Wielkich, a także komisarzy. Przedmiotem odpo-wiedzialności (określonym przez ustawy o Sejmie i Straży Praw) było m.in.: przywłaszczenie stanowienia prawa, i dokonywanie wydatków bez upoważ-nienia ustawowego.

8. W kwestii odpowiedzialności konstytucyjnej ministrów wypowiadała się też konstytucja Księstwa Warszawskiego z 22 lipca 1807 roku, a następnie konstytucja Królestwa Polskiego z 27 listopada 1815 roku (przy czym ta ostat-nia łączyła odpowiedzialność konstytucyjną z odpowiedzialnością karną).

9. Odzyskanie przez Polskę niepodległości w 1918 roku, wymagało wy-tworzenia struktur oraz organów państwowych, określenia ich zadań ,spo-

-150- - 151 -

ROZDZIAŁ VII. WŁADZA SADOWNICZA TRYBUNAŁÓW 2. Trybunał Stanu

sobu powołania, a także ustalenia kwestii odpowiedzialności (w tym rów-nież konstytucyjnej).

Mała Konstytucja z 1919 roku powierzała władzę suwerenną i ustawo-dawczą Sejmowi Ustawodawczemu oraz ustanawiała odpowiedzialność za sprawowanie powierzonych urzędów.

Konstytucja z 17 marca 1921 roku przewidywała (w art. 56) solidarną odpowiedzialność konstytucyjną Rady Ministrów za ogólny kierunek dzia-łalności rządu, a każdy minister ponosił ponadto indywidualną odpowie-dzialność konstytucyjną za własne i podległych mu organów działania. Zgod-nie natomiast z art. 57 Konstytucji Ministrowie odpowiadali również (soli-darnie bądź indywidualnie), za akty rządowe Prezydenta RP. O pociągnię-ciu ministra do odpowiedzialności decydował Sejm większością 3/5 głosów, przy kworum wynoszącym połowę ustawowej liczby posłów. Sprawę rozpa-trywał Trybunał Stanu (art. 59).

Przed Trybunałem Stanu odpowiedzialność zarówno konstytucyjną jak i karną ponosił Prezydent

10. Ustawa o Trybunale Stanu uchwalona została w dniu 27 kwietnia 1923 roku; przewidywała ona odpowiedzialność konstytucyjną ministrów, kierowników ministerstw, prezesa Najwyższej Izby Kontroli, Prezydenta RP i zastępującego go Marszałka Sejmu (Prezydent odpowiadał za zdradę kraju i naruszenie konstytucji dokonane z winy umyślnej, a z Prezydentem odpo-wiadali także ministrowie kontrasygnujący akt urzędowy stanowiący prze-słankę wszczęcia postępowania). Prezydent odpowiadał przed Trybunałem Stanu również za przestępstwa, nawet wówczas, gdy nie pozostawały one w związku z pełnieniem powierzonego mu urzędu.

11. Trybunał Stanu składał się z Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego jako przewodniczącego oraz 12 członków, wybieranych na okres kadencji przez Sejm (8) i przez Senat (4) spoza grona posłów i senatorów Członko-wie Trybunału Stanu musieli mieć ukończone 40 lat i korzystać z pełni praw obywatelskich nie mogli piastować żadnego urzędu państwowego a połowa z nich musiała mieć ukończone wyższe studia prawnicze. Członek Trybunału Stanu pełnił swoja funkcję honorowo.

Trybunał Stanu był w sprawowaniu swego urzędu niezawisły. Jego orzecze-nia nie mogły być zmieniane ani przez władzę ustawodawczą ani wykonawczą.

12. Trybunał Stanu mógł orzekać następujące kary: pozbawienie czasowe lub stałe biernego albo czynnego i biernego prawa wyborczego do ciał i insty-tucji publicznych, z czym łączyła się utrata piastowanych mandatów pozba-wienie czasowe lub stałe prawa zajmowania urzędów publicznych, z czym po-

łączone było przeniesienie na emeryturę, a także możliwość zmniejszenia upo-sażenia emerytalnego do połowy; wydalenie ze służby państwowej. Wymienio-ne kary mogły być stosowane łącznie. Trybunał Stanu mógł poprzestać na orzeczeniu uznającym oskarżonego winnym, bez wymierzania kary.

13. Konstytucja z dnia 23 kwietnia 1935 roku również przewidywała odpowiedzialność osób piastujących najwyższe stanowiska w państwie (za wyjątkiem Prezydenta, który odpowiedzialność ponosił jedynie przed Bogiem i historią).

Odpowiedzialność konstytucyjną, ponosili ministrowie i prezes NIK, a także posłowie i senatorowie.

Ustawa o Trybunale Stanu z dnia 15 lipca 1936 roku rozróżniała odpo-wiedzialność konstytucyjną ministrów od odpowiedzialności posłów i se-natorów. Członkowie rządu i prezes NIK odpowiadali jedynie za umyślne naruszenie Konstytucji lub innych aktów ustawodawczych w związku z urzę-dowaniem. Trybunał Stanu mógł orzec w związku z tym następujące kary: utraty praw publicznych, utraty obywatelskich praw honorowych, w obydwu przypadkach na okres od 2 do 10 lat lub na zawsze; zmniejszenia lub pozba-wienia uposażenia emerytalnego, wreszcie poprzestać mógł jedynie na stwier-dzeniu winy oskarżonego, bez wymierzania kary.

Senatorowie i posłowie ponosili odpowiedzialność przed Trybunałem Stanu za: wystąpienia sprzeczne z obowiązkiem wierności wobec państwa polskiego albo zawierające znamiona przestępstwa ściganego z urzędu; na-bywanie dóbr państwowych lub otrzymywanie korzyści od rządu. Trybunał Stanu mógł orzec w takim przypadku: utratę mandatu poselskiego lub se-natorskiego, a także pozbawić posła lub senatora korzyści osobistych otrzy-manych od rządu. Odpowiedzialność posłów i senatorów pomyślana była jako środek wzmacniający ich zdyscyplinowanie polityczne. Minister Spra-wiedliwości, który sam mógł być pociągnięty do odpowiedzialności konsty-tucyjnej, występował w roli organu czuwającego nad legalnością działania posłów i senatorów.

Trybunał Stanu składał się z Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego (prze-wodniczącego), 6 członków i 6 zastępców (członkiem TS mógł być tylko sędzia sądu powszechnego w służbie czynnej).

Sędziowie Trybunału Stanu i ich zastępcy mianowani byli przez Prezy-denta, spośród kandydatów przedstawionych w liczbie podwójnej, po poło-wie przez Sejm i Senat.

14. Kolejny rozdział w historii polskiego Trybunału Stanu, to okres po II wojnie światowej, Manifest P K W N z dnia 22 lipca 1944 roku postana-wiał, że do czasu zwołania Sejmu Ustawodawczego zachowują moc obowią-

-152 - -153-

ROZDZIAŁ VU. WŁADZA SĄDOWA TRYBUNAŁÓW

zującą postanowienia Konstytucji z 17 marca 1921 roku. Ustawa konstytu-cyjna z 19 lutego 1947 roku uchwalona przez Sejm Ustawodawczy przejęła przepisy Konstytucji z 17 marca 1921 roku przewidujące odpowiedzialność konstytucyjną ministrów i Prezydenta.

Sejm Ustawodawczy nie uchwalił jednak ustawy- o TK czy innym orga-nie władnym orzekać w sprawach odpowiedzialności konstytucyjnej mini-strów i Prezydenta.

15. Idea utworzenia organu władnego orzekać w przedmiocie odpowie-dzialności konstytucyjnej pojawiła pod koniec lat 50-tych. Stronnictwo De-mokratyczne (w tezach programowych z 1957 roku i w uchwałach VI Kon-gresu w 1958 roku) postulowało utworzenie Trybunału Stanu. W1980 roku SD ponownie wystąpiło o powołanie Trybunału Stanu. W latach 1981 -1982 przygotowane zostały trzy projekty ustaw' o Trybunale Stanu.

16. Ustawa o Trybunale Stanu uchwalona została w dniu 26 marca 1982 roku, a dnia 6 lipca 1982 roku dokonano wyboru członków Trybunału.

Znowelizowana dnia 26 marca 1982 roku Konstytucja postanowienia dotyczące Trybunału Stanu zawarła w art. 33b, który to przepis określał za-kres przedmiotowy działalności TS oraz sposób powoływania jego człon-ków. Przepis art. 33b, nie określał jednak zakresu właściwości podmiotowej TS. Dokonała tego dopiero nowelizacja Konstytucji z 7 kwietnia 1989 roku, wprowadzająca do polskiego systemu ustrojowego instytucję prezydenta i określająca jego odpowiedzialność konstytucyjną.

Trybunał Stanu orzekał o odpowiedzialności osobistej określonej grupy osób, winnych naruszenia Konstytucji i ustaw, a mógł także orzekać o ich odpowiedzialności karnej. Zbliżał się więc pod względem funkcjonalnym do organów sądowych.

17. Objęto odpowiedzialnością konstytucyjną osoby zajmujące najwyż-sze stanowiska państwowe. Szczegółowego wskazania wytypowania tych sta-nowisk dokonała ustawa o Trybunale Stanu. Do grupy osób piastujących najwyższe stanowiska państwowe zaliczyła ona: 1) osoby wchodzące w skład Rady Państwa; 2) osoby wchodzące w skład rządu; 3) prezesa NIK, prezesa NBP i Prokuratora Generalnego PRL; 4) kierowników urzędów centralnych.'

18. Nowelizacja Konstytucji dokonana 7 kwietnia 1989 roku zniosła Radę Państwa, wprowadzając w jej miejsce Prezydenta. Prezydent RP mógł być postawiony w stan oskarżenia przed Trybunałem Stanu za naruszenie Kon-stytucji i ustaw oraz za przestępstwo, (art. 32d).

2. Trybunał Sianu

19. Odpowiedzialność konstytucyjna mogła mieć charakter indywidual-ny, ale także mogła przybrać formę odpowiedzialności solidarnej. Odpo-wiedzialność ministra mogła być wyłączona w sytuacji gdy np. minister był nieobecny przy podejmowaniu decyzji,

20. Ustawa o Trybunale Stanu (w art. 1 pkt.3) stwierdza, że odpowie-dzialność konstytucyjna obejmuje czyny nie stanowiące przestępstwa, który-mi osoby zajmujące najwyższe stanowiska państwowe, w zakresie swego urzę-dowania albo w związku z zajmowanym stanowiskiem, w sposób zawiniony naruszyły Konstytucję lub inną ustawę. Delikt konstytucyjny w ujęciu ustawy o Trybunale Stanu polega na zawinionym naruszeniu Konstytucji lub ustaw, bez względu na skutki, które mogą być zarówno ujemne, jak i dodatnie dla interesów państwa.

20. Ustrój Trybunału Stanu reguluje Konstytucja w art. 173 - 174 i art. 198 - 201 oraz ustawa z dnia 26 marca 1982 r. o Trybunale Stanu (tekst jednolity Dz.U. z 2002, Nr 101, poz. 925 z póź. zm.).

21. Ustawa o Trybunale Stanu wyodrębniła wyraźnie odpowiedzialność konstytucyjną od odpowiedzialności karnej. Uznała jednak właściwość Try-bunału Stanu do orzekania także o odpowiedzialności karnej osób zajmują-cych najwyższe stanowiska państwowe.

Pociągnięcie do odpowiedzialności konstytucyjnej jest jednak warun-kiem koniecznym. Trybunał Stanu nie może w żadnym wypadku rozpatry-wać wyłącznie sprawy karnej, ale przy łącznym rozpatrywaniu spraw może uwolnić oskarżonego od odpowiedzialności konstytucyjnej, a skazać za po-pełnienie przestępstwa.

22. Trybunał Stanu jest organem władzy sądowniczej, a ponadto (zgod-nie z art. 173 Konstytucji RP) jest organem odrębnym i niezależnym od innych władz. Jest on sądem szczególnego rodzaju, orzekającym o odpowie-dzialności konstytucyjnej osób zajmujących najwyższe stanowiska państwo-we. Organ ten jest powoływany przez Sejm na jedną kadencję. Ma on własną podmiotowość i własne kompetencje, a jego decyzje są w pełni niezawisłe i samodzielne. Wiążą one wszystkie organy państwowe.

23. Trybunał Stanu zostaje wybrany na pierwszym posiedzeniu Sejmu na okres jego kadencji, przy czym że zachowuje on swoje kompetencje do czasu wyboru nowego składu Trybunału Stanu.

W skład Trybunału Stanu mogą być wybrani obywatele polscy korzysta-jący z pełni praw publicznych, niekarani sądownie, niezatrudnieni w orga-nach administracji rządowej.

-154- •155-

ROZDZIAŁ VII. WŁADZA SADOWNICZA TRYBUNAŁÓW

2. Trybunał Stanu

Trybunał Stanu składa się z: przewodniczącego (jest nim Pierwszy Pre-zes Sądu Najwyższego), dwóch zastępców przewodniczącego oraz 16 człon-ków wybieranych przez Sejm spoza grona posłów i senatorów. W skład Try-bunału Stanu mogą być wybrani obywatele polscy korzystający z pełni praw publicznych, niekarani sądownie, niezatrudnieni w organach administracji rządowej. Zastępcy przewodniczącego oraz o najmniej połowa członków TS powinna posiadać kwalifikacje wymagane do zajmowania stanowiska sędziego

Członkowie Trybunału Stanu w sprawowaniu funkcji sędziego Trybuna-łu Stanu są niezawiśli i podlegają tylko Konstytucji i ustawom.

Nie mogą oni być, bez uprzedniej zgody Trybunału Stanu, pociągnięci do odpowiedzialności karnej ani pozbawieni wolności, zatrzymani ani aresztowani, z wyjątkiem ujęcia na gorącym uczynku przestępstwa, jeżeli zatrzymanie jest niezbędne do zapewnienia prawidłowego toku postępo-wania. O fakcie zatrzymania należy niezwłocznie powiadomić Przewodni-czącego Trybunału Stanu, który może nakazać natychmiastowe zwolnienie (art. 200 Konstytucji RP).

Zgodę na pociągnięcie członka Trybunału Stanu do odpowiedzialności karnej lub na pozbawienie wolności wyraża, w drodze uchwały, Trybunał Stanu, z wyłączeniem członka Trybunału, którego wniosek dotyczy. Uchwa-ła zapada bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej 2/3 członków Trybunału Stanu.

Utrata stanowiska sędziego Trybunału Stanu następuje wskutek zrze-czenia się funkcji, trwałej utraty zdolności do wykonywania czynności albo skazania prawomocnym wyrokiem sądu.

Utratę stanowiska sędziego Trybunału Stanu stwierdza, w drodze posta-nowienia, Marszałek Sejmu, informując o tym Sejm.

24. Trybunał Stanu jest zarówno sądem pierwszej, jak i sądem drugiej instancji.

25. Podmiotowy i przedmiotowy zakres działania Trybunału Stanu okre-śla przepis art. 1. u TS, który stanowi, że za naruszenie Konstytucji lub usta-wy, w związku z zajmowanym stanowiskiem lub w zakresie swojego urzędo-wania, odpowiedzialność konstytucyjną przed Trybunałem Stanu ponoszą : 1) Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej, 2) Prezes Rady Ministrów oraz człon-kowie Rady Ministrów. 3) Prezes Narodowego Banku Polskiego, 4) Prezes Najwyższej Izby Kontroli, 5) członkowie Krajowej Rady Radiofonii i Telewi-zji. 6) osoby, którym Prezes Rady Ministrów powierzył kierowanie minister-stwem, 7) Naczelny Dowódca Sił Zbrojnych. W zakresie określonym w art. 10" Konstytucji odpowiedzialność przed Trybunałem Stanu ponoszą rów-nież posłowie i senatorowie.

. Prezydent może być pociągnięty do odpowiedzialności przed Trybuna-łem Stanu (także Marszałek Sejmu i Marszałek Senatu, którzy tymczasowo wykonują obowiązki Prezydenta) za naruszenie Konstytucji, ustawy, za po-pełnienie przestępstwa lub przestępstwa skarbowego. W okresie sprawowa-nia urzędu Prezydenta nie biegnie przedawnienie karalności przestępstw lub przestępstw skarbowych, za które osoba sprawująca ten urząd nie zosta-ła postawiona w stan oskarżenia przed Trybunałem Stanu. Członkowie Rady Ministrów ponoszą odpowiedzialność przed Trybunałem Stanu za naruszenie Konstytucji lub ustaw, a także za przestępstwa lub przestępstwa skarbowe popełnione w związku z zajmowanym stanowiskiem. Odpowiedzialność konstytucyjna obejmuje czyny, popełnione związku z zajmowanym stanowiskiem lub w zakresie urzędowania, chociażby nie-umyślnie, naruszające Konstytucję lub ustawę.

26. Prawo postawienia Prezydenta wstań oskarżenia przysługuje wyłącz nie Zgromadzeniu Narodowemu, a prawo do pociągnięcia innych osób od-powiedzialności przed Trybunałem Stanu przysługuje wyłącznie Sejmowi (za wyjątkiem senatorów, w odniesieniu bowiem do nich stosowne upraw-nienie przysługuje Senatowi).

Wstępny wniosek o postawienie Prezydenta w stan oskarżenia może być złożony Marszałkowi Sejmu przez co najmniej 140 członków Zgromadzenia Narodowego.

Natomiast wstępny wniosek o pociągnięcie do odpowiedzialności przed Trybunałem Stanu innych osób, może być złożony Marszałkowi Sejmu przez: 1)Prezydenta, 2) posłów, w liczbie co najmniej 115.

Wstępny wniosek o pociągnięcie do odpowiedzialności konstytucyjnej osób, o których mowa w art. 1 ust. 1 pkt. 3-7ustawy o TS, może być złożony Marszałkowi Sejmu również przez komisję śledczą powołaną na podstawie art. 111 Konstytucji. Wstępny wniosek o pociągnięcie do odpowiedzialności konstytucyjnej posła może być złożony do Komisji Odpowiedzialności Konstytucyjnej przez Marszałka Sejmu.

27. Wstępny wniosek o postawienie w stan oskarżenia lub o pociągnię-cie do odpowiedzialności przed Trybunałem Stanu musi spełniać warunki wymagane przez przepisy Kodeksu postępowania karnego w stosunku do aktu oskarżenia i zawierać podpisy wszystkich wnioskodawców, a także wska-zywać osobę upoważnioną do występowania w imieniu wnioskodawców w dalszym postępowaniu przed organami Sejmu.

Jeżeli nie odpowiada on warunkom ustawowym Marszałek Sejmu, w uzgodnieniu z Prezydium Sejmu, po zasięgnięciu opinii Komisji Odpowie-dzialności Konstytucyjnej, wzywa reprezentanta wnioskodawców, do uzupeł-

- 157-

ROZDZIAŁ VD. WŁADZA SADOWNICZA TRYBUNAŁÓW 2. Trybunał Stanu

nienia wniosku w terminie 14 dni, wskazując niezbędny zakres uzupełnie-nia. W przypadku nie uzupełnienia wstępnego wniosku w terminie Marsza-łek Sejmu postanawia o pozostawieniu wniosku bez biegu.

28. Marszałek Sejmu kieruje wniosek do Komisji Odpowiedzialności Kon-stytucyjnej, która wszczyna postępowanie.

Przewodniczący Komisji Odpowiedzialności Konstytucyjnej przesyła nie-zwłocznie osobie objętej wnioskiem odpis wstępnego wniosku, informując ją o prawie do złożenia pisemnych wyjaśnień i wniosków dowodowych w wyznaczonym terminie.

Komisja Odpowiedzialności Konstytucyjnej może przesłuchiwać świad-ków i biegłych, żądać od instytucji państwowych i społecznych okazywania wszelkich akt i dokumentów. Osoba, której dotyczy wniosek, jest uprawnio-na do składania wyjaśnień i zgłaszania wniosków oraz do korzystania z po-mocy obrońcy.

Komisja może zlecić prokuratorowi generalnemu lub Najwyższej Izbie Kontroli przeprowadzenie postępowania wyjaśniającego co do określonych okoliczności sprawy.

Komisja uchwala sprawozdanie o wystąpieniu do Zgromadzenia Narodo-wego z wnioskiem o postawienie Prezydenta w stan oskarżenia lub o umorze-nie postępowania w sprawie. W stosunku do osób wymienionych w art. 1 ust. 1 pkt 2-7 i ust. 2 ustawy o TS Komisja uchwala sprawozdanie o wystąpieniu do Sejmu z wnioskiem o pociągnięcie tych osób do odpowiedzialności przed Trybunałem Stanu lub o umorzenie postępowania w sprawie.

Wniosek o postawienie w stan oskarżenia lub o pociągnięcie do odpo-wiedzialności przed Trybunałem Stanu powinien spełniać warunki wyma-gane przez przepisy Kodeksu postępowania karnego w stosunku do aktu oskarżenia, a wniosek o umorzenie postępowania - zawierać uzasadnienie faktyczne i prawne tego wniosku.

Wnioski mniejszości mogą zawierać jedynie wnioski o umorzenie postę-powania, postawienie w stan oskarżenia lub o pociągnięcie do odpowie-dzialności przed Trybunałem Stanu.

Wnioski mniejszości do sprawozdań, zawierające wnioski o posta-wienie w stan oskarżenia lub o pociągnięcie do odpowiedzialności przed Trybunałem Stanu powinny spełniać warunki wymagane przez przepisy Kodeksu postępowania karnego w stosunku do aktu oskarżenia, jeżeli wnioski, nie odpowiadają warunkom określonym ustawą, odpowiednio przewodniczący Zgromadzeniu Narodowemu albo Marszałek Sejmu, w uzgodnieniu z Prezydium Sejmu, wzywa wnioskodawców do ich uzupełnienia w terminie 14 dni, wskazując niezbędny zakres uzupełnienia wniosku.

W przypadku nie uzupełnienia wniosku w terminie wniosek taki nie podlega rozpatrzeniu.

Komisja Odpowiedzialności Konstytucyjnej przedstawia Zgromadzeniu Narodowemu sprawozdanie z przeprowadzonego postępowania wraz ze sto-sownym wnioskiem.

29. Z dniem podjęcia przez Zgromadzenie Narodowe uchwały o posta-wieniu Prezydenta w stan oskarżenia przed Trybunałem Stanu sprawowanie urzędu przez Prezydenta ulega zawieszeniu.

Podejmując uchwałę o postawieniu Prezydenta w stan oskarżenia, Zgro-madzenie Narodowe wybiera spośród członków Zgromadzenia dwóch oskar-życieli, z których każdy powinien spełniać warunki wymagane przez ustawę do powołania na stanowisko sędziego.

Po podjęciu przez Zgromadzenie Narodowe uchwały o postawieniu Pre-zydenta w stan oskarżenia Marszałek Sejmu przesyła, przewodniczącemu Trybunału Stanu, uchwałę Zgromadzenia Narodowego wraz z uchwałą Ko-misji Odpowiedzialności Konstytucyjnej albo wnioskiem mniejszości, które w dalszym postępowaniu przed Trybunałem Stanu stanowią akt oskarżenia.

30. Komisja Odpowiedzialności Konstytucyjnej przedstawia Sejmowi spra-wozdanie z prac nad każdą przekazaną jej sprawą wraz z wnioskiem o pocią-gnięcie do odpowiedzialności przed Trybunałem Stanu lub o umorzenie postępowania w sprawie. Uchwała Sejmu o pociągnięciu do odpowiedzial-ności przed Trybunałem Stanu powoduje zawieszenie w czynnościach oso by, której dotyczy. Jeżeli uchwała, obejmuje także pociągnięcie do odpowie-dzialności karnej osoby, która jest posłem lub senatorem, stanowi ona rów-nocześnie wniosek o uchylenie immunitetu poselskiego lub senatorskiego.

31. Po podjęciu uchwały o pociągnięciu do odpowiedzialności przed Trybunałem Stanu Sejm wybiera spośród posłów, dwóch oskarżycieli, z któ-rych co najmniej jeden posiada kwalifikacje wymagane do zajmowania sta-nowiska sędziego. W razie utraty uprawnień przez oskarżycieli ich obowiązki do czasu wyboru nowych oskarżycieli wykonuje Marszałek Sejmu.

Po wyborze oskarżycieli Marszałek Sejmu przesyła przewodniczącemu Trybunału Stanu, uchwałę Sejmu o pociągnięciu do odpowiedzialności przed Trybunałem Stanu wraz z uchwałą Komisji Odpowiedzialności Konstytucyjnej albo wnioskiem mniejszości, które w dalszym postę-powaniu przed Trybunałem Stanu stanowią akt oskarżenia. W wypadku konieczności uchylenia immunitetu poselskiego lub senatorskiego następuje to po wyrażeniu przez Sejm lub Senat zgody na pociągnięcie do odpowiedzialności karnej.

-158- -159-

ROZDZIAŁ VTI. WŁADZA SADOWNICZA TRYBUNAŁÓW 2. Trybunał Sianu

Po przekazaniu uchwały Sejmu o postawieniu w stan oskarżenia przed Try-bunałem Stanu nie można wszcząć postępowania karnego o ten sam czyn, a postępowanie wcześniej wszczęte ulega zawieszeniu.

Sprawozdania i wnioski doręcza się odpowiednio wszystkim członkom Zgro-madzenia Narodowego bądź posłom wraz z informacja o udostępnieniu do wglądu akt sprawy" akta te powinny być udostępnione przez okres nie krótszy niż 21 dni przed posiedzeniem, na którym sprawa ma bpc" rozpatrywana.

Sprawozdanie Komisji Odpowiedzialności Konstytucyjnej może być przez organ, któremu zostało przedłożone, zwrócone Komisji w celu uzupełnienia postępowania; zwracając sprawozdanie organ określa kierunek i zakres dalszego postępowania Komisji.

32. Postawienie Prezydenta w stan oskarżenia może nastąpić uchwałą Zgromadzenia Narodowego, podjętą większością co najmniej 2/3 głosów ustawowej liczby członków Zgromadzenia Narodowego.

Uchwałę o pociągnięciu do odpowiedzialności przed Trybunałem Stanu osób wymienionych w art. 1 ust l pkt-3-7oraz ust2 ustawy o TS Sejm podejmuje bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów. Natomiast uchwałę o pociągnięciu do odpowiedzialności przed Trybunałem Stanu osób, o których mowa w art. 1 UST 1 pkt.2 ustawy o TS, Sejm podejmuje większością 3/5 ustawowej liczby posłów.

Jeżeli Zgromadzenie Narodowe nie podejmie uchwały o postawieniu Prezydenta w stan oskarżenia, wówczas przewodniczący Zgromadzenia Na-rodowego stwierdza umorzenie postępowania w sprawie.

Niezależnie od treści wniosku Zgromadzenie Narodowe głosuje nad po-stawieniem Prezydenta w stan oskarżenia.

Jeżeli Zgromadzenie Narodowe podjęło uchwałę o postawieniu Prezydenta w stan oskarżenia, a Komisja Odpowiedzialności Konstytucyjnej wnosiła o umorzenie postępowania wobec niego, nie przedstawiając w swoim sprawozdaniu wniosku mniejszości o postawienie wstań oskarżenia, to aktem oskarżenia jest uchwała o postawieniu w stan oskarżenia wraz z wnioskiem wstępnym o postawienie w stan oskarżenia. Akt oskarżenia przewodniczący Zgromadzeniu Narodowemu przesyła przewodniczącemu Trybunału Stanu.

Jeżeli Komisja Odpowiedzialności Konstytucyjnej występuje z wnioskiem o umorzenie w stosunku do Prezydenta postępowania z powodu przedawnienia lub śmierci, wówczas przewodniczący Zgromadzeniu Narodowemu stwierdza umorzenie postępowania w sprawie.

33. Jeżeli Sejm nie podejmie uchwały o pociągnięciu do odpowiedzialności przed Trybunałem Stanu osób wymienionych w art. 1 ustlpkt.3-7oraz ust2 ustawy o TS, wówczas Marszałek Sejmu stwierdza umorzenie postępowania w sprawie.

• 160-

Niezależnie od treści wniosku Sejm głosuje nad pociągnięciem do od-powiedzialności przed Trybunałem Stanu osób.

Jeżeli Sejm podjął uchwałę o pociągnięciu do odpowiedzialności przed Trybunałem Stanu osób wymienionych powyżej, a Komisja Odpowiedzialności Konstytucyjnej wnosiła o umorzenie postępowania wobec nich, nie przedstawiając w swoim sprawozdaniu wniosku mniejszości o pociągnięcie do odpowiedzialności, to aktem oskarżenia jest uchwała o pociągnięciu do odpowiedzialności przed Trybunałem Stanu wraz z wnioskiem wstępnym o pociągnięcie do odpowiedzialności. Akt oskarżenia Marszałek Sejmu przesyła przewodniczącemu Trybunału Stanu.

Jeżeli Komisja Odpowiedzialności Konstytucyjnej występuje z wnioskiem o umorzenie, w stosunku do wskazanych osób postępowania z powodu przedawnienia lub śmierci osoby, której postępowanie dotyczy, wówczas Mar-szałek Sejmu śmierdzą umorzenie postępowania w sprawie.

Jeżeli po nadaniu biegu przez Marszałka Sejmu wnioskowi wstępnemu, a przed podjęciem uchwały o postawieniu w stan oskarżenia lub o pociągnięciu do odpowiedzialności przed Trybunałem Stanu albo przed stwierdzeniem umorzenia postępowania w sprawie upłynie kadencja Sejmu, postępowanie w danej sprawie toczy się nadal po rozpoczęciu następnej kadencji Sejmu.

Marszałek Sejmu kieruje sprawę do Komisji Odpowiedzialności Konsty-tucyjnej.

34. Komisja Odpowiedzialności Konstytucyjnej nie jest związana uchwałami podjętymi przez komisję sejmową, która uprzednio rozpatrywała daną sprawę; w poczet materiału dowodowego zalicza się dowody zebrane w do-tychczasowym postępowaniu.

Sejm nowej kadencji wybiera posłów oskarżycieli.

35. W pierwszej instancji Trybunał Stanu orzeka w składzie: przewodniczący i 4 członków.

W drugiej instancji Trybunał Stanu orzeka w składzie: przewodniczący i 6 członków, z wyłączeniem sędziów, którzy uczestniczyli w rozpatrzeniu sprawy w pierwszej instancji.

Jeżeli przy rozpatrywaniu sprawy przez Trybunał Stanu wyłoni się zagadnienie prawne wymagające zasadniczej wykładni ustawy, Trybunał może odroczyć rozpatrywanie sprawy i przekazać zagadnienie do rozstrzygnięcia pełnemu składowi Trybunału Stanu.

Poza rozprawą Trybunał Stanu orzeka w składzie: przewodniczący i 2 członków. Trybunał Stanu rozpatruje sprawę w granicach określonych w akcie oskarżenia, zaś oskarżyciel nie może zarzucić oskarżonemu innych czynów niż objęte aktem oskarżenia.

• 161 -

ROZDZIAŁ VII. WŁADZA SĄDOWNICZA TRYBUNAŁÓW

3. Trybunat Konstytucyjny

Trybunał Stanu nie może przekazać sprawy Zgromadzeniu Narodowe-mu, Sejmowi albo Senatowi w celu uzupełnienia lub rozszerzenia przepro-wadzonego postępowania.

W postępowaniu przed Trybunałem Stanu udział obrońcy jest konieczny. Wykluczenie jawności rozprawy przed Trybunatem Stanu może uzasad-

nić wyłącznie wzgląd na bezpieczeństwo państwa lub tajemnicę państwową. Termin do wniesienia apelacji wynosi 30 dni i biegnie dla każdego upraw-

nionego od daty doręczenia mu odpisu wyroku z uzasadnieniem. Termin do wniesienia zażalenia wynosi 14 dni Od wyroku Trybunału Stanu wydanego w drugiej instancji kasacja nie

przysługuje. Umorzenie albo warunkowe umorzenie postępowania przed Trybuna-

łem Stanu może nastąpić jedynie na rozprawie.

36. Za czyny określone w art. 3 ustawy o TS, o ile nie wypełniają zna-mion przestępstwa, lub przestępstwa skarbowego Trybunał Stanu wymierza łącznie lub osobno następujące kary: 1) utratę czynnego i biernego prawa wyborczego w wyborach Prezydenta, w wyborach do Sejmu i do Senatu, w wyborach do Parlamentu Europejskiego oraz w wyborach organów samo-rządu terytorialnego, 2) zakaz zajmowania kierowniczych stanowisk lub pełnienia funkcji związanych ze szczególną odpowiedzialnością w organach państwowych i w organizacjach społecznych, utratę wszystkich albo niektó-rych orderów, odznaczeń i tytułów honorowych.

Za naruszenie zakazów, o których mowa w art. 107 ust. 1 Konstytucji, Trybunał Stanu orzeka pozbawienie mandatu poselskiego.

Kary dotyczące utraty praw i zakazów, mogą być orzekane na czas od 2 do 10 lat.

W razie uznania przez Trybunał Stanu chociażby nieumyślnego popeł-nienia czynów określonych w art. 2 ust. 1. i art. 3 ustawy o TS, Trybunał orzeka odpowiednio w odniesieniu do Prezydenta - złożenie z urzędu, a w odniesieniu do pozostałych osób, z zastrzeżeniem USL la ustawy o TS, - utratę zajmowanego stanowiska, z którego pełnieniem związana jest odpowie-dzialność przed Trybunałem Stanu.

Trybunał Stanu z uwagi na znikomy stopień społecznej szkodliwości czy-nu lub szczególne okoliczności sprawy może poprzestać na uznaniu winy oskarżonego.

Za czyny stanowiące przestępstwo lub przestępstwo skarbowe Trybunał Stanu orzeka kary lub środki karne przewidziane w ustawach karnych.

Jeżeli po rozpoczęciu rozprawy, a przed wydaniem wyroku, zostanie wybrany nowy skład Trybunału Stanu, rozprawę w danej instancji prowadzi od początku Trybunał Stanu w nowym składzie.

W zakresie odpowiedzialności przed Trybunałem Stanu senatorów sto-suje się odpowiednio przepisy ustawy odnoszące się do odpowiedzialności przed Trybunałem Stanu posłów. W tym zakresie kompetencje Sejmu i jego organów przysługują odpowiednio Senatowi i jego organom.

3. Trybunał Konstytucyjny

. 1. Konstytucyjna systematyzacja źródeł prawa oraz ich zhierarchizowa-nie spowodowały konieczność zapewnienia zgodności aktów niższego rzę-du z aktami prawnymi wyższego rzędu. Prymat Konstytucji w systemie źródeł obowiązującego prawa wymagał wprowadzenia ustawowych mechanizmów ochrony Konstytucji. Niezbędne w szczególności są rozwiązania prawne eli-minujące niezgodność przepisów prawa z Konstytucją.

2. Idea sądowego orzekania o konstytucyjności ustaw ma rodowód an-glosaski, ale pomysł wyodrębnienia Trybunału Konstytucyjnego został sfor-mułowany w Austrii w 1885 r. przez Georga Jellinka („Ein Verfassungsge-richtshof fur Ósterreich").

Idee sądownictwa konstytucyjnego rozwijał Hans Kelsen („O istocie i wartości demokracji"). Wprowadził on do Konstytucji 1920 r. wyodrębnio-ny organ uprawniony do kontroli zgodności prawa z konstytucją

3. Kontrola konstytucyjności ustaw może być sprawowana poza parla-mentem, albo w ramach parlamentu. Wewnątrz-parlamentarna kontrola ist-nieje zawsze w każdym państwie, natomiast pozaparlamentarna kontrola sprawowana może być przez sadownictwo powszechne (wzorzec amerykań-ski), albo przez wyodrębnione organy (wzorzec europejski).

Pozaparlamentarna kontroli zgodności ustaw z konstytucją funkcjono-wała w państwach w, których silna była pozycja władzy wykonawczej. Kontrola tzw. rozproszona polegała z kolei na przyznaniu kompetencji orzekania o zgodności ustaw z konstytucją wszystkim sądom. Kontrolę taką wprowadzo-no (na przełomie XVIII i XIX w.) w Stanach Zjednoczonych.

4. Systemy sądowej kontroli konstytucyjności prawa w poszczególnych państwach ukształtowały różnorodnie. System amerykański czyli zdecentra-lizowany model sądowej kontroli konstytucyjności prawa charakteryzują czte-ry cechy: uniwersalność, dekoncentracja, konkretność i względność.

Uniwersalność kontroli oznacza, że sądy mogą oceniać wszystkie akty normatywne oraz wszelkie działania przedstawicieli władzy wykonawczej. De-

-162- -163-

ROZDZIAŁ VU. WŁADZA SĄDOWNICZA TRYBŁMAŁÓW 3. Trybunał Konstytucyjny

koncentracja kontroli przejawia się w uznaniu prawa wszystkich sądów do oceny zgodności aktu niższego rzędu z aktem stojącym wyżej w hierarchii źródeł prawa. Konkretność oznacza, że ocena legalności i konstytucjonalności dokonywana jest w związku z określona sprawą rozpatrywaną przez sąd. Względność, to fakt, iż uznanie w danej sprawie normy za niekonstytucyjną nie powoduje jej uchylenia, a jedynie jej niezastosowanie wdanej sytuacji.

Europejski system kontynentalny, cechuje powierzenie kontroli konsty-tucyjności prawa sądowemu organowi centralnemu, (zwanemu trybunałem konstytucyjnym). Trybunały sprawują kontrolę konstytucyjności prawa na zasadzie wyłączności.

Systemu mieszany, charakteryzuje dualizm kontroli konstytucyjności prawa (badanie zgodności prawa z konstytucją sprawiają sądy powszechne oraz centralny sąd konstytucyjny).

System francuski przewiduje, że organem kontroli konstytucyjności pra-wa jest Rada Konstytucyjna, która sprawuje wyłącznie kontrolę o charakte-rze prewencyjnym. Znaczną rolę w sprawowaniu kontroli konstytucyjności prawa ma także sądownictwo administracyjne.

System brytyjski ze względu na to, że Wielka Brytania nie posiada kon-stytucji (w znaczeniu formalnym) przewiduje, że kontrolę prawa sprawują wszystkie sądy powszechne, chociaż spod tej kontroli w zasadzie wyłączone są akty wydawane przez parlament.

5. Istnienia sądownictwa konstytucyjnego nie przewidywało ustawodaw-stwo Polski okresu międzywojennego, stosownego organu nie powołano ani na mocy przepisów konstytucji Marcowej z 1921 r., ani też Konstytucji Kwiet-niowej z 1935 r.

6. Prace nad ustanowieniem Trybunału Konstytucyjnego podjęto w 1981 i Uchwalona została nowela konstytucyjna z 26 marca 1982 n, przewidują-ca utworzenie Trybunału Konstytucyjnego.

Kolejnym etapem było uchwalenie ustawy o Trybunale Konstytucyjnym w dniu 29 kwietnia 1985 1 Pozycja ustrojowa i zakres kompetencji ówcze-snego Trybunału różniły się nieco od rozwiązań obecnych.

Orzeczenia Trybunału w sprawie konstytucyjności ustaw dzieliły się na dwie grupy: te, które były ostateczne i te, które Sejm mógł po rozpatrzeniu odrzucić uchwałą podjętą większością 2/3 głosów.

Trybunał Konstytucyjny niemal od samego początku uzyskał stosunko-wo niezależną pozycję,, chociaż jeszcze w 1989 | Sejm posiadał uprawnienie do odrzucania orzeczeń Trybunału w sprawie niezgodności ustawy 1 konsty-tucją. Pozycja Trybunału Konstytucyjnego wymagała wówczas umocnienia.

Zgodnie z uchwałą z dnia 20 października 1993 r. jeśli Trybunał orzek-nie o niezgodności ustawy z konstytucją, a Sejm nie odrzuci tego orzecze-nia, to ustawa ta przestaje obowiązywać. Pełnię atrybutów sądu konstytucyj-nego Trybunał uzyskał dopiero wraz z wejściem w życie Konstytucji z 1997r. oraz ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (która już była przedmiotem nowelizacji).

7. Trybunał Konstytucyjny jest władzą odrębną i niezależną od władzy ustawodawczej i wykonawczej (art. 173 Konstytucji RP), aczkolwiek zarówno Sejm, jak i Prezydent posiadają pewne uprawnienia kreacyjne wobec Trybunału. Trybunał zajmuje pozycję odrębną również w stosunku do Try-bunału Stanu i w stosunku do sądów, także Sądu Najwyższego i Naczelnego Sądu Administracyjnego. Trybunał Konstytucyjny wydaje wyroki w imieniu Rzeczypospolitej Polskiej (art. 174 Konstytucji RP) oraz sprawuje władzę sądowniczą (art. 10 ust. 2 Konstytucji RP).

Ustrój i kompetencje Trybunału Konstytucyjnego reguluje Konstytucja RP (art. 173, 174 i art. 188 -197 Konstytucji RP) oraz ustawa z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz .U. Nr 102 poz. 643 z późn. zm.).

8. W skład Trybunału Konstytucyjnego wchodzi: piętnastu sędziów Trybu-nału wybieranych przez Sejm na 9 letnią kadencję spośród kandydatów przed stawionych przez co najmniej 50 posłów lub Prezydium Sejmu. Uchwała w spra wie wyboru sędziego Trybunału zapada bezwzględną większością głosów w obec-ności co najmniej połowy ogólnej liczby posłów(art.5 ustawy o TK).

Prezesa i Wiceprezesa Trybunału powołuje Prezydent RP spośród dwóch kandydatów przedstawionych na każde stanowisko przez Zgromadzenie Ogól-ne Sędziów Trybunału Konstytucyjnego (art. 194. Ust. 2 Konstytucji RP). Kan-dydatów tych wybiera Zgromadzenie Ogólne spośród sędziów Trybunału, któ-rzy w głosowaniu tajnym uzyskali kolejno największą liczbę głosów. Kadencja liczona jest indywidualnie dla poszczególnych sędziów, co pozwala uniknąć sy-tuacji jednoczesnego powoływania całego składu albo znacznej liczby sędziów.

Sędzią Trybunału może być osoba, która wyróżnia się wiedzą prawniczą (art. 194 Konstytucji) i posiada kwalifikacje wymagane do zajmowania sta-nowiska sędziego Sądu Najwyższego lub Naczelnego Sądu Administracyjne-go (art. 5 ust. 3 ustawy o TK). Kandydat musi więc wykazać się nie tylko ukończonymi studiami prawniczymi i odbytą odpowiednią aplikacją zakoń-czoną egzaminem, ale również min. 10-letnim doświadczeniem w pracy w zawodzie prawniczym. Wymóg ten nie dotyczy jednak profesorów i dokto-rów habilitowanych nauk prawnych. Osoba wybrana na stanowisko sędzie-go Trybunału składa wobec Prezydenta Rzeczypospolitej ślubowanie.

- 164- -165-

ROZDZIAŁ VU. WŁADZA SĄDOWNICZA TRYBUNAŁÓW 3. Trybunał Konstytucyjny

9. Sędziowie Trybunału Konstytucyjnego w sprawowaniu swojego urzę du są niezawiśli i podlegają tylko Konstytucji (art. 195 ust. 1 Konstytucji).

Do gwarancji niezawisłości sędziego TK zalicza się wyłączenie możliwo-ści ponownego wyboru do składu TK, zakaz usuwania sędziego ze stanowi-ska w trakcie kadencji, zakaz przynależności do partii politycznej, związku zawodowego albo prowadzenia działalności publicznej nie dającej się pogo-dzić z zasadami niezależności sądów i niezawisłości sędziów w okresie zaj-mowania stanowiska sędziego TK.

Sędziego nie można usunąć ze stanowiska, kadencja jego może jedynie zostać skrócona z powodu wygaśnięcia mandatu.

10. Mandat sędziego Trybunału Konstytucyjnego wygasa na skutek: 1) zrzeczenia się stanowiska sędziego Trybunału, 2)stwierdzenia orzeczeniem komisji lekarskiej trwałej niezdolności do pełnienia obowiązków sędziego Trybunału z powodu choroby, ułomności lub upadku sił, 3) skazania pra-womocnym wyrokiem sądu, 4) prawomocnego orzeczenia dyscyplinarnego o skazaniu na karę usunięcia ze stanowiska sędziego Trybunału.

Wygaśnięcie mandatu z powyższych przyczyn stwierdza Zgromadzenie Ogólne. Natomiast wygaśnięcie mandatu sędziego Trybunału na skutek śmierci stwierdza prezes Trybunału.

Sędziemu Trybunału przysługuje immunitet Zgodę na pociągnięcie do odpowiedzialności karnej lub pozbawienie wolności sędziego wyraża Zgro-madzenie Ogólne Sędziów Trybunału.

11. Sędzia TK odpowiada dyscyplinarnie za naruszenie przepisów pra-wa, uchybienie godności swego urzędu lub inne nieetyczne zachowanie, mogące podważyć zaufanie do jego osoby.

W postępowaniu dyscyplinarnym organem jest Trybunał Konstytucyjny, który orzeka: 1) w pierwszej instancji - w składzie pięciu sędziów Trybunału, 2 )w drugiej instancji - w pełnym składzie sędziów Trybunału. Sędziów do składów orzekających i rzecznika dyscyplinarnego ustala w drodze losowa-nia Zgromadzenie Ogólne. Od orzeczeń dyscyplinarnych nie przysługuje kasacja. Karami dyscyplinarnymi są: 1) upomnienie. 2) nagana, 3) usunię-cie ze stanowiska sędziego Trybunału.

12. Organami Trybunału Konstytucyjnego są: 1) Zgromadzenie Ogól-ne, 2) prezes Trybunału.

Zgromadzenie Ogólne tworzą sędziowie Trybunału. Prezes Trybunału zwołuje co najmniej raz w roku Zgromadzenie Ogólne, na którym omawia się działalność Trybunału oraz problemy wynikające z jego orzecznictwa. W Zgromadzeniu Ogólnym mają prawo wziąć udział: a > przewodniczący zain-

teresowanych komisji sejmowych, b) przewodniczący zainteresowanych ko-misji senackich, c) Prezes Najwyższej Izby Kontroli, d) Minister Sprawiedli-wości - Prokurator Generalny, e) Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego, 0 Pre-zes Naczelnego Sądu Administracyjnego, g) Rzecznik Praw Obywatelskich i Rzecznik Praw Dziecka. O zwołaniu Zgromadzenia Ogólnego prezes Trybu-nału zawiadamia Prezydenta Rzeczypospolitej, Marszałka Sejmu, Marszałka Senatu i Prezesa Rady Ministrów, którzy mogą wziąć udział w Zgromadze-niu Ogólnym bądź delegować swojego przedstawiciela.

Do kompetencji Zgromadzenia Ogólnego należy: a) uchwalanie regu-laminu Trybunału, b) wybór kandydatów na prezesa i wiceprezesa Trybuna-łu, c) uchwalanie statutu Biura Trybunału, d) uchwalenie projektu docho-dów i wydatków Trybunału, e) zatwierdzanie informacji przekazywanych Sejmowi i Senatowi dotyczących istotnych problemów wynikających z dzia-łalności i orzecznictwa Trybunału.

Zgromadzenie Ogólne podejmuje uchwały, jeżeli bierze w nim udział co najmniej 2/3 ogólnej liczby sędziów Trybunału, w tym prezes lub wice-prezes Trybunału. Uchwały Zgromadzenia Ogólnego zapadają zwykłą więk-szością głosów, chyba że ustawa stanowi inaczej. Głosowanie jest jawne, o ile żaden z sędziów Trybunału nie zażąda głosowania tajnego.

Prezesa i wiceprezesa Trybunału powołuje Prezydent Rzeczypospolitej spośród dwóch kandydatów przedstawionych na każde stanowisko przez Zgromadzenie Ogólne. Kandydatów na stanowisko prezesa lub wicepreze-sa Trybunału wybiera Zgromadzenie Ogólne spośród sędziów Trybunału, którzy w głosowaniu tajnym uzyskali kolejno największą liczbę głosów. Wy-bór powinien być dokonany nie później niż trzy miesiące przed upływem kadencji urzędującego prezesa lub wiceprezesa. W przypadku opróżnienia stanowiska prezesa lub wiceprezesa Trybunału wyboru kandydatów doko-nuje się w terminie jednego miesiąca.

Prezes Trybunału reprezentuje Trybunał na zewnątrz oraz wykonuje czyn-ności określone w ustawie i regulaminie. Wiceprezes Trybunału zastępuje prezesa w czasie jego nieobecności oraz wykonuje inne obowiązki wynikają-ce z ustalonego przez prezesa Trybunału podziału czynności.

13. Trybunał Konstytucyjny orzeka w sprawach: 1) zgodności ustaw i umów międzynarodowych z Konstytucją, 2) zgodności ustaw z ratyfikowa-nymi umowami międzynarodowymi, których ratyfikacja wymagała uprzed-niej zgody wyrażonej w ustawie, 3) zgodności przepisów prawa, wydawanych przez centralne organy państwowe, z Konstytucją, ratyfikowanymi umowa-mi międzynarodowymi i ustawami, 4) zgodności z Konstytucją celów lub działalności partii politycznych, 5) skargi konstytucyjnej, którą może wnieść każdy, czyje konstytucyjne wolności lub prawa zostały naruszone, 6) rozstrzyga

-166- -167-

ROZDZIAŁ VU. WŁADZA SĄDOWNICZA TRYBUNAŁOW

3. Trybunał Konstytucyjny

spory kompetencyjne pomiędzy centralnymi konstytucyjnymi organami państwa ( ani89 Konstytucji RP).

14. Kontroli podlegają jedynie akty obowiązujące, co do których obowiązuje vacatio legis, bądź też zostały skierowane do podpisu Prezydenta.

Utrata mocy obowiązującej kontrolowanego aktu przed wydaniem orzeczenia skutkuje umorzeniem postępowania (art. 39 ust. 1 pkt.3 ustawy o TK), chyba że wydanie orzeczenia przez Trybunał jest konieczne dla ochrony konstytucyjności wolności i praw (art. 39 ust 3 ustawy o TK).

Kontrola zgodności aktu normatywnego lub ratyfikowanej umowy mię-dzynarodowej z Konstytucją dokonywana jest w oparciu o trzy kryteria (art. 42 ustawy o TK) eksponowane w doktrynie.

Podstawowe kryterium ma charakter materialna, gdyż Trybunał bada treściową zgodność badanego aktu lub umowy z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi i ustawami. Drugie kryterium ma charakter kompetencyjny, gdyż Trybunał bada czy organ wydający wskazany akt normatywny lub zawierający i ratyfikujący umowę był do tego upoważniony. Trzecie kryterium ma charakter proceduralny, albowiem Trybunał bada respektowanie procedury przewidzianej przez przepisy prawa do trybu wy-maganego przepisami do wydania aktu normatywnego lub zawarcia i ratyfikacji umowy międzynarodowej.

Trybunał Konstytucyjny dokonuje dwojakiego rodzaju kontroli norm: kontroli prewencyjnej (a priori ) i kontroli następczej (a posteriori).

Wstępna kontrola konstytucyjności przepisów prawa, tzw. kontrola pre-wencyjna (a priori), przeprowadzona jest na wniosek Prezydenta w celu stwierdzenia zgodności z Konstytucją już uchwalonej przez Sejm i Senat ustawy i przedstawionej Prezydentowi do podpisu oraz umowy międzynarodowej przedstawionej Prezydentowi do ratyfikacji.

Następczą (a posteriori) kontrolą Trybunału mogą zostać objęte: ustawy, umowy międzynarodowe oraz inne przepisy prawa wydawane przez centralne organy państwowe. W doktrynie prawa podnosi się, że może ona być przeprowadzana w następstwie inicjatywy konkretnej, w postaci pytań prawnych, bądź też wskutek inicjatywy abstrakcyjnej, w postaci wniosków. Inicjatywa konkretna związana jest z konkretną sprawa zawisłą przed sądem i przyjmuje postać pytania prawnego. Inicjatywa abstrakcyjna może przybrać postać inicjatywy powszechnej lub inicjatywy szczególnej. Inicjatywa powszechna polega na uprawnieniu do kwestionowania konstytucyjności każdego aktu normatywnego.

Inicjatywa szczególna polega na możliwości kwestionowania konstytucyjności jedynie tych aktów normatywnych, których treść dotyczy zakresu działania wnioskodawcy.

15. Do kompetencji Trybunału Konstytucyjnego należy również rozstrzyganie sporów kompetencyjnych pomiędzy centralnymi konstytucyjnymi organami państwa (art. 189 Konstytucji; art. 53 ust. 1 ustawy o TK).

Spory kompetencyjne są dwojakiego rodzaju: spór kompetencyjny pozytywny, gdy dwa lub więcej centralne konstytucyjne organy państwa uznały się za właściwe do rozstrzygnięcia tej samej sprawy lub wydał w niej rozstrzygnięcie oraz spór kompetencyjny negatywny, gdy organy te uznały się za niewłaściwe do rozstrzygnięcia określonej sprawy.

16. Zakresem działania Trybunału Konstytucyjnego objęte również jest orzekanie w sprawach zgodności z Konstytucją celów lub działalności partii politycznych.

Badanie celów partii, oznaczające w praktyce kontrolę statutu i programu, odbywa się przy zastosowaniu procedury kontroli norm.

Badanie działalności partii odbywa się w oparciu o przepisy kodeksu postępowania karnego. Wnioski w sprawie zgodności z Konstytucją celów partii politycznych, określonych w statucie lub w programie, Trybunał rozpoznaje na zasadach i w trybie przewidzianym dla rozpoznania wniosków w sprawie zgodności aktów normatywnych z Konstytucją.

Wydanie orzeczenia przez Trybunał o sprzeczności celów partii z Konstytucją oznacza odmowną decyzję sądu w sprawie wniosku o wpis partii do ewidencji, a w przypadku partii już wpisanej, sąd prowadzący ewidencję wydaje postanowienie o wykreśleniu wpisu partii z ewidencji.

17. Trybunał Konstytucyjny uprawniony jest również do rozstrzygania, na wniosek Marszałka Sejmu, w sprawie stwierdzenia przeszkody w sprawowaniu urzędu przez Prezydenta Rzeczypospolitej, gdy Prezydent nie jest w stanie zawiadomić Marszałka Sejmu o niemożności sprawowania urzędu.

W razie uznania przejściowej niemożności sprawowania urzędu przez Prezydenta Trybunał powierza Marszałkowi Sejmu tymczasowe wykonywanie obowiązków Prezydenta Rzeczypospolitej (art. 131 ust. 1 Konstytucji).

18. Trybunału Konstytucyjny pełni ponadto funkcję informacyjną, czyli informuje Sejm i Senat o istotnych problemach, wynikających z działalności i orzecznictwa Trybunału, a także funkcją sygnalizacyjną, realizowaną poprzez zawiadamianie organu stanowiącego prawo o stwierdzonych uchybieniach i lukach w prawie, których usunięcie jest niezbędne dla zapewnienia spójności systemu prawnego RP (art. 4 ustawy o TK). Konstytucja RP z 1997 r. pozbawiła Trybunał Konstytucyjny kompetencji dokonywania powszechnie obowiązującej wykładni ustaw.

- 16S- -169-

ROZDZIAŁ VIII WŁADZA SADOWNICZA TRYBUSAŁÓW

19. Trybunał w toku postępowania powinien zbadać wszystkie istotne okoliczności w celu wszechstronnego wyjaśnienia sprawy.

Trybunał nie jest związany wnioskami dowodowymi uczestników postę-powania i może z urzędu dopuścić dowody, jakie uzna za celowe dla wyja-śnienia sprawy. Sądy i inne organy władzy publicznej są obowiązane udzielić Trybunałowi pomocy i na jego żądanie przedstawić akra postępowania, wią-żące się z postępowaniem przed Trybunałem.

Trybunał może zwracać się do Sądu Najwyższego oraz Naczelnego Sądu Administracyjnego o informacje, co do wykładni określonego przepisu pra-wa w orzecznictwie sądowym.

20. Trybunał Konstytucyjny orzeka: po pierwsze: w pełnym składzie w sprawach: a) sporów kompetencyjnych pomiędzy centralnymi konstytucyj-nymi organami państwa, o stwierdzenie przeszkody w sprawowaniu urzędu przez Prezydenta Rzeczypospolitej oraz powierzeniu Marszałkowi Sejmu tym-czasowego wykonywania obowiązków Prezydenta Rzeczypospolitej, b) zgod-ności z Konstytucją celów lub działalności partii politycznych, c) z wniosku Prezydenta Rzeczypospolitej o stwierdzenie zgodności ustawy z Konstytucją przed jej podpisaniem lub umowy międzynarodowej z Konstytucją przed jej ratyfikacją, d) o szczególnej zawiłości, z inicjatywy prezesa Trybunału lub gdy z wnioskiem o rozpoznanie zwróci się skład orzekający wyznaczony do rozpoznania danej sprawy albo w sprawach, w których szczególna zawiłość wiąże się z nakładami finansowymi nie przewidzianymi w ustawie budżeto-wej, a w szczególności gdy skład orzekający zamierza odstąpić od poglądu prawnego wyrażonego w orzeczeniu wydanym w pełnym składzie; po drugie: w składzie pięciu sędziów Trybunału w sprawach: a) zgodności ustaw albo ratyfikowanych umów międzynarodowych z Konstytucją, b) zgodności ustaw z umowami międzynarodowymi, których ratyfikacja wymagała uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie; po trzecie: w składzie trzech sędziów Trybunału w sprawach: a) zgodności innych aktów normatywnych z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi i ustawami, b) zażaleń na odmowę nadania biegu wnioskom o stwierdzenie zgodności aktu norma-tywnego z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi lub ustawami oraz skargom konstytucyjnym, c) wyłączenia sędziego.

21. Uczestnikami postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym są; 1) podmiot, który złożył wniosek lub skargę konstytucyjną, 2) organ, który wydał akt objęty wnioskiem lub skargą konstytucyjną, 3) sąd, który przedsta-wił Trybunałowi Konstytucyjnemu pytanie prawne, o ile zgłosił udział w postępowaniu wszczętym na skutek tego pytania prawnego i wyznaczył spo-śród sędziów tego sądu umocowanego przedstawiciela 4) organ statutowy

-170-

3. Trybunał Konstytucyjny

partii - w sprawach o stwierdzenie zgodności celów lub działalności partii politycznych z Konstytucją, 5) centralny konstytucyjny organ państwa, któ-rego dotyczy spór kompetencyjny, 6) przedstawiciele Sejmu, Prezydenta Rze-czypospolitej i Ministra Spraw Zagranicznych - w sprawach o stwierdzenie zgod-ności z Konstytucją umów międzynarodowych ratyfikowanych w trybie arL 89 ust. 1 Konstytucji, 7) przedstawiciele Prezydenta Rzeczypospolitej i Ministra Spraw Zagranicznych - w sprawach o stwierdzenie zgodności z Konstytucją in-nych ratyfikowanych umów międzynarodowych, 8) Rzecznik Praw Obywatel-skich, jeżeli zgłosił udział w postępowaniu dotyczącym skargi konstytucyjnej, 9) Prokurator Generalny.

22. Wszczęcie postępowania przed Trybunałem następuje na podstawie wnio-sku, pytania prawnego albo skargi konstytucyjnej uprawnionego podmiotu.

Wniosek albo pytanie prawie powinny odpowiadać wymaganiom doty-czącym pism procesowych, a ponadto zawierać: 1) wskazanie organu, który wydał kwestionowany akt normatywny, 2) określenie kwestionowanego aktu normatywnego lub jego części, 3) sformułowanie zarzutu niezgodności z Konstytucją, ratyfikowaną umową międzynarodową lub ustawą kwestiono-wanego aktu normatywnego, 4) uzasadnienie postawionego zarzutu, z po-wołaniem dowodów na jego poparcie.

Wniosek pochodząc od organu lub organizacji powinien zawierać także powołanie przepisu prawa lub statutu, wskazującego, że kwestionowana ustawa lub inny akt normatywny dotyczy spraw objętych ich zakresem dzia-łania. Pytanie prawne powinno także wskazywać, w jakim zakresie odpowiedź na pytanie może mieć wpływ na rozstrzygnięcie sprawy, w związku z którą pytanie zostało postawione, a ponadto wymienić organ, przed którym toczy się postępowanie w sprawie oraz oznaczenie sprawy.

23. Zgodnie z art. 79 USL 1 Konstytucji RP: „Każdy, czyje konstytucyjne wolności lub prawa zostały naruszone, ma prawo, na zasadach określonych w ustawie, wnieść skargę do Trybunału Konstytucyjnego, w sprawie zgodności z Konstytucją ustawy lub innego aktu normatywnego, na podstawie którego sąd lub organ administracji publicznej orzekł ostatecznie o jego wolnościach lub prawach, albo o jego obowiązkach określonych w Konstytucji".

Zakres konstytucyjnych wolności, praw i obowiązków wskazuje jedno-cześnie na zakres podmiotów uprawnionych do skierowania skargi w razie ich naruszenia.

Istotnym okazało się rozstrzygnięcie wątpliwości, czy prawo wniesienia skargi odnosi się jedynie do osób fizycznych. Zgodnie z wyrokiem Trybuna-łu Konstytucyjnego z dnia 24 lutego 1999 r. (SK 4/98) „z użytych przez ustrojodawcę określeń odnoszących się do zakresu podmiotowego konsty-

-171-

ROZDZIAŁ VU. WŁADZA SĄDOWNICZA TRYBUNAŁÓW

3. Trybunał Konstytucyjny

tucyjnych wolności, praw i obowiązków najszerszy zakres mają niewątpliwie takie określenia jak: „wszyscy", „nikt" i „każdy". Skoro ustrojodawca użył w Konstytucji RP, w odniesieniu do zakresu podmiotowego zasady równości określeń „wszyscy" i „nikt", a nie innych stosowanych w tekście Konstytucji określeń (np. „obywatel" i „człowiek"), nie można twierdzić, że zasada ta stosuje się dzisiaj tylko do obywateli.

Przyjąć należy, że zakres podmiotowy zasady równości rozciągnięty został w art. 32 na „ogół osób", objął więc tak osoby fizyczne, jak i osoby prawne".

Skarga konstytucyjna może być wniesiona po wyczerpaniu drogi praw-nej, o ile droga ta jest przewidziana, w ciągu 3 miesięcy od doręczenia skarżącemu prawomocnego wyroku, ostatecznej decyzji lub innego osta-tecznego rozstrzygnięcia. Skargę Trybunał rozpoznaje na zasadach i w trybie przewidzianym dla rozpoznawania wniosków o stwierdzenie zgod-ności ustaw z Konstytucją oraz innych aktów normatywnych z Konstytucją lub ustawami.

Skarga poza wymaganiami dotyczącymi pisma procesowego powinna zawierać: 1) dokładne określenie ustawy lub innego aktu normatywnego, na podstawie którego sąd lub organ administracji publicznej orzekł ostatecznie o wolnościach lub prawach albo obowiązkach określonych w Konstytucji i w stosunku do którego skarżący domaga się stwierdzenia niezgodności z Konstytucją, 2) wskazanie, jakie konstytucyjne wolności lub prawa i w jaki sposób - zdaniem skarżącego - zostały naruszone, 3) uzasadnienie skargi, z podaniem dokładnego opisu stanu faktycznego.

Skarga podlega wstępnemu rozpoznaniu. Trybunał może wydać posta-nowienie tymczasowe o zawieszeniu lub wstrzymaniu wykonania orzeczenia w sprawie, której skarga dotyczy, jeżeli wykonanie wyroku, decyzji lub inne-go rozstrzygnięcia mogłoby spowodować skutki nieodwracalne, wiążące się z dużym uszczerbkiem dla skarżącego lub gdy przemawia za tym ważny inte-res publiczny lub inny ważny interes skarżącego.

24. Trybunał może rozpoznać na posiedzeniu tzw. niejawnym skargę konstytucyjną, jeżeli z przedstawionych na piśmie stanowisk uczestników postępowania bezspornie wynika, że akt normatywny. na podstawie które-go sąd lub organ administracji publicznej orzekł ostatecznie o konstytu-cyjnych wolnościach lub prawach albo obowiązkach skarżącego, jest nie-zgodny z Konstytucją. S

Wydane w tym trybie orzeczenie podlega ogłoszeniu, (art. 59, ust. 2, ustawy o TK).

25. Trybunał Konstytucyjny w przedmiocie orzekania jest związany gra-nicami wniosku, pytania prawnego lub skargi.

Trybunał wydaje orzeczenie po niejawnej naradzie sędziów składu orzeka-jącego. Narada obejmuje dyskusję i głosowanie nad mającym zapaść orzecze-niem i zasadniczymi motywami rozstrzygnięcia oraz sporządzenie orzeczenia.

Orzeczenie Trybunału może odnosić się do całego aktu normatywnego albo do poszczególnych jego przepisów.

26. Trybunał wydaje wyroki w sprawach dotyczących : 1) zgodności ustaw i umów międzynarodowych z Konstytucją, 2) zgodności ustaw z ratyfikowa-nymi umowami międzynarodowymi, których ratyfikacja wymagała uprzed-niej zgody wyrażonej w ustawie, 3) zgodności przepisów prawa, wydawanych przez centralne organy państwowe, z Konstytucją, ratyfikowanymi umowa mi międzynarodowymi i ustawami, 4) skarg konstytucyjnych, 5) zgodności z Konstytucją celów lub działalności partii politycznych.

Trybunał wydaje postanowienia w sprawach: 1) rozstrzygania sporów kompetencyjnych pomiędzy centralnymi konstytucyjnymi organami pań-stwa, 2) rozstrzygania o stwierdzeniu przeszkody w sprawowaniu urzędu przez Prezydenta Rzeczypospolitej, 3) powierzenia Marszałkowi Sejmu tymczaso-wego wykonywania obowiązków Prezydenta Rzeczypospolitej, 4) innych, nie wymagających wydania wyroku.

-172- -173-

ROZDZIAŁ VIII. IZBY MORSKIE 2. Charakter prawny izb morskich / 3. Konotacje historyczne

ROZDZIAŁ VIII. IZBY MORSKIE

1. Uwagi wprowadzające

1. Konstytucja stanowi, że władzę sądowniczą sprawują sądy i trybunały (art. 10 ust. 2) i że stanowią one władzę odrębną i niezależną od innych (art. 173), a także, że wymiar sprawiedliwości sprawują: Sąd Najwyższy, sądy powszechne, sądy administracyjne oraz sądy wojskowe (art. 175 ust.1).

Wymagają uwzględnienia w omawianym zakresie organy quasi-sądowe, które funkcjonują przy sądach i są z nimi powiązane funkcjonalnie czy na-wet organizacyjnie, a także organy, które stanowią antycypację sądową.

Uwzględnić zatem trzeba izby morskie jako organ powiązany z sądami oraz sądy polubowne, których wyroki mają moc równą wyrokom sądu państwowego.

2. Charakter prawny izb morskich

1. Określenie natury prawno - ustrojowej izb morskich nie jest proste. Przepisy prawa pozwalają na wyróżnienie trzech kategorii zadań izb mor-

skich, różnie zresztą je klasyfikując. Po pierwsze, izba morska jest organem prowadzącym dochodzenie w sprawach wypadków morskich i w tym wzglę-dzie spełnia funkcje analogiczne jak organy ścigania. Po drugie, jest ona or-ganem orzekającym w sprawach wypadków morskich, który to organ posiada funkcje orzecznicze w aspekcie posiadania upragnienia do pozbawienia pra-wa wykonywania zawodu, co przypomina rolę quasi sadu karnego, tym bar-dziej, że w tym zakresie możliwe staje się złożenie apelacji do Sądu Apelacyj-nego w Gdańsku. Po trzecie, spełnia ona funkcję w zakresie rejestracji praw własności, co jest analogiczne do sądowych zadań w zakresie rejestrowania spółek czy stowarzyszeń. Zadania co do ochrony prawnej lokalizują izby mor-skie w grupie organów ochrony prawnej a przez ich funkcję orzeczniczą i rejestracyjną pozwalają traktować je jako organy quasi-sądowe.

2. Izby morskie nie są jedynymi organami ochrony prawnej władnymi do podejmowania decyzji w sprawach tzw. morskich.

Stosowne decyzje obok izb morskich podejmują jeszcze dwa organy: sądy i urzędy morskie.

Sądy rozpoznają sprawy i orzekają w sprawach np. cywilnych i karnych, urzędy morskie działają natomiast w zakresie służby żeglarskiej.

3. W doktrynie podnosi się konieczność ujednolicenia systemu sądow-nictwa morskiego zwłaszcza poprzez utworzenie wydziałów morskich w są-dach powszechnych, które swoja właściwością objęłyby całokształt zagadnień związanych z problematyką morską.

Możliwość złożenia apelacji do Sądu Apelacyjnego w Gdańsku od orze-czeń izb morskich pozwala sądzić, iż w przyszłości całokształt zagadnień zwią-zanych z problematyką morską zostanie wprost objęty kognicją sadową.

4. Problem natury prawnej izb morskich pojawił się w związku ze skargą złożoną do Europejskiego Trybunału w Strasbourgu w odniesieniu do orze czenia Izby Morskiej w sprawie zatonięcia promu „Heweliusz".

Skarżący podnosili m.in. tożsamość podmiotu prowadzącego postępo-wanie dochodzeniowe i postępowanie orzekające. Rząd Polski natomiast kontrargumentował, iż izby morskie nie są sądami, a w związku z tym ich orzeczenia nie podlegają jurysdykcji Europejskiego Trybunału.

3. Konotacje historyczne

1. Organy powołane do badania wypadków morskich funkcjonują w wielu krajach jako organy powiązane z sądami bądź to jako organy samodzielne.

2. Na konieczność uregulowania prawnego kwestii związanych z bezpie-czeństwem żeglugi morskiej i wypadkami morskimi zwrócono uwagę w XIX w.

Na szczególną uwagę zasługuje uchwalona w 1846 r. w Wielkiej Brytanii ustawa regulująca żeglugę parową (Steam Navigation Act).

Kwestię badania wypadków morskich uregulowano w 1854 r. Z czasem kolejne państwa tworzyły organy, których zadaniem było badanie wypad-ków morskich (Francja - w 1891 r.).

3. W okresie międzywojennym oraz w okresie po II wojnie światowej w Polsce problematykę izb morskich regulowały przepisy ustawy z dnia 18 marca 1925 r. o izbach morskich (Dz. U. z dnia 10 kwietnia 1925 r. Nr 36. poz. 243).

-174- -175-

ROZDZIAŁ VIII. IZBY MORSKIE 4. Podstawa normatywna i zakres właściwości

Ten akt prawny był wielokrotnie nowelizowany i obowiązywał do końca 1961r tj. do wejścia w życie ustawy z dnia 1 grudnia 1961 r. o izbach morskich. (Dz. U. z dnia 15 grudnia 1961 r.).

4. Polskie ustawodawstwo morskie jest w zasadzie pochodzenia niemieckiego. Ustawa o izbach morskich z 1925 r. była wzorowana na niemieckiej ustawie w przedmiocie dochodzenia wypadków morskich z 27 lipca 1877 r. (Dz. Ust. Rzeszy Niemieckiej, str. 549).

Zgodnie z brzmieniem pierwotnym przepisu art. 1 powołanej ustawy „Przy sądzie powiatowym w Wejherowie i Urzędzie Marynarki Handlowej w Gdańsku ustanawia się izby morskie". Zadaniem izb morskich było przeprowadzenie dochodzeń i wydawanie orzeczeń w sprawach wypadków morskich, którym ulegają statki handlowe.

Nowelą z 1930 r. (Dz.U. z 1930 r. Nrl7, poz. 1?6) zmieniono siedzibę izby morskiej z Wejherowa na Gdynię. W pozostałym zakresie przepis obowiązywał bez zmian. Kolejna nowelizacja przepisu art. 1 zd.l ustawy o izbach morskich nastąpiła w 1949 (Dz.U. z 1949 r. Nr 41, poz. 295), kiedy to wprowadzono przepis w brzmieniu: „Przy sądach grodzkich w Gdyni i Szczecinie ustanawia się izby morskie".

Przepis an. 30 ustawy stanowił natomiast, iż przy sądzie okręgowym w Starogardzie ustanawia się odwoławczą izbę morską, i Nowela Dz.U. 1930 r. Nr 76, poz. 600) siedzibę odwoławczej izby morskiej ustanowiła w Gdyni przy wydziale zamiejscowym sądu okręgowego w Starogardzie. Kolejna nowela (Dz.U. 1933 r. Nr 18, poz. 117 siedzibę odwoławczej izby morskiej ustanowiła przy sądzie okręgowym w Gdyni).

Izba morska odwoławcza urzędowała kolegialnie i składała się z prze-wodniczącego oraz 6 ławników (z których przynajmniej trzej winno było posiadać dyplomy kapitana wielkiej żeglugi i odpowiednią praktykę morską).

Przewodniczącego oraz jego zastępcę mianował Minister Sprawiedliwości spośród sędziów państwowych na przeciąg trzech lat.

Przepis art. 2usta^y o izbach morskich z 1925 r. stanowił, iż dochodzenie ma miejsce, gdy wypadkowi morskiemu ulega lub wypadek spowoduje: 1) polski statek handlowy, 2) cudzoziemski statek handlowy: a) o ile wypadek zaszedł na terytorialnych wodach polskich, b) jeżeli dochodzenie zarządzi Ministerstwo Przemysłu i Handlu (nowelą (Dz.U. z 1934 r. Nr 110. poz. 976) zwrot „ Ministerstwo Przemysłu i Handlu" zastąpiono zwrotem: „Urząd Morski lub Urząd Marynarki Handlowej w Gdańsku".

Stosownie do dyspozycji art. 2 powołanej ustawy izba morska obowiązana była wszcząć dochodzenie: 1) w razie spowodowania przez wypadek morski śmierci człowieka, zatonięcia statku albo jego porzucenia, 2) w razie

zarządzenia dochodzenia przez Ministerstwo Przemysłu i Handlu (Urząd Morski lub Urząd Marynarki Handlowej w Gdańsku po nowelizacji).

W innych wypadkach wszczęcie dochodzenia zależało od uznania izby morskiej.

5. Izby morskie funkcjonowały kolegialnie i składały się z przewodniczącego oraz 4 ławników Przewodniczącymi byli sędziowie państwowi wyznaczeni przez Ministra Sprawiedliwości Przynajmniej 2 ławników posiadać musiało patent kapitana i praktykę morską w charakterze kapitanów na statkach wielkiej żeglugi.

Po ukończeniu rozpraw izba morska orzekała o przyczynach wypadku morskiego.

Na wniosek delegata Ministerstwa Przemysłu i Handlu mogła izba morska w orzeczeniu pozbawić kapitana lub pomocnika kapitana polskiego statku prawa wykonywania zawodu, jeżeli się okazało, iż wskutek niezdolności do wykonywania zawodu spowodował wypadek lub jego następstwa. Kapitana, którego pozbawiono prawa wykonywania zawodu, mogła izba morska, wedle własnego uznania, pozbawić także prawa pełnienia nadal służby pomocnika kapitana.

4. Podstawa normatywna i zakres właściwości

1. Podstawę prawną działania izb morskich stanowi ustawa z dnia 1 grudnia 1961 r. o Izbach Morskich (Dz.U. Nr 58, poz. 320 z późn. zm.) oraz przepisy następujących aktów wykonawczych; rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 5 listopada 2004r. w sprawie ławników izb morskich (Dz.U. Nr 243 Poz. 2436 i 2437); rozporządzenia Ministra Infrastruktury z dnia 8 czerwca 2004r. w sprawie terytorialnego zakresu działania Izb morskich (Dz.U. 2004 Nr 152 poz. 1603) rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 5 listopada 2004r. w sprawie siedziby izb morskich działających przy Sądzie Okręgowym w Gdański (Dz.U. Nr 243 Poz 2436 i 2437).

2. Właściwości i ustrój izb morskich są uregulowane ustawowo. Do właściwości izb morskich należy: 1) orzekanie w sprawach z wypadków

morskich oraz 2) rozpoznawanie innych spraw przekazanych izbom morskim odrębnymi przepisami.

3. Pojęcie wypadku morskiego. Wypadkami morskimi są wypadki, które powodują lub którym ulegają statki na morzu bądź na wodach z morzem

- 176- -177-

ROZDZIAŁ VIII. IZBY MORSKIE 5. Struktura organizacyjna

połączonych, a uczęszczanych przez statki morskie, oraz wypadki, wskutek których nastąpiło w związku z pracą na statku lub działaniem jego urządzeń ciężkie uszkodzenie ciała, rozstrój zdrowia lub śmierć* człowieka.

4. Izby morskie rozpoznają wypadki morskie: 1) statków polskich, 2) statków obcych, jeżeli wypadek nastąpił na polskich morskich wodach wewnętrznych lub polskim morzu terytorialnym albo jeżeli z wnioskiem o wszczęcie postępowania wystąpił armator lub kapitan statku obcego.

5. Sprawy wypadków morskich, w których uczestniczą jednostki pływające Marynarki Wojennej lub Straży Granicznej, izby morskie rozpoznają, w odniesieniu do tych jednostek, za zgodą Dowództwa Marynarki Wojennej lub Straży Granicznej.

6. W praktyce działania izb morskich wyróżniane są następujące wypadki: a) nawigacyjne (tj. zdarzenia, które spowodowane zostały wyłącznie sposobem prowadzenia statku), b) maszynowe (tj. zdarzenia, które spowodowane zostały nieprawidłowym działaniem bądź nie działaniem urządzeń maszynowych statku) i c) nawigacyjno-maszynowe (tj. zdarzenia, które spowodowane zostały spowodowane przyczynami nawigacyjnymi i maszynowymi).

7. Poza zasadniczym trybem postępowania w sprawach z wypadków morskich izby morskie prowadzą także postępowania odrębne, do których należy zaliczyć; postępowanie rejestrowe, postępowanie w sprawie protestów morskich, rozstrzyganie o podział wynagrodzenia za ratownictwo pomiędzy członkami załogi statku (poprzednio również postępowanie w sprawie kondemnacji statków - obecnie już nieaktualne.

8. Właściwość funkcjonalna izb morskich obejmuje następujące zróżnico-wanie: 1) izby morskie pierwszej instancji: Izba Morska w Gdańsku i Izba Morska w Szczecinie, 2) izba morska drugiej instancji - Odwoławcza Izba Morska.

9. Właściwość miejscowa izb morskich zakłada, że: Do rozpoznania sprawy pierwszej instancji miejscowo właściwa jest izba

morska, w której okręgu: 1) znalazł się statek lub jego załoga po wypadku, 2) znajduje się miejsce wypadku, 3) leży port macierzysty statku - w zależności od tego, w której izbie najpierw wszczęto postępowanie.

Izba morska może orzec o swojej niewłaściwości miejscowej tylko do czasu rozpoczęcia postępowania dowodowego w pierwszej instancji.

Odwoławcza Izba Morska może przekazać sprawę izbie morskiej, której

właściwość miejscowa nie jest uzasadniona w myśl ust. 1, w przypadku, jeśli jest to wskazane ze względu na miejsce postoju statku lub miejsce pobytu większości świadków.

10. Na mocy rozporządzenia Ministra Infrastruktury z dnia 8 czerwca 2004r. w sprawie terytorialnego zakresu działania Izb morskich (Dz.U. 2004 Nr 152 poz. 1603) Izba Morska w Gdańsku obejmuje swoim zakresem działania sprawy z obszaru województw pomorskiego i warmińsko-mazurskiego, a Izba Morska w Szczecinie sprawy z obszaru województwa zachodniopomorskiego.

11. Zwierzchni nadzór nad izbami morskimi sprawują: 1) Minister Spra-wiedliwości nad przewodniczącymi i wiceprzewodniczącymi izb morskich oraz nad trybem postępowania przed izbami, 2) Minister Infrastruktury - w pozostałym zakresie.

Nadzór bezpośredni nad izbami morskimi w zakresie zastrzeżonym Ministrowi Sprawiedliwości sprawuje prezes sądu okręgowego, przy którym działa izba morska.

Nadzór nie może wkraczać w zakres orzecznictwa izb morskich.

5. Struktura organizacyjna

1. Ustrój izb morskich oparty jest na tradycyjnie ukształtowanej więzi z sądami powszechnymi. Aktualnie izby działają przy sądach okręgowych. Izba Morska w Szczecinie działa przy Sądzie Okręgowym w Szczecinie, a Izba Morska w Gdańsku i Odwoławcza Izba Morska działają przy Sądzie Okręgowym w Gdańsku.

2. Na mocy rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 5 listopada 2004r. w sprawie siedziby izb morskich działających przy Sądzie Okręgowym w Gdański (Dz.U. Nr 243 Poz 2436 i 2437) ustalono Gdynię jako siedzibę Izby Morskiej w Gdańsku oraz jako siedzibę Odwoławczej Izby Morskiej.

3. W skład izby morskiej wchodzi przewodniczący oraz jeden lub więcej wiceprzewodniczących i ławnicy.

Przewodniczącego i wiceprzewodniczących powołuje i odwołuje Minister Sprawiedliwości w porozumieniu z Ministrem Żeglugi spośród sędziów sądów powszechnych posiadających znajomość zagadnień morskich w zakresie spraw należących do właściwości izb morskich.

-178- -179-

ROZDZIAŁ VIII. IZBY MORSKIE 6. Ławnicy izb morskich

Pozostałych pracowników izb morskich przyjmuje i zwalnia przewodniczący właściwej izby morskiej.

Przewodniczący i wiceprzewodniczący izb morskich zachowują stanowiska sędziowskie oraz, z zastrzeżeniem odmiennych przepisów ustawy, prawa i obowiązki przewidziane w przepisach dotyczących sędziów.

6. Ławnicy izb morskich

1. Powołanie ławników izb morskich następuje na okres lat trzech. Minister właściwy do spraw gospodarki morskiej spośród osób posiadających wysokie kwalifikacje zawodowe i praktykę w zakresie zagadnień występujących w sprawach rozpoznawanych przez izby morskie.

2. Szczegółowe rozwiązania w tym zakresie zawiera rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 5 listopada 2004r. w sprawie ławników izb morskich (Dz.U. Nr 243 Poz. 2436 i 2437).

Kandydatów na ławników zgłaszają przewodniczącym izb morskich dyrektorzy urzędów morskich, armatorzy, stocznie okrętowe, związki zawodowe zarejestrowane na podstawie przepisów prawa, zrzeszające osoby zatrudnione w gospodarce morskiej, uczelnie i ośrodki naukowo-badawcze, stowarzyszenia oraz inne organizacje prowadzące działalność w dziedzinach związanych z zagadnieniami występującymi w sprawach gospodarki morskiej, w tym uprawiające żeglugę morską i rybołówstwo morskie albo zainteresowane w zapobieganiu wypadkom morskim

Listy ławników sporządza się raz na trzy lata oddzielnie dla każdej izby morskiej. Na listę ławników wpisuje się ponadto osoby wyznaczone przez Dowództwo Marynarki Wojennej oraz Dowództwo SG.

Osoba wpisana na listę ławników może wnieść o skreślenie z listy, jeżeli stan jej zdrowia nie pozwala na wykonywanie obowiązków ławnika albo jeżeli ważny interes publiczny uzasadnia zwolnienie od tego obowiązku.

W razie uzasadnionej potrzeby uzupełnienia listy ławników Minister In-frastruktury może powołać, do końca bieżącej kadencji, ławników z dodatkowej listy kandydatów.

Ławnicy składają ślubowanie przy pierwszym powołaniu ich do udziału w posiedzeniu izby morskiej, przed rozpoczęciem tego posiedzenia, według roty przepisanej dla sędziów. Ślubowanie od ławników odbiera przewodniczący izby morskiej lub w jego zastępstwie wiceprzewodniczący. Ze złożenia ślubowania sporządza się protokół.

3. Przepisy wprowadzają udział ławników w orzekaniu. Ławników wyznacza na posiedzenie przewodniczący izby morskiej z listy ławników.

Jeżeli przewiduje się, że posiedzenie będzie trwać czas dłuższy, przewod-niczący izby wyznacza jednego lub dwóch ławników dodatkowych. Ławnik dodatkowy bierze udział w posiedzeniu, a w naradzie i głosowaniu tylko wówczas, gdy zastępuje ławnika, który ustąpił ze składu orzekającego.

Przynajmniej jeden w składzie orzekającym izby morskiej, a dwóch ławników w składzie orzekającym Odwoławczej Izby Morskiej powinno posiadać dyplom kapitana żeglugi wielkiej, a w sprawach wypadków statków rybackich - dyplom oficera rybołówstwa morskiego oraz praktykę w kierowaniu statkiem morskim. Jeżeli sprawa dotyczy wypadku morskiego, w którym uczestniczyła jednostka pływająca Marynarki Wojennej lub Dowództwa SG, do składu orzekającego izby morskiej należy powołać ławnika wpisanego na listę na wniosek Dowództwa Marynarki Wojennej lub Dowództwa SG.

Przewodniczący izby morskiej przestrzega w miarę możności kolejności i równomierności w wyznaczaniu ławników, uwzględniając ich kwalifikacje zawodowe potrzebne do rozpoznania sprawy.

W razie uzasadnionej potrzeby przewodniczący izby morskiej może wyznaczyć na posiedzenie ławnika wpisanego na listę innej izby, za zgodą przewodniczącego tej izby.

Jeżeli względy szczególne tego wymagają, przewodniczący Odwoławczej Izby Morskiej może powołać do składu orzekającego tej izby jednego z ławników izby morskiej, który nie brał udziału przy wydaniu orzeczenia w pierwszej instancji.

4. Obowiązki i prawa ławników są podobne, jak ławników sądów po-wszechnych. Wyznaczony do udziału w posiedzeniu izby morskiej ławnik obowiązany jest przybyć punktualnie na posiedzenie, a w razie niemożności przybycia obowiązany jest zawiadomić o tym natychmiast przewodniczącego izby morskiej, wskazując przyczynę oraz przedstawiając dowody usprawiedliwiające jego nieobecność.

Zakład pracy, w którym zatrudniony jest ławnik, obowiązany jest zwolnić go od pracy na czas wykonywania obowiązków ławnika.

Ławnik obowiązany jest do pokrycia wydatków powstałych dla Państwa na skutek jego nieprzybycia na posiedzenie izby morskiej bez usprawiedliwionej przyczyny. O obowiązku tym decyduje i wysokość wydatków ustala przewodniczący izby morskiej.

Ławnicy zachowują przez czas wykonywania obowiązków ławnika prawo do pełnego wynagrodzenia lub uposażenia w swoim zakładzie pracy.

Ławnicy zamieszkali poza miejscem urzędowania izby morskiej otrzymują diety oraz zwrot kosztów przejazdu i noclegu według norm obowiązujących dla sędziów.

-180- -181-

ROZDZIAŁ VIII. IZBY MORSKIE 7. Postępowanie przed izbami morskimi

Ławnicy po upływie okresu, na który zostali powołani, mogą być wyzna-czeni do udziału w posiedzeniach izb morskich do czasu otrzymania przez przewodniczącego izby listy ławników powołanych na następny okres.

7. Postępowanie przed izbami morskimi

1. Izby morskie rozpoznają sprawy wypadków morskich na rozprawie w pierwszej instancji - w składzie przewodniczącego lub wiceprzewodniczące-go oraz dwóch ławników w drugiej instancji - w składzie przewodniczącego lub wiceprzewodniczącego oraz czterech ławników.

2. Rozprawie przewodniczy przewodniczący lub wiceprzewodniczący izby morskiej.

Przewodniczący izby morskiej pierwszej i drugiej instancji może zwięk-szyć skład orzekający o dwóch ławników lub o wiceprzewodniczącego izby i jednego ławnika, jeżeli uzna to za wskazane ze względu na zawiły cha-rakter sprawy.

Poza rozprawą postanowienia wydaje izba morska bez udziału ławni-ków, w składzie jednoosobowym.

3. Przy izbie morskiej Minister Infrastruktury ustanawia delegata oraz jednego lub więcej zastępców delegata spośród osób posiadających wysokie kwalifikacje zawodowe i praktykę w zakresie żeglugi morskiej. Delegat Mini-stra Infrastruktury uczestniczy w postępowaniu przed izbami jako rzecznik interesu publicznego.

Delegat przy Odwoławczej Izbie Morskiej może przekazać uczestnic-two w postępowaniu przed tą izbą delegatowi przy izbie morskiej pierwszej instancji, który występował w sprawie, jeżeli ze względu na szczególnie zawiły charakter sprawy przyczyni się to w znacznym stopniu do szybkiego zakończenia postępowania.

4. W sprawach wypadków morskich, w których zdarzył się wypadek przy pracy, w postępowaniu przed izbami ma prawo uczestniczyć obok delegata - techniczny inspektor pracy właściwy dla zakładu pracy zatrudniającego pra-cownika, który uległ wypadkowi.

i

5. Delegat i techniczny inspektor pracy mogą brać udział w dochodze-niu oraz w każdym stanie sprawy przeglądać akta i zgłaszać wnioski.

6. W celu zapewnienia bezpieczeństwa żeglugi i zapobiegania wypad-kom morskim delegat może żądać wyjaśnień od organów państwowych i jednostek gospodarki uspołecznionej, zwracać im uwagę na uchybienia i sprawdzać zastosowanie odpowiednich środków zaradczych.

7. Uprawnienia przewidziane w ust. 1 nie przysługują delegatowi w sto-sunku do organów Marynarki Wojennej i Straży Granicznej.

8. Urzędy morskie oraz inne organy państwowe obowiązane są o wy-padku morskim niezwłocznie zawiadomić izbę morską, zabezpieczyć ślady i dowody, a w przypadkach nie cierpiących zwłoki dokonać czynności ko-niecznych dla wstępnego ustalenia stanu faktycznego, przekazać izbie morskiej materiał dotyczący wypadku oraz w zakresie pomocy prawnej załatwiać wezwania izb morskich.

9. Armator i kapitan statku, którego dotyczy wypadek morski, obowiąza-ni są niezwłocznie zawiadamiać o każdym wypadku morskim kapitanat (bos-manat) pierwszego polskiego portu, do którego statek ma wejść po wypadku, oraz izbę morską, zabezpieczyć ślady i dowody dla wstępnego ustalenia stanu faktycznego oraz na żądanie kapitanatu (bosmanatu) portu i izby morskiej udzielać wszelkich wyjaśnień.

10. Organy Marynarki Wojennej, Straży Granicznej i prokuratury wojskowej w sprawie toczącej się przed izbą morską nie są obowiązane do udzielania wiadomości, dokumentów i innych danych, jeżeli może to doprowadzić do ujawnienia tajemnicy państwowej w zakresie obronności kraju.

11. Izba morska wszczyna postępowanie z urzędu albo na wniosek dele-gata lub zainteresowanego.

Wszczęcie postępowania następuje z urzędu, gdy: 1) statek zatonął, za-ginął, został opuszczony lub w inny sposób utracony, 2) w wypadku morskim nastąpiło ciężkie uszkodzenie ciała, rozstrój zdrowia lub śmierć człowieka, 3) izba morska uzna, że interes publiczny wymaga rozpoznania sprawy.

12. Izba morska może, po wypowiedzeniu się delegata, odmówić wsz-częcia postępowania lub wszczęte postępowanie umorzyć, jeżeli rozpozna nie sprawy byłoby niecelowe ze względu na brak interesu publicznego.

W sprawach, w których wszczęcie postępowania następuje z urzędu, odmowa wszczęcia i umorzenie postępowania wymaga zgody delegata (w niektórych przypadkach - technicznego inspektora pracy).

-182- -183-

ROZDZIAŁ VIII. IZBY MORSKIE 7. Postępowanie przed izbami morskimi

Postępowanie o odmowie wszczęcia lub o umorzeniu postępowania doręcza się delegatowi oraz zainteresowanemu, który wniósł o rozpoznanie sprawy.

13. Zainteresowani są armator i kapitan statku, którego dotyczy wypadek morski, oraz osoby podejrzane o zawinienie wypadku morskiego lub o błędne zachowanie, które przyczyniło się do wypadku. Zainteresowany ma prawo korzystać z pomocy wybranego przez siebie pełnomocnika. Pełno-mocnikiem może być pracownik zainteresowanego, członek związku zawodowego, do którego zainteresowany należy lub adwokat.

14. Jeżeli izbie morskiej wiadomo, że w sprawie rozpoznawanego przez nią wypadku morskiego wszczęto postępowanie karne, izba morska zawiadamia sąd lub prokuratora o toczącym się przed izbą postępowaniu.

15. Izba morska może zawiesić postępowanie, jeżeli wyniki postępowania karnego mogą mieć istotny wpływ na rozstrzygnięcie sprawy.

Na postanowienie o zawieszeniu lub odmowie zawieszenia postępowania służy zażalenie.

16. Po wszczęciu postępowania izba morska przeprowadza dochodzenie bezpośrednio przez przewodniczącego lub wiceprzewodniczącego albo za pośrednictwem kapitanatu (bosmanatu) portu.

17. Dochodzenie ma na celu wyjaśnienie przebiegu, przyczyn i okoliczności wypadku morskiego przez zebranie potrzebnych wiadomości i utrwalenie śladów i dowodów.

Armator i kapitan statku obowiązani są na wezwanie izby morskiej udzielić wyjaśnień o statku, w szczególności o składzie jego załogi, miejscu pobytu statku i członków załogi lub o terminach przybycia statku do polskiego portu i o wysokości szkody oraz przedłożyć izbie użyte w danej podróży mapy morskie, dzienniki i inne dokumenty potrzebne do wyjaśnienia okoliczności wypadku.

18. Jeżeli przewodniczący izby morskiej uzna, że dochodzenie dostarczyło podstaw do przeprowadzenia rozprawy, wyznacza termin rozprawy, zawiadamia o nim delegatów i w miarę możności znanych izbie zainteresowanych oraz zarządza wezwanie świadków, a w razie potrzeby biegłych i tłumaczy.

19. Jeżeli sprawa dotyczy wypadku określonego w art. 15 ust. 4, przewod-niczący izby morskiej zawiadamia również technicznego inspektora pracy.

Niestawiennictwo delegata, technicznego inspektora pracy lub zainte-resowanego nie wstrzymuje rozpoznania sprawy, chyba, że izba morska uzna obecność ich na rozprawie za niezbędną.

20. Na wstępie rozprawy przewodniczący przedstawia stan sprawy na pod-stawie wyników dochodzenia, po czym izba morska wysłuchuje wyjaśnień osób zainteresowanych a następnie przeprowadza postępowanie dowodowe.

21. Zainteresowany, którego zeznanie może mieć znaczenie dla ustalenia przebiegu i przyczyn wypadku morskiego może być przesłuchany jako świadek. Przed przesłuchaniem należy go uprzedzić o prawie odmowy udzielania odpowiedzi napytania, co do okoliczności, których ujawnienie mogłoby narazić na odpowiedzialność za przestępstwo jego samego lub członków jego najbliższej rodziny.

22. Delegatowi, technicznemu inspektorowi pracy i zainteresowanym służy prawo zadawania pytań przesłuchiwanym świadkom i biegłym oraz zgłaszania wniosków dowodowych.

23. Izba morska może odroczyć rozprawę tylko z ważnej przyczyny. Rozprawę odroczoną prowadzi się w nowym terminie w dalszym ciągu. Jednakże należy ją przeprowadzić od początku, jeżeli izba morska uzna to za konieczne.

24. Po zakończeniu postępowania dowodowego przewodniczący udziela głosu najpierw delegatowi, który zgłasza i uzasadnia swoje wnioski, co do orzeczenia, następnie technicznemu inspektorowi pracy, jeżeli uczestniczy w rozprawie, oraz obecnym pełnomocnikom zainteresowanych i samym zainteresowanym.

25. Izba morska rozstrzyga samodzielnie wszelkie zagadnienia wynikające w toku postępowania.

26. Izba morska może w orzeczeniu pozbawić na czas oznaczony lub na zawsze prawa wykonywania zawodu lub prawa wykonywania określonych funkcji członka załogi polskiego statku lub polskiego pilota, który w związku z wypadkiem morskim wykazał brak kwalifikacji niezbędnych do wykonywania czynności związanych z tymi kwalifikacjami bądź do wykonywania zawodu albo przez rażące zaniedbania przyczynił się do powstania wypadku.

Orzeczenie w zakresie określonym w ust. 1 jest natychmiast wykonalne.

-184- -185-

ROZDZIAŁ VIII. IZBY MORSKIE

Izba morska może w orzeczeniu uzależnić przywrócenie prawa wyko-nywania zawodu lub funkcji od pełnienia w ciągu oznaczonego czasu okre-ślonej służby morskiej albo od wykazania koniecznych umiejętności w try-bie przewidzianym przepisami o kwalifikacjach wymaganych od członków załogi polskiego statku morskiego lub od pilotów morskich. W przypadku wydania orzeczenia pozbawiającego członka załogi lub pilota prawa wyko-nywania zawodu lub określonych funkcji na czas dłuższy niż dwa lata albo na zawsze, Minister Infrastruktury może w uzasadnionych przypadkach, po upływie dwóch lat od wydania orzeczenia, przywrócić prawo, którego członek załogi lub pilot został pozbawiony, jeżeli względy bezpieczeństwa żeglugi nie stają temu na przeszkodzie.

27. Sentencja orzeczenia powinna zawierać: 1) oznaczenie izby morskiej, która wydała orzeczenie, 2) imiona i nazwiska oraz stopnie i tytuły zawodowe (stanowiska służbowe) członków składu orzekającego, 3) datę i miejsce rozpoznania sprawy i wydania orzeczenia. 4) ustalenie czasu, miejsca i rodzaju wypadku morskiego, 5) dokładne ustalenie przyczyn wypadku ze wskazaniem - o ile to możliwe - statku i osób, których wina spowodowała wypadek, oraz z określeniem stopnia, w jakim przyczyniły się do wypadku, albo stwierdzenie uzasadnionych wątpliwości co do przyczyny wypadku bądź stwierdzenie niemożności jej ustalenia, 6) wskazanie ujawnionych wad i braków w budowie statku, jego wyposażeniu, załadowaniu lub obsadzeniu załogą, w stanie toru wodnego lub urządzeniach oznakowania nawigacyjnego oraz uchybień w działalności i wad w organizacji instytucji służących bezpieczeństwu żeglugi morskiej, 7) ocenę prawidłowości zachowania się statku po wypadku oraz w razie potrzeby prawidłowości czynności ratowniczych.

Jeżeli izba morska pozbawia członka załogi lub pilota prawa wykonywa-nia określonych funkcji bądź prawa wykonywania zawodu, rozstrzygnięcie o tym powinno być zawarte w sentencji.

28. W sprawę zawiłej izba morska może odroczyć wydanie orzeczenia na czas nie dłuższy niż 14 dni.

29, Po podpisaniu sentencji orzeczenia przez członków składu orzeka-jącego przewodniczący ogłaszają i przytacza ważniejsze powody orzeczenia, po czym sporządza się uzasadnienie orzeczenia na piśmie. Uzasadnienie powinno być sporządzone w terminie 14 dni od ogłoszenia sentencji, a w sprawach zawiłych - w terminie do 30 dni. Ogłoszenie sentencji może nastąpić bez udziału ławników.

-186-

7. Postępowanie przed izbami morskimi

30. Uzasadnienie orzeczenia powinno zawierać: 1) dokładne ustalenie podstawy faktycznej przez wskazanie, jakie fakty izba morska uznała za udo-wodnione, na jakich oparła się dowodach i dlaczego nie uznała dowodów przeciwnych, 2) przytoczenie okoliczności, które izba morska miała na wzglę-dzie przy ocenie podstawy faktycznej, 3) w razie potrzeby, zalecenie podję-cia środków zmierzających do zapewnienia bezpieczeństwa żeglugi i zapo-biegania wypadkom morskim, 4) przytoczenie okoliczności, które izba mor-ska miała na względzie przy orzekaniu o pozbawieniu prawa wykonywania zawodu lub określonych funkcji, jeżeli izba o tym orzekła.

Orzeczenie z uzasadnieniem doręcza się Ministrowi Infrastruktury, dele-gatowi, właściwemu urzędowi morskiemu oraz zainteresowanym, a w spra-wach określonych w art. 15 ust. 4 również technicznemu inspektorowi pracy.

Jeżeli w orzeczeniu pozbawiono członka załogi lub pilota prawa wyko-nywania zawodu lub określonej funkcji, orzeczenie z uzasadnieniem dorę-cza się ponadto pozostałym urzędom morskim.

31. Od orzeczenia wydanego w pierwszej instancji służy odwołanie. Na postanowienia i zarządzenia izby morskie) zamykające drogę do wy-

dania orzeczenia służy zażalenie. Ponadto zażalenie służy tylko w przypad-kach przewidzianych w ustawie.

Termin do wniesienia odwołania wynosi 14 dni, a do wniesienia za-żalenia 7 dni od dnia doręczenia orzeczenia lub postanowienia z uza-sadnieniem.

Środki odwoławcze wnosi się do Odwoławczej Izby Morskiej za pośred-nictwem izby morskiej, która wydała orzeczenie lub postanowienie. Środki odwoławcze służą delegatowi i zainteresowanym, a w pewnych

przypadkach również technicznemu inspektorowi pracy.

32. Odwoławcza Izba Morska rozpoznaje odwołanie na rozprawie, jeżeli przepisy postępowania karnego o apelacji nie stanowią inaczej. Orzeka ona na podstawie wyników przewodu w izbie morskiej pierwszej instancji, uzupełnionego w razie potrzeby przewodem odwoławczym. Może pominąć nowe fakty i dowody, jeżeli odwołujący się mógł je przyto-czyć w pierwszej instancji.

Odwoławcza Izba Morska może zmienić orzeczenie izby morskiej pierwszej instancji w części pozbawiającej członka załogi lub pilota prawa wykonywania zawodu lub określonych funkcji na jego niekorzyść tylko w przypadkach zaskar-żenia tej części orzeczenia przez delegata na niekorzyść zainteresowanego.

Poza przypadkiem powyżej wskazanym Odwoławcza Izba Morska nie jest związana wnioskami ani granicami odwołania.

-187-

ROZDZIAŁ VIII. IZBY MORSKIE 1. Uwagi wprowadzające

Odwoławcza Izba Morska zatwierdza albo zmienia zaskarżone orzecze-nie w całości lub w części.

W razie stwierdzenia nierozpoznania istoty sprawy lub nieważności postępowania, Odwoławcza Izba Morska uchyla zaskarżone orzeczenie i sprawę przekazuje izbie morskiej do ponownego rozpoznania lub postę-powanie umarza.

33. Izba morska wznawia postępowanie zakończone przed izbami w ra-zie późniejszego ujawnienia faktów i dowodów nie znanych izbie, które mo-głyby mieć istotny wpływ na wynik sprawy.

Zainteresowany może żądać wznowienia postępowania, gdy z faktów i dowodów nie mógł skorzystać 1 poprzednim postępowaniu.

ROZDZIAŁ IX. SĄDOWNICTWO POLUBOWNE

1. Uwagi wprowadzające

1. Sądownictwo polubowne jest pozasądowym trybem rozstrzygania spraw cywilnych przez organ niepaństwowy na mocy umowy stron, które wyrażają wolę poddania rozstrzygnięcia właśnie temu organowi..

2. Postępowanie to pozasądowe odbywa się przed sądami polubowny-mi albo przed komisjami pojednawczymi w sprawach ze stosunku pracy. Postępowanie polubowne, choć regulowane w KPC (art. 1154-1217), nie toczy się przed sądami powszechnymi, a przed sądem polubownym powołanym przez strony sporu.

3. Sądownictwo państwowe ujawnia pewne mankamenty, zwłaszcza w odniesieniu do praktycznego aspektu ich funkcjonowania. Powolność orzecz-nicza, rozbudowanie instytucji formalizujących i wysokie koszty sądowe, wy-zwalają potrzebę poszukiwania lepszych lub chociaż wspierających rozwią-zań. Zadania jurysdykcyjne może efektywnie spełniać sądownictwo polu-bowne, którego idea nie zakłada istnienia ujawnionych mankamentów są-downictwa państwowego.

4. Doświadczenie uczy, że partnerzy zagraniczni przy zawieraniu umów włączają do kontraktów klauzule arbitrażowe oraz postanowienia dotyczące prawa właściwego. Dzięki temu mają pewność, że w przyszłości wszelkie ewen-tualne spory będą rozstrzygane przez bezstronnych specjalistów w danej dziedzinie prawa, które to prawo jest znane zagranicznym kontrahentom. Szczególnie docenianą rzeczą przez strony sporów jest profesjonalizm oraz kompetencje sądów arbitrażowych. Dla obu stron ważna jest także bezstron-ność postępowania, co stwarza im wybór arbitra innej narodowości.

5. Koszty postępowania przed sądem polubownym są dużo niższe niż koszty obowiązujące przed sądem państwowym. Od składanego wniosku nie pobiera się wpisu, a strona przegrana nie ponosi kosztów, jakie wystąpiłyby przy postępowaniu przed sądem powszechnym.

-188- -189-

ROZDZIAŁ LX SĄDOWNICTWO POLUBOWSE

6. Sądownictwo polubowne uzyskuje akceptację także dzięki szybszemu i sprawniejszemu rozpatrywaniu spraw zgodnie z ich specyfiką. Sprawy przed polubownym sądem konsumenckim trwają krótko (do dwóch miesięcy). Wyznaczeni przez strony arbitrzy mają nierzadko większą wiedzę specjali-styczną i charyzmę, niż sędziowie państwowi.

7. Sądy polubowne stwarzają także możliwość oparcia orzeczenia na zasadach słuszności czy dobrej wiary, zwyczajach w przeciwieństwie do są-dów państwowych które opierają się głównie na przepisach prawa mate-rialnego i formalnego.

8. Sądy polubowne stwarzają także poufność postępowania, gdyż rozprawa jest zamknięta dla publiczności co daje stronom znaczną swobodę negocjacyjną.

9. W ramach proceduralnych instytucji sądów polubownych wprowa-dzono instytucję mediatora, który może być wyznaczony wyłącznie z listy mediatorów wprowadzonych przez sąd. Postępowanie mediacyjne powinno zakończyć się na pierwszym spotkaniu, chyba że strony postanowią inaczej^ Wynikiem takiego spotkania jest przedstawienie stronom propozycji polu-bownego uregulowania sporu.

2. Rozwój sądownictwa polubownego w Polsce

1. Sądownictwo polubowne w Polsce posiada bogatą tradycję. Począt-ków można doszukiwać się już w czasach piastowskich. Do osiemnastego wieku było ono regularnie konstytuowane i występowało jako forma .jedna-nia stron". Preferowane było również w okresie rozbiorów, ponieważ w ten sposób strony unikały rozstrzygnięć sądowych państw zaborczych.

2. W okresie międzywojennym momentem przełomowym było rozpo-rządzenie Prezydenta RP z 1930 r. Dopiero okres powojenny przyniósł roz-wój sądownictwa arbitrażowego jako formy rozstrzygania sporów gospodar-czych. Utworzenie stałego sądu arbitrażowego przy Państwowej Izbie Han-dlu Zagranicznego w 1950 r. oraz również ratyfikacja przez Polskę konwen-cji międzynarodowej z zakresu międzynarodowego arbitrażu handlowego sprawiła, że instytucja ta znalazła wyróżnione miejsce w polskim porządku prawnym co do rozstrzygania sporów z zakresu obrotów zagranicznych. W obrocie krajowym, mimo uregulowania ustawowego, instytucja ta wciąż sta-nowi środek sporadycznie stosowany przez strony.

-190-

3. Istota i charakter prawny sadu polubownego

3. W 1989 r. wprowadzono zmiany do k.p.c., które stworzyły możli-wość w Polsce do korzystania z sądów polubownych, jako alternatywy w celu rozstrzygania sporów.

Zmiana systemu społeczno-gospodarczego w Polsce przyczyniła się do zwiększenia zawieranych stosunków międzynarodowych, co spostrzeżono w praktyce handlowej. Powodowało to oczywisty wzrost liczby kontaktów go-spodarczych, przez co zwiększyło się także zapotrzebowanie na pozapań-stwowe, szybkie metody rozstrzygania sporów. Także w kraju wzrosła liczba stosunków prawnych, których stronami są przedsiębiorcy, co spowodowało nasilenie się sporów gospodarczych, przez co doprowadziło to do przeciąże-nia sądów gospodarczych.

3. Istota i charakter prawny sądu polubownego

1. Przez sądownictwo polubowne, czyli inaczej sądownictwo arbitrażowe rozumie się tryb rozstrzygania spraw cywilnych, w których sąd państwowy nie bierze udziału, a rozstrzygnięcie opiera się na umowie stron. Najważniejszy mi czynnikami są wola stron oraz akceptujący przepis ustawy, który stanowi podstawę prawną, na jakiej sąd polubowny może działać. Wyrok sądu polubownego ma taką samą moc prawną jak wyrok sądu państwowego.

2. Klasyfikacja prawna postępowania przed sądem arbitrażowym nie należy do łatwych. Niektórzy autorzy uważają je po prostu za postępowanie pozasądowe. Inni autorzy są zgodni, co do tego aby uznać je za postępowa nie sądowe. Sąd polubowny zastępuje z woli stron sąd państwowy i spełnia jego funkcje w zakresie rozpoznania i rozstrzygania sprawy. Na podstawie wymienionych stwierdzeń możemy dlatego przyjąć, że sąd polubowny to sąd niepaństwowy, w którym może brać udział sędzia, powołany zgodną wolą stron stosunku cywilnoprawnego do rozstrzygania ich sporu w postaci wyro ku mającego moc prawną na równi z wyrokiem sądu państwowego.

3. Na podstawie przepisów art. 695 - 715 i art. 1105 KPC została wprowa-dzona kontrola sądów państwowych nad sądami polubownymi w zakresie legalności ich działania i wyrokowania, a także zakaz brania udziału sędziów państwowych w postępowaniu przed sądem polubownym. Księga trzecia, zawierająca przepisy art. 695-715 została uchylona przez art. 1 pkt 4 ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. (Dz.U.05.178.1478)

4. Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. Nr 43, poz. 296 z późn. zm.) przewiduje szczegółowo funkcjonowa-nie sądów polubownych (art1154-1217). Sądem polubownym jest sąd nie-

-191-

ROZDZIAŁ DL SĄDOWNICTWO POLUBOWNE

państwowy, powołany (zgodną wolą stron) do rozstrzygnięcia sporu, jaki między stronami wyniknął, orzeczeniem (w formie wyroku), które posiada moc prawną na równi z wyrokiem sądu państwowego.

4. Rodzaje sądów polubownych

1. Kodeks postępowania cywilnego (art. 1158 § 2) wyróżnia dwa rodzaje sądów polubownych: 1) sądy powoływane do rozstrzygnięcia danego sporu(ad hoc oraz 2) stałe sądy polubowne.

2. Sądy polubowne ad hoc są powoływane przez strony w drodze umowy zwanej - zapisem na sąd polubowny. Sąd ten po rozstrzygnięciu konkretne go sporu ulega rozwiązaniu. Sądy te, jeżeli strony nie ustanowią swoich za sad trybu postępowania, bądź nie uczynią tego arbitrzy, działają z reguły na podstawie przepisów KPC lub w obrocie międzynarodowym na podstawie. Jednolitego regulaminu arbitrażowego dla arbitrażu ad hoc w handlu za granicznym (UNCITRAL)". Wadą arbitrażu ad hoc może być brak organu czuwającego nad prawidłowym i terminowym przebiegiem postępowania.

3. Stałe sądy polubowne powoływane są na czas nieokreślony przez różne jednostki organizacyjne (np. izby gospodarcze). Sądy takie mają własną administrację i organy, a postępowanie przed nimi toczy się według ich wła-snych regulaminów. Mają one z reguły wyspecjalizowane zespoły rozstrzyga-jące, co jest dużym ułatwieniem dla klientów, gdyż w takim wypadku nie muszą sami tworzyć zasad trybu postępowania. W przypadku, gdy regula-min stałego sądu nie zawiera wyraźnej regulacji w jakiejś kwestii prawnej, to obowiązkiem arbitra jest zastosowanie się do przepisów KPC.

5. Sędziowie (arbitrzy)

1. Arbitrem może być każda osoba fizyczna mająca pełną zdolność do czynności prawnych oraz korzystająca w pełni z praw publicznych i obywatelskich praw honorowych. Nie musi to być prawnik. Arbitrem nie może być sędzia państwowy (art. 1170 k.p.c.). Nie dotyczy to sędziów w stanie spoczynku.

2. Strony mogą uzgodnić sposób powołania arbitrów. W braku takiego porozumienia arbitrów powołuje się zgodnie z art. 1171-1173 k.p.c. Mi nowicie:

-192-

6. Zapis na sąd polubowny 1) jeżeli sprawa ma być rozpoznawana przez sąd polubowny składający się z nieparzystej liczby arbitrów, każda ze stron powołuje równą liczbę arbitrów, a następnie arbitrzy powołują arbitra przewodniczącego; jeżeli strona nie powoła arbitra lub arbitrów w terminie miesiąca od dnia otrzymania żądania drugiej strony, aby to uczyniła, lub jeżeli arbitrzy powołani przez strony nie powołali arbitra przewodniczącego w terminie miesiąca od dnia ich powołania, arbitra lub arbitrów lub arbitra przewodniczącego powołuje sąd na wniosek którejkolwiek ze stron, 2) jeżeli sprawa ma być rozpoznawana przez jedynego arbitra, a w terminie miesiąca od dnia, w którym jedna ze stron zwróciła się o wspólne powołanie arbitra, strony tego nie uczyniły, arbitra powołuje sąd na wniosek którejkolwiek ze stron, Powołując arbitra, sąd bierze pod uwagę kwalifikacje, jakie arbiter powinien mieć stosownie do porozumienia stron, oraz inne okoliczności, które zapewniają powołanie na arbitra osoby niezależnej i bezstronnej. 3) jeżeli sprawa ma być rozpoznawana przez sąd polubowny składający się z parzystej liczby arbitrów, każda ze stron powołuje równą liczbę arbitrów, a arbitrzy wybierają ze swego grona przewodniczącego; jeżeli strona nie powoła arbitra lub arbitrów w terminie miesiąca od dnia otrzymania żądania drugiej strony, aby to uczyniła, lub jeżeli arbitrzy powołani przez strony nie wybrali arbitra przewodniczącego w terminie miesiąca od dnia ich powołania, arbitra lub arbitrów lub arbitra przewodniczącego powołuje sąd na wniosek którejkolwiek ze stron

Strona lub strony mogą powołać także arbitra zastępczego na wypadek śmierci, ustąpienia, odwołania (wygaśnięcia powołania) arbitra przez nie wyznaczonego.

Jeżeli według umowy stron arbitra lub arbitra przewodniczącego ma powołać osoba trzecia, która nie dokonała tego w terminie przez strony określonym, a gdy strony tego terminu nie określiły, w terminie miesiąca od dnia wezwania jej, aby to uczyniła, każda ze stron może wystąpić do sądu z wnioskiem o powołanie arbitra lub arbitra przewodniczącego, chyba że strony postanowiły inaczej.

.6. Arbitrzy mają prawo do wynagrodzenia za swoje czynności oraz do zwrotu wydatków poniesionych w związku z wykonaniem tych czynności. Jeżeli co do wynagrodzenia nie nastąpiło porozumienie ze stronami, sąd oznacza wynagrodzenie arbitrów sto sownie do nakładu ich pracy oraz wysokość wydatków podlegających zwrotowi. Na postanowienie sądu przysługuje zażalenie. Za zapłatę wynagrodzenia i zwrot wydatków arbitrów strony odpowiadają solidarnie.

-193-

ROZDZIAŁ DL SĄDOWNICTWO POLUBOWSŁ

6. Zapis na sąd polubowny

1. Strony w granicach zdolności do samodzielnego zobowiązywania się mogą poddać pod rozstrzygnięcie sądu polubownego spory o prawa majątkowe, z wyjątkiem sporów o alimenty i ze stosunku pracy. Zapis na sąd polubowny może dotyczyć wszystkich podmiotów gospodarczych. Dopóki strony obowiązuje taka umowa, nie można żądać rozpoznania sporu przez sąd.

2. Umowa o poddanie sporu pod rozstrzygnięcie sadu polubownego (zapis na sąd polubowny) powinna być sporządzona na piśmie i podpisana przez obie strony. W zapisie na sąd polubowny należy dokładnie oznaczyć przedmiot sporu albo stosunek prawny, z którego spór wyniki lub może wyniknąć. Zapis może również zawierać wskazanie arbitrów i przewodniczącego (superarbitra) lub liczbę arbitrów i sposób powołania ich oraz superarbitra.

3. Zarzut zapisu na sąd polubowny sąd bierze pod uwagę tylko w relacji do zarzutu pozwanego, zgłoszonego i należycie uzasadnionego przed wdaniem się w spór co do istoty sprawy (art. 1165 § 1 k.p.c.). Konsekwencją uwzględnienia tego zarzutu przez sąd jest odrzucenie pozwu. Zapis na sąd polubowny może dotyczyć sporu majątkowego rozstrzyganego w postępowaniu procesowym i nieprocesowym.

4. Umowa o poddanie sporu pod rozstrzygnięcie sądu polubownego (zapis na sąd polubowny) musi być sporządzona na piśmie i podpisana przez obie strony (art. 1162 § 1 k.p.c.). Zapis ów może być zawarty zarówno w formie odrębnej umowy, jak i w formie tzw. klauzuli arbitrażowej (np. w umowie spółki).

Zapis na sąd polubowny składa się z części obligatoryjnej i fakultatywnej. Obligatoryjnie zapis musi zawierać: dokładne oznaczenie przedmiotu sporu albo dokładne oznaczenie stosunku prawnego, z którego spór wynika lub może wyniknąć (art. 1161 § 1). Część fakultatywna zapisu może zawierać: wskazanie arbitrów i przewodniczącego (superarbitra) lub liczbę arbitrów i sposób powołania ich oraz superarbitra (art. 1169 § 1).

5. Zapis na sąd polubowny traci swoja moc, gdy osoba wyznaczona w zapisie na sąd polubowny jako arbiter lub arbiter przewodniczący odmawia pełnienia tej funkcji lub gdy pełnienie przez nią tej funkcji okaże się z innych przyczyn niemożliwe, zapis na sąd polubowny

-194-

7. Postępowanie przed sądem polubownym / 8. Skarga o uchylenie wyroku sądu polubownego

traci moc, chyba że strony postanowiły inaczej. W braku odmiennej umowy stron, zapis na sąd polubowny traci moc, w przypadku gdy sąd polubowny wskazany w tym zapisie nie przyjął sprawy do rozpoznania lub gdy rozpoznanie sprawy w ramach tego sądu okazało się z innych przyczyn niemożliwe.

7. Postępowanie przed sądem polubownym

1 .Wraz ze wzrostem znaczenia sądownictwa polubownego koniecznym stało się stworzenie nowych regulacji prawnych, które umożliwiłyby formę rozstrzygania sporów na drodze postępowania polubownego.

Pierwszym tego typu unormowaniem była ustawa z 24 maja 1989 roku o rozstrzyganiu przez sądy sporów gospodarczych. Na jej mocy każdy przedsiębiorca może oddać sprawę pod rozstrzygnięcie sądu polubownego.

2. Strony mogą określić same aż do chwili rozpoczęcia postępowania tryb postępowania, który powinien być stosowany w toku rozpoznawania sprawy.

Jeżeli strony tego nie uczyniły, sąd polubowny stosuje taki tryb postępowania, jaki uzna za właściwy. Sąd polubowny nie jest związany przepisami postępowania cywilnego.

Nie może jednak zaniechać wszechstronnego wyjaśnienia okoliczności niezbędnych do rozstrzygnięcia sprawy.

3. Sąd polubowny może przesłuchiwać strony, świadków i biegłych i odbierać od nich przyrzeczenia, nie może jednak stosować środków przymusu. O wykonanie czynności, której sam nie może przedsięwziąć, sąd polubowny zwraca się do sądu rejonowego, w którego okręgu czynność ma być wykonana. W postępowaniu dowodowym przed sądem rejonowym mogą wziąć udział strony i arbitrzy z prawem zadawania pytań.

4. Jeżeli sąd polubowny rozpoznaje sprawę w składzie więcej niż jednego arbitra, jego orzeczenia zapadają większością głosów, chyba że strony uzgodniły inaczej.

Jeżeli przy wydaniu wyroku nie można osiągnąć wymaganej jednomyślności lub większości głosów co do rozstrzygnięcia o całości lub o części przedmiotu sporu, zapis na sąd polubowny w tym zakresie traci moc. Wyrok sądu polubownego powinien zawierać niezbędne (art. 708 k.p.c.) elementy: 1) oznaczenie zapisu na sąd polubowny, 2) miejsce i datę wydania wyroku, 3) oznaczenie stron i arbitrów, 4) rozstrzygnięcie o żądaniach stron, 5) przytoczenie motywów, którymi kierował się sąd polubowny przy wydaniu wyroku, 6) podpisy wszystkich arbitrów. Jeżeli jeden z arbitrów odmówi podpisu lub nie może podpisać wyroku, zaznacza się to na

-195-

ROZDZIAŁ IXL SĄDOWNCTWO POLUBOWNE

samym wyroku. Wyrok podpisany przez większość arbitrów ma moc prawną. 5. Aby móc przeprowadzić egzekucję na podstawie wyroku sądu polubownego należy go zaopatrzyć w klauzulę wykonalności. Nadaje ją sąd, który byłby właściwy dla sporu, gdyby nie dokonano zapisu na sad polubowny. Jeżeli wyrok ten rażąco narusza praworządność lub zasady współżycia społecznego to sąd państwowy może odmówić nadania temu wyrokowi klauzuli wykonalności.

6. Sąd polubowny doręcza obu stronom (za pokwitowaniem lub dowodem doręczenia) odpis wyroku podpisany tak jak oryginał

Po doręczeniu stronom odpisu wyroku sąd polubowny składa w sądzie akta sprawy wraz z oryginałem wyroku, dowodami doręczenia jego odpisów i innymi dokumentami. Stałe sady polubowne mogą przechowywać akta we własnym archiwum i wówczas powinny ich udzielać sądowi na jego żądanie.

7. Od wyroku sądu polubownego nie przysługuje odwołanie. Wyrok sadu polubownego oraz ugoda przed nim zawarta mają moc prawną

na równi z wyrokiem sądu państwowego lub ugoda przed takim sądem zawartą, po stwierdzeniu przez sąd państwowy ich wykonalności.

Postanowienie, co do wykonalności wyroku sądu polubownego oraz ugody wydaje się na posiedzeniu niejawnym.

Sąd odmówi wydania takiego postanowienia, jeżeli ze złożonych akt sądu polubownego wynika, że wyrok lub ugoda treścią swą uchybią praworządności lub zasadom współżycia społecznego w Rzeczypospolitej Polskiej. Na postanowienie, co do wykonalności przysługuje zażalenie.

8. Może powstać wątpliwość do to tego, czy sąd polubowny powinien przy rozstrzyganiu sporu stosować przepisy prawa materialnego, czy tez może się kierować swobodnym uznaniem, czy zasadami słuszności, albo po prostu sumieniem sędziowskim.

Z wykładni przepisu art. Art. 1194. § 1.k.p.c. można wyprowadzić wniosek, że sąd polubowny powinien stosować obowiązujące przepisy prawa, których naruszenie uchybiałoby praworządności lub zasadom współżycia społecznego.

Należy przyjąć, że sąd polubowny, zgodnie z jego celami, nie jest skrę-powany przepisami prawa materialnego. Ma to znaczenie również dlatego, że

arbitrami sądu polubownego nie musza być prawnicy (Art. 1170. § 1 k.p.c.).

8. Skarga o uchylenie wyroku sądu polubownego 8. Skarga o uchylenie wyroku sądu polubownego 1. Formą kontroli (oprócz stwierdzenia wykonalności) sądu państwowego nad sądem polubownym, jest rozpoznawanie skarg o uchylenie wyro ku sądu polubownego.

Skarga ta ma charakter zbliżony do skargi o wznowienie postępowania. Podobna jest też do samodzielnego powództwa o ukształtowanie stosunku prawego lub prawa. Celem tej skargi jest uzyskanie uchylenia wyroku sądu polubownego.

Skarga owa dotyczy tylko wyroków sądów polubownych. Nie może dotyczyć ugód przed tym sądem zawartych. Od skutków ugod zawartych przed sądem polubownym strony mogą się uchylić tylko z powodu wad oświadczenia woli (art. 82 i nast. k.c.).

2. Strona może żądać uchylenia wyroku sądu polubownego, jeżeli :1) brak było zapisu na sąd polubowny, zapis na sąd polubowny jest nieważny, bezskuteczny albo utracił moc według prawa dla niego właściwego, 2) strona nie była należycie zawiadomiona o wyznaczeniu arbitra, o postępowaniu przed sądem polubownym lub w inny sposób była pozbawiona możności obrony swoich praw przed sądem polubownym, 3) wyrok sądu polubownego dotyczy sporu nieobjętego zapisem na sąd polubowny lub wykracza poza zakres takiego zapisu, jeżeli jednak rozstrzygnięcie w sprawach objętych zapisem na sąd polubowny daje się oddzielić od rozstrzygnięcia w sprawach nieobjętych tym zapisem lub wykraczających poza jego zakres, wyrok może być uchylony jedynie w zakresie spraw nieobjętych zapisem lub wykraczających poza jego zakres; przekroczenie zakresu zapisu na sąd polubowny nie może stanowić podstawy uchylenia wyroku, jeżeli strona, która brała udział w postępowaniu, nie zgłaszała zarzutów co do rozpoznania roszczeń wykraczających poza zakres zapisu, 4) nie zachowano wymagań co do składu sądu polubownego lub podstawowych zasad postępowania przed tym sądem, wynikających z ustawy lub określonych przez strony, 5) wyrok uzyskano za pomocą przestępstwa albo podstawą wydania wyroku był dokument podrobiony lub przerobiony, 6) w tej samej sprawie między tymi samymi stronami zapadł prawomocny wyrok sądu. Skargę o uchylenie wyroku sądu polubownego wnosi się w terminie trzech miesięcy od dnia doręczenia wyroku lub jeżeli strona wniosła o uzupełnienie, sprostowanie bądź wykładnię wyroku - w ciągu trzech miesięcy od dnia doręczenia przez sąd polubowny orzeczenia rozstrzygającego o tym wniosku. Sąd na posiedzeniu niejawnym może wstrzymać wykonanie wyroku sądu polubownego, może jednak uzależnić wstrzymanie od złożenia zabezpieczenia. Na postanowienie sądu przysługuje zażalenie.

-197-